Читать книгу Қазои Қадар - Аббос Саид - Страница 1

АББОС САИД

Қазои Қадар

Роман

Биринчи китоб

Биринчи қисм

“Шарқ” нашриёт-матбаа

Акциядорлик Компанияси

Бош таҳририяти

Тошкент-2021

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан

Азоб шундоқ бўлур ва агар билсалар,

охират азоби бундан-да шиддатли …¹

1

Анча йиллар ўтиб, Хончорбоқни тарк этганига чорак асрга яқинлашгач, “Ваққос ота”да ‒ учтепаликлар учун ажратилган хилхонада отаси қабри тепасида аллазамонлар ‒ болалигида бобоси Шокир баззоздан ўрганиб олгани “Ёсин”ни тиловат қиларкан, бундан уч-тўрт йил бурун эски ҳовлиларига қайтмоқ ниятида кўч-кўронини ҳам йиғиштириш тараддудига тушганларида қария бу тадбирни ҳадеганда пайсалга солаверганини ёдга оларкан: “Дадам укасининг ёнига қайтишни истамади, Асқарникига бориб кўрсатган “томошаси”дан кейин келини Тоҳираниям ёмон кўриб қолганди, яна бунинг устига, ўзи қурилишига бош-қош бўлгани масжидниям ташлаб кетолмади. Ҳа, ҳа, ҳаммадан ҳам ана шу масжидга боғланиб қолганди, кўзи қиймади ташлаб кетишга”, деган ўй кўнглидан ўтди, ўтдию: “У ҳали тетик эди, ҳали камида беш-олти йил яшарди, сен анави машмашани кўрсатмаганингда ҳали ундан ҳам кўп яшарди. Уни укаси эмас, амакинг Рашид дўкон эмас, уни сен қулатдинг. Анави иблислар билан бўлиб ўтган жанжалдан сўнг қайта ўзига келолмади, ўша воқеа, ўша можародан сўнг ўнгланмади” , дея ичида сўзланиб, ўзини маломат қилгандан-қилаверди. Ортда қолган кўнгилсизликларни қанчалар эслашни истамаса-да, юқори қаватдаги қўшниси билан бўлиб ўтган можаро, у касофатларнинг тўнғич ўғли Азимжонга нисбатан қилган адолатсизликлари яна хотирасида жонланиб, аянчли бир ҳолга тушди-қолди. Юраги ўртанди, хиёл ўтмай чап кўкраги атрофида бир нарса ловуллаб ёна бошлаганини ҳис этди…

2

У бир-икки ойдан бери XIX асрнинг иккинчи ярмида Туркистон руслар томонидан истило қилинишини ўрганиб юрган эди.

__________________________________

1.Қуроъни Карим, Қалам сураси, 33-оят.

Босқинчиларнинг Оқмасжиддан тортиб то Тошкентни эгаллаб олишларигача бўлган ўн уч йиллик уринишларини роман қилиш ниятида гоҳ Шарқшунослик институтига, гоҳ эса Навоий кутубхонасига бўзчининг мокисидай қатнаб, ўша даврга оид маҳаллий ва рус манбаларини титкилаб ўрганишга киришганди, фалокат босиб шу куни кутубхонадан эрта қайтганини-чи…

Тошкентнинг киндигини Хадра деб олинганида, бир тупканинг тагида бўлган, шаҳарнинг жанубий чеккасидаги, нариги тарафи “Занги ота”нинг Эшонгузар мавзеига бориб тақалган катта ҳалқа йўлининг бериги этагидаги тўрт қаватли уйнинг биринчи қаватида яшамайдими, ён-атрофини пастак кўкат девор билан ўраб қўйгани айвончаси рўпарасидаги боғчага юқори қаватдаги қўшнилар нечанчи бор турли чиқитлар ‒ арақ шишалари, ҳар турли консерва банкалари, тухум пўчоқлари, сигарет қолдиқларию қутилари, суяклар, яна оқ, қора, кўк целлофанга ўралган алланарсаларни ташалаганларига кўзи тушди-ю, яна фиғони фалакка ўрлади. Унга гўё булар атайлаб жиғига тегиш учун, ўша шўро даврида ўзлари аллома санаганлари, аммо у, Анвар Шокир ёмон кўргани Маркс Темировичнинг аламини олаётгандек, яна талабалик йилларидаги адоватларини ҳам билдириб қўйиш мақсадида уларни одам ўрнида кўрмай, атайлаб бу номаъқулчиликни қилишаётгандай бўлиб кўринди…

“Тунов куни тозалаб қўювдим, яна расвосини чиқаришибди. Буни яна ўшалар қилган, юқорисидагилар бамаъни оила, бунақа бемазагарчиликка боришмайди, устига-устак, улар ҳозир Хоразмга ‒ юртига кетган, буни фақат ана шу бефаросатлар қилишган ‒ уларга гап таъсир қилмайди, ичкиликниям бизнинг подъезда ёлғиз шулар ичади!.. Бирда эри Тиркаш дераза рўпарасида туриб олиб суяк тозалаётганини, кейин эса тозалаб бўлинган суяк бўлагини пастга улоқтираётганига кўзим тушувди. Майли энди, мушук-пишакка ташалаётгандир-да”, девдим, манави иши ‒ юқоридан пастга арақ шишаларини ирғитиши ҳечам қуюшқонга сиғмайди, ҳаммасидан ўтиб тушди! Бу отасининг иши эмас, бу номаъқулчилик ўғли Сарсоннинг иши бўлса керак!.. Ҳа, ҳа, бу ўша жипириқнинг иши!..” деган турфа ўй-мулоҳазаларга бориб, якуний бир хулосага келиб, ана шу такасалтангга яна бир бор дакки-дашном бериб инсофга чақирмоқчи бўлди.

‒ Сарсон, Сарсон !.. – деб юқоридаги айвонча деразасига қараганча қўшнисининг ўғлини чақирди. Хаёлидан шу чоқ: ”Яқиндагина унинг хотини бир боласи билан кетиб қолганди, исми Тоқат эди шекилли? Қайнанаси Фаросатнинг, манави Сарсон такасалтангнинг зуғумларига чидолмади, тоқати тоқ бўлиб онасини чақиртириб, кўч-кўронини йиғиштирдию жўнади-кетди! Ҳойнаҳой ана шунинг учун ҳам аламини ичкиликдан олаётган кўринади бу жипириқ! Бу ишни ана шу бетамиздан бошқа ҳеч ким қилмайди!”, деган ўй ўтди, ўтдию яна бир бор овозининг борича юқорига юзланди: ‒ Сарсон, ҳўв Сарсон!..

Юқоридан пастга ҳеч ким қарайвермагач, бу ишни атайлаб қилаётганларини пайқаб яна Сарсон жипириқни чақиришда давом этди. Энди унинг овози зардали, зардалидан ҳам кўра қаҳрли бир тус олди. Бу қаҳр нафақат Сарсон жипириққа, балки уни талтайтирган, алал-оқибат ана шу кўйга тушишига сабабчи бўлган онаси Фаросатга ҳам қаратилганди. Келиб чиқиши даштийларга бориб тақалган, Ўртаовулнинг дунган аралаш қозоқларидан саналган, яшаш тарзлари ва тиллари ўзбеклашса-да, ташқи қиёфалари ва ички дунёлари аслича қолган, ана шу саҳройи халқлардайин терс, айтганини қилдирмоқчи бўладиган, биров билан ғижирлашиб қолгудай бўлса, ўжар одатини тарк этмай охиригача ўшаларга хужум қилишни қўймайдиган ана шу қўшнисини у талабалик йилларидан бери билар, ўзи газетасида ишлаган Маркс Темировичнинг шогрдларидан эканини, кейинчалик кафедрасида ҳам ишлаганидан хабардор эди. У ҳам Анвар Шокир ва Осиёни ўша йиллардан бери кузатиб келар, уларни Талабалар шаҳарчасида кўп маротаба бирга кўрган,

ҳатто Маркс Темирович туфайли уни ёқтирмаслигини ҳам билар эди-ю, аммо кейинчалик мана бундай қўшни бўлиб қолишларини ўйламаганди. Қўшни бўлиб қолишгач эса, ҳар икки томон тақдирга тан беришса-да, эски адоват айниқса, Анвар Шокир ва Фаросат ўртасида сақланиб қолди. Анвар Шокир ўша пайтларда ҳам енгил аёл санагани Фаросатдан иложи борича нари юришга уриниб, хотинини ҳам шунга чақирса-да, эркаклар билан ҳеч бир андишага бормай баб-баробар гаплашаверишни канда қилмайдиган Фаросатнинг ўзи у ва унинг оиласи билан муомаласини яхшиламоқ илинжида турли баҳоналар билан уларникига ташриф буюришини қўймас, иложи борича пастки қаватдаги қўшниларига яхши кўриниш мақсадида ўзини ҳар кўйга солиб яхши таассурот уйғотишга чоғланарди-ю, бироқ ҳар сафар уриниши зое кетаверар, унинг сохта хатти-ҳаракатлари, феъл-атворидаги ноқисликлар панд бериб қўйганини ўзи ҳам англаб етмасди. Алал оқибат бу қўшнилари унга рўйхуш беришавермагач, ҳатто кўришни ҳам истамаётганларини, уни кўришлари ҳамоно ё уйга кириб кетишларини, ё бўлмаса айвончаларининг деразасини ёпиб олишларини, хуллас ўзларини ундан нарига олаётганларининг шоҳиди бўлгач, буни ҳам Анвар Шокирдан деб билиб, ўзининг бир пайтлар Маркс Темирович билан бўлган муносабатларига боғлаб, наинки уни, балки хотини Осиёни ҳам ўзига душман санай бошлаган, шу-шу буларга нисбатан унда ва оиласидагиларда хусумат авж олиб, иложи борича ғаразгўйликнинг турли йўлларини қидиришликни тарк этишмасди.

Анвар Шокир улардан нари юриб ҳам қутулолмаётганларини, улар мана бундай ғаламисликлар қилиб юқоридан ҳар турли чиқитларни ташлай бошлаганларини, бу сафар эса қуюшқондан чиқиб ичкилик шишаларини ҳам ташлашгача бориб етганларининг шоҳиди бўлгач, ортиқ чидаб туролмади. Уларни бу сафар яна бир инсофга чақирмоқ, керак бўлса ақлларини киритиб қўймоқни хоҳлади. Булар билан пачаклашиш яхшиликка олиб бормаслигини фаҳмласа-да, кўнгли аллақандай нохушликни туйса-да, вужудидаги ўжар бир истак тинчини ўғирлаб, қўшниларига нисбатан нафрати алангалана бошлади.

У яна уч-тўрт бор чақирганидан сўнггина айвончанинг ошхона қисмига яқин ердаги дераза табақаси очилиб, бу хонадонга бўзчининг мокисидай қатнаб пашшахўрда бўлишини канда қилмайдиган, оиланинг кўп ишларига бурун суқаверадиган, яна опаси Фаросат иккови тижоратга оид ва баъзи бошқа юмушларни ҳам биргаликда бажариб кетаверадиган синглиси Таманноз пастга энгашиб туриб:

‒ Ҳа, Анвар ака, нима дейсиз? – деди.

Ҳеч қанча вақт ўтмай унинг ёнида опаси ҳам пайдо бўлиб, анордайин қизарган юзида ясама табассум ўйнаб:

‒ Тинчликми, Анвар ака, наа-мунчаа?! Осмон узилиб ерга тушибди депмиз-зза?! ‒ дея доғулилик билан пастки қаватдаги қўшнисидан норозиланганини ноз-ишвали оҳангда сездирди.

Анвар Шокир опа-сингилнинг лола янглиғ қизарган ярим истеҳзо, ярим табассумли япалоқ юзларига, яна ўзларини бехаёларча тутиб пичирлаб хиринглашларига назар соларкан: “Булар ичиб олганга ўхшайди, йўқса менга қараб бунақа ойимча-таннозларча ишва қилмасдилар, жилмаймасдилар!” , деган ўй дилидан ўтди, сал жаҳлдан тушган бўлиб:

‒ Фаросат, яна ҳаммаёқни ивирстирибсизлар-ку! Яна қанча такрорлашим, сизларни огоҳлантиришим керак!– деди, негадир шу дамда кўнгли бир нарсаларни сезгандай ғашлангандан-ғашланиб, айтарли арзирли гап тополмай, нима дейишини билмай ёзғирди: ‒ Унақамас-да, энди!..

Ўзларининг суйилиб, эркаланиб муомала қилишлари пастки қаватдаги қўшниларига таъсирини ўтказиб “попугини пасайтирдик” деб билган опа-сингил яна бир-бирига шивирлаб хиринглашди. Таманноз унга бир нима демоқчи бўлганди опаси тирсагидан ушлаб, “ бу билан ҳисоб-китобим бор, ўзим боплайман!” дегандай бир йўсинда пастга энгашиб:

‒ Ҳозир тушиб борамиз, тозалаб оламиз!..– дея оғзидаги тилла тишларини кўрсатиб ёқимсиз илжайди.

Анвар Шокир опа-сингилнинг тушишини истамади. Айниқса, Фаросатнинг ёқимсиз, айёрона илжайишида ёмон бир шумликни, бадниятини сезган бўлди. Хаёлидан яна талабалик кезлари, шўро даврида қолиб кетган ўша ёқимсиз манзара кўз ўнгидан ўтиб улгурди. Ўшанда у Маркс Темировичнинг дорилфунундаги кафедрасига хафталик газеталарида эълон қилинаётган бош мақоласини ўқиттиргани олиб борган эди, тасодифан эшикни берухсат тақиллатмай очиб юборганида худди мана шу Фаросат содиқ устозининг қучоғида турганини, у бунинг юзидан чўлп-чўлп ўпаётганини кўриб қолиб, шартта эшикни беркитиб олганини, юраги темирчининг босқонидек гурсиллаб уриб кетиб пича эшикка орқа ўгириб суяниб туриб қолганини, шундан сўнг йўлакдаги ана шу кафедра жойлашган куллиётга қарашли бўлган бино орқа ҳовлисига қараган катта италянча дераза яқинига бориб турганида ичкаридан Маркс Темирович эмас, нақ мана шу ойимчанинг ўзи чиқиб келиб, ҳеч бир уялмай-нетмай: “ Домламизнинг кайфиятлари юқоридаги мажлисдан бузилиб тушганди, шу йўл билан ўзларини сал овутаётгандилар”, деган мазмундаги баҳонани рўкач қилганини, яна бу ҳолатни, бу манзарани ёши бир жойга бориб қолган одамнинг эркаликлари мазмунида қабул қилишини унга эслатиб ўтишни ҳам унутмаганини, қўлидаги оқ папкага солинган, ўша ҳафтадаги газетанинг биринчи саҳифасида чоп этилиши керак бўлган бош мақолани унинг қўлидан оларкан, худди ана шу ҳозиргига ўхшаб ўшанда ҳам доғуллик билан кулиб қўйганинию “ ана шундай бир “аллома устозига” қаршилик қилолмаганини, боз устига, юқорида таъкидлаганидек, “кекса одамнинг “болаларча хатти-ҳаракати-га” йўл берганини” тўғри тушунишини истаб, тасодифан гувоҳи бўлган воқеани унутишини, яна таҳририятдагиларнинг қулоғига етиб боришига ҳам сабабчи бўлиб қолишдан сақланишини Маркс Темирович алоҳида таъкидлаганини дараклар экан, тағин бир маънодор илжайганди. Шу-шу уни дорилфунун фойесида ёхуд ташқарисида, унда-бунда эса таҳририятга келолмаётган устозининг битта-яримта топшириқларини етказгани ташриф буюрганида учратиб қолса, тепа сочи тикка бўлиб ғазаби қўзиб кетаверарди. Кейинчалик ҳам ўша воқеани унутишликка қанчалар уринмасин, уддалай олмади. Олтмишдан ошган Маркс Темирович ва унинг шогирдларидан, яқин гумашталаридан саналган Шариф Юнусовда ҳам шунга ўхшаш қўлостида ишлайдиган битта-яримта танноз, енгилтак аёлларга нисбатан ўз нуфузига тўғри келмайдиган, одоб-ахлоққа зид гап-сўзларни, ҳазил-ҳузулларни қилгудек бўлса, ёинки шунга ўхшаган қуюшқонга сиғмайдиган хатти-ҳаракатлар билан уларнинг аёллик шаънини топтаса чидаб туролмас, унга қарши чиқарди, ана шундай бир соҳа ‒ маънавият, маърифат ҳақида, шўро мафкураси, шўро турмуш тарзи ҳақида одамлар онгини яхши томонга буриши, ўзгартириши керак бўлган, ана шу эзгу ишга ўзларининг умрларини бағишлаган қилиб кўрсатган, ана шу нарсалар ҳақида фалсафа сўқишга уринган сафсатабоз валламат “алломалар”нинг, мансабпараст, шуҳратпараст шўро мафкурачиларининг ҳақиқий башарасини, қиёфасини таниб улгургач, уларнинг тубанлик ва фисқу-фужурлари, фосиқликларининг шоҳиди бўлгач, улар билан сира келишолмаган, ҳали-ҳануз келишолмасди. Энди яқин ўтмишга айланган ўша шўро тузумидаги нуфузидан, имконият-имтиёзларидан фойдаланиб не-не қабиҳликлар, не-не нодонликлар, не-не каззобликларни қилган “аллома устозлари” ўзига ўхшаган олғир-олчоқларнинг мансаб поғоналарига кўтарилишига, айримларининг эса ҳокимият бошқарувигача етиб боришларига сабабчи бўлган, бошқа фаросатларни эса илм остонасидан илм осмонга олиб чиқишга ваъда бериб, ана шу ахду паймонига маълум маънода вафо қилиб, ҳарҳолда осмону фалакка олиб чиқолмаса-да, “қуйироқ поғонага жойлаштиришга” эришган, бошқа бир фаросатларни эса адабиёт майдонига олиб кириб, шу майдоннинг маликасига айлантиришга қуюқ ваъда берса-да, ўша маликага айланмоқ ишқида ёнганлари куйиб кулга айланиб, у тузумда у ҳақда, унинг ўзларига кўрсатган ғамхўрликлари ҳақида битта-яримта мадҳиялар, битта-яримта хотиралар ёзишдан нарига ўтмаганларини, ё бўлмаса ҳали-ҳануз тутуриқсиз шиғирларини турли ерларда тўплам ҳолида бостирмоққа уриниб юрганларини, қолган битта-яримта у эккан “бузуқ уруқлар” эса, “аллома устозлари” аллақачон бу ёруғ дунёни тарк этиб кетган эса-да, ўзлари тақир тиканаклар-у чирмовиқларга ва сассиқ алафларга айланиб қанчалаб гулираъноларга, нилуфарлару гулсафсарларга, намозшом гулларга озор беришда давом этиб келаётгандилар. Шариф Юнусовга ўхшаган шогирди, гумаштаси эса янги шароитга буқаламундек мослашиб ҳали ҳам ўзини дунёнинг устуни санар, аммо қилиб юрган баъзи бир номаъқул, хуфия ишларидан инсон боласи ҳазар қилар; мана бу Фаросатга ўхшаганлари ҳам палидликда, фосиқликда ундан ўтиб тушар , у ҳам ана ўша шўро даврида устози қилиб юрган ғаламисликларни давом эттириб, ўша устози ёмон кўргани қўшнисига, ўзлари ҳамиша “калшоир” деб камситганлари, устидан кулганлари Анвар Шокир ва унинг оиласига бўлган адоватлари, ҳусуматлари туфайли уларни тинч, хотиржам яшашга қўйишмасди. Ана шулар ҳақида ўйлар экан, шу дамда унинг юраги яна нохуш уриб, тағин-да дилини ғам-ғусса чулғаб олди. “Булар бир балони бошламасалар гўрга эди-да! Бу енгил оёқ опа-сингилнинг қўлидан ҳар иш келади! Истаган бемазагарчиликдан қайтмайди!”, деган ўй кўнглидан кечар экан, тағин бир марта Фаросатнинг эркакларни кўрганида, айниқса у билан кўз уриштирган ёки ўзини бозорга солиб солланиб юришига ишқибоз бўлиб қош қоқиб гап отган суюқи эркакни, яна ўша эркак ўқимишли, илмий даражали, битта-яримта ўқув даргоҳида ишласа, башарти ўша ернинг сўзи ўтадиган кишиларидан эканлигини билиб қолгудай бўлса, ҳали ҳам эски дорилфунунда ишлаган даврларини қўмсаб, тағин ўшандай даргоҳларга қайтишни истаб қолар, иложи борича ҳалиги одам билан алоқасини бузмай, иложи борича унинг этагидан тутишга уринар; бошқа бир шу атрофлик кўриб юргани мансабдор кас билан танишиб, суҳбатлашиб қолгудай бўлса, ўзини удли-шудли, илмли тутиб турли масалаларда, ишларда ёрдам сўрашдан уялмас, шу баҳонада ўша одам унга керак бўлишини ҳисобга олиб, ана шу нарсани режалаштириб ишончига кирар, ўзи ҳам ундайларнинг хизматларига тайёрлигини билдириш мазмунида эри Тиркаш тирсакни ҳам орага қўшиб, баъзи пайтларда ҳеч кимда шубҳа уйғотмаслик мақсадида атайлаб эрини ҳам таништириб қўйиб: “Нима ишлар бўлса айтаверинг, акангиз бу юмушларни дўндиради ‒ қурилишми, дурадгорликми, сварка ишлари дейсизми, кафел теришми – ҳамма-ҳаммаси қўлларидан келади! “, деб унинг баҳосини ошириб, ҳавасманд-хуштори бўлган пулдор эркакларга боғлаб-пайвандлашни маромига етказиб, кифтини келтириб, керак бўлса ўшаларнинг хизматкорига ҳам айлантиришдан қайтмас, ўзининг ушбу хатти-ҳаракатларини оиласининг бирини-икки қилиш, фарзандларининг келажагини ўйлаш, шунингдек, замона талаби ‒ тадбирлигига йўйса-да, ҳақиқатда унинг тагига бошқа “нозик мақсадларни” ҳам яшириб қўярдиким, буни фақат ўзи ва унга қармоқ ташлаб кўз уриштирган, суюқ сўзлар билан қош қоққан, шунинг баробарида номаъқул нафсоний истакни кўзлаб тоғни олиб беришга ваъда бериб юрган ўша валламатгина биларди, холос. Ана шулардан ҳам хабар топган, айрим пайтларда эса қўшнисининг ясан-тусанга алоҳида зеб бериб ошиқиб йўлга равона бўлаётганини айвончасида туриб ёки бўлмаса бирор ерга кетаётганида ёхуд қайтаётганида кўриб колган Анвар Шокир дарров унинг ниятини, мақсадини фаҳмлаб улгурарди. Шулар ҳақида ўйлаб, хулоса чиқариб, иложи борича опа-сингилни пастга туширмасликка тутиниб:

‒ Сарсон тушиб супуриб олса бўлгани, сизлар овора бўлманглар!.. – деди, негадир у қўшнисининг бўйи етган қизи бор эканини, ана ўша қизи Сапира тушиб тозалашини эмас, айнан ўғли Сарсон тушиб супуришини истаганидан, кейинчалик мулоҳаза қилиб ўзи ҳам ҳайрон бўлди. Айниқса, у жини суймагани ва худди ана шу арзандаси атайлаб шиша идишларни пастга улоқтирган деб билгани учун ҳам у ўз айбини ювишини хоҳлаган, ана шу булғатгани ерни супуртириш орқали уни инсофга келтирмоққа, гарчан у ота-онасидан ўтиб тушган бадбахт эса-да, не-не аҳмоқгарчиликларга қўл урганидан хабардор бўлса-да, ёшлигини ҳисобга олиб эгилтирмоққа, шу йўл ва тушунтириш орқали яна бир бор уни қайта тарбияламоққа, табиийки бора-бора таъсирли усулни қўллаб одам қилмоққа уринмоқчи бўлаётганди. Чиқмаган жондан умид деганларидек, бир неча маротаба ана шу ниятини хотини Осиёга айтганида, у эрини бу ишдан қайтарган, уни тузатиб бўлмаслигига шаъма тарзида: “Букрини фақат гўр тўғирлайди”, деган бир гапни қилган, келинининг бамаъни фикрини Абдурасул ота ҳам неча маротаба таъкидласа-да, у ҳар сафар уларга эътироз билдириб: “Циркда ҳайвонниям ўргатадилар-ку? Наҳотки энди мана шу бетамиз такасалтангни инсофга келтириб бўлмаса?! Ҳарҳолда, чиқмаган жондан умид, бир уриниб кўриш керак!”, деб ўз ўжар истагидан воз кечмаган, ана шу Сарсон жипириқдек бир нокасни “одам қилиш” фикридан қайтмаганди. “ Бориб-бориб ота-онасидан бешбаттар кўйга тушиб қолмасин, ҳар қалай буларга қўшниман-ку! Битта-яримта: “Сен қўшни бўлиб туриб ҳам бунинг одоб-ахлоқига таъсир ўтказмадингми, йўлдан қайтармадингми, бу ишни қилма демадингми? Ҳайф сендек қўшнига! Яна буёқ одамларга ақл ўргатиб китоб ёзадилар!..”, деб юзимга солиб ўтирмасин, ҳалиги, қўлингдан келса душманинга ҳам яхшилик қил деган гап бор-ку! Балки шу сафар уринишим ижобий натижа бериб, яхши томонга ўзгартиролсам! “ , деб ҳали-ҳануз юрагининг бир чеккасида ана шу разил кимсаларга ҳам эзгулик қилиш истагидан воз кечмаган, ҳечқурса зурёдларини ёмонликдан қайтариш, унинг хулқу атворини ўзгартиришга, ижобий томонга ўзгартиришга уриниш керакдек кўринаверар, ана шу туйғу дилида сақланаётган , ана шу туйғу ҳали унда яшашда давом этаётганди.

‒ Биз тушиб борамиз деяпман-ку! Вой-бўў, шунақа экан-да, а Анвар ака? – деб тағин-да тантиқланиб, тағин-да доғулилик билан ундан норозиланган бўлди Фаросат.

Аммо Анвар Шокир яна уларга, тепасидаги учинчи қаватдан қараб турганларга сўзланиб:

‒ Сарсонни тушириб юборсанглар бўлди! – дейишини қўймади.

Бир маҳал пастга опа-сингил ёхуд қизи Сапира эмас, балки Сарсон жипириқ отаси Тиркаш тирсак билан олдинма-кетин ҳовлиқиб тушиб:

‒ Ҳа, нима демоқчисиз?! – деб иккови Анвар Шокирга дағдаға қила бошлашди.

Анвар Шокир ота-болалар ичиб олганларини, шу боис уларга чиқиндилар ташлаб булғатган ерларини супуртириш амримаҳол эканини фаҳмлаб, бошқа тарафдан эса паст келишни ҳам истамай:

‒ Ҳа-аа, жаа… мен билан муштлашгани тушдингларми? Важоҳатларинг шундан далолат беряпти?! – дея баланддан келган бўлди. У дам ҳеч бир тайинли ишда ишламайдиган, дурадгорликдан унча-бунча хабари борлиги туфайлигина учраган битта-яримта мижозининг эшик-ромини, уйининг полини, стол-стулларини, шунга ўхшаш нарсаларни тузатиб берадиган, бошқа майда-чуйда қурилиш ишларини ҳам ўргамчик тарзда қўлидан келганча пала-партиш бажариб уч-тўрт танга топиб юрадиган Тиркаш тирсакка, дам эса қурт еган қуриган таёқдай қилтиллаб турган, қотма, паст бўйли эса-да, “ваҳимаси оламни бузадиган” ‒ ўзини ҳамиша катта олиб қора чигирткадай чирсиллайдиган, бу катта олишда ўзига, кучига эмас, онаси Фаросатнинг ҳимоясига, бировга уни “хафа қилдириб қўймаслигига” орқа қиладиган, айни дамда ҳам ана шу нарсадан кўнгли тўқ бўлгани учун ўзини авзойи бузуқ қилиб кўрсатаётган, иложи бўлса отасининг олдига ўтиб олиб кеккайишга тайёр турган ўғли Сарсон жипириққа аланг-жаланг боқди.

Ўз навбатида бу такасалтанг ўғил ҳам ҳеч қаерда ишламас, “онасининг эркатойи” бўлиб олиб эр-хотиннинг ҳар-хил йўллар билан топиб келтирганларини еб-ичиш, совуришдан бошқага ярамас, ҳатто сўнгги пайтларда ёшгина хотинини ҳам тинч қўймай “яримта” топиб келишни талаб қилавергач, паймонаси тўлган хотини ҳадеб кўзининг ёшини оқизиб онасига боравергач, тоқати тоқ бўлган қайнонаси қизи Тоқатни бўхча-бўхча ўрин-кўрпаси, гилам-палослари, мебел-себели, бир ёшга ҳам тўлиб улгурмаган қизчаси билан олиб кетиб қолганидан сўнг куёвига ҳадя тариқасида бергани қизил рангли “Жигули”ни ҳам сотиб юборган, айниқса шу нарсага чидолмаган Сарсон жипириқ онасига иддао қилаверганидан сўнг, бошқа томондан эса, собиқ қудасига қасдма-қасдликка шу йилнинг баҳорида аскиягузарлик бир қассобнинг алмисоқи, неча ўн йиллаб Кўктерак ва Сайроғочдаги мол бозорига қатнайвергани, ҳар сафарги қатнов чоғида у ерга уч-тўртталаб қўйларни маъратиб ортиб олиб ёки бўлмаса у ердан ташиб келтираверганидан ана шу жониворларнинг иси ҳам кабинасига муқим ўрнашган, яна йиллар, ойлар, кунлар ўз таъсирини ўтказиб, боз устига, ана шу юклар “тинкасини қуритган” – “ҳолдан тойган” эса-да, усти “ялтиллатиб” қўйилган қора рангли “06” русумли “Жигули”сини кейинчалик бошқасига алмаштириб бериш шарти билан “вақтинча миниб туришга” сотиб олиб берган; ўғлининг ягона эрмаги ана шу автоуловни миниб уёққа боришу буёққа келиш эди, холос.

‒ Нега энди бошқалар эмас, айнан Сарсон балконингизнинг тагини супуриши керак экан?! ‒ рангини гезартириб, авзойи бузуқ тарзда сўради Тиркаш тирсак, унинг лўлиларникига ўхшаш қора юзидаги бир-бирига туташиб кетган қалин қошларига қадар бетартиб ёйилган жингалак сочларию зоғ-зоғанникига ўхшаш чақчақчайган қонталаш қўнғирранг кўзлари уни яна ҳам хунук, ваҳимали қўрс кўрсатарди. Яна унинг важоҳатини бузуқ, қўрқинчли қилиб кўрсатишига ўзга сабаб ҳам бор эдики, юқоридан ‒ хотини Фаросатдан ўзини ана шундай тутишликка, ҳеч унга ‒ “калшоирга паст келмасликка” буйруқ ҳам олганди. У ҳамиша хотинининг чизиб берган чизиғидан чиқмасликка уринар, башарти ана шу нарсага амал қилмаса, ёки бирор бир сабаб билан унга қарши чиққудай бўлса, балога ҳам қолиши мумкинлигига жуда яхши ақли етар, ана шу хонадонда доимий истиқомати учун эса юқоридаги таомилга амал қилиши талаб этилар, акс ҳолда бу Фаросат дегани унинг кунини кўрсатишдан ҳам тоймас, Тиркаш тирсакни эса бир пайтлар отасининг иродасига қарши ўлароқ, у сира олиб беришга рози бўлмагани ана шу “қурама танноз” санаганига илакишиб қолиб: ”Ўламан саттор, шундан бошқасига уйланмайман!”, деб икки оёғини бир этикка тиқиб туриб олгач, отаси уни уйидан қувиб солган, шу-шу у уйига қайтмаган, хотини шўронинг охирги йилларида мана шу уч хонали матлубот ҳиссадорлари уйини сотиб олгач, биргаликда турмушларини изга солишга уриниб келардиким, “ота уйи”га гарчанд унинг ўлимидан сўнг онасини кўргани ё бўлмаса акасига иши тушгани, ёинки битта-яримта қўлидан келадиган ишларни бажариб бериш учун борса-да, аммо онаси эрининг васиятига амал қилиб “қурама таннозни” у хонадонга яқинлаштирмасликка сўз бергани боис, у фақат бир ўзи ё бўлмаса ўғил-қизлари билан бирга қатнаб юрарди. Аммо сўнгги пайтларда Фаросат болаларига ҳам у ерга бормасликни уқтиргач, Тиркаш тирсакнинг ўзи ҳам эски ҳовлиларига унда-бунда борар, мана шу хонадонга, мана шу хотин-бола-чақасига боғлангани, хотини Фаросатга оҳанграбодек ёпишпб қолгани важидан, бирга кетишаётганида эса аёлининг чап тирсагидан ушлаб юриш одати борлигини пайқаган мана шу кўпқаватли уйда яшайдиган ўзи қатори ҳамтавоқ, ҳамшиша ошналари ва ён-атрофдагилар унинг орқасидан кулиб қўйиб “Тиркаш тирсак” дейдиган бўлишди-ю, у шу-шу Тиркаш тирсак бўлиб кетди. Хуллас, у ва ўғли Сарсоннинг важоҳати бузилиб тушишларига сабаб бир томондан ичкилик ичиб олганлари бўлса, бошқа томондан эса, опа-сингиллар ана шу йўсин уларни “қайраб” тушириб юборгандиларким, ўғлига “гард юқтирмаслик”ни ҳам тайинлашни унутмагандилар…

‒ Буям меҳнатга қайишсин-да! Са-аал эгиладиган, са-аал у-бу ишга қарашадиган, са-ал одам меҳнатининг қадрига етадиган бўлсин-да! – деди Анвар Шокир, ана шу дакки-дашномига, насиҳатомуз сўзларига қўшимча равишда: “Бу арзандангларга арақ ичишдан бошқа нарсани ўргатмаяпсизлар-ку! Ахир, сизлар, бир пайтлар зиёлиликнинг даъвосини қилиб юрганлардан эдинглар-ку?! Яна устига, уч-тўрт кундан сўнг рамазон ойи киради, бу ерлар ҳам сал озода, саранжом-саришта туриши керакми? Биз ўзбеклар ‒ мусулмонлар яшаётганларидан далолат бериши керакми, ахир?! Қачонгача тепадан истаган чиқитларингни ташлайверасизлар? Қачонгача бу номаъқулчиликлар давом этаверади?!”, демоқликка ҳам тараддудланаётганди, туйқус юқоридан пастга ошиқиб тушаётганларнинг шанғиллаган овози эшитилиб, бир маҳал Фаросат йўлак ичидан отилиб чиқди, унга эргашган синглисининг ҳам нияти яхши эмаслигини авзойи кўрсатиб турарди.

Фаросат эркаклар қатори арақ ичган, шу сабабдан оқ-сариққа мойил япалоқ юзи синглисиникидан-да қизарган, пистақиранг қисиқ кўзлари катталашиб, қирғизқовоқлари одатдагидан бўртиган, бунинг устига, бу ғазабнок, бу аламзада, бу хасад-хусумат уруғи фасод боғлаб қачондир ёрилиши шундоққина кўриниб турган заҳар-заққумга монанд авзосидан қўшнисига нисбатан кек-адовати шу бугунники эмас, кечаги ҳам эмас, балки анча йиллардан бери давом этиб келаётганини ҳам пайқаш мумкин эдиким, гўё бошқа сафар имконият туғилмайдигандай, қулай фурсатни қўлдан бой бергудай бўлса, афсус-надоматлар чекадигандай, айнан шу бугун унинг додини бериши керакдай, шу бугун у билан ҳисоб-китоб қилиб тиз чўктирмаса бўлмайдигандай бир вахший, дарғазаб қиёфада турарди. У ўзининг бутун хатти-ҳаракати, диққат-эътиборини, феъл-атворидаги бор бадкирдорликлари, бор қабиҳликлар ва разилликларини ана шу нарсага йўналтиргани учун ҳам титраб-қақшаб қон истаётган, рақибини ғажиб ташлашга тайёр турган ваҳший ҳайвон мисоли ёвузлик, жанжал-суронни хоҳлаётганини мана шу башараси, мана шу ҳолати ифшо этарди. Яна унинг юзидаги майпараст-ичкиликбозга айланаётганини ошкор қилувчи қизилликдан, безбетлик ва нопоклик, аёллик қиёфасини аллақачон йўқотиб улгургани, яна бу шарм-ҳаёсидан мосуво бўлиш билан бирга башараси хунуклашиб, одамлик сиёҳидан ҳам айрилаётгани шундоққина кўриниб турарди. Унда озгина инсоф, диёнат бўлганида аввалбошда эри ва ўғлини ичкилик ичишдан қайтарган, унинг оқибатини, фожеаларини тушунтирган бўларди, билъакс ўзининг зиёлилигини ҳамиша пешлашни яхши кўрадиган фаҳм-фаросатли аёл худди ана шундай йўл тутарди; у эса ўзига ана шу майпарастлик иллатини йиллар давомида ўргатиб келган эри Тиркаш тирсак ва ўғлига қўшилиб бу нарсага ружу қўйганидан кейин, ортиқ нима ҳам дейиш мумкин?! У айни дамда ўзидан-да бадкирдор, ўзидан-да маккор, ўзидан-да палид қиёфали синглисига орқа қилиб, икковлашиб пастга тушириб юборганлари эри ва ўғлига ҳам парво қилмай кўзларининг ола-куласини чиқариб, оғзига келган бемаза, бепарда сўзлар билан қўшниси Анвар Шокирга дўқ ура кетди:

‒ Сен нега менинг ўғлимга балконингнинг тагини тозалатмоқчи бўляпсан? А, хўвв… сендан сўраяпман?! Сен мараз катта бўп қолдингми ? Бир еринг ўсиб қолдими, сен жа…нинг!

Анвар Шокир ҳали ҳеч кимдан бундай ҳақоратни эшитмаганди. Фаросатнинг дабдурустдан пастга тушиб уни шармсизларча “мараз” дейиши, оғзига келган бундан-да ёмон, ношаърий сўзларни қўллаб эркакларча сўкишидан бутун вужуди ларзага келиб, борлиғи титраб кетди. Ўз шаъни, эркаклик ғурури топталганига чидолмади, эҳтиросли, ҳиссиётчан одам эмасми, ўзини босиб қололмай:

‒ Ҳе, тилинг кесилсин-а, бемаза! Мен сени неча йиллардан бери биламан-ку, ахир! Ўзингни “мараз” дейдилар, ўзингни ҳалиги ишлатган сўзинг билан атайдилар!.. – дея дарғазаб бир авзода жавоб қилди, бу ҳам етмагандай, бу ҳам фосиқага камдек кўрингани боис, яна ғадабга олди:

‒ Йўқ, ёлғон айтаяпманми? А, сендан сўраяпман?! Ёлғон дегин-чи?!

Фаросатнинг кайфи ўчиб кетди. Унинг ўтмишидан хабардор бўлган Анвар Шокир сўнгги йиллардаги қадам олишларини ҳам кузатиб юргандек, ана шуларнинг барчасидан воқифдек, барчасини шу дамда тўкиб-соладигандек, барчасини унинг яқинлари олдида ошкор этадигандек кўрингани боис, кўзлари косасидан чиқиб кетаёзди, ўзи ҳам ўйламагани, етти ухлаб тушига кирмагани ваҳималар гирдобига тушди. Унга, айниқса, Анвар Шокирнинг: “Мен сени неча йиллардан бери биламан-ку, ахир!”, деб заҳарханда таъна қилиши қаттиқ таъсир этган, бундай дейишининг тагида бир пайтлар, шўро даврида, ҳали ўн гулидан бири сўлиб улгурмаган даврларда дорилфунунда, кафедрада ишлаб юрган кезларидаги Маркс Темирович билан кўргани ҳодисани ёхуд унинг шогирди саналган Марди Ибодовичнинг унга осилиб юриб-юриб, якунда тўнини тескари кийиб олгани борми, ваъдани қуюқ бериб: “Сенга уйланмасам фалон бўлай!”, деган мазмундаги аҳду паймонларни қилиб қўйиб, кейинчалик ўзининг устозига душман бўлган одамнинг омадсиз, на илмда ва на бошқа соҳада ҳеч бир иқтидори бўлмаган, ана шунинг учун ҳам ўқишни бир амаллаттириб тугаттирган отаси уни ўша даргоҳнинг хўжалик бўлинмасига ишга жойлаб қўйишга муваффақ бўлган-у, бироқ у ношуд ўша ерда ҳам ўзини яхши томондан кўрсатолмай, ўша ерда ҳам ўзига ўхшаган битта-яримта ҳамтовоқларни топиб, қайсидир йўл билан уларга яқинлашиб олган Марди Ибодовичга ўхшаган пихини ёрган учарга йўлиқиб, унинг измидан чиқмайдиган хизматкорига айланганини, охир-оқибат Фаросатни дунёдаги энг бахтли аёлга айлантирмоққа, “илм осмонида ҳам порлатмоққа” сўз бериб, бир нарсаларга эришиб қорнига боласини солиб улгургач эса, шимилтириқни шимиб-шимиб тахир ери қолганида тупуриб юборгандек, унга ҳам ана шундай муомала қилиб мана шу бўш-баёв, сўтак Тиркашмирзага “ошириб юбориб” ўзи талай баҳоналарни рўкач қилиб шаҳардан ғойиб бўлганини-ю, кейинчалик барча ишлар у ўйлагандек, у режалаштиргандек амалга ошиб, қилмишининг излари ёпилиб, қанча қорлар ёғиб улгургач, бу орада устози Маркс Темирович ҳам дунёдан кўз юмиб кетгач, яна улкан шаҳарда пайдо бўлиб ҳеч нарса кўрмагандек, ҳеч нарса бўлмагандек қайсидир бир вазирликка жойлашиб олганини орқаворотдан эшитган эди-ю, бироқ қанча уринса ҳам у билан гаплашишга, бутун дардини тўкиб-сочишга, шу баҳонада унинг кўмагида бошқа ишларини ўнглаб олишга, “илм осмонида парвоз этолмаган” эса-да, унга мийсоқ берган “суюкли Марди акаси” уни “илм чўққисига” чиқазолмаган эса-да, ҳечқурса ўша номарднинг кўмагида номзодлик диссертациясини ёқлаб олишга эришмоққа анча уринган эди-ю, аммо-лекин бахтга қарши замона талатўп бўлиб, бу орада қизи Сапира дунёга келиб яна истаги истаклигича қолиб кетди, кейинчалик бўлгани бўлди… Ана ўша Марди Ибодович билан шўро йилларидаги саргузаштлари ошкор этилиб қолишидан, буни наинки ёнидагилар, балки шу дамда уларнинг тортишувларини ҳар чеккадан кузатаётган бошқа қўшнилар ҳам эшитиб, унинг ана ўша ўтмишига ва бугунига тааллуқли ўзга кирдикорларидан ҳам хабар топишларидан қаттиқ қўрқиб кетганди. Яна жазавага тушиб қўшнисини ҳақоратлаб айтиб юборгани бепарда сўзлари алал оқибат ўзининг бошига бало ёғдириши мумкинлигини, опа-сингил икковининг сўнгги йиллардаги баъзи бир хуфя ишлари, оммадан яшириб келаётган қилмишлари ҳам фош бўлиб шармандаликка учрашлари ҳеч гап эмаслигини ўйлаб қолган, ана шундай “хангомалар” юз бериши эҳтимолдан ҳоли эмаслигини ҳам таҳмин қилган Фаросат нафақат қўни-қўшнидан, балки шериги, ҳамтовоғи санагани синглисининг ўзидан ҳам чўчиган эдики, шу ерда синглисининг ўзидан яшириб юргани баъзи бир сирлар ҳам очилиб кетиши мумкинлигини, башарти ана шу нарсалар очилиб кетгудай бўлса, ораларига совуқчилик тушишини, боз устига, синглиси уни аяб ўтирмай қасд олишдан ҳам тоймаслигиини, бу эса алал-оқибат анча кексайган, эндигина бола-чақалар ташвишидан қутулдим деган онасига ҳам бориб етиб катта жанжалга айланиб кетишини, икки ўртада опа-сингил орасида, умуман Ўртаовулдаги катта оилаларида кўз кўриб қулоқ эшитмаган воқеалар содир бўлиши мумкинлигини тасаввур қилиб, бу нарсалардан қаттиқ қўрқиб, “капалаги учиб” кетса-да, аммо калласига келган “ялт” этган фикрдан фойдаланиб қолиб нафақат Анвар Шокир, балки синглиси Таманноз, эри ва ўғли олдида ўзини оқламоққа, яна барчаларини чалғитмоққа тутиниб, дарров айёрлик йўлига ўтиб қўшнисига паст келишни истамагандай, уни енгмоққа жазм қилиб:

‒ Буларни сенга хотининг айтгандир-да, а? Ўшандан чиқади бу гаплар!.. –деб Осиёни ўртага қўшиш орқали бир томондан ҳақиқатда ҳам ўзининг ўша пайтлардаги, Маркс Темирович қўлостида ишлаб юрган кезлардаги қилмишларини беркитишга уринса, бошқа томондан эса, қўшниси Анвар Шокирнинг: “Мен сени неча йиллардан бери биламан-ку!”, деб ана ўша ўтмишига, ўтмишидаги нафақат эри ва ўғли, ҳатто синглиси Таманноздан ҳам яшириб келгани “нозик жиҳатларга” ишора қилганини, шу билан бирга уни ғадабга олиб: “Йўқ, ёлғон айтяпманми? А, сендан сураяпман? Ёлғон дегин-чи?!”, деган тагдор шаъмалари ундан-да хавфлироқ туюлгани, ундан-да махфий сақлашга урингани, айниқса, синглиси Таманноз билиши керакмаслигини эри ва ўғлига, умуман кичик оиласидагиларга қаттиқ тайинлагани, башарти билгудай бўлса наинки унга, балки ўғли Сарсонга ҳам қийин бўлишини, чунки у бу ишни айнан Сарсон учун қилганини нафақат ўғлига, балки эри ва қизларига ҳам уқтирганини, шунча пайтдан бери синглисидан сир сақлашга урингани, унинг собиқ эри Элмарсга боғлиқ воқеанинг ҳам ошкор этилишидан қўрққан; чунки у собиқ топормон, ўзига тўқ куёви синглиси билан келишолмай ажрашиб кетганидан сўнг ҳам у билан алоқани узмаслик ниятида турмушга чиқолмай уйида ўтириб қолган қизликдаги бир дугонаси билан таништириб қўйишни мақсадга мувофиқ билган, ҳатто уларни уйига ҳам таклиф этиб меҳмон қилган, албатта бунинг эвазига Элмарс уни қуруқ қўймаган, кўплаб яхшиликлар қилиш, уни яқин-атрофдаги боғчага ишга жойлаб қўйиш билан бирга совға-саломлар ҳам берган, шунинг баробарида ўғли Сарсонни уйлантираётганида, кейинчалик эса хотини қизчасини олиб кетиб қолганида, қайнонаси ўзи совға қилгани автоуловни ундан тортиб олиб сотиб юборганида, ўрнига анави аскиягузарлик қассобнинг “Жигули”сини харид қилиб олиб беришда моддий ёрдам ҳам берган, бундан эса ҳеч қандай эваз талаб қилмаган, фақат Фаросат у билан таништириб қўйгани ва унда-бунда уйига меҳмонга таклиф қилиб турганлари дугонаси билан бирга йўлакдан пастга тушиб кетаётганларида икки-уч бор қўшниси Осиё рўпараларидан чиқиб қолгани, табиийки у эркакнинг илгарилари синглиси Таманноз билан уникига келиб юрганини, у Тиркаш тирсакнинг божаси эканлигини билгани ҳолда, кейинчалик синглиси билан келишолмай ажрашиб кетганини Фаросат пастки қаватидаги қўшнисиникига тушиб муносабатларини яхшилашга уриниб юрганида айтиб берган, Осиё эса унга жавобан ҳеч нарса демаган эди-ю, бироқ энди собиқ куёвининг бошқа жувон билан уникига бир эмас, бир неча бор келганига, серқатнов бўлиб қолганига таажжубланиб лаб тишлаб ўйланганини, ўша дамда не хаёлларга борганини ўзича чамалаб, башарти Осиё ўша кўрганларини эрига айтган, “гуллаган” бўлса, эри ҳозир ана шуларни ҳам бетига солишидан чўчиб кетиб шу йўлни тутган, бошқа томондан эса, барча айбларни қўшнисининг хотинига ағдариш баҳонасида ёшликдаги қилмишларини ҳам хаспўшлашга, гўё буларни ўша кезлари у ишлаган дорилфунунда ўқиган Осиё хасад-хусуматдан, уни кўролмай эрига айтиб берган; шунинг учун ҳам Анвар Шокир баланддан келиб, хотинининг иғвосига учиб унга туҳмат ёғдираётгандек қилиб кўрсатишга уринган, хуллас, бир ўқ билан бир неча қуённи уришни кўзлаганди.

Анвар Шокир дорилфунунда ишламаган, у ерда фақат кечки бўлимда ўқиб, кундузи таҳририятларда фаолият юритгани учун Фаросат ва Маркс Темирович ўртасидаги ўзи мақолани ўқиттиргани олиб борганидаги ўша номаъқул ҳодисанинг гувоҳи бўлган, лекин Марди Ибодович ва унинг ишқий саргузаштлари, алал-оқибат биринчиси ойимчадан қочиб қутулиш мақсадида ўзи туғилиб ўсган музофотга кетиб қолганию икинчисининг Тиркашмирзага рўпара қилиниши ‒ “унга узатилиб юборилиши” билан якун топганини, кейинчалик туппа-тузук одамларнинг фарзанди бўлган, унинг қайнотаси Тўлқин Турсунзоданинг яқин таниши эканини, ўша илм даргоҳининг тарих куллиётида катта нуфузга эга бўлган, кейинчалик дорилфунунга раҳбарлик курсиси талаш бўлган йиллари Маркс Темировичнинг асосий рақибларидан бирига айланган, аслида эса ўша даврнинг илғор фикрли олимларидан саналган, ўғлининг номақбул ишидан, мана шу бемаъни аёлга йўлиққанидан, тўғрироғи, ана шунга рўпара қилинганидан, яъни ундан устозининг қасдини олиш мақсадида Марди Ибодович томонидан “ана шу иш ташкиллаштирилиб” , шу йўл билан тарихчини наинки маънан, балки жисмонан ҳам азобга йўлиқтириш мақсадида ношуд ўғли Тиркашмирзага мана шу ойимчанинг “кўндаланг қилиб қуйилиши”ни асосий рақиблари тарафидан “уни гўрга тиқишга мўлжалланган фитна” сифатида тушуниб, душманларининг мазкур қабиҳликларидан не бир изтироблар, не бир азоб-уқубатлар чекиб умрини поёнига етказган, ёруғ дунёдан кетар чоғида эса хотинига тайинлаб: “Тиркашмирзани уйга қўйсанг қўйки, аммо анави “алвасти-мочағарни” хонадонимга сира яқинлаштирма! Худди гўримда тикка тураман-а! “ , деб васият қилиб кетганидан Анвар Шокир илгарилари хабардор эмасди, лекин бир сафар қайнотаси Тўлқин Турсунзода дорилфунундаги “айрим қуюшқонга сиғмайдиган ишлардан, раҳбариятдаги айрим фитналар”дан оғиз оча туриб, ўзига яқин олиб юргани ана шу тарихчи ошнасининг фожеий қисматидан ҳам сўзлаб берганида улар Хончорбоқда яшашар, ҳали бу ерларга кўчиб келишмаганди. Қачонки бу ерга кўчиб келиб аёлларга эҳсон тариқасида “уй тўйи” ўтказганларида, бу тадбирга таклиф этилган Фаросат янги қўшнилар ўртасида баҳосини ошириб, яна ўзининг жуда ўқимишли оилага келин бўлиб тушганини дараклаб, тантанавор мақтаниб қайнотаси фалончи машҳур олимлигини пеш қилганидагина Осиё отаси Тўлқин Турсунзодага яқин тарихчи ошнасининг ўғли мана шу Тиркаш тирсак эканини, унга бевафолик қилган эса, ҳадеганда янги қўшни аёлларга орасида ўзининг мавқеини баландларга кўтаришга уринаётган, шу йўлда тубанликка боришдан ҳам чўчимай “қандай қайнотанинг келини эканини!” ҳам таъкидлашгача бориб етган Фаросатлигини билиб улгурганди-ю, бироқ булар ҳақида эрига чурқ этмаган, “Билса билди, билмаса ёпиқлик қозон ёпиқлигича тургани яхши, фақат бундайин бемаврид, бировнинг ўтмишига тааллуқли хатосини фош этувчи гап-сўзлар мендан чиқмасин”, дея эҳтиётини қилган, кейинчалик булар ҳақида ўзга ердан, бўлак одамлардан эшитган Анвар Шокир қулоғига чалинган турли мишмишлардан оғиз очганида, хотини Осиё ўзини бу нарсаларга эътибор бермагандай, булардан хабари йўқдек тутган, ҳатто булар ҳақида отасидан эшитганларини ҳам эрига айтмаганди. Ҳозир эса Фаросат бутун айбини ҳеч нарсадан хабари йўқ деб билган, башарти билган тақдирда ҳам бундай ноқобил, бемаъни, тутуриқсиз одамларга тегишли бўлар-бўлмас гапларни, яна бу гаплар ана шуларнинг ҳулқ-атворларига, бемазагарчиликларига бориб тақалгудай бўлса, сира оғиз очмайдиган, бундай номатлуб ишларни ўзига эп билмайдиган аёлига тўнкаётганига, бу аёли эса фақат оиласининг келажаги ва фарзандларининг бахт-саодати, иқболини деб ўзини ўтдан-чўққа уриб юрган, шу билан бирга мактабда ўқувчиларга илму ирфон беришдек савобли ишга умрини бағишлаган ҳокисор, бировга фақат яхшиликни тиловчи фидойилигини билгани боис, Осиёга ўзининг бор айбларини, бор мағзавасини ағдармоқчи бўлган Фаросатдан яна ҳам ғазабланаркан:

‒ Хотинимни орага қўшма! Хотиним сенга ўхшаб бемазагарчиликлар қилиб юргани йўқ! У мактабда болаларга илм беряпти, уларнинг одам бўлишлари учун жонини жабборга бериб келяпти! ‒ деди, ана шу жумласи билан у фосиқа билан хотини Осиёнинг ўртасида осмон билан ерчалик фарқ борлигига, шунинг учун ўзининг шалтоғини унга ағдаришга сира ҳаққи йўқлигига ишора қилди, ана шу нарсани Фаросатнинг бетига айтиш орқали асли башарасини, аслида ким эканлигини ҳам ошкор этган, унинг ўзига уқтириб қўйган бўлди.

Шу пайт Сарсон жипириқ қўшнисининг онаси Фаросат ҳақидаги сўзларига ишонмагандай бир тарзда, ҳарҳолда ўзини ана шундай қилиб кўрсатиб, уларга тегишли бўлган, атрофи кўкат девор билан ўралган боғчанинг кохурангга бўялган тунука эшигини тепиб қўрқитмоқчи, ўзининг ҳам бу ерда борлигини кўрсатиб қўймоқчи бўлди. У илгарилари ҳам онасининг қадам олиши бежо эканини балодай биларди-ку, аммо ўзини билмаган қилиб кўрсатар, у онаси қайси йўл билан топса ҳам унинг пулини шилиб олиб ўз нафсининг ҳою-ҳавасларига сарфлашдан бошқа нарсани ўйламас, шунинг учун ҳам қандай йўлда юргани, нима ишлар қилаётгани билан қизиқмас, бу нарсалар билан отаси ҳам қизиқмаётганига, онаси ана шу нарсага йўл бермаётганига ажабланмасди ҳам; у отасини барча ишларда айбдор санагани, онасини тергашга ҳатто унинг ҳам ҳаққи йўқ деб билгани учун ҳам онаси бу нарсаларни у ва сингилларининг ҳаётини яхши томонга ўзгартириш учун қиляпти, ана шунинг учун ўзини ўтдан-чўққа уриб юрибди деб ҳисоблар, қолаверса, уни кузатиш ёхуд тергашни ўзининг вазифаси деб билмас, бу нарсага қизиқиб ҳам кўрмаган, онасининг ана шундай ишлар билан ҳам шуғулланиб юришига ҳеч нарсада йўқ нодон, ношуд, ўлгудай сўтак отасини айбдор санагани учун ҳам онасини ўз ҳолига қўяр, истаган иши билан шуғулланишига, хоҳлаган тарзда яшашга ҳаққи бор деб билар, ана шунинг учун ҳамиша, барча ишда унинг тарафдори эди. Шу туфайли ҳозир ҳам ҳеч нарсадан хабари йўқ бир қиёфага кириб, олиб ўзича инграб, ўзи ва онасини жабрдийда қилиб кўрсатишга уриниб:

‒ Бўлмаган гап! Сира ундай эмас!.. ‒ дея ўшқирди, аммо Анвар Шокирнинг бетига тик қарай олмади, қўшнисининг онасига нисбат бериб айтган сўзлари жахлини чиқариб юборганини ошкор қилмоқчи бўлиб, боз устига, ўзининг қандай ҳам ориятли, нафсониятли бир йигит эканини кўрсатиб қўймоқ илинжида тағин тунука эшикни икки-уч бор тепди, бўлак ишга унинг кучи ҳам, уқуви ҳам етмади.

Отаси Тиркаш тирсак эса ҳеч нима дея олмади. У ҳеч нима дея олмасди ҳам. У хотини Фаросатнинг саёқ юрганида ёхуд ана шунга ўхшаш номаъқул ишларни қилаётганида ҳали ушлаб олмаган эди-ю, бироқ аёлига арақ ичишни ўргатган, бу бемазагарчиликка мажбурлаган ҳам унинг ўзи эди. Баъзида кечга томон хотинининг бир ўзи, бошқа сафар эса синглиси Таманноз билан бирга ясан-тусан қилиб кетишлари диққат-эътиборини тортса-да, ўзини ҳеч нарсани сезмагандай, билмаган кишидай қилиб кўрсатарди. “Қаерга кетяпсизлар? Нечун бу ясан-тусан, нечун бу атир-упа ‒ нечун бу таралла-бедод?!”, деб суриштиришга, опа-сингилларни тергашга тили айланмасди, журъат қилолмасди, фақат хотини Фаросатнинг ялтироқ тилла тишларини кўрсатиб хиринглаганча: “Адаси, биз фалончи дугонамникига туғилган кунга кетяпмиз, кечроқ қайтамиз!”, деган мазмундаги хитобнамо сўзларига “лаққа тушгандай” ишониб, берган “ҳисоботидан” қаноатланиб, яна уларга, айниқса қайнисинглиси Таманнозга тегажаклик қилгандайин йўсинда : “Ҳа-аа, ўша ёққами? Яхши бориб келинглар! Аммо-лекин кўча-кўйда битта-яримтаси Таманнозга қитмирлик қилишига йўл қўймагин Фарос, худди мендан кўрасан-ааа!”, деб бир томондан қайнисинглисига, бошқа томондан эса хотинига ҳазил қилган бўларди, гапнинг якунида эса ҳақиқий танти, жўмард эркакларга ўхшаб, ўзини ана ўшалардан деб билиб оғзининг икки чеккасига қадар узайтиргани ингичка мўйловини силаб туриб: “Қайтишда битта “яримта” олволиш эсдан чиқмасин-а! Худди уйга киргизмайман!”, деб огоҳлантириб опа-сингилларни қўрқитишни ҳам унутмасди.

Ўз навбатида қайнисинглиси поччасининг гўли-гумроҳлигидан, ақалли бир оғиз арзирли сўз билан икковига дакки-дашном бериб қўйиш ҳам қўлидан келмаслигидан, ҳатто ана шу ишга ҳам ярамаслигидан, уқуви йўқлигидан ижирғаниб, унинг ўзини таҳқирлашга ўтиб: “Шу мўйлов ўлгурни опамнинг қош терадиган пинцетида текислаб олиб дуч келган гапни вайсайвераркансизда, а почча? Шу сизнинг танглайинигизни арақ ўлгур билан кўтарганларда! Бошқа нарсаларни суриштириш эсингизга келмасаям шугина ўлгурни сўрашни, талаб қилишни сира канда қилмас экансиз-да! “, дея силталаб уришиб берар, бу хатти-ҳаракати билан унинг ўринсиз ҳазилига чек қўйган бўлар, яна ортиқча сўроқ-суруштирувига ҳам ўрин қолдирмасди. Қайнисинглисининг ундан норозиланишидан эмас, балки силтаб уришиб беришидан, яна бу ҳам етмагандай, юрагига наштардай санчиладиган, унинг эркаклик ғурурини топтаб ташлайдиган пичингларидан, қочирим-кинояларидан чўчиган Тиркаш тирсак сигарет чекаверганидан сарғимтир-қорайиб кетган синиқ-мертик тишларини қўрсатиб ёқимсиз илжаярди-да, ортидан эса ярми бўғинини арра кесиб кетган ўнг қўлининг кўрсаткич бармоғини мўйлови ва бурни оралиғига қўйиб ўша ерини ишқаларкан: “Бошқа нимани сўрай, Таманно? Ҳали вино ичиш даражасига тушганимча йўқ-ку! “, деб ўзини оқламоққа уринарди. Ҳақиқатда Тиркаш тирсак бошқа нимани ҳам сўрарди! Ҳа, тўғри-да, у хотини ёхуд қайнисинглисидан бошқа нимани ҳам сўрасин?! Бошқа нарсани сўрагудай бўлса у ойимча поччаси сўраган ўша нарсага ҳам гап топиб бериб уни мазах қилишдан тўхтамас, тек турмас; хотини Фаросат эса бобиллаб беришини ёинки “ўзи сотиб олгани “хаппий-ҳалол” уйи”дан Тиркаш тирсак деганларини қувиб-солиши ҳам ҳеч гап эмасди! Шунинг учун унинг дами ичида, оилада вазифаси, роли арзимас эди, фақат хотини ва бола-чақаси учун пул топиб келса бўлгани, ортиқ нарсани даъво қилиш қўлидан келмас, келган тақдирда ҳам уни уддалай олмас, у Фаросатга ана шунинг учун керак эди холос, унинг роли шу билан тугарди. У бошқа нарсаларга ‒ фарзандлар таълим-тарбияси, юриш-туриши, ўзини тутиши, одоб-аҳлоқига аралашмаган, аралашомасди ‒ хотини бунга йўл бермасди, хулласи, наинки хотини, балки фарзандлари ўртасида ҳам унинг қадри паст, ота ўрнида кўришмасди уни!..

Қўшнилар жанжали яна ҳам авж олиши мумкинлигини сезган Таманноз айёрлик ишлатиб орани юмшатиш йўлига ўтаркан, опаси Фаросатга норозилангандай бир қиёфада боқиб:

‒ Э-ээ, қўйинглар энди! Си-ииз ҳам қўйинг-да! – деб уни жеркиб берган бўлди, шунинг баробарида ер остидан унга имо-ишора қилишга ҳам улгурди.

Унинг мазкур ишорасида: “Нима қиласан ўзингни сирингни ошкор этиб?” , деган яширинча маъно-мазмун борлигини на опаси, на поччаси ва на жияни Сарсон жипириқ сезмади-ю, бироқ Анвар Шокир пайқади, ана шу пайқагани учун ҳам: “Ёмо-оон илоннинг ёғини ялаган-да, бу Таманноз деганлари! Айниқса, мана шуниси хавфли, мана шуниси бўлмағур, опасиям бунинг олдида ип эшолмайди!”, деган ўй кўнглидан кечаркан, дадаси Абдурасул отанинг бирда огоҳлантириб айтган гапи ёдига тушди: “Бунинг синглиси бўлмағур-да! Буларнинг уйини, нафақат буларнинг, бошқаларнинг ҳам уйини бузиб юборишдан тоймайдигани мана шу Таманноз бўлади, мана шу офатдан эҳтиёт бўлиш керак!”.

Фаросат фиғони фалакка ўрлаёзиб синглисига ёзғираркан:

‒ Гапираётган гапига қара! – деди, сал нарида, йўлдан ўтиб кетатуриб уларга анграётганларга, бир-бирларига нималар деб истеҳзоли назар солаётганларга ҳам аҳамият бермади. Унинг совуқ, сур башараси янада хунуклашган, тулкиникига ўхшаш қисиқроқ бўлган сарғиш-кўкимтир оралиғидаги кўзлари косасидан чиққувдек бир аҳволга келган; қорамтир сепкилли, сузлоғичли, айни дамда буқоғи ҳам борлигидан далолат бериб шишиб турган томоғининг томирлари ўқлоғидек бўртиб кетганди.

Унинг ярим қизил, ярим кесакдайин нурсиз юзидан фариштаси аллақачон қочиб кетганини Анвар Шокир боя илғаган, ана ўша илғаган нарсасига қўшимча тарзда: “Нима илгарилари бўлганмиди? Қаёқдан бўлсин? Унда фаришта уёқда турсин, сал шарм-ҳаё, ор-номус бўлса, ана шунга ўхшаган нарсалардан заррача бўлганида отаси тенги келадиган Маркс Темировичнинг қучоғида турармиди?”, деган ўй-мулоҳазаларга борган, бориши заҳоти ўша даҳрий жамият, ўша шўро мафкурачисини нечанчи бор лаънатлар экан: “Мана улардан қолган “мерос”, мана шундай “ёдгорликларни” ташлаб кетган у “аллома устозлари”!”, деб ўша даврнинг айрим зиёлилари қиёфасига ҳам баҳосини берган, ана ўша тарбияни кўрган, ўшандай одамларнинг қўлостида ишлаб, ўшаларнинг яшаш тарзларидан, “ишлаш услублари”дан ўрнак олган, ўшаларнинг фисқу-фужур, турли фитналари, қабиҳликларини кўриб кўзи пишиб кетган, яна устига, ўзида ҳам ана ўшалар яшаб ўтган ҳавас қилиб бўлмас ҳаётга нисбатан мойиллик, ўша ҳаётга хоҳиш-иштиёқи туфайли, алал-оқибат янги – пул ҳукмини ўтказа бошлагани жамиятда яна ҳам бузилиб, мана бундай қутуриб кетганларига, энди ичкилик ичишга, бировни эркакларча ҳақорат қилишга ҳам ўрганган, аёллик қиёфасини йўқотиш даражасига келиб қолган, бу нарсадан уялиб ҳам ўтирмаётганларига яна бир карра иқрор бўлгани, ишонч ҳосил қилгани учун ҳам ана шу хаёлидан ўтган ўйларни ошкор этишга киришиб:

‒ Башарангга қара, башарангдан, турқингдан ҳам опти-ку! – деди, бу сўзларни у қўшни аёлдан жуда нафратланиб, ичдан уни лаънатлагандай овозда, оҳангда баён этди, айни дамда унинг пешонаси тиришиб, қошлариниг чимирилишида, зулукдайин қора кўзларининг ғазаб ўтида ёнишида, бу бемаъни аёл билан келишолмаётганини, бундан-буёқ ҳам сира келишолмаслигининг аломатини фаҳмлаш қийин эмасди.

Таманнознинг юзи опасиникига ўхшаб япалоқ эса-да, у қадар қизил тус олмаган, шундан ҳам у ораларида анча хушёр эканини пайқаш мушкул эмасди. Унинг уккиникига ўхшаш ёниб турган кўзлари чақчайган, айни дамда нимадандир ҳайиққандай ҳавотирли ва қандайдир бир шумликни бошламоққа тутингандай тадорикли, шунинг баробарида дилига ёвуз бир истакни тугиб қўйгандай қаҳрли кўринар, у юрагининг тубида сақлаётгани бадниятини яширишга уриниб ясама табассум қилишга тутинар, аммо худди ана шу афт-ангорида заҳар мисоли чак-чак томиб тургандай кўринаётган табассуми билан у наинки хунукликда, балки дилига яширгани ёвузликда ҳам опасидан қолишмаслиги, ундан ўтиб тушган маккор эканлигига Анвар Шокир шу лаҳзада яна бир карра амин бўлганди.

Бунинг исботи ўлароқ у Анвар Шокирга юмшоқ муомала қилиш илинжида заҳархандалик билан илжайаркан:

‒ Башараларини қўйинг энди, башара нима қилиб берарди?! – деди, ортидан яна уни авраш, юқорида опаси уни эркакчасига сўкканига чидолмаётгани, ана шу нарсадан нафрати жунбушга келиб, ана шу ҳолатдан чиқиб кетолмаётгани учун ҳам опасига бутун ғазабини сочаётганини фаҳмлаб, ҳақоратини унуттириш мақсадида унинг кўнглини кўтаришга, хафачилигини аритишга хизмат қиладиган арзирли сўз топмоққа чоғланаётганди, қўққисдан шу томон шошилиб келаётган Абдурасул отани кўриб қолиб, нима қиларини билмай довдираёзди. Дам опаси Фаросатга, дам эса жияни Сарсонга, ундан эса поччасига кўз югуртириб, уларни ана шу хавфдан огоҳлантирган бўлди. Поччаси Тиркаш тирсакка эса: “Ҳеч бўлмаса оёғингизга шиппак илиб олмовмидингиз? Шундай аҳволда ‒ ялангоёқ тушиб келавердингизми?!”, дея минғирлаб, паст овозда дакки-дашном беришга ҳам улгурди. Бу танбеҳи орқали наинки қариядан қўрқишини, унинг олдида ўзларининг ожиз бир аҳволда эканликларини сездиришни ҳам истамаётганлигини кўриш мумкин эди.

Абдурасул отани кўриши ҳамоно биринчи навбатда Сарсон жипириқнинг пайтавасига қурт тушди. У на ота-онаси ва на холаси Таманноз қарияга бас келолмасликларини яхши билиб, яна устига, ўзи ҳам қочиб юришини, ана шу такасалтанглиги ва ичкиликка ружу қўйгани сабабдан қария уни ўлгудек ёмон кўришини, ёмон кўриш билан чекланмай бир неча бор ёнидан ўтиб кетаётганида атайлаб тўхтатиб тергаганини, одам бўлишликка чақириб дакки-дашном бериш баробарида бирор ишнинг кетини тутишликка даъват қилганларини ҳозир яна бир карра эслаб, устига-устак, қариянинг келиш важоҳатидан чўчиб яқинларидан аввал йўлакка кириб, ёв қувгандай ҳовлиқиб юқори қаватга кўтарилди.

Опа-сингиллар ҳам Абдурасул отанинг чўрткесар, дангалчи эканини яхши билишар, ундан ҳайиққанлари, қария етти маҳаллага эшитгудай овозда улар шаънига бўлар-бўлмас айбларни тақашидан аввал “отни қамчилаш” кераклигини фаҳмлаб, Тиркаш тирсакка, унинг яланг оёқларига энсалари қотиб қараб олишаркан, бирин-сирин имо-ишора билан:

‒ Қани, ичкарига киринг! ‒ дейишди-да, аввал уни олдиларига ўтказиб юбориб, ортидан Таманноз, унинг орқасидан эса Анвар Шокирга ғазабнок бир авзода ғилайланиб кўз югуртириб, нигоҳида: “Мени таъқиб этишни бас қилмас экансан-да! Хап, сеними?!”, дегандай бир мазмунни акс эттириб норозиланиб, яна бошқа таҳдидли маъноларни ифода этган бўлиб, бошини чайқатганча Фаросат ҳам ичкарига кириб кўздан ғойиб бўлишди.

Анвар Шокир Фаросатнинг сўнгги қарашида, ана шу қараши жараёнидаги кўнглидан кечган ўйларида ҳам ўзига нисбатан ёмон ниятларни фаҳмлаб улгургандай авзода улар ортидан қараб туриб: “Хе, одам бўлмай ҳар нарса бўлларинг!”, дея пичирлади, сўнг эса отаси келаётган тарафга ўгирилди.

‒ Ҳа, Анвар, тинчликми? ‒ ўғлига яқинлашганда сўради Абдурасул ота, аммо юқори қаватдаги бемаъни қўшниларнинг уни кўришлари ҳамоно пилдираб йўлакка кириб кетганларини, кўздан ғойиб бўлганларини пайқаб, бу ерда тинчлик эмаслигини, улар билан ўғли орасида бирор гап ўтганини дарров сезди.

‒ Ҳеч гап йўқ! ‒ уни тинчлантирмоққа уринди Анвар Шокир.

Абдурасул ота ўғлининг гапига ишонмади. Унинг девордай оқарган юзига, ҳазин, айни пайтда безовта, қизариб кетган кўзларига жиддий, синчковлик билан тикилишини қўймай:

‒ Ҳеч гап йўқ эмас, борга ўхшайди, ўғлим! Фаросатнинг анави тавия синглисига кўзим тушди, ҳойнаҳой ўша бир нарсани бошлаган кўринади, шундайми? ‒ деди.

Анвар Шокир отасининг ўша ойимчани “тавия” дейишига, топиб айтган ўхшатишига зўрма-зўр илжаяр экан :

‒ Йўқ, дада, у эмас! ‒ деди, ортидан чуқур хўрсинди, пешанасини тириштирди.

Ўғлининг хўрсиниғи ва пешанасини тириштириши Абдурасул отага салбий таъсир этиб, юрагини эзди. Ўғли ундан бир нарсани яширишга уринаётганини фаҳмлаб:

‒ Ҳа, деявер! Ўша буларникига келганида опаси Фаросат одатда қутуради-да! ‒ деб ўз фикрини изоҳлади, шунинг баробарида узун енгли йўл-йўл оқ кўйлагининг кўкрак чўнтагига тўғноғич билан тўғнаб қўйилган занжирли соатини чиқариб кўз югуртириб оларкан, яна суриштирди: ‒ Ораларингдан қандай гап ўтди? Айтавер, беркитма!..

‒ Манави гулзорга қаранг, ҳаммаёқни расво қилишибди! Анави арақ шишиаларини пастга улоқтирганлари ҳаммасидан ўтиб тушди! Нима, пастдагилар одам эмасми? ‒ қўшниларидан астойдил ранжиганини, ранжишдан ҳам бурун ғазабланаётганини ошкор этди Анвар Шокир, эҳтиросли одам эмасми, ана шуларни сўзлаётганида овози ҳам ҳазин, ҳам нафратомуз оҳангини ифшо этиб тўлқинланиб, тебраниб кетди. Буни ич-ичидан ҳис этгани учун ўзини маълум маънода хўрланган, қадр-қиймати топталган санади, ана шу руҳда, оҳангда қўшимча қилди: ‒ Неча марта айтаман: ҳе, шу ишни қилманглар деб… Йўқ, атайин жиғимга тегиш мақсадида бу номаъқулчиликларини давом эттираверашади, ҳеч бас қилгилари келмайди! Яна ичиб олганларига қаранг! Анави опа-сингил ҳам қип-қизариб олибди, ота-боладан қолишмайди!..

Абдурасул отага ўғлининг куюнчаклик билан сўзлаши ўз таъсирини ўтказиб, ҳалиги қочиб кириб кетганлардан жахли чиқса-да, аммо у бу ҳолатини иложи борича яширишга уринди. Мумкин қадар хотиржам, босиқ бўлишга тиришиб: “Шунга шунча ваҳима қиласанми? Ўзингни сиқишга арзимайди бу нарсалар!”, дея ичдан ўғлига ўгит бераркан, ана шу дилидан ўтган ўйларни кўзларида ‒ нигоҳида ҳам акс эттириб:

‒ Буларга гапириб барака топмайсан, ўғлим! Кошки булар бировнинг гапига кирса, шу тўғри айтяпти, кел, шунинг гапига кирайлик, деса! Йўқ, аксини қилишади ‒ буларган теккан касал, азалдан ана шу нарсага ўрганиб қолганлар! Шунинг учун булардан нари юрганинг дуруст, ҳўпми ўғлим? ‒ деди, ўзининг бу ҳитобнамо ўгитларини, панд-насиҳатларини шундоқ ҳам авзойи бузилиб турган ўғлига иложи борича юмшоқ оҳангда тушунтирди.

‒ Нари юрганинг дуруст дейсиз-ку, дада, лекин тепангда яшаганларидан кейин қаёққаям қочиб бўларди?! ‒ отасининг фикрига қўшилмагандай оҳангда сўзлади Анвар Шокир, шунинг баробарида отасидаги аввалги довюраклик, чўрткесарлик ва тўғрилик қайгадир ғойиб бўлиб, ўрнини муросасозлик ва қўрқоқлик эгаллагандай кўринди ‒ ундаги ана шу қусур билан      ичдан келишиолмади.

Абдурасул отага ўғлининг билағонлик қилиши маҳмадоналик бўлиб кўрингани важидан ёқмади, шу боис унга қовоғини уюб қараб:

‒ Отанинг сўзига кирадилар! Мен бир нарсани билмасдан гапирмайман!.. ‒ деди, пича тек тургач, изоҳ бергандай йўсинда сўзида давом этди: ‒ Шунча йиллар шу ва шунинг “устозлари” билан келишолмай бир нарсага эга бўлдингми? Бир нарсага эришдингми?! ‒ у ана шулардан ҳам хабардорлигини, ўғлининг ўзи ана шулар ҳақида сўзлаб бериб бундай тоифалардан нафақат эҳтиёт бўлиш, балки нари юриш, булар билан баробар олишиш ҳеч бир фойда бермаслигини, фақат обрў-эътиборга футур етказишини; бундайлар илгарилари ҳам, ҳозирда ҳам кўплаб учрашини унга нолигандай тарзида ёзғирганларини эслатди, ана шу эслатиши баробарида мавзуга ҳам якун ясаган бўлди.

Анвар Шокир отаси нозик еридан олганини, унга Маркс Темирович ва унинг шогирдларидан саналган Шариф Юнусов, Фотиҳ Бобохон, яна бошқа уларнинг тарафдорлари, гумашталари қанчалаб эзгу-мақсадли, илғор фикрли зиёлиларга қарши турган, улар йўлига тўғаноқ бўлган ана шундай кимсалар ҳақида илгарилари ҳам сўзлаб берганларини; ҳозир отаси ўшалардан хулоса чиқариб юқоридаги сўзларни айтаётганини фаҳмлаб тилини тийиб, тишлашга мажбур бўлди. Чор-ночор унинг сўзларини маъқуллагандай бош чайқатиб, қариянинг хаёлини чалғитиш мазмунида сўради:

‒ Ўзинигиз қаердан келяпсиз, дада?!

Абдурасул ота яна соатига қараб оларкан:

‒ Диний идорага бордик. Муфтий қоғозимизга птичка қўйиб берди. Масжидимизни рўйҳатга олинишига қаршилиги йўқлигини тасдиқловчи маълумотномани назарда тутяпман-да! Ҳамма гап Адлияда қолди. У ерга анави ўрис кампирни бошлаб бормоқчимиз!

‒ Қайси кампир? Анави, йўлнинг нариги бетидаги тўққиз қаватлида яшайдиган Кутепованими?!

‒ Ҳа-да, бу атрофда ундан бошқа закончи йўқлигини биласан-ку! Қонун-қоидани яхши билади, шунинг учун биз билан боришликка розилик берди…

Анвар Шокир ҳозир бўлиб ўтган машмашани пича унутиш, шу баҳонада отасининг ҳам кайфиятига таъсир ўтказиш мақсадида унинг сўзларини бўлиб, ярим жилмайиб туриб:

‒ Илҳом закун бор-ку, дада! ‒ деди.

Абдурасул ота ҳам ғайришуурий тарзда кулиб юбориб:

‒ Ўшани қандай қилиб масжиддан қувиб юборганимни сенга айтиб берибмидим? ‒ деб сўради, айни паллада ўғлининг ҳам ҳолати ўзгарганидан, юзига қон югуриб бўлак нарсалар ҳақида ўйлай бошлаганидан мамнун бўлди, сўзида давом этди: ‒ Ўша-ўша у сафсатабоз масжидга яқин йўламайди, мени кўрди дегунча нариги кўчага қочадиган одат чиқарган! Биладики, рўпара келгудай бўлса, яна ўзига гап орттиради!

‒ Уям бир пайтлар, шўро даврини назарда тутяпман-да, босмахонада ишлаган, ўша марказий нашриёт босмахонасида. Мен уни ўша ерда кўп бор кўрганман, ‒ деди Анвар Шокир.

‒ Уям бир бало қилиб ўша ердан инвалидликка чиқиб олган экан, ўзи айтиб берувди, ‒ деди Абдурасул ота, бу жумласи ўғлига қаттиқ ботганини, у ўйланиб қолганини кўриб тилини тишлади. Ана шунинг учун ҳам энди у ўғлини чалғитишга, шу баҳонада дардини унутишга мажбур этишга ошиқиб, юқоридаги ўрис кампир мавзусига қайтиб: ‒ Уни қўявер, у ўзини закунчи қилиб олган! Аммо мана бу бизнинг кампир ҳақиқатда қонун-қоидаларни, амалдаги законларни яхши билади, шунинг учун бизлар билан бирга боришга рози-ризолик билдирди, ‒ деб маълум қилди, бунга қўшимча равишда ўғли сўрамаса ҳам яна бир муҳим ишга шошилаётганини дараклади: ‒ Ҳозир Сафохон, мен, Тошмурод нонвой уччовимиз анави Сафохондан масжид ҳужжатларини тўғирлаб бераман деб пулини шилиб олганникига ўтиб келмоқчимиз. Норбобо аканинг вақти йўқ экан, йўқса униям бошлаб бормоқчийдик…

‒ Шунақа эзгу ишга ёрдам бериш учун ҳам пул оладими? ‒ зўрма-зўраки кулди Анвар Шокир, унинг хаёлини яна юқори қаватидаги қўшнилари банд этди. “Бу ярамасларни барибир участкавойга айтиш, ёзиб бериш керак, бир танобини тортиб қўймаса бўлмайди, яна бунақа машмашалари қайтарилаверади!”, деб ўзига-ўзи ақл ўргатган бўлди, аммо дилида кечган мазкур ўй-мулоҳазаларини отаси сезиб қоладигандек чўчиб, тағин истеҳзоли жилмайиб юқоридаги фикрини тугатди: ‒ Одамларнинг қўрқмаганини қаранг, масжиднинг ҳужжатларини тўғрилашгаям пора сўрайдилар-а!

‒ Бугун ана ўшанинг дам олиш куни экан, уйига ўтиб келайлик-чи, мени масжид ёнида кутишаётганди, ‒ деди Абдурасул ота, шулар ҳақида дараклаб, кийим-бошларини алмаштириш мақсадида ичкарига йўналаркан, ортида келаётган ўғлига ўгирилиб: ‒ Мен йўғимда тағин юқоридагилар билан пачакилашиб ўтирмагин-а! ‒ дея тайинлади, “ҳудди мендан кўрасан” дегандай йўсинда ўнг қўлининг кўрсаткич бармоғини дағдаға ишорасида ҳавода ўйнатди, ўғли унинг огоҳлантиришига, яна ёш болалардай хатти-ҳаракатига эътибор бериб жилмайганини кўриб, кўнгли сал хотиржам тортиб иккинчи қаватдаги уйига чиқиб кетди.

Анвар Шокир отасининг ортидан етти зина кўтарилиб туриб: “Қачондир бу бадбахтларга чора кўриш керак-ку, ахир?! Йўқса, “мендан қўрқар экан!” деб манавинақа аҳмоқгарчиликларини такрорлайверадилар! Ҳа, ҳа, буларни участкавойга ёзиб бериб таъзирларини бермаса бўлмайди! Ана шунда сендан қўрқадиган, ана шунда сен билан ҳисоблашадиган бўладилар!”, деб хулоса чиқараркан, турган ерида аввал зина панжрасига суяниб юқорига қараб олди, ҳаммаёқ сув қуйгандай жимжитлигидан қаноатланиб биринчи қават йўлакчасининг ўнг томонидаги илк кўчиб келган даврида ўрнаттиргани ‒ сарғимтир-ёнғоқ рангдаги локлари анча эскириб, бир-икки ери шилинган эман ёғоч эшикнинг тутқичидан тортди…

3

Абдурасул ота нонвой Тошмурод бошқариб кетаётган “Москвич ‒ 412” русумли эски автомаркабнинг олди ўриндиғида ўтириб бораркан, орқадаги шеригига нечанчи маротаба бир жумлани такрорлаб:

‒ Бунақа одамларга умуман ишониш керак эмас! ‒ дея фиғони фалакка ўрлади, яна орқа ўриндиқда унинг куйиниб сўзлашига диққат-эътиборини қаратиб келаётган, аммо бирорта сўз қўшмаётган, қўшишга журъат қилолмаётган, кўринишдан анча хотиржам эса-да, ичдан ўзи қилиб қўйган ишидан минг бор пушаймон бўлиб, изтироб чекишда давом этаётган Сафохонга қараб олди, сўнг эса олдига ўгирилиб унинг куйди-пишдилигидан завқланиб кетаётган нонвойга юзланди: ‒ Тўғрими, Тошмурод? Ҳужжатларни қилиб бераман деб бу кишидан уч минг долларни қуртдай қилиб санаб олса-да, қорасини кўрсатмай қочиб юрса?! Вой афирис-эээ! Ҳе-ее, сендақа валламатдан ўргилдим! ‒ у яна бир бор орқа ўриндиқдаги Сафохонга “шунақаям содда бўладими одам деган?” қабилида норозиланиб, ранжигандай қараб олгач, тағин назарини рулни бошқариб кетаётган нонвойга буриб, чурқ этмай бошини чайқатиб қўйди.

Сафохон қирқ билан қирқ бешлар миёнисидаги узун бўйли, буғдойи ранг чўзинчоқ юзли, ана шу истарали чўзинчоқ юзига ярашиқли томоғига қадар тушган мош-гуруч соқол ҳам қўйиб олган юмшоқтабиат одам эмасми, у Абдурасул отанинг сўнгги сўзларидан ва унга назар солиб болаларча норозиланишидан, ранжишидан кулиб қўяркан, бошидаги кўк баҳмал дўпписини қўлига олиб ичидаги сидирға оқ дастрўмолчасида обдан терлаган ялтироқ кал ерларини артди, яна уни дўпписи ичига батартиб жойлаб бошига кийди, қариянинг астойдил ташвиш чекаверишидан хижолатланиб, бу ҳам етмагандай, ўзининг ўта ношудлигига яна бир карра иқрор бўлгандай бош тебратиб қўяркан:

‒ Мен уни туппа-тузук, яхши одам деб ўйлабман, Абдурасул ота-аа, ‒ деди, қариянинг исмини айтаётганида у кишини яхши кўрганидан, ҳамиша ҳурматини жойига қўйиб юрганидан “ота” сўзидаги “а” ҳарфини чўзиброқ, унга эркаланиброқ талаффуз қилдиким, бу эркаланиб сўзлаши Абдурасул отага ёққан бўлишини ҳам таҳмин қилиб ичдан мамнунлик туйди, шу руҳда сўзлашда давом этди: ‒ Илгарилари физика институтида ишлаб юрганимда танишгандим. Ҳақиқатда ўша пайтларда вазирликда ишларди ‒ институтнинг баъзи бир топшириқлари билан икки-уч бор қабулига кирувдим ‒ ўшандан бери билардим, кейинги иш жойини айтмади-ю, аммо юқорироқ лавозимга кўтарилганман девди, менам ўша сўзларига ишонибман-да, ота-аа!

Абдурасул ота Сафохон уни қаттиқ ҳурмат қилишини ва ўз отасидай кўриб ҳамиша яхши сўзлар билан алқаб юришини билгани важидан, боз устига, айни дамда ўзини айбдор санаб ич-ичидан азият чекаётганини ҳис этгани учун бўлак унга сўз қотмади, уни тушунган, унга ён босган бўлди. У масжид ҳужжатлари тўғри бўлишини истаб ҳар ерга югираётганидан, масжид учун жонини ҳам беришга тайёр фидойи инсон, намозхон эканлигидан воқифлигини сездириб, у томон ўгирилиб, уни маъқуллагандай, уни хижолатпазликдан қутултирмоқ илинжида “ҳа, ҳа-аа” деб қўйишни жоиз деб билди.

Бу сафар энди қариянинг ўрнига Тошмурод нонвой унинг соддалигидан энсаси қотиб, истеҳзоланиб кулиб:

‒ Яхши одам бўлса мана бундай савоб ишга пул талаб қилармиди, Сафохон? Ким сизни ўқиган одам дейди? Яхши одам бунақа ишларни фийсабилиллоҳга қилади, тағин ҳеч ўйламасдан яхши одам дейсиз! ‒ унга дакки берган, ундан ижирғанган бўлди. У маҳалла масжидининг орқасига қурилган, ана шу мавзе аҳолисига хизмат қилувчи нонвойхонада бир неча йиллардан бери икки-уч хил нон ёпар, бўш вақтларида масжидни тиклаш ишларида Абдурасул отанинг биринчи ёрдамчиси эди. Тақдир унга ҳамиша масжид ёнидаги нонвойхонада ишлашни раво кўрган, мана шу бошқариб кетаётгани яшил рангли “Москвич ‒ 412” русумли автомаркабини ҳам илгарилари Себзордаги Моғолкўча масжиди ёнгинасида ‒ ўша ердаги маҳаллага қарашли нонвойхонада ишлаётганида лотореяга ютиб олганди. Шундан бўлса керак, у мана бундай Абдурасул отага ўхшаган қарияларга, умуман савоб умидида қилинадиган ишларга ҳеч бир оғринмай камарбаста бўлиб хизматда турардиким, унинг бундай хожатбарорлигини мазкур мавзеда яшайдиган кўплаб одамлар, шу ерлик аҳоли яхши билишарди.

Абдурасул ота нонвойни анча йиллардан бери билар, мана шу мавзеда, тўнғич ўғлиникида яшай бошлагандан буёқ у билан ота-боладай яқин, бутун ўтмишга оид ҳаётини сўзлаб бериб юрар, тағин устига, нонвойнинг таги Хончорбоққа қўшни ерлардаги Жомийга бориб тақалган, бир пайтлар болалиги ўша ерларда ўтгани учун жомийлик кўплаб одамларни билгани сабаб унинг отасини ҳам таниган, шунинг учун баъзида уни ўзига жуда яқин тутиб тошкентчасига исмини қисқартириб “Тошим” деб қўяр, бунга нонвойнинг ўзи ҳам кўникиб улгурган, қарияга бир оғиз сўз демасди. Ана ўша таомил устун келиб, унга юзланаркан:

‒ Тўғри айтасан, Тошим, масжиднинг ишига ёрдам бериш, ҳужжатларни тўғирлаш учун шунча пул олгани Худодан қўрқмадимикин? ‒ дея таажжубланди, Келеснинг кўпригига етганларида эски йўлларни, бу йўлларда ўтган ёшлик йилларини, Наби Тароқ иккови бўзчининг мокисидай эшакаравада Кўктеракка, темирйўл станцияси рўпарасидаги Сирож маҳсумнинг чойхонасига қатнайверганларини хотирларкан: “Эгам комиссияни чақалоқлигида ўша ердан топиб келгандик. Набининг бобоси битта-яримта хончорбоғлик уни асраб олар деб қўлимизга тутқизиб юборганди ‒ алламбало, дарвеш пиғилли эди-да бу Сирож маҳсум дегани”, деб ўша қарияга боғлиқ бўлган бошқа бир-икки воқеани эслаб мийиғида кулди, ортидан эса умрнинг оқар сувдай ўтиб кетганидан хўрсинди, яна дарров бугунги кунига қайтиб, ўзининг қаерда кетаётганини идрок этиб, ён-атрофига қаради, сал ўтгач, автомаркабни шаҳар ичкарисига бурган Тошмуродга яна нигоҳини қадади: ‒Худодан қўрқмадимикин дейман-ку, аммо-лекин ҳозирги даврда кўплаб одамларимиз пул деса Худониям унутиб юборадиган даражага келиб қолганлариям рост-да!.. ‒ у шулар ҳақида сўз юритаркан, яна орқа ўриндиқдаги Сафохонга ўгирилиб: ‒ Нима дедингиз, Сафохон? ‒ деб сўраб қўйди.

Сафохон қариянинг сўзларини тасдиқлаб бош тебратиб:

‒ Худоси пул бўлиб қолди демоқчисиз-да! ‒ деди.

‒ Ҳа-да, йўқ ёлғонми Тошим? ‒ яна нонвойга тегишли гап бордай унга эътиборини қаратди Абдурасул ота. Айни пайтда Сафохон унинг сўзларини тасдиқлаганидан хурсанд бўлиб: ‒ Мана сен билан кўпинча масжидга керак бўлган нарсаларни қидириб бозорга тушамиз-а? Тушганимизда ниманинг гувоҳи бўламиз? Тушганимизда, Сафохон, кимга қарамайлик пул санаётганининг гувоҳи бўламиз, а Тошим? Ҳоҳ сотувчи бўлсин, ҳоҳ олувчи ‒ хаёли ўзида эмас ‒ хаёли муллажирингда ‒ бири қимматроққа сотсам дейди, иккинчиси эса арзонроққа олиб беш-ўн тангани ютиб қолсам дейди! Ана, аҳволи тирикчилик укалар! Буни тирикчилик эмас, тирриқчилик дейдилар, тирриқчилик!

Унинг чапанинамо сўзлари, ана шу сўзларни айтиш жараёнида ёшига номувофиқ равишда ўриндиқда сапчиёзиши, яна топиб гапирганидан завқланиб кетиб ўзини қўярга жой тополмаганини кузатиб, қариянинг шижоати Сафохонни қойил қолдириб, бу ҳолатини самимий жилмайиш орқали сездирди. Тошмурод эса хахолаб кулиб юбораркан, тепасидаги кўзгуча орқали ҳозирда бозорга аралашиб юрган Сафохонга назар соларкан, гап нишаби қай томонга оғаётганига ишора қилиб:

‒ Абдурасул ота ёмо-оон оладилар-да, а? Гапининг кифтини келтирадилар! Бунақа гапларни қаёқдан топасиз? ‒ деб ёнида ўтириб келаётган қарияга қойил қолганини сўзларида, сўзлаш оҳангида ва юзида акс этиб турганини ҳам ижобий, ҳам салбий маънодаги табассумида сездирди.

Унга сари Абдурасул ота ҳам юқорида келтиргани ҳаётий мисолларидан, ана шу ҳаётий мисолларни ўзига хос чапараста баён қилолганидан ҳали ҳам завқланишда давом этаркан, нонвойнинг мақтовидан севиниб:

‒ Йўқ, гапим нотўғрими, Сафохон? Қани, айтинг-чи ўзингиз?! ‒ дея тағин орқа ўриндиқдаги шеригига қараркан, юқоридаги фикрига муносабатини билишга қизиқди.

‒ Сиз ҳеч қачон нотўғри гапирмайсиз, Абдурасул ота, ‒ унга қарши боришни истамади Сафохон, ‒ лекин ана шу бозорда юрган тижоратчилар орасидаям пулдан баландда туриб, уни тўғри ишларга, эзгу мақсадларга демоқчиман-да, сарфлашни ўз олдига вазифа қилиб қўйганлар ҳам талайгина, буниям инкор этиб бўлмайди, ‒ деб юқоридаги жумласига қўшимча тарзда мазкур фикрини ҳам баён этди.

Тошмурод нонвой қариянинг юқоридаги қочирими унга тегиб кетди деб фаҳмлаб, бўлак бу нарсага урғу бериш инсофдан эмаслигини уққандек, суҳбатларининг бошидаги мавзуга қайтиб:

‒ Ҳозир уйига кетаётганимиз танишингизни айтаман-да, Сафохон, сизнинг юмшоқтабиат, соддадиллигингиздан фойдаланиб, тағин Ипподром ‒ Отчопар бозорида савдо қилиб юрганингизни билиб уч мингини олсам опман-да, хайрли ишини тўғирлаб бермоқчиман-ку, бошқалар бундан кўпроқ пулини шилган бўларди деб ўйлаган, шунинг учун ҳеч нарсадан қўрқмай ҳотиржам юрган, қачондир барибир битириб бераман-ку, деган хомхаёлда яшайверган-да, тўғрими? Қолаверса, мана бундай бўзчининг мокисидай уйига қатнайверишимиз етти ухлаб тушига кирмагандир, ҳарҳолда! ‒ деди, ўзларининг бу хонадонга қайта ташрифлари унга малоллик қилиб ич-ичидан ғижинса-да, лекин мазкур ҳолатини ошкор этмади.

‒ Қайдам, ‒ деди Сафохон, ўша танишига йўлиққан кунини эслаб хафаланиб, ўзидан ранжиб сўзида давом этди: ‒ Ўшанда ишини ўзгартирганини айтганида кўнглим бир нарсаларни сезувди-я! Хом сут эмган бандамиз-да, бу нарсага у қадар аҳамият бермабман, юқорига кўтарилдим деганига ишониб: “ Мен эса илмни бир чеккага йиғиштириб қўйганман, ҳозир Отчопар бозорида оёқ кийим сотяпман!” деб тўғри гапни айтибман. Гапдан-гап чиқиб мана бу масжидимизнинг ҳужжатлари тўғри бўлмаётганиниям дараклаб қўйибман-да! “Бир-иккита оғайнилар бор, шулар билан гаплашиб кўрай-чи, сизга жавобини албатта айтаман!”, деди, кейин телефон қилиб мени ишонтирди, пул кетса-кетсин, аммо масжиднинг Ҳужжатлари тўғриланса олам гулистон бўлади, қанчалаб намозхонларимиз, Абдурасул отага ўхшаган оқсоқолларимиз шунга кўз тикиб ўтиришибди, бир ҳаммалари хурсанд бўлишсин девдим-да! Қолаверса, умумишимиз-ку ахир!

‒ Сизнинг савдогарчилик қилаётганингизни билиб, ҳеч бир уялиб ўтирмай уч минг долларингизни олган-да! Бу иш масжид учун, савоб учун эканиям кўзига кўринмаган! ‒ юқорида таъкидлаган фикрига қўшимча қилди Абдурасул ота, ортидан эса ҳадеганда бир гапни қайтаравериб чайналиш яхши эмаслигини, “оғзи куйган одам”га ‒ Сафохонга айил ботиши мумкинлигини ўйлаб тасалли берди: ‒ Майли, бориб кўрайлик-чи, бир гап бўлар!

‒ Ўзи ҳозир вазирликда ишламаётган бўлса, сизни бошданоқ алдаб юрган экан-да! ‒ деди Тошмурод, унинг сўзларига на Сафохон ва на Абдурасул отадан жавоб бўлавермагач, кетаётган йўлига андармон бўлиб, диққат-эътиборини шу томон қаратиб, пича тек қоди. Серажин пешанаси тиришгандан-тиришиб, йўлдан адашмадикмикин дегандай тепасидаги кўзгучага қараб: ‒ Ҳозир ўнггамиди, Сафохон? Шламбага кеп қопмиз шекилли? Йўқ, кейинги кўчадан бурилармидик? ‒ деб сўради.

‒ Ҳали Шламбага бор. Ҳозир ўнгга бурилсак, Бешқўрғондан чиқамиз, шундайми Сафохон? ‒ орага қўшилди Абдурасул ота.

Ҳа, Бешқўрғон маҳалласида яшайди. Тўғри кетяпмиз, ‒ автомаркабнинг орқа ўриндиғида шундоқ ҳам қийналиб келаётган Сафохон, қорувли, баланд гавдасини тағин-да эгиб, қадди-басти букилиб эшик ойнасидан ташқарига аланг-жаланг боқди, ҳали адашмаганларига яна бир карра ишонч ҳосил қилиб, олд тарафга юришликка чорлади: ‒ Ҳув, анави Докахлеб ёнидаги кўчага бурасиз, Тошмурод.

Нонвой сал нарида ‒ йўлнинг ўнг томонидаги икки қаватли замонавий нонвойхонани кўриши ҳамоно юзи ёришиб:

‒ Бўлди, эсимга тушди. Биз аввалги сафар Эскижўва тарафдан, шаҳар ичкарисидан чиқиб келувдик-да, ‒ деб Абдурасул отага қараб олди, сўнгра автомаркабининг тезлигини пасайтириб, ўнгдаги кўчага бурди.

Ўзлари кўзлаган манзилга яқинлашганлари сари Абдурасул ота яна қизиша бошлади. Қалин қошларини чимириб орқасига, Сафохонга ўгириларкан:

‒ Бизни ҳадеб овораи сарсон қилаверасанми каззоб деб, нақ ёқасидан оламан-да, қани пулни бермай кўрсин! ‒ деди, ўзининг ушбу дағдағали жумласидан сўнг Сафохоннинг ранги ўзгара бошлаганини, унинг важоҳатидан қўрқиб кетганининг шоҳиди бўлгач эса, хийла шахтидан тушиб, пастроқ овозда қўшиб қўйди: ‒ Шундай қилмаса бўлмайди, ука-аа, ундай бетавфиқлар билан ана шундай дўқ уриб баланддан келиш керак!

Сафохон қариянинг жаҳли чиқиб кетса ҳақиқатдан ҳам Йўлтурдининг ёқасидан олиши мумкинлигини, бу нарса унинг учун ҳеч гап эмаслигини тасаввур қилиб улгурди. Масжиднинг томига старапил тахталари тортилаётганида, ишга қарамай бошқаларни чалғитиш билан овора бўлган, Тиконли кўчадан келиб фақат намоз ўқиб кетишдан бошқа нарсани билмайдиган Шавқиддин исмли қирғийбурун бир йигитнинг адабини бериб: “Масжидга келиб фақат думалаб кетишни биласан! Бундай у-бу ишларгаям қайишиб, у-бу ишларга қарашиб туради-да, одам деган! Ғўдайишдан, бурнингни юқорига кўтариб бошқаларни ишдан қўйишдан, уларга халал беришдан ўзга нарсага ярамас экансан-да, а? Ҳе, сендақа намозхондан ўргилдим!”, деб уни койий-койий масжидга қадамини босмайдиган қилиб қўйганди. Бошқа сафар эса Илҳом закунни ҳам ана шундай бир тарзда тунука учун берган пулини қўлига тутқазиб қувиб юборганди. Бу ҳам етмагандай, Рўзмат оқсоқолга тайинлаб: “Ҳамма бузғунчиликлар мана шунақа бетайинлардан чиқади, иккинчи бор мана шуларни масжидга киритсангиз сиздан қаттиқ хафа бўламан!”, деб тайинлашни ҳам унутмаганди. Ҳар иккисининг “кавушини тўғирлаб қўйиб” масжидга қадам босмайдиган қилиб қўйгач, ўша воқеа бошқа ёшларга ҳам ибрат бўлиб, намозга келганларида Абдурасул отани кўришлари ҳамоно тўрқовоқдаги беданага ўхшаб “безовта питирлашга” ҳам чоғлари келмай мум тишлаб ўтиришар, масжидда пашша учса сезиларди. Сафохон ана шуларни эсларкан: “Ана шундай фидойи, шижоатли қариялар бўлмаса анави Шавқига ё бўлмаса Илҳом закунга ўхшаган бетамизлар истаган номаъқулчиликларни қилишдан қайтишмайди, яхшиям шунақа отахонлар бор, мана шулардан ҳайиқиб туришади!”, деб ичдан фикр юритган, хулоса чиқарган бўлди, мазкур ўй-хулосалари қаттиқ таъсир этиб, камига эса мана бу юқоридаги режасига қойил қолгандай, қариянинг елкасидан силаб қўяркан:

‒ Ана шунақа қилмасангизам бўлмайди-да, Абдурасул ота! Сизнинг нима учун келганингизни билиб қўйсин! Тўғри айтяпманми, Тошмурод? ‒ деди-да, самимий тарзда кулиб қўйиб, ҳақиқатда ҳам қарияни яхши кўришини, астойдил ҳурмат қилишини изҳор этиб, уни алқаб икки-уч бор елкасини силади.

‒ Ҳазиллашасиз-а, Сафохон? ‒ орқасига ўгирилишга уринди Абдурасул ота, у Сафохоннинг ҳадеганда елкасидан силайверишидан ийиб кетган, яна у бу ишни меҳр билан ва унга бўлган муҳаббати туфайли чин дилдан бажараётганига иқрорлиги туфайли тағин-да юмшади: ‒ Жа-аа, ёқа бўғишгача бормасмиз, ҳарҳолда! ‒ у шундай деб рулдаги Тошмуродга ҳам қараб жилмаяркан: ‒ Нима дединг, Тошим? ‒ деб сўраган бўлди.

‒ Қошингизни паст-баланд чимириб туриб бир ўқрайишингиз бор-ку, Абдурасул ота, ўшандай ўқрайиб қўйсангиз етарли деб ўйлайман, ҳар қандай валламатиям “бир нарсани” бажариб юборади, ‒ қарияни хурсанд қилиш иштиёқида ўзининг савиясига яраша гап қилди Тошмурод, ана шу гапи ўзига нашъа қилди чоғи, тепасидаги кўзгуча орқали Сафохонга боқиб туриб хахолаб кулиб юборди.

Сафохон унинг сўзларидан эмас, кўзгуда унинг кулгуси қандай акс этишининг шоҳиди бўлиб, шу нарсани кўриб, мазкур жараённинг ўзи унга ғалати, кулгили туюлгани боис, айбни кўзгудан эмас, нонвойнинг феъл- атворидан, табиатидан ахтариш баробарида яна қариянинг кўнглини кўтаришга уриниб:

‒ Яхшиям Абдурасул отага ўхшаган оқсоқолларимиз бор, бўлмаса дунёни қиёмат кўпармиди?! ‒ деди, бу жиддий, айни дамда юқори савиядаги гап бўлганини дилдан ҳис этди.

Абдурасул ота ўта сезгир эмасми, унга нонвойнинг қочирими ёқмади ‒ нонвой сифатида касбига ярашиқ гап қилмади-ю, бироқ кўчада тирикчилик қилиб юрган хашаки киракашларнинг ҳазилидан бўлди деб мулоҳазаланиб қўяркан, асли илм одами бўлган Сафохоннинг кўнгил кўтарар сўзлари қулоғига ёқиб, қалби юмшаб, кўзларига ёш қуйилиб келиб:

‒ Мен ўтганимдан кейин эслаб юрсанглар бўлди. Мен мана шу масжидимиз обод бўлсин, тириклигимда ‒ кўзим очиқлигида унинг “жоме масжиди” номини олишини кўрайин, ҳужжатлари тўғри бўлишида озми-кўпми ҳиссамни қўшайин деб сизлар билан бирга югуриб-елиб юрибман-да! Роббимнинг ҳузурига борганимда юзим ёруғ бўлишини истаяпман, холос! ‒ деб юрагида йиғилган армонини, холис ниятини улар билан ўртоқлашган, яна бир бор ошкор этган бўлди.

Унинг сўнгги сўзлари Сафохонни ҳам алланечук ийдириб, кўзларидан ёш чиқартириб юборди. У қариянинг нияти холис, юраги тозалигига тағин бир карра ишонч ҳосил қиларкан, нечанчи бор унга таскин-тасалли бериб:

‒ Ҳали кўп йиллар яшайсиз Абдурасул ота, бизларга бош бўлиб юрасиз, тўғрими Тошмурод? ‒ деди, рулни бошқариб келаётган нонвой ҳам унинг юпатувчи таскиннамо сўзларини тасдиқлашини, уни қўллаб-қувватлашини истади.

Нонвой Тошмурод ҳам унинг сўзларини маъқуллагандай бош чайқатиб:

‒ Ҳали яхшисиз, кўз тегмасин яхшисиз, Абдурасул ота, ‒ деди, хаёлан эса: “Қариядан бунга ўхшаган гапларни неча бор эшитганман, унга тасалли берганман, сиз энди эшитяпсиз-ку Сафохон! Абдурасул отанинг ушалмаган орзуси шу бўлиб қолган, холос! Ўтирса, турсаям, юрса ва ҳатто ётганидаям фақат шулар ҳақида ўйлайдиган бўлиб қолган буёқ!”, деб сўзланиб қўйди, ана шу кўнглидан кечган кесатиқ мазмундаги қочирим сўзларини орқа ўриндиқда ўтирган Сафохон пайқагандай, уни бу ўйларидан огоҳлантиргандай бир авзода пешанасини тириштириб кўзгучага қараб олди.

Улар бир-икки бекатча йўл босиб, ўнгдаги кўчага бурилишди. Нонвой автомаркабини тошкўчанинг адоғидаги қизил дарвозага яқин ерда, тикка қалин шоҳлари ҳар ёққа тарвақайлаган балҳи тут тагида тўхтатди.

4

Сафохон бошқалардан аввал орқа эшикдан пастга, ташқарига тушди. Уни ёпар экан, олди ўриндиқда ўтирган шерикларига юзланиб:

‒ Сизлар машинадан тушиб ўтирманглар, мен аввал билай-чи, ўзи Йўлтурди уйдамикин! ‒ деди.

Абдурасул ота Сафохондан пул олган йигитнинг исми Йўлтурди эканини аввалги сафар ҳам эшитганди-ю, бироқ хотирасида сақлаб қололмаганди, ҳозир унинг оғзидан ана шу исмни яна эшитгач, ёнидаги Тошмуродга қараб оларкан:

‒ Ўзи, Сафохон, пулни ҳақиқий Йўлтурдининг қўлига топширган экансиз-да! Ишқилиб, охири бахайр бўлсин, бир амаллаб олволайлик, ҳали бу Йўлтурдининг эшигида йиллаб кутиб турмасак гўрга, ука! ‒ деб ундан яна бир карра норозиланди.

Қариянинг сўзлари Сафохоннинг юрагига қаттиқ ботса-да, унга бир оғиз сўз демади, чор-ночор афсус чекиб “нима қилай энди?” дегандай тарзи елкасини қисиб икки қўлини юқорига кўтариб туширди, истаб-истамай дарвоза томон юрди. Унинг чап томонидаги чегаланган ғиштдан икки қатор қилиб ишланган кесакига маҳкам ёпишган кунгирали темир эшикка яқин ердаги қўнғироқ тугмасини босди.

Бир маҳал ичкаридан аёл кишининг “ким у?” деган йўғонроқ, палағда овози қулоққа чалинди. Хаёл ўтмай ўша аёл шапиллаб юриб келиб дарвозага яқин ерда тўхтагани ҳам эшитилди.

‒ Мен, Йўлтурдининг эски таниши бўламан! ‒ маълум қилди Сафохон, хаёлидан бир онда: “Ишқилиб, уйида бўлсин-да! Ишни битиролмагани-битиролмаган, мана бу сарсон қилиши ҳаммасидан ўтиб тушди! Айниқса, Абдурасул отага ўхшаган қарияларнинг олдида юзим шувут бўляпти, ёмон уятга қўйди бу Йўлтурди деганлари!” деган ўй ўтди, мазкур ўй уни ҳушёр торттирди, мазкур ўй таъсирида ўзини дадил тутиб сўзида давом этди: ‒ Ҳуув анави куни, тўғрироғи, ўтган ҳафтадаям келиб кетиб эдим. Бугунни назарда тутиб, уйда бўламан дегандилар. Эрталаб, аниқроғи соат ўнларда телефонлашиб олиб эдик…

Эшикни ёши ўттиз билан қирқлар ўртасидаги эгнига хитойи шойи халат кийган дўмбоққина қора сочлари калта қилиб қирқилган, қорамағиздан келган гўштдор юзли, таннозроқ ва айни пайтда димоғдорроқ экани шундоққина кўриниб турган аёл очди. Рўпарасидаги эркакни ва сал нарида автомаркабда ўтирганларни кўриши ҳамоно уларнинг нима мақсадда келганларини фаҳмлаб, халатидан туртиб чиққан кўкраклари олдини тўсган бўлиб, ўша ерига чап қўлининг кафтини олиб бориб беркитаркан:

‒ Сиз пул масаласида келувдингизми? ‒ деб сўради.

Сафохон тасдиқ ишорасида бошини тебратиб қўйиб:

‒ Ҳа, боя айтганимдай ўтган ҳафтада келиб эдик, бу иккинчи бор ташрифимиз! ‒ дея маълум қилди, бу сафар ҳам бир ўзи эмас, бошқалар билан келгани учун аёлнинг олдида хижолатланди. Бу ҳол, айниқса, аёл тез-тез автомаркабдагиларга кўз югуртириб қўяётганида наинки унинг вужудида, балки ташқи авзойида ҳам акс этиб турардиким, буни Йўлтурдининг хотини ҳам яққол сезиб, ундан норозиланиб бурнини жийирганидан ҳам ҳис этди.

‒ Озроқ кутиб тураркансизлар. Ўша нарасани опкелгани кетдилар. Бировга бериб қўйган эканлар, ‒деди аёл, унга Сафохоннинг ўзи ва қўйган соқоли, ҳатто хижолатланиб мўлтираб туриши ҳам ёқмади. “Ҳе, аммамнинг бузоғидек лалаймай ўл! Сенга ким айтибди бу одамга пулингни бер деб? Ҳали бир эмас, бир неча марта овораи сарсон бўласанлар, мана мени айтди дерсан!”, деб ичидан уни мазах қилди.

‒ Менга ундай демовдилар-ку! Келаверинг, тайёрлаб қўяман девдилар!.. ‒ ўнғайсизланди Сафохон, ҳафсаласизлик ила автомаркабдаги шерикларига назар солди.

Аёлга Сафохоннинг автомаркабга қараб қўйиши ёқмади, аммо у ерда қариянинг ўтирганини кўриб хийла чўчиди. Шунда ҳам парво қилмагандай оҳангда деди:

‒ Тайёрлаб қўйдим демаптилар-ку, тайёрлаб қўяман дептилар, демак опкеб бераман деганлари-да! Ҳали-замон келиб қолишлари керак!

“Москвич”да ўтирган Абдурасул ота уларнинг суҳбатлари чўзилиб кетганидан “тағин нима гап бўлди?” дегандай йўсинда Тошмуродга қараб олиб, “ўзим тушмасам бўлмайди шекилли?” қабилида тутқичдан ушлаб эшикни очганди ҳамки, Сафохон турган еридан қўл ишорасида :” Ҳозир тушмай туринг, ҳали келмабди”, деган бўлди.

Йўлтурдининг аёли пул эгаси ўзи тенгилар билан эмас, анчайин кекса бир қарияни бошлаб келганидан анча чўчиб турганди, бу қариянинг шахтини кўриб эса энди вужудини росмана қўрқув эгаллади. Ана шу қўрқув сабаб ҳам энди баланддан келиб эмас, анча паст тушиб, хижолатлангандай овозда қўшимча қилди:

‒ Озроқ кутинглар, келиб қолишлари керак!

‒ Бошқа иложимиз йўқ, кутамиз, ‒ деди Сафохон.

Аёл ана автомаркабнинг олдинги ўриндиғида ўтирганларга, айниқса, ҳайдовчи йигитнинг ёнидаги ҳадеганда қўлларини юқорига кўтариб-тушириб бир нарсаларни уқтираётган мўйсафиднинг хатти-ҳаракатларига олазарак бўлиб қараб қўяркан, Сафохонни уйига таклиф қилиб:

‒ Шерикларингиз билан бирга ичкарига кириб туринглар, ҳозир кеп қоладилар. Бир пиёладан чой ичиб туринглар, ‒деди.

Сафохон унамади. Бегона аёлникига эри йўқ пайтда кириш мусулмончиликнинг ҳеч бир қонун-қоидасига тўғри келмаслигини, устига-устак, ўзбекларда бу хатти-ҳаракат уятли саналишини билгани важидан:

‒ Йўқ, бизлар машинада кута қоламиз, ‒ дея орқасига қайтди.

Аёл эшикдан ичкарига кириб кетар экан:

‒ Менам ҳозир у кишига телефон қилиб қўяман , ‒ деди.

Сафохон автомаркабнинг ўзи томондаги эшигини очиб қўйиб унинг қандай гап топиб келишини бароқ қошларини чимирганча кутиб ўтирган Абдурасул отага яқинлашиб, унинг ҳайбатидан чўчиб ғайришуурий тарзда ёлғон аралаштириб сўзлаб юборди:

‒ Менга эрталаб уйдан олиб бериб юбораман девди. Энди эса пулни бериб қўйган одамникига кетганмиш. Ҳозир келиб қоладилар, пича кутинглар деяпти хотини!

‒Ўзи ўтган сафар келганимиздаям ланж гап қилувди, бу Йўлтурди деганингиз. Ҳали яна бошқа бир баҳонани рўкач қилмаса эди, ‒ энсаси қотганидан юзи ғижимланган қоғоздай бужмайиб кетди Тошмуроднинг. ‒ Бунақа йўлда туғилганлардан ҳар балони кутиш мумкин!

‒ Ҳозир исмини яна унутдим. Йўлтурди депмидиз? ‒ истеҳзоли жилмайди Абдурасул ота, ортидан эса нонвойнинг юқорида айтган жумласи қулоғига чала-ярим киргани важидан унга қўшимча қилган бўлди: ‒ Бу Йўлтурдини тутиб бўлармикин ўзи? Сенам шунга ишора қилдинг шекилли Тошим? Йўлда туғилган дедингми?!

‒ Шунинг учун Йўлтурди қўйганлар-да яқинлари! Йўлда туғилган болалардан бўлиши керак бу номард! ‒ паст келмади Тошмурод, томоғи қичиб икки-уч бор қириб қўйди, кетидан қаёқдандир хирилдоқ йўтал келиб қолиб юзи қизариб нафаси ичига тушиб кетаёзди, шунда ҳам сўзларини бермади: ‒ Бунақалардан яхшилик чиқмайди демоқчиман! Ўзларининг манфаатлари йўлида сиз билан бизларга ўхшаганларни не бир кўйларга солишлари ҳеч гап эмас демоқчиман-да, Абдурасул ота!

Сафохон уларнинг гап-сўзларига жим туриб қулоқ солди. Аммо-лекин нонвойнинг сўнгги жумласи уни ўйлантириб, ўйлантиришдан ҳам бурун ҳақиқатдан анча йироқдек кўриниб, унга ўз муносабатини билдириб:

‒ Қани, сабр қилиб пича кутайлик-чи, бир гап бўлар! Ҳар қалай сиз айтганчалик эмасдир-ов! ‒ деб муҳмал жавоб қайтарди.

Абдурасул ота Сафохон эски танишининг ёнини ола бошлаганидан жаҳли чиқди. Ана шу жаҳли чиққанини ошкор этишга киришиб:

‒ Сиз бунақалардан яхшилик чиқади деб ўйламанг, Сафохон! Тошимнинг ҳозирги гапида жон борлиги шундоққина кўриниб турибди, мана мениям айтди дерсиз ‒ ўша танишингиз жуда бетайин бир кас бўлиб чиқишини ўзингиз ҳам кўрасиз! ‒ дея уни ишонтирмоққа уринди.

‒ Ўзиям исмини хў-ўп топиб қўйишган экан-да, Йўлтурди! Бунақаларни йўлдан урди дейдилар ‒ Йўлурди, тутқич бермас Йўлурди! ‒ деб Абдурасул отанинг ўзини қўллаб-қувватлаганидан севинди нонвой, шу дамда уни тағин қаттиқ йўтал тутди. Ана шу ҳолати бутун диққат-эътиборини ўзига жалб этиб, вужудини аллақандай ўзи ҳам идрок этиб улгурмагани қўрқув чулғаб олиб, йўталидан шикоятланишга ўтди: ‒ Тунов куни бир тандир нон ёпиб бўлгач, чанқаб туриб муздек компот ичувдим, яна эски йўтал кеп қолди-да!.. ‒ у ана шуларни маълум қиларкан, ўзининг ақл ишлатмай қилган хатти-ҳаракати, чанқоғини қондирмоққа урингани алал-оқибат анчагача йўқ бўлиб кетган йўталининг қайталанишига, натижада жисми-жонининг азобланишига олиб келганини таъкидларкан, ношудлигидан ўпкаланди.

Абдурасул ота унинг хир-хир йўталишига ичи ачишиб нигоҳ қадаркан, нонвойнинг калтафаҳмлигидан, ўзининг эҳтиётини қилишга сабри чидамаслигидан норозилангандай бошини уён-буён чайқатиб:

‒ Унаққима-да, Тошим! Ҳеч замонда терлаб туриб муздек компот ичадими?! Чой ичгин дейман-ку, сенга! Ҳечқурса яхна чой ичмайсанми, юрагинг куяётган экан! Тандирни оби оташ дейдилар, ундан чиқиб муздек нарсани ичадими? Ўзингни аҳволинг ўзингга маълум-ку энди!.. ‒ деди, Сафохонга назар солиб туриб нонвойнинг нодонлигидан ранжиганини сездирди, ортидан автомаркабнинг рулига бошини қўйиб йўталишда давом этаётган нонвойга тағин ўгит берди: ‒ Сенинг соғлиғинг ўзингга ва бола-чақангга ҳали жуда кўп керак бўлади! Ҳали олдингда қанчадан-қанча қиладиган ишларинг бор-а, Тошим! Шуларни билиб туриб яна муздек компот ичдим дейишингни-чи!..

Нонвойга ҳам Абдурасул отанинг куйиниб дакки беришлари ўз таъсирини ўтказди. Ўзининг қилмишидан ичдан афсус чекиш баробарида ҳали бирортасини ҳам уйлантирмагани уч ўғлини, яна бўйи етиб қолган қизи Шакарни, ҳадеганда бот-бот у нарсаларни эслатиб унинг бошини қотираверишини қўймайдиган, бир замонлар Моғолкўчадаги масжид ёнида ‒ энди нонвойликни бошлаган кезларида танишиб қолиб, кейинчалик турмуш қургани хотини Ширинни, уни олиб келиш учун куёвжўралари билан бирга Бухоройи шарифга борганларини бир лаҳза эслаб дардини хийла унутди, ана шу унутгани учун ҳам яна асосий мавзуга қайтиб, Сафохонга юзланди:

‒Сиздан олган пулни бировга бериб қўйиб ололмаяптими дейман-да, Сафохон?

‒ Қайдам, ‒ елка қисди Сафохон, орқа томонига ўгирилиб йўлга қаради, сўзида давом этди: ‒ Бир одамга айтувдим, қўли ҳар ерга етадиган бир катта одамга деб эди-да!

Абдурасул отага нонвойнинг юқоридаги гапи ва Сафохоннинг мана бу жавоби қаттиқ таъсир этганди. У Сафохоннинг бўш-баёв, соддалигидан ўпкалангандай бир қиёфада:

‒ Ярим йилдан бери ҳаммамизнинг қўйнимизни пуч ёнғоққа тўлдириб юрган экан-да, бу қашқир! Бундай эзгу иш учун пул сўраган кишидан яхшилик чиқмасини билувдим! ‒ деди, пича ўйланиб қолди, унинг ўй-фикри ана шу муттаҳамни тезроқ учратиш, унинг қандай инсон эканини, турқи-тароватини бир кўриб кўйиб, унга дакки-дашном бериб ақлини киритишда, иккинчи маротаба бундай номаъқулчиликлар қилмасликка чақирувчи арзирли ва таъсирли сўзларни топиб гапириб, уни тавбасига таянтиришга кўчган, ана шу нарсаларни у хаёлан режалаштиришга урина бошлаганди. Туйқус у ўзининг хаёллар дарёсига ғарқ кетгани, ёнида шериклари борлигини ҳам унутиб қўяёзганини идрок этиб, ана шу нарсадан хижолатланиб сўзида давом этди: ‒ Ўзимизни айтаман-да, мана аста-секин ўзимиз икки катта идоранинг рухсатини олдик-ку дейман-да! Қани, анави Людмила Ильинична эдими, ўша Людапа билан Адлияга ҳам бориб кўрайлик-чи, зора у ердаям ишимиз рисоладагидек кўчса!

Сафохон қариянинг оғзидан “ишимиз рисоладагидек кўчса” иборасини этиши ҳамоно самимий жилмайди. У бу иборани қариялар билан бирга диний идорага борганларида ‒ Муфтийнинг қабулига кирганларида илк бор унинг оғзидан эшитганди, мана энди ўша иборани Абдурасул ота ўзлаштириб ўрнида қўллаётганидан мамнун бўлиб нонвойга кўз қирини югуртирганди, нонвой Тошмурод ҳам бу жумлага эътиборини қаратиб ярим жиддий-ярим истеҳзоли куларкан:

‒ Абдурасул ота дейман-да, ўша куни Муфтийнинг қабулига кирганимизда ҳужжатларимиз юқори идораларда қоқилмай ўтишини тилаб билдирган чиройли жумласини ёдлаб олибсиз-ку! У кишиям “зора ишларингиз рисоладагидек битса!” деб бизларнинг кўнглимизни кўтариб кузатиб қўювдилар, ўша жумла сизнинг оғзингизда ҳам ҳозир жуда чиройли эшитилди-да!.. ‒ деб уни алқади.

Абдурасул ота улар ўша кунги диний идора раҳбарининг мазкур жумласини эслаб қолганларидан ва бугун у ўша иборани ўрнида қўллаганига эътиборларини қаратганларидан севиниб, мақтов маълум маънода унга хуш ёқиб кетиб:

‒ Ўзбекда чиллаки чиллакини кўриб чумак уради деган гап бор! Нима, у кишидан ўргансак ярашмабдими? Бизам ҳозир сизларнинг масжидингизнинг муфтийсимиз! ‒ деб узининг қадрини юқори кўтарган бўлди.

Сафохон қариянинг ўзини мақташида беғуборликни кўриб, бошқа томондан эса бу беғуборликда ўзбекона бир соддалик ‒ афандилик ҳам уфуриб турганини ҳис этгани боис:

‒ Жуда тўғри айтдингиз! ‒ деб кулди.

Нонвой ҳам унинг фикрига қўшилиб бош тебратиб:

‒ Абдурасул отам оладилар-да, а! ‒ деди, хаёли юқори идораларга, хусусан Адлияга боришлари кераклигига кўчиб, анча жиддий қиёфада сўради: ‒ Нечук бу рус кампир масжидимизнинг иши учун югуриб юрибди? Адлиягаям, керак бўлса энг катта инстанциягаям чиққаним бўлсин деганмишми? Тунов куни Норбобо ака шундай деяётгандилар!

Абдурасул ота аввал нонвойга, сўнг эса Сафохонга муҳим янгиликни етказишга шайлангандай ўтирган ерида икки-уч бор тебраниб қўяркан, учбурчакка монанд текисланган мош-гуруч соқолини силаб тағин-да тартибга келтирган бўлди, қимирлаган сари ғирчиллайверишини қўймаётган ўриндиқнинг икки ёнини текширгандай устига кийдирилган қора матоли ёпинчи тагидан қўл суқиб у ер-бу ерига бармоқларини олиб борди, бу ишидан қаноат ҳосил қилмай дам ўнг қўлини, дам эса сўл қўлини пастга тушириб ўриндиқ маҳкамланган мурватларни ҳам пайпаслади, лекин бу уриниши ҳам бесамар кетгани учун автомаркаб эгасига бирор оғиз сўз демай қўлларини тимирскилаётган еридан тортиб олиб, ўнг қўлини эшик ойнасидан чиқариб ўша ёққа алангалаб қўяркан, яна асли ҳолатига қайтиб сўз бошлаб:

‒ Биласизларми нега у кампир бизнинг масжидимиз иши учун жон куйдириб юрибди? ‒ деб сўради, улардан жавобни кутиб ҳам ўтирмай ўзи сўзамоллашди: ‒ Норбобо ака икковимиз уйига чиққанимиздан хабаринглар бор, йўлнинг нариги тарафидаги тўққиз қаватли уйда яшаркан, тўртинчи қаватда. Уёқ-буёқдан гаплашган бўлиб, бир пайт ўзи ёрилиб қолди ‒ нимадир бўлиб иккала кўзи кўрмай қолганмиш-да! Қизи билан бир қанча дўхтирларга боришганмиш, кўрсатмаган жойлари қолмабди, ҳатто Московгача бориб келишибди ҳамки, ҳеч бир натижа чиқмабди. Охири ўзимизнинг ТошМИми, СанПИми ‒ шуни англолмадим, шу икковидан бирида Бузруков деган катта кўз дўхтири бор экан-да, ишқилиб! Ана шу одам жонига оро кириб икки кўзининг каналларини очибдимишми-ее, хуллас, кўрадиган қилиб тузатиб юборибди-да! Бузруклар аждодидан бўлса керак-да, қизи билан яна бир кўрсатгани боришганида ўша дўхтирнинг намоз ўқиётганига кўзлари тушиб қолганмиш. Бу художўй дўхтирнинг таърифини келтиряптики энди, Норбобо ака икковимиз еттинчи осмонда учиб юрибмиз унинг гапларидан… “Албатта масжидингизнинг ҳужжатлари учун менам қўлимдан келган ёрдамимни аямайман! Менинг кўзларим бу ёруғ оламни кўришига сизларга ўхшаган мусулмон одам шунчалар жонини куйдирса-да, нега энди мен қўл қовуштириб ўтиришим, масжидга ёрдамимни бермаслигим керак экан? Албатта сизлар билан энг юқори идораларгача бирга чиқамиз, вассалом!”, деб бизнинг кўнглимизни кўтариб юборди. У биздан миннатдор, биз эса, Норбобо акангиз икковимиз ундан миннатдор бўлиб уйидан қайтиб чиқдик-да, ўша куни!

Абдурасул отанинг мана бу сўзлари Сафохон ва Тошмуродга ижобий таъсир этиб, ҳар иккисининг юрагида бир рус аёлига нисбатан илиқ, ёруғ ҳис-туйғуларни қўзғатиб юборди. Сафохондан аввал Тошмурод унга хайриҳоҳ эканини маълум қилиб, ўша атрофдагилардан эшитгани бир воқеани айтишга ошиқди:

‒ Бу аёлни, бу ўрис кампирни бало дейишади! Домининг ремонтини қилиб бермагани учун туман ҳокиминиям обориб опкелган дейишади! Мана шу Чаманзор тумани ҳокимини! Сал қолган экан ишдан кетказиб юборишига ‒ менга бу гапни ўша маҳаллада яшайдиган қора Равшан бор-ку, ўзимизнинг масжидга келиб намоз ўқиб кетиб юрадиган, ана шу айтиб берганди!

‒ Норбобо акадан менам эшитиб эдим, юқорига чиққанмиш, энг юқори идорага, ‒ ортидан қўшимча қилди Сафохон. ‒ Бир ҳисобдан ёнимизда ана шу Людмила Ильиничнага ўхшаган бошқа дин вакиласи бўлгани яхши, ишимиз осон кўчадими дейман-да!

‒ Ишқилиб, охиригача туриб берсин-да! ‒ кампирни эслаб кулиб қўйди Абдурасул ота. ‒ Сизларга айтиб берувмидим, саккизинчи Март куни масжид ҳовлисидаги атиргуллардан бир ғалати букет тайёрладим-да, уни бориб табриклаб келдим! ‒ ўзининг қилган ишидан мамнун бўлиб сўзлаб берди у. ‒ Бир хурсанд бўлди денглар, бир хурсанд бўлди-ее!

‒ Тағин опоқим эшитиб қолмасинлар, опоқимдан балога қоласиз-а! ‒ ҳазиллашди Тошмурод, орқа ўриндиқнинг эшигини очиб қўйиб йўлдан қўзини узмай ўтирган Сафохонга қараб иршайди.

‒ Опоқингиз қаёқда билсин, опоқингиз Ўрикзорда ‒ Асқарникида-ку!

‒ Тешик қулоқ эшитади дейишади-ку, шунга айтаман-да! ‒ бўш келмади Тошмурод.

‒ Бунақа ишларни боплайсиз-да, Абдурасул ота! ‒ қариянинг фаҳми-фаросатига қойил қолганини маълум қилди Сафохон. ‒ Жуда чиройли иш қипсиз, аммо-лекин!

‒ Мана шу нарса ҳеч бирингларнинг эсингизга келмади! Ҳатто ўзларини энг ҳушёр, донолардан санайдиган Норбобо аканинг ҳам фаҳми етмади! Ахир, ана шу касал ҳоли билан бизларни деб энг юқоригача чиқаман деяпти, сўзидан қайтмаслигини такрорлайди, нега энди мен уни унутишим керак? Боши осмонга етди, бир инсоннинг ҳурмати-да! ‒ ўзининг қилган ишидан нечанчи бор севиниб, завқланиб кетди. ‒ Бир инсоннинг ҳурмати!

‒ Сиз бошқачасиз-да, Абдурасул ота, илойим барака топинг, ‒ ўз навбатида унинг ҳам ҳурматини ўрнига қўйди Сафохон. ‒ Бунақа нарса сиздан бошқанинг хаёлига келмайди, ҳатто Норбобо аканинг ҳам!..

Шу маҳал улар олдига орқа кўчадан қора рангли “Нексия” келиб тормоз берди. Уччовининг эътиборини автомаркабнинг тормоз бериши ўзига тортди.

‒ Ана келди, ‒ деди Сафохон рулда ўтирган Йўлтурдини назарда тутиб, ёнидаги ўттизларга бориб қолган йигит унинг диққатини ўзига тортмади.

Абдурасул ота ва Тошмурод одинма-кетин автомаркаб ичига қарашди. Қариянинг диққат-эътиборини Йўлтурди тортмади-ю, бироқ унинг ёнида ғўдайиб ўтирган ўзининг ноқобил жияни Курбат эканлигини кўриб тепа сочи тикка бўлиб кетаёзди. Унинг ўғли Асқарга нисбатан қилган адолатсизлигига ҳали ҳам чидай олмаётганди. Бу бетамизнинг яхшиликка ёмонлик билан берган жавоби, айниқса, уни қаттиқ изтиробга тушишига сабаб бўлган, жиянини кўрди дегунча ўғли Асқарнинг бошига тушиши мумкин бўлган балони эслаб ич-ичидан тутаб кетаверар, “Қани энди замон кўтарсаю бу бетавфиқни мулла минган эшак сингари додини бериб қўйсам!”, деб кўнглига турли бадниятларни ҳам тугган пайтлари кўп бўлар, лекин ёши ўтиб, мана бундай кучдан қолганини эслаб афсус-надоматлар чекишдан нарига ўтолмасди. Айни чоғда ҳам худди ана шу ҳол юз бериб: “Бу турқи совуқ билан ошна экан-да, Йўлтурди дегани! Ўхшатмасдан-учратмас деб шуни айтсалар керак! Бир-бирини топиб олиб манавиндай дуёни ўзгартириб юборгудай ваҳима билан келишини-чи?! Ҳе-ее сен пандавақиларни!”, деб ичдан уларни қарғаб, бор важоҳатини ишга солиб эшик тутқичини кучининг борича нарига тортиб очди.

Автомаркабда ўтирган Қурбат бу ерда тўнғич тоғасини кўриб қолишини сира кутмаганди, фалокат босиб у нариги “Москвич”да эканига кўзи тушиши замони “у мени кўрмайди”, деган хаёлга бориб ўриндиқ тагига кириб кетгудек бўлиб сирғалиб пастлашиб ўтириб олди, гўё ана шу йўл билан тоғасидан қутулмоқ илинжида эди.

Йўлтурди аввал Сафохон билан сўрашди, кейин эса ҳайдовчи иккови бу сафар ҳам кекса бир мўйсафидни бошлаб келганларини кўриб ичидан ижирғанса-да, аммо бу ҳолатини ташқи қиёфасида ошкор этмади, ўзи томон чанг солгудек авзода ўқрайиб келаётган Абдурасул отанинг қош-қовоғига ҳам аҳамият бермай, тўғрироғи, бу ҳолни сезмаган кишидай бўлиб унга салом бериб сўрашди. Қариянинг хўмрайиши сабабини тушуниб дарров нигоҳини ундан олиб қочиб, нонвой Тошмурод билан ҳам сўрашди, тағин Сафохон томон ўгирилиб:

‒ Анча кутиб қолган кўринасизлар, шундайми? Мен ана ўша пулни бериб қўйганим одамникига бориб келяпман, афсус уни учратолмадим, қандайдир бир делегация билан юрган экан. Шундаям машинамда ўтирган анави оғайнимдан озроқ қарз олдим, ‒ дея чўнтак титкилашга киришди.

‒ Ахир, Йўлтурди, келишгандик-ку! Кеча эртага келсангиз пулингизни бериб юбораман, опкетасиз деган бир гапни қилгандингиз, бугун эса мана бундай деяпсиз, мен сизга ишониб эдим… ‒ ундан ранжиб пешонасини тириштирди Сафохон, худди ёш болаларга ўхшаб шерикларига кўзларини жавдиратди.

‒ Менга ишонганингиздан экан-да, мана бу дўдани тағин бошлаб кепсиз! ‒ ярим ҳазил аралаш унга дакки берди Йўлтурди. ‒ Бу билан бир нимага эришмоқчимисиз? Ўзингиз келаверсангиз бўлмасмиди, Сафо?!

Сафохонга унинг ҳеч паст тушмай дакки-дашном бериши, яна “бу билан бир нимага эришмоқчимисиз?” деган мазмундаги таънаомуз таҳқирлаши қаттиқ ботиб, манглайидан муздек тер чиқиб кетди. Бошқа томондан эса, эркаклик ғурури, шаъни топталиб, ўзини-ўзи оёқости қилгандай кўрингани боис, яна ҳам хижолатли вазиятда қолиб:

‒ Буларнинг келишига сабаб, булар… масжидимиз олдига айвон қурилаётганди, ана шу отахон бошчилигида… ана шу маблағ ҳозир бизга жуда зарур бўлиб қолди, ‒ деди, айни дамда Йўлтурди эмас, унинг ўзи ҳеч ҳавас қилиб бўлмайдиган шароитга тушгандайин, бемаврид ташрифидан азият чекиб, эски танишининг рўпарасида изза бўлганини ҳис этди.

Йўлтурдидай бир қаллоб, безбетнинг олдида Сафохоннинг ўзини ожиз тутиши, айбдор кишидек хижолатланаверишига Абдурасул ота ортиқ чидолмади, орага аралашиш мавриди етганини тушуниб:

‒ Менга қаранг ука, Сафохондай бир покиза одамга “бу билан бир нимага эришмоқчимисиз?” деб дакки беряпсиз-ку, лекин ўзингиз ҳеч бир уялмай-нетмай икки сафардан бери бу кишини, қолаверса, бизларниям овораи сарсон қиляпсиз! Буям майли, бунисига чидаш мумкин, лекин менга бир нарсани айтинг-чи, ҳеч замонда масжиддайин муқаддас саналган даргоҳ ишини битириб беришга пул сўрайдими? Оллоҳнинг уйига ҳужжат тўғирлаб беришга жон фидо қилиш ўрнига, ҳеч бир уялмай, қўрқмай долларда пул оладими, а?! ‒ деди, ана шу сўзларни айтаётганида авзойи ўзгариб, хўрлиги келганидан овози титраб чиқди, ўзини босиб қололмаганидан кўзларига ёш қуйилганини ҳис этди.

Йўлтурди қариянинг наинки сўзларидан, балки важоҳатидан ҳам қаттиқ қўрқиб, нима дейишини билмай талмовсиради. Гоҳ Сафохонга, гоҳ эса қариянинг сўзларини тасдиқлагандай уни мазах қилиб киноя аралаш такаббурона нигоҳ қадаётган нонвой Тошмуродга, ундан эса орқадаги “Нексия”си кабинасида ўтиргани ҳам кўринмаёзган Қурбат томон кўз югуртирди, ана шу аланглаши давомида гарангсираши, довдираши орқага чекиниб, ўзини қўлга олишга улгуриб, чайналганда      й тушунтирди:

‒ Энди… энди амак, сиз идорада ишлайдиганларни билмайсиз! Уларнинг танглайи пул билан кўтарилган! Катта амалдорлар масжидми, кинотеатрми қараб ўтиришмайди ‒ ноқонуний жойи бор деб туриб олишади! Ана шу кезлари уларга пул қистирмасангиз ишингиз битмайди, хуржунлашгандан-хуржунлашаверади! Қолаверса, бизнинг одамларни биласиз-ку!..

‒ Сизга ўхшаганлар ана шундай ўйлайди-да! Мен Сафохонга айтдим: чакки қипсиз бундай савоб иш учун бировнинг қўлига пул тутқизиб дедим! Одамлар борки, ана шунга ўхшаш савоб ишга жонларини бериб юборишгаям тайёр турадилар, бошқалари эса ўз улушимни қўшай деб фийсабилиллоҳ хизмат қиладилар! Тўғрими Тошим? Тошмурод деганим? ‒ ёнидаги нонвойга нигоҳ қадади Абдурасул ота, у қариянинг сўзларини тасдиқлаб “ҳа” деган мазмунда бош тебратиб қўйгач эса, бу ишорадан қаноатланиб тағин-да эҳтиросли, тағин-да таъсирли оҳангда жумласини якунлади: ‒ “Бизнинг одамларни биласиз-ку!”, дейсиз-а?! Ҳеч бир уялмай-нетмай бутун айбни одамларга тўнкаб қўяяпсиз! Ваҳоланки, ўшалар ҳам сиз билан менга ўхшаган мусулмон фарзандлари!

Йўлтурди бу сафар қарияга лом-мим дея олмади. Бир оғиз сўз дегудай бўлса, бундан бешбаттар дакки-дашном эшитиши, табиийки кутмагани маломатларга қолиши ҳеч гап эмаслигини фаҳмлаб, яна ҳадеганда Абдурасул отанинг сўзларини тасдиқлаб бош тебратишини қўймаётган Тошмуродга хўмрайиб қараб, қўлидаги икки буклоғлиқ пулни Сафохонга тутқизаркан:

‒ Бу ерда минг доллар. Қолган икки мингини эрта-индин у одамдан опкеб бераман, ‒ деди.

Сафохонга унинг безбетлиги ёқмади. Боз устига “эрта-индин опкеб бераман”, деб ёлғон ваъда бериши гўёки унинг устидан кулишдек кўриниб кетиб, шерикларининг олдида ўзини ғурури поймол этилгандай ҳис этаркан, Йўлтурдининг қўлидан пулни олмади. Эркаклик шаъни барча нарсадан устунлигини намойиш этгандай бир авзода норозилик билдириб:

‒ Ярим йилдан ошди-ку, сизга пул берганимга Йўлтурди! Ахир, ундаймас-да! Ҳаммасини тўғирлаб беринг, кейин қўлингиздан оламан! ‒ деб ўз сўзида қатъий турди.

Йўлтурди унинг юмшоқ табиат одам эканини яхши биларди. Ҳозир эса Сафохон шерикларига, айниқса, ёнидаги ёши бир жойга бориб қолган мўйсафидга орқа қилиб шу бугуноқ пулни топиб беришни талаб этишидан ижирғанди, шу сабаб уни мазах қилгандай иршайиб:

‒ Бу пулниям машинамда ўтирган ҳув анави ошнамдан обтурибман! Ишонмасангиз бориб сўранг, Сафохон! ‒ деди-да, ўша ёққа эътиборини қаратган эди, автомаркабда ўтирган Қурбат нима учундир юзини қўллари ёрдамида тўсишга, иложи борича буларга тескари ўгирилишга, кўринмасликка уринаётганига кўзи тушди.

Абдурасул ота ҳам унинг ортидан қора “Нексия” томон истеҳзола-ниб боқаркан:

‒ Ўша сиз назарда тутаётган оғайнингиз, ўша, иложи борича мендан яширинишга, менга кўринмасликка уринаётган ошнангиз марҳум синглимнинг ўғли, яъни жияним бўлади! У ҳеч қачон бировга пул берадиган анойилардан эмас! Бировнинг пулини тортиб олса-оладики, аммо бировнинг хожатини чиқаришга тоби йўқлардан, сира тоқати йўқлардан-да! Сиз уни яхши билмас экансиз! ‒ деди, шуларни маълум қиларкан, нонвой Тошмурод тарафга ўгирилиб: ‒ Ҳув бирда, пул алмашганда Асқар бунинг анча-мунча пулларини тўғрилаб берган, алмаштириб берган демоқчиман-да, девдим, кейин палакат босиб катта дўконларига текширув келганида, “Ўша пулларни жойига қўйиб турайлик, яна қайтариб оласан, йўқ бўлиб кетмайди!”, деганида, “Менга ҳеч қандай пулларни алмаштириб бермагансан, мен сени танимайман!”, деб туриб олган номард жияним мана шу нусқа бўлади, сенга бирда айтиб берувдим шекилли, Тошмурод?! ‒ деб эслатган бўлди, тағин жияни Қурбат томон нафратланиб қараб қўйди.

‒ Анави вокзал-аэропортларда билет тарқатиб юрадиган жиянингиз-да, а? Анави “афирист” девдингиз, “ўғлимга шу ишни қипти у номард” девдингиз, ўшами?!

‒ Ҳа, ўша, ‒ деди Абдурасул ота, кейин нима дейишини билмай қизаринқираган Йўлтурдига ўгирилиб, ҳар икковига ғазаб ва қаҳрини сочгандай нигоҳда, ҳар иккисининг ҳақиқий башарасини очгандай авзода сўзланди: ‒ Сиз ундан қишда қорни сўранг ‒ берармикин! Ҳў-ўп икковинг топишибсизлар-да! Ўхшатмасдан-учратмас деб шуни айтарканлар!

Қариянинг сўнгги гапи Йўлтурдини довдиратиб қўйди. Нима дейишини, нима қилишини билмай гарангсиради. Чайнала-чайнала бир нималар деб ғулдуради-да, қўлида чангаллаган пулни тағин Сафохонга тутиб:

‒ Буни обтуринг, эрта-индин қолганиниям опкеб бераман, ишонинг, опкеб бераман, ‒ дейишини қўймади.

Абдурасул ота “жуҳуддан жизза” қабилида аввал Тошмурод нонвойга қараб қолди, сўнг эса Сафохонга юзланиб:

‒ Олинг Сафохон, эртага эмас, индинга бирга келамиз, қани топиб бермасинлар-чи, унда бошқачасига гаплашамиз-да, а? ‒ деди, шу дамда қаёқдандир хотирасига Сафохоннинг акаси Вадудхон мелиса келди, шунча пайтдан бери уни эсга олмаганига, тўғрироғи, эслашмаганига бир томондан ажабланса, бошқа томондан Сафохоннинг соддалигига, ҳечқурса акасини эслатиб қўрқитиб қўйишни ҳам эплолмаганига ундан ўпкаланди. Ўзи бу камчиликни тузатишга киришиб: ‒ Биласизми бу кишининг акаси қаерда ишлашини? ‒ деб баланддан келди, Сафохон еростидан унга норозиланиб нигоҳ қадаганига парво қилмади, аксинча унга дакки берди: ‒ Менга ундай қараманг, Сафохон, бундай сўзида турмайдиган бебурдларга ана шунақа нарсаларниям етказиб қўйиш керак, ҳа, ҳа, билганлари, сал таналарига ўйлаганлари яхши! ‒ у шундай деб тағин Йўлтурдининг диққатини ўзига қаратиб: ‒ Ўша одам органда ишлайди-я! Ҳа, ҳа, сиз билан ҳазиллашаётганимиз йўқ! Вадудхон аканинг икки елкасидаги погонларида иккитадан катта юлдузлари бор, нақ подполковникми, полковник бўлиб ишлайдилар! ‒ дея огоҳлантираркан, асли мақсади қўрқитиш, шу йўл орқали иложи борича тезроқ пулларини қайтариб олиш эканини яшириб ўтирмади.

Сафохон акасининг ҳуқуқ-тартибот идорасида ишлашини Йўлтурдига айтмаганди. Шунинг учун ҳам у қариядан бу янгиликни эшитиши ҳамоно ўтакаси ёрилаёзди ‒ мушукникига ўхшаш чақчайган сарғимтир кўзларининг ола-куласи чиқди. Форма кийганлар ва мана бундай мўйсафид-қариялар билан ҳазиллашиб бўлмаслигига ақли етиб, ялтоқиланишга тушди:

‒ Эртагаёқ ўзим Ипподромга олиб бориб бераман, Сафохон! Ҳалиям ўша “От Ҳайкал”нинг орқасидаги растадамисиз? Анави, анави, “Хитой бозори” дейишармиди у ерни?!

Сафохон қариянинг огоҳлантирувидан сўнг Йўлтурди ўзини қўярга жой тополмай типирчилаб қолганини кўриб “ юракдан хўп бор экан-ку!” қабилида унга назар соларкан, қисқагина кулди, сўнг эса у узатгани бор пулни қўлидан олиб туриб:

‒ Ҳа, ўша ердаман! Саккизинчи раста, тўртинчи қатор ‒ борсангиз топиб оласиз! ‒ деди.

‒ Эртадан қолмасин! ‒ орага қўшилди нонвой Тошмурод. ‒ Бизлар тағин бу ерга овора бўп кеп юрмайлик, бензин фалон пул-а, биласиз-а, Йўлтурди-ии?! ‒ у ана шуларни даракларкан, Йўлтурдининг устидан кулгандай исмини тилга олаётганида охирги “и” ҳарфини чўзиброқ талаффуз этди. Бу билан гўё “эҳтиёт бўлмасангиз аҳволингиз “вой” бўлади-я!”, деб хитоб қилган, ана шунга ишора қилган бўлди. Буни нафақат Йўлтурди, балки ёнидаги Сафохон ва Абдурасул ота ҳам пайқашди. Ана шу пайқашгани важидан ўз навбатда улар ҳам Йўлтурдига “эсингни йиғиб иш тут, акс ҳолда жабрини тортасан-а!” дегандай маъно-мазмунни акс эттириб истеҳзоланиб назар солишди.

Абдурасул ота Тошмуроднинг юқоридаги сўзларидан руҳланиб, ўзида шижоат ва дадиллик пайдо бўлганини ҳис этиб, ҳеч бир тап тортмай, иштиёқи ошиб жияни ўтирган “Нексия”га қараб юрди. Унга яқинлашиб олди эшикнинг тутқичига қўлини узатган ҳам эдики, тоғасининг важоҳатидан қўрқиб кетган Қурбат автомаркабдан ҳовлиқиб ташқарига тушиб, унга салом бериб кўришмоққа тутинганди, Абдурасул ота унинг на саломига ва на ўзи томон чўзгани қўлига эътибор бермади, адоватини очиқчасига сездириб, ғазабнок авзода:

‒ Сен ярамасга дадам раҳматли яхши ниятда Қурбат деб исм қўйгандилар!.. ‒ деди, энди жумласининг давомини сўзлашга тараддудланганди, берган саломи ва чўзган қўли жавобсиз қолган жияни уни охиригача эшитмай, дарров қиёфасини ўзгартириб, тоғасига хезлангандай у томон интилиб:

‒ Нима қипти исмимга?! ‒ деб кўзларини олайтириб баланддан келди, айни дамда унинг совуқ, ғижимлаб ташланган қоғозга ўхшаш бурушиқ башараси тиришиб кетган, ўзини гўё айбсиз абдордай тутар, тўнғич тоғасининг шаънини оёқости қилувчи таъналарига чидолмагандек қилиб кўрсатар, буни кексайган одам олдида кўкрагини ғоз тутиш, ўзининг ҳеч бир нуқсонсиз одам эканлигини намойиш этиш орқали исботламоққа уринаётганди.

Абдурасул ота унинг феълини жуда яхши билгани учун мана бундай хезланиб чиранишига ҳеч бир парво қилмади, билъакс унга қасдма-қасдликка олға юриб уни орқага тисарилишга мажбур этаркан:

‒ Сен Қурбат эмас, Ғурбат экансан, тушундингми? Ана шуни бетингга айтмоқчи эдим! Билсанг агар, сен бу исмга номуносибсан! ‒ дея омади гапни айтган бўлди.

‒ Нега номуносиб эканман? Нима қипман ғурбатлик қилиб?! ‒ тап тортмади Курбат, тоғаси нега бундай деяётганини балодай сезса-да, лекин ўзини сезмаганликка олиб, тўғрироғи, туллаклик қилиб яна сўради: ‒ А, нима қилдим?!

Абдурасул ота унинг доғулилигидан яна ҳам жиғибийрон бўлди. Асабийлашиб ён-верига қаради, бошини тебратиб жиянига “аблаҳсан!” деган йўсинда кўзларини ўқрайтирди, юраги алланечук уриб, бутун вужуди титради ‒ бу ҳолати унинг овозида ҳам акс этди:

‒ Сен ярамас ҳеч қачон одам бўлмай-йсан! Одам бўлганингда Асқарнинг яхшилигини билардинг!

Курбат тоғасининг айни дамдаги руҳий ҳолатидан бехабар, у “ғазаб отга минди” деб фаҳмлаб, паст келгудай бўлса у авж олиши мумкинлигини таҳмин қилиб, ҳеч бир андишага бормай:

‒ Нима қипман Асқарингизга?!:

‒ Ана, бор, кичик тоғанг Рашиддан сўра, нима қилганингни айтиб беради! Хотини, анави офат Тоҳира Асқарнинг уйига бориб тўполон қип юрибди!

‒ Нега тўполон қилади?

‒ Пули йўқ эмиш! Сенинг ўша қилган номаъқул ишинг учун Рашид тоғанг Асқарга пул берганмиш! Ўшани сўраб борибди!

‒ Рашид акамнинг пулга эҳтиёжи йўқ эди-ку! ‒ ўзини ҳайрон қолгандай қилиб кўрсатди Курбат, заҳчаникига ўхшаш кўкўзларини тўнғич тоғасига бақрайтирди. Айни чоғда хаёлидан: “Сенлар билан Рашид акамнинг ораси бузилгани жуда яхши иш бўпти, мен учун айни муддао-да! У бундан-буёқ мендан кўра сенларга кек-адоват сақлайдиган, сенларга аҳли-оиласи билан бирга душман кўзи билан қарайдиган, сенларга ғазаб-нафратини сочадиган, менга эса муомаласини тузатиб яхши муносабатда бўладиган бўпти! Ҳа, ҳа, мен Рашид дўконни яхши биламан-ку! У бундан-буёқ ўзини сенсирасаям мени сизлайдиган, ҳурматимни жойига қўйиб соямга кўрпача соладиган бўпти, мен унинг кимлигини, унинг феълини яхши биламан ‒ сенлар билан уришиб-жанжаллашдими, албатта мен билан алоқасини тиклайди, мен билан яхши бўлишга ҳаракат қилади, атайлаб ана шу йўлни тутади ‒ сенларга алам қилишини истагани сабаб менга яхши кўринишга уринади!”, деган мазмундаги ўй-фикрлар ўтиб, ўзича сўзланиб, ичдан кенжа тоғасининг хатти-ҳаракатларига ва феълидаги айрим нозик ноқисликларга ўзининг баҳосини берган, унинг бундан-буёнги ўзини тутишлари, тўнғич акаси ва унинг оиласидагиларга, қолаверса ўзига бўлган муносабати келажакда қай томонга ўзгаришини миясида таҳлил қилиб чиқди. Мазкур тахминий хулосаси ва ўй-мулоҳазаларидан дилида мамнунлик, ич-ичидан хурсанд бўлиш, қувониш ҳиссини туйди.

‒ Буни бориб ундан сўра! Менинг дилимни ёмо-оон оғритди-да, аммо-лекин! Майли, Худо бор-ку, Худо кўриб турибди-ку!.. ‒ укасидан норозиланди Абдурасул ота, шунинг баробарида унга дўст бўлмаган мана бу нусхага ёзғираётганига ўзидан ўпкаланди. “Бу бадбахт сенинг дардингга қулоқ солармидики, унга ичингдагини ёриляпсан? У қайтага хурсанд бўлади ‒ сен ва укангнинг ораларинг бузилса дўпписини осмонга отади-ку, ахир! Ана шуни билиб туриб дилингдагини айтяпсан ‒ бундан бешбаттар бўлларинг демайдими? Худди ана шундай дейди! Ич-ичидан уни севинтиряпсан: “Мана сенлар кимсанлар! Мени ғадабга оляпсан, аслида сенам, анави уканг Рашид дўконам, манави ўғлинг Асқарам ‒ баринг бир гўр, тупроқларинг бир ердан олинган!”, деб ҳар учовингни ичдан сўкаётгани, ҳар учовингнинг устингдан кулаётгани аниқ ‒ бунга шубҳаланмасанг ҳам бўлади!”, деб турфа ўй-фикр, мулоҳазаларга бориб ўзидан ғижинишини қўймади.

‒ Бунақа нарасаларни мен ундан сўрамайман! Рашид тоғамнинг бошига иш тушганида Риҳси бувим менинг қанча пулларимни ишлатган! Ундан ўша пулларимни ҳалигача талаб қилганмасман! ‒ ўзини танти, яқинларига меҳрибон қилиб кўрсатишга уринди Қурбат, айни дамда Абдурасул отага “жаа-а менга дўқ уришни, жекиришни биласан ‒ тоға бўлиб менга нима яхшилик қилиб қўйибсанлар?!” дегандай ўқрайиб, сувдан қуруқ чиқишга уринди.

Абдурасул отанинг тўнғич синглиси Раъно икки фарзанди билан эридан ажрашиб, қизлик уйига қайтган, Жомийдаги “Учқун” тикувчилик фабрикасида ишлаб юриб, ўттиз етти ёшида ана шу фабрикага қарашли бўлган тиббиёт-санитария қисмида ҳамширанинг вена қон-томирига нотўғри игна санчиб ҳаво киритиб юбориши оқибатида бемаҳал вафот этиб бу фоний дунёни тарк этиб кетган, унинг ҳали вояга етиб улгурмаган ўғил-қизи Шокир баззов ва Риҳси кампир қарамоғида қолган; Риҳси кампир ҳаётлигида бу кенжа набираси Қурбатни еру кўкка ишонмас, уни тергаган ёки койиган, ўз фарзандлари билан уришиб қолганида орага тушиб унга дакки-дашном берган ўғиллари билан аразлашиб, ҳатто уларга димоғ-фироқ қилиб гаплашмай ҳам қўярди. Бундай ҳол анчагача давом этар, фақатгина улуғ рамазон кунлари, икки ҳайит айёми ва онасининг туғилган кунини нишонлашлари сабаб бўлиб, шунда ҳам орага Шокир баззоз аралашганидан сўнггина Риҳси кампир такаббурликни бир чеккага йиғиштириб, ўзи билан аразлашиб қолган ўғилларига ёинки улардан бирига гапирган бўлар, аммо дилидаги кек-адовати ариб, батамом унутгунига қадар ҳам ярим йил-бир йил ўтиб кетарди. Фақат шундан кейингина Риҳси кампир ўша ўғли билан муносабатини илиқлаштирар, фақат шарти шу эдики, бундан буёқ суюкли набираси Қурбатнинг мушугини пишт дейишга ҳам журъат қилолмасди, журъат қилгудай бўлса онаси яна асли ҳолига қайтиб, у билан яна сўзлашмай қўярди.

Анча йиллар ўтиб, Шокир баззов бу ёруғ оламни тарк этиб кетгач, Риҳси кампир ҳам анча кесайиб, саксондан ҳатлаб улгургач, Қурбат деганлари эса Ракат маҳалладан келин бўлиб тушган туппа-тузук одамларнинг бинойидек, ойдеккина қизини “оғзи ҳидланаркан” деб ҳеч ақлга сиғмайдиган айб билан мазаммат қилиб қўйиб юбориб, Рашид дўкондан бошқа учта тоғасидан эшитадиганини-эшитиб, таъна-маломатларга қолса-да, сира ақлини йиғиб олишни истамаган кунларнинг бирида, Абдурасул акадан кейинги укаси Абдуҳамид тўнғич ўғли Мирзиёдни уйлантираётганида, у кенжа укасини ахтариб қўшни ҳовлига кирганида, бир пайтлар ўзи қурган ва ўн-ўн беш йиллар атрофида бола-чақаси билан бирга яшаган уйининг айвонига кўтарилиб, эшикдан ичкарига мўралаганида жияни Қурбат бир пайтлар катта бобоси Ҳосил баззоз Оренбургдан харид қилиб олиб келиб набираси Раънога сеп тариқасида тортиқ қилгани қизил эрони гилам устига кўм-кўк дуҳоба кўрпачани икки қават қилиб тўшаб чўзилиб ётиб олган кўйи телевизорга видео улаб қўйиб, айтишга ҳам тил бормайдиган фаҳшни тарғиб қилувчи бемаза-тутуриқсиз парнофильмни кўраётганининг устига кириб қолган, кириб қолиши ҳамоно жиянини ғадабга олиб: “Нега ўртанча тоғангникига тўйга бормай ‒ мана бундай беҳаё, ҳеч бир одоб-ахлоққа тўғри келмайдиган, инсон зоти жирканадиган фильмни кўриб ётибсан?!”, деганида, ана шу мазмунда тергаганида, у бетамиз: “Тоға бўлиб менга нима яхшилик қиляпсизлар? Ўша Зиёднинг тўйига бориш-бормаслигим билан нима ишингиз бор? Боргим келмади, вассалом!”, дея уни жеркиб ташлаган, кейинчалик онаси Риҳси кампир ҳам суюкли невараси Қурбатнинг ҳеч қандай қуюшқонга сиғмайдиган ‒ одам боласи гапиришга ҳам ҳазар қиладиган мана бундай номаъқулчиликларга бориб, бемаъни ‒ шарм-ҳаёсиз бир фильмни кўриб ётган бўлганини тўнғич ўғлидан эшитса-да, ўзини бу нарсага эътибор бермаган қилиб кўрсатиб, ўғли Абдурасул невараси Қурбатни ўз ҳолига қўймай ‒ тўйга бормагани учун “тоза пўстагини қоққанига” алоҳида урғу бериб, ана шуни баҳона қилиб у ҳам аччиқ-тиззиқ гаплар билан ўғлидан аламини олган, аламини олиб ҳам ҳоври босилавермагач, анчагача ундан аразлаб гаплашмай юрган, тўнғич ўғлини кўрди дегунча қовоқларини осилтириб хўмрайиб олар, баъзида эса берган саломига ҳам алик олмай тескари ўгирилиб уйга кириб кетарди. Ана шуларни хотирларкан, Абдурасул отанинг кўнглидан: “Ойим раҳматлиям буздилар-да буни ‒ болалигидан эркалайвериб, кўнглига қарайвериб, охир-оқибат мана натижаси ‒ ҳеч кимни писанд қилмайди, ҳеч кимни одам ўрнида кўрмайди ‒ ўзи хон, кўланкаси майдон ‒ истаган аҳмоқгарчиликларни қилишни одат тусига айлантириб олди!”, деган ўй кечди, мазкур ўй ўтиши ҳамоно жиянининг уйланиш воқеаси ёдига тушди. У тўғри одам бўлгани боис:

‒ Сен уйланаётганингда ана шу Рашид тоғанг ҳам анча пул сарфлаган, харажат қилган демоқчиман. Аммо сен туппа-тузук хотинингни қўйиб юбординг ‒ ойим раҳматли сенга бир оғиз сўз демадилар, дакки-дашном беришга журъатлари етмади, тўғрироғи, улар сени жуда суюлтириб юборгандилар, сенга сўзлари ўтмади, ‒ деди, у бу жумлани жиянидан нафратланиб, қаҳри келиб маълум қилди, бу билан онасидан ҳам норозиланганини, жиянининг ана шундай бадбахт, нокас бўлиб вояга етишида, ана шундай сурбет, разил касга айланишида онасининг ҳам ҳиссаси борлигини таънали, айни пайтда аламли бир оҳангда билдирди, буни Қурбат балодай сезди. Унинг жуда яхши, бамаъни одамларнинг ойдай қизини “оғзидан ҳид келаркан, оғзи сасиркан” деб қўйиб юборганини, ҳақиқатда эса уйланган хотинидан эмас, айни унинг ўзидан бадбин ҳид келиши катта оилаларидаги барчага аён эди, у билан бир хонада ўтириб қолгудай бўлсангиз оёқларидан келадиган айнан ана шундай ўзи назарда тутган сассиқ ҳидга чидаб туролмай қайт қилиб юбориш ҳеч гап эмасди. Боз устига, хулқи ҳам турқи каби яна ҳам “бадбин, сассиқ” эканига шу дамда Абдурасул ота яна бир карра иқрор бўлганди.

‒ Ўлиб кетган бувимни ўртага қўшманг ‒ гўрида тинч ётсин бувим! Буёғини суриштирсак, ўғлингиз Анвар акам ҳам жаа фаришта эмас, уям нима учун биринчи хотинини қўйиб юборганини илгариги бошлиқлари Шариф ака менга айтиб берган, Шариф Юнусовни назарда тутяпман! ‒ тап тортмай дараклади Қурбат. У ҳам ушбу пичингни, аччиқ таънаси орқали баъзи-бир кўпчиликка ошкор қилинмаган, кўпчиликдан яширилган, лекин у воқиф этилган воқеа-ҳодисалардан ҳам хабардор эканини тоғасига билдириб қўймоқни истаганди.

Ўғлининг собиқ бошлиғи, асли қўқонлик бўлиб, ўтган аср инқилобидан кейин Тошкентга, Эски Жўва даҳасидаги Чувалачи маҳалласига жой қилиб келган Юнус аравакашнинг кенжа ўғлининг исмини эшитиши заҳоти Абдурасул отанинг тепа сочи тикка бўлаёзди. Қуюқ мош-гуруч қошлари паст-баланд чимирилиб, кенг пешонасидаги тарам-тарам ажинлари яна-да чуқурлашди, ўзини қўярга жой тополмай, тағин ҳам аччиқланиб жиянини тергашга киришаркан:

‒ Ҳали сен Шариф биланам ош-қатиқмисан? Қачон улгурдинг у билан танишиб олишга?! ‒ деди, жиянининг туллак, пихини ёрган кимса эканлигини эътироф этгандай, заҳарханда кулгида ён-атрофидагиларга қараб қўйди, сўнг эса Қурбатга жирканиб нигоҳ қадаб: “Ёмон илоннинг ёғини ялаган бир махлуқсан-да!”, деб ичдан сўзланиб қўяркан, қўшимча қилди: ‒ Сен ўзи мансабдор, пулдорларнинг этагига ёпишишни, пинжига суқулишни қўймас экансан-да, а? Ўшаларга яхши кўриниб хизматларини қилиб гумаштаси, шотири бўлишни ўзингга эп биларкансан-да!

‒ Ўзимнинг яқинларим кўкрагимдан нарига итарганларидан кейин бошқаларга суянишдан, бошқаларнинг пинжига киришдан ўзга чора қолмас экан! ‒ ҳеч бир уялмай, андиша қилиб ўтирмай ўзини оқламоққа уринди Қурбат, унинг мазкур қочирими, таънаси замирида тўнғич тоғасидан ҳам аламини олиш аломати бор эди.

Абдурасул ота худди ана шу нарсани жуда яхши фаҳмлагани боис, яна унда на эркаклик ғурури ва на ор-номус, уят-андишадан асар ҳам қолмаганига нечанчи бор амин бўларкан, жиянининг ҳақиқий башарасини ён-атрофдагиларга ошкор этгандайин овозига эрк берди:

‒ Биламан сенга улар нима учун кераклигини! Нима мақсадни кўзлаб уларга суркалишингни айтайми?! Улар сенга маза-бемаза ишларингни битиришингда керак, акс ҳолда уларгаям бизларга тупурганингдек тупурардинг! Ўзингнинг манфаатинг йўлида уларнинг мансабидан фойдаланасан, бордию улар мансабидан тушса ёки бойлигидан айрилса, худди Асқарга сени танимайман деганингдек, уларниям танимай кетасан! Ҳа, ҳа, уларни биринчи бўлиб сотасан! Сенинг башаранг, сенинг қандайлигинг кўпларга аён-ку энди!..

Тоғасининг мана бу айбситиши ва аччиқ-тиззиқ таънасига Қурбат бир оғиз сўз дея олмади, дея олмасди ҳам. Ҳақиқатда унга Шариф Юнусов ва у кабилар, мана бу Йўлтурдига ўхшаганлар асосан битта-яримта уддалай олмаётган ишларини битириши ёхуд ҳаётда ҳар куни учраши мумкин бўлган муаммоларини ҳал этиш, уларга ечим топишда керак бўлар, баъзилари эса, айниқса, Шариф Юнусовга ўхшаган валламатлари унга “криша” вазифасини ўташ учун зарур каслар эдилар. Қурбат яна у ва унга ўхшаган “қўли узунлар” билан ака-ука тутиниб юришининг бошқа сабаби ҳам бор эдиким, бу энди Шариф Юнусовнинг табиатидаги баъзи бир салбий жиҳатлар Қурбатда ҳам мавжуд бўлиб, ана шу жиҳат, жиҳатдан ҳам кўра иллат бундай фосиқ кимсаларни ҳаётда ҳам бир-бирига яқинлаштирар, ана шу яқинлик уларни инсон маънавиятига, хулқу одобига, шаънига номувофиқ келадиган айрим бир номақбул бузуқ ишларда ҳам ҳамкорлик қилиб юришларини тақазо этарди. Ана шу кезларда Қурбатга нафақат бу “акахони”, балки Шариф Юнусовга бу “укахони” жуда асқатар, айни муддао бўлардиким, буни улардан бўлак ҳеч кимса билмаслиги кераклигини, мутлақо махфийлик касб этиб, ана шуни тақазо қилгани сабаб, бу нарсалар сир бўлиб қолиши муҳимлигини ҳар қайсиси ҳам истар, ана шу таомилга амал қилиб ‒ тарки одат амримаҳол деганларидай, баъзида фақат керакли, хуфия жойлардагина учрашишларига тўғри келар, ана шу масканда ўзларидан бўлак ўзларига ўхшаган феъл атвордаги, ўзларига ўхшаган ишратпараст танноз-ойимча аёлларнигина таклиф этишар, уларни топиб саралаб олиб бориш эса, табиийки, Қурбатнинг зиммасидаги масъулиятли, ўта нозик вазифа саналарди…

Абдурасул ота юқоридаги таъна-дашномларига, аччиқ-тиззиқ сўзларига жияни Қурбат лом-мим дея олмай қолганидан унинг бад хулқига тааллуқли мисоллардан яна бир-иккитасини келтириб энди фосиқ, палид кимса эканлигини ҳам ошкор этмоққа шайланганида, наридаги “Москвич” рулида ўтирган Тошмурод сигнал чалиб, орқа ўриндиқдаги Сафохон эса қўл ишорасида уни ўзлари томон чорлашдию гапирмоқчи бўлган гапи оғзида қолиб, ниятидан қайтди. “Ҳе, сени!” деган ишорада қўл силтади-да, уни мунтазир бўлиб кутаётган шериклари тарафга одимларкан: “Битта тиррақи бузоқ бутун подани булғатади деганларича бор экан-да! Бу ярамас бутун бошли катта бир оиладагиларга адоват уруғини сочиб, барчанинг пароканда бўп кетишига сабабчи бўлди!”, деди ичида, шу дамда яна ўғли Асқар айтиб берган воқеани ёдига олиб, чуқур хўрсиниш билан “уф” тортди. “Укам Рашид қамалганида у мегажинга, у офатга қанча яхшиликлар қилувдим-а! Ўзи дадам раҳматлига писта қовуртирттириб соттиришгача борганидаёқ билувдимку-я бунинг кимлигини, лекин ёш болаларига раҳмим келганидан, ўша йиллардаги аҳволларидан келиб чиқиб уни ўзим ишлайдиган боғчага ишга олиб кетувдим, ошхонасига киритиб қўювдим, ана шуларниям билмади нонкўр!”, деди ўзига-ўзи, ушбу юмушлари ҳақида ўйларкан, қилган яхшилигини миннат қилаётгандай бўлгани сабаб ўзидан ўпкаланди, маълум маънода хижолатланди. Аммо бу билан ҳам ҳовридан тушмади ‒ қанча унутишга ҳаракат қилмасин, укасининг хотини кўзи олдида жуда хунук авзода, шайтоний бир қиёфада намоён бўлаверди. Нечанчи бор тантиқ келинининг ўғли Асқарникига пул сўраб борганини тасаввур қиларкан, сўнгги пайтларда у тушларига ҳам жулдурвоқи уст-бошдаги жодугар, алвасти мастон қиёфасида кириб чиқаётганини, хадеганда унинг ёқасидан олиб, тиланиб пул сўрашини қўймаётганини эслаб, кўзи олдига келтириб, бу нарса унинг хотирасига чиппа ёпишиб улгурганини ҳис этди…

5

Асқарнинг хотини Карима ҳовлига учга-тўрт ўлчамдаги катта-катта қизил атиргуллари бўлган кўк сатин матони тўшаб бир чеккасидаги беқасам кўрпачага ўтириб олиб устига уюб қўйилган оқ-қўнғирранг жунларни саваётганди, кўчадан кираверишдаги болхона пештоқида одатда мактабларга қўйилиши керак бўлган катта қўнғироқ беш-олти бор жиринглашидан чўчиб тушди. “Ҳе, ўлсин илойим, ким экан бу ҳовлиқиб келган? Бир-икки марта жиринглатдинг бўлди-да энди, шу қўнғироқ ордонани босавериш ҳавасми сенга?!”, деб қўнғироқни кетма-кет босган кимсадан норозиланиб савағичларни жун уюми устига отиб уриб ўрнидан қўзғалди-да, минғирлаб-минғирлаб уч-тўрт қадам юрди, эгнидаги ёзлик сидирға ҳаворанг шодланка кўйлагига ёпишган пар сингари титилган юнгларни қоқиб қўяркан, уёғига-буёғига қараган бўлиб “ҳозир” деб қўйди, шошмасдан кўча эшик томон йўналди.

У эшикни очганида остонада эри томонидан кичик амакиси Рашид дўконнинг хотини Тоҳира сатанг турганига кўзи тушди. Сал нарида, ҳовуз бўйида эса уни қизил “Жигули”да илгаригидан анча семиргани яққол кўриниб турган, бўйи ҳам чўзилган кенжа ўғли Баҳодир кутиб ўтирарди. Унинг ҳам, онаси Тоҳира сатангнинг ҳам авзойи бузуқ, қовоқларидан қор ёғиб турар, Карима билан шунчаки юзаки, истаб-истамай сўрашаркан, ичкарига бошлашига ҳам қулоқ солмай, турган ерида уни саволга тутиб:

‒ Эрингиз Асқар қани? Менга жуда керак эди-да! ‒ дея шанғиллади, ён-атрофдаги қўшнилардан андиша ҳам қилиб ўтирмади.

Карима эса эри Асқар туман Солиқ идорасига кетганини айтишни истамади, шу боисдан ҳам:

‒ Бир иш билан чиқиб кетгандилар, ҳозир кеп қоладилар, ҳа, ҳа, кеп қолишлари керак, ‒ дейиш билан чегараланди, Тоҳира сатангнинг қисиқ кўзлари косасидан чиқиб кетгудай тарзда катталашиб, фиғони фалакка ўрлаёзганини кўргач, бу эрка-офатнинг кўнглига йўл топишга уриниб тирсагидан маҳкам ушлаб олиб тафт босди мазмунида уни ичкарига чорлади: ‒ Тоҳира кеннойи, бегоналарга ўхшаб остонада турманг, юринг уйга кирайлик!

Тоҳира сатанг боя келибоқ участкани кўриб ҳасаддан ичига ўт тушганди, остонадан йўлакка қадар юриб борганида бу тушган ўт алангаланиб, вужудини чунон ҳам ёндира бошладики, ортиқ юришга мажоли қолмади. Шу боис ўртасида тўгарак атрофи оқ кафелдан ишланган фаввораси кўриниб турган ҳовлига кириб боришга юраги дош беролмай:

‒ Мен Асқар келгунича шу ерда кутаман, ичкарига кирмайман! ‒ дея икки оёғини бир этикка тиқиб олди.

Карима унинг корейсларникига ўхшаш қисиқ кўзларининг ола-куласи чиқиб, иягига қадар торайиб борган учбурчакка мойил юзи дам қизариб, дам гезарётганидан улар сотиб олган ҳовли-жойни кўриб ичдан куяётганини, ҳасад ўтида ёнаётганини очиқ-ойдин сездириб қўяётганини пайқагани учун ярим киноя-ярим заҳарханда авзода: “Ҳа, бадтар бўл-а! Участкамизни кўриб ич-ичдан куйиб кул бўлганингни сездириб қўйдинг! Ҳа, ҳасад ўтида ёнаётган кўзларинг ситилиб оқсин-а!”, деб уни ичдан қарғаса-да, лекин бу ҳолатини сира ошкор этмади, аксинча росмана жилмайишга уриниб:

‒ Бегоналарга ўхшаб-а? Ҳеч бўлмаса анави каравотга борайлик, ўша ерга кўрпача соламан! ‒ деб уни қўшни деворига яқин ердаги ёнғоқдан ясалган суянчиқли чорпояга бошламоққа тутинди, шу билан бирга Тоҳира сатангнинг ҳадеганда сўзига киравермаётганидан норозиланганини ҳам ташқи кўринишида сездирди.

Тоҳира сатанг қовоғини очмади. “Ҳали сенларнинг бизга етишингга бор!”, дегандай бир нигоҳда қошларини чимириб қалин тилла билакузук тақиб олган қўллари билан қулоғидаги бриллиант исирғани, ортидан эса ялтироқ зарли безатиқли қимматбаҳо япон пўмбархатидан ёшига ярашмаган русча фасонда тиктиргани енги калта кўйлагининг у ер-бу ерини сийпалаб қўйиб, ўзининг бу хонадондагилардан бир поғона баландда эканлигини кўрсатиб:

‒ Биз аллақачон бегоналашиб кетганмиз, шунинг учун мени ҳовлингизга таклиф қилмай қўяқолинг! ‒ деб уй бекасини қовоқаридай “чақиб” олиб, манзиратидан энсаси қотган бўлди. Яна Кариманинг эгнидаги одми шодланка кўйлагига такаббурона кўз қирини югуртираркан:” Тузук, сен пондавоқи Асқарга турмушга чиқиб уйли-жойли бўп қопсан ‒ паҳмоқнинг бахтини берибди деб шуни айтарканлар-да! Унга менам ҳеч иккиланмасдан Моҳирамни берган бўлардим, лекин у қизимни сингил ўрнида кўрди, анави қурумсоқ қайноғам ҳам рўйихуш бермади бу ишга!”, деб ўзича бир томондан овсинининг келинини камситса, бошқа томондан бир пайтлар Асқарни ўзига куёв қилиш истаги ҳам бўлганини эслаб ич-ичидан ўкинган, ана ўша ниятини амалга оширолмаганидан, шундоқ топармон йигитга мана бу рўпарасидаги мегажин эгалик қилиб олганига куйиб ҳам кетди.

Карима бу сафар гап нимада эканини тушунмади. Тоҳира сатангнинг қўшнилар эшитишини хоҳлагандай овозига эрк бериб “ўзларининг бегоналашганларини” рўкач қилиши жаҳлини чиқариб, нафсониятини қўзғагани боис:

‒ Бундай тушунтириброқ айтинг, Тоҳира кеннойи !.. ‒ деди.

‒ Эрингизга бир пайтлар Рашид акам тўрт минг рублда пул берганлар, иннайкейин, институтга ўқишга кираётганидаям ёрдам қўлини чўзиб минг сўм, ўрис рублини назарда тутиб айтяпман-да, берган эканлар, ана шуларни Асқар қайтармаган. Ҳозир Боҳодир учун ўша пуллар зарур бўп турибди, шуни сўраб келдим, шуни менга беринглар, ‒ деди Тоҳира сатанг, ҳеч бир андиша қилиб ўтирмай ҳовлида шанғиллади. Унинг эркакларникига ўхшаш йўғон, дўриллоқ овозини нафақат бу ҳовлида, балки қўшни ҳовлида ҳам бемалол эшитиш, бемалол қулоқ солиш мумкин эди ‒ жарангдор овози у қўшнидан ўтиб, нариги қўшниникига ҳам етиб бориши ҳеч гап эмасди.

Ана шу томонларини ўйлаган, ана шу томонларини ҳисобга олган Кариманинг юраги худди товонига қадар тушиб кетаёзди. Бошқаларни эмас-ку, аммо икки ён қўшнисининг вужуди қулоққа айланишидан, ўз диққат-эътиборларини буларнинг ҳовлисига қаратишларидан қўрққани сабаб:

‒ Юринг, кеннойи, ичкарига кирайлик, остонада гаплашмайлик, ‒ деб қистоққа олди, улар билан муносабати яхши бўлмаган, ўзини ҳамиша мана бу Тоҳира сатанг ва Рашид дўконга ўхшаб катта олаверадиган, худди мана шу эр-хотинга ўхшаб димоғидан эшак қурти ёғилувчи, ҳадеб ўзининг ҳаммадан бадавлат, пулдор эканини пеш қилиб чарчамайдиган чап томонидаги чармфуруш қўшниси Парфи кеккайганнинг хотини, хотин бўлганда ҳам эрига ўхшаган катта оғиз аёл санагани Савлатхон опа эшитиб қолишидан хавотирланиб ўшанинг девори томон ташвишли нигоҳда қараб олди, ортидан ана шундайин хавотирли овозда қўшиб қўйди: ‒ Эшитган қулоқ нима деб ўйлайди? Буларникига биров келиб жанжаллашаяпти деб ўйламасинлар тағин, ҳар хил хаёлларга бориб юришмасин!

Тоҳира сатангга худди шу нарса керак эди. У қайноғасининг ўғли Асқар бир неча йил ичида бойиб, Ўрикзордай бир даҳадан мана бундай тайёр ҳовли-жойни сотиб олганини ҳали ҳам хазм қилолмаётган, ҳали ҳам мана бундай ҳайҳотдай ҳовли ва катта бир участка, яна устига оппоқ кафеллар билан ишлаган, атрофи батартиб майсазорга айлантирилган фавворага кўзи тушди дегунча ҳасади кегандан-келиб, ўзининг ич-этини еяётган бўлгани учун ана шу тинч хонадонга, ҳовли-жойга суқланиб қараркан, бу ерни ҳам жанжал уясига айланишини истаб қолиб:

‒ Қўшниларингиз нима деб ўйлаши билан менинг неча пуллик ишим бор? ‒ дея ўшқирди, Карима ундан қўрқиб ён-атрофига олазарак боқиши эса, у учун айни муддао бўлиб, овсинининг ўғли ва келинини шарманда қилиш мавриди келганидан фойдаланиш ва ана шу фойдаланиш жараёнида уларнинг қандай одам эканликларини ён-атрофларидагиларга ҳам сездириб қўйиш мақсадида жалойирга жар солишга ўтди: ‒ Мана бундай тоқу равоқни, участкани сотиб олишга пул топган одам нега шунча йиллардан бери бизнинг пулни қайтаришни ўйламайди?! А, нега Асқар амакисининг пулини қайтаришни истамайди?!

Карима нима дейишини билмади. Қайнонасининг кенжа овсини Тоҳира сатангнинг бунчалар ичи қоралигини, ушбу ҳовлини сотиб олганларидан чунон ҳам ҳасади келишини сира ўйламаганди, ана шу ҳолат юз берганини кўриб, шоҳиди бўлгач эса:

‒ Ўзи қачон олган эканлар? ‒ деб сўради, шу аснода энсаси қотганидан ингичка ва қалин оралиғидаги сарғимтир қошлари чимирилиб кетди. Бирда эри айтиб берган воқеа хотирига тушиб: ‒ Анави Қурбат аканинг пули куяётганида алмаштириб берувдилар, ўшанда ишлари чатоқ бўлаёзганда: “Мен сени танимайман!”, дебди. Нима қилишларини билмай анча сиқилибдилар. Кейин эса: “Рашид акамнинг олдига бориб бор гапни айтдим”, девдилар, ‒ деди Карима, эри амакиси Рашид дўконга бориб Қурбатнинг устидан шикоят қилганида у пул берган бўлиши мумкинлигини тахминлагани учун сўради: ‒ Ўша воқеани назарда тутяпсизми?!

Марҳума қайнагачисининг ўғли Қурбатнинг исмининг эшитиши ҳамоно Тоҳира сатангнинг авзойи ўзгариб, лаб-лунжи осилди. Кўйлагининг кўкракка яқин еридан дастрўмолини чиқариб олиб, у билан юзининг чап бетига томон қийшайиброқ жойлашган қийғир бурнининг терлаёзган ерини, олдинга туртиб чиққан иягини артаркан:

‒ Ҳаммасига ўша йигит ўлгур Қурбат сабабчи-да, ўша бўлмаса бу гаплар йўқ эди! ‒ деб қайнагачисининг ўғлини қарғади. ‒ Ўша Рашид акам айтдилар деб эрингизнинг ишхонасига борибди-да! Икки ўртада мана бизлар пулдан айрилиб ўтирибмиз!

‒ Ўшанда Қурбат ака пулимни алмаштириб берасан деб хоналари остонасига ётиб олгудай бўпти-ку, эшитишимга қараганда! Сал қолди-ку бу киши жавобгарликка тортилишларига! ‒ эри Асқарнинг бирда айтган гапларини, аммаваччаси Қурбатнинг устидан қилган шикоятларини хотирлади Карима.

‒ Асқар “Қурбат сизнинг исмингизни айтгани учун, сизнинг номингиздан олдимга келгани учун мен ўртага тушиб алмаштириб берувдим”, деб амакиларига ёзғириб борганларида, у кишиям мардлик қилиб тўрт минг рубл берган эканлар! “Мана, олиб бориб ўрнига қўйиб тур, кейин бир гап бўлар!”, деб… ‒ эри Рашид дўконни яқинларига эш бўладиган, танти қилиб кўрсатишга уринди хотини. ‒ Буям майли, эрингиз институтга кираётганида ҳам танишларига гаплашиб бериш билан бирга, яна нақд минг рублам бериб турган эканлар, бундан ортиқ яна нима қип берсинлар?!

‒ Менинг бу нарсалардан хабарим йўқ, аммо аммаларининг ўғли анавиндай кенжа тоғаларининг номидан бориб пулини алмаштириб олганини, ортидан эса текширув келиб қолганида: “Илтимос сендан Қурбат, шу пулларни жойига қўйиб турайлик, кейин яна сенга қайтариб бераман”, деганларида, “ Мен сени танимайман, сенга ҳеч қандай пул ҳам бермайман!”, деган бир мазмундаги гап билан номарднинг ишини қилганини айтганларини биламан, холос… ‒ деди Карима, у ҳам мазкур жумлани: “Бу нарсада эримнинг айби йўқ, ҳаммасига Қурбат ўлгур сабабчи, ана ўшандан бориб пулни даъво қилавер!”, дегандай бир оҳангда сўзладиким, буни Тоҳира сатанг унинг гапириш тарзидан ва гапириш тарзига яширинган маънодан сезган бўлгани учун:

‒ Нима, бу гапингиз билан: “Бориб Қурбатдан талаб қил пулларингни!”, демоқчимисиз? А, билишимча гап нишабини ана шу томонга оғдиряпсиз, нотўғри айтяпманми? Йўқ, нотўғри ўйга бордимми?! ‒ деб уни ғадабга оларкан, аста-секин авжига чиқишини қўймади ‒ бировнинг уйида турибман, буларни шарманда қилишим нима эди, қўшнилари эшитса нима дейди деб ўтирмади, Кариманинг юқоридаги жавоби ана шундай йўл тутишига маълум маънода сабаб бўлгандиким, у ҳам ичдан: “Ҳа, баттар бўл-а! Менам би-ир сени қўшниларинг олдида шундай шарманда қилиб кетайки, улар ҳам билиб қўйишсин сенларнинг ким эканингни! Айниқса, сен шўртумшуқ, сариқ зулукнинг Асқарга ‒ менинг қизим Моҳира тегиши керак бўлган шундоқ йигитга, овсинимнинг энг келишган, энг топармон ўғлига, менга куёв бўлишини орзу қилиб юрганим “Аскарга” тегиб олганингни ҳали-ҳали ҳазм қилолмайман-да!. Шу сабабдан сени шарманда қилишни шундай истайманки, илойим шу ерларда яйрамагин сенгина ўлгур!”, деб уни лаънатлагандан-лаънатлади, аммо бу билан ҳам ҳоври пасаймагач, унга томон бир-икки қадам қўйиб юзларини юлиб олиш нияти ҳам йўқ эмаслигини билдирган бўлди.

Карима унинг важоҳатини кўриб, ниятини пайқаб сал орқасига тисариларкан:

‒ Мен ундай деганим йўқ-ку! ‒ дея ўзини оқламоққа уринди, айни дамда бу шаллақи аёл билан пачаклашиш бефойда эканини, янги қўни-қўшнилар олдида шарманда қилишдан ҳам тоймасини, иш шунгача ҳам бориши мумкинлигини, ҳали-замон ёқасидан ҳам олиб қолиши ҳеч гап эмаслигини билиб унга ён босмоқни маъқул кўрди: ‒ Ҳозир келсинлар, ўзлари билан гаплашасиз, юринг, унгача бир пиёла чой ичиб туринг! ‒ у шундай деб яна уни ичкарига таклиф этишини қўймади.

Тоҳира сатанг эса нечанчи бор унинг таклифига рад жавоби бераркан:

‒ Мен сизга уйингизга кирмайман, чойингизни ичмайман дедим-ку! ‒ деб қўлларини паншаха қилди, турган еридан қўзғалмади.

Карима нима қилишини билмади. Унинг совуқ башарасидан нигоҳини олиб қочаркан, қайнатасининг бирда айтган гапи ёдига тушди. Ўшанда Абдурасул ака: “Мен Тоҳиранинг бунчалар офатлигини билмаган эканман, ўзининг Сассиқҳовуздан эканини ошкор этиб, боғчамизнинг мудирасига шаллақилик қилиб қолса-да! Тағинам опа менинг ҳурматим учун уни ишда олиб қолди, йўқса бу кўрсатган “томоша”си учун бир жойига челак боғлаб паттасини қўлига тутқизиб юбориши керак эди-ю, аммо мени, қолаверса анави қамалиб ётган укамнинг аҳволини билгани важидан уни ишда опқолди-да!”, деб келини кўрсатган найрангларни уйидагиларга гапириб берганида у ҳам ёқасини ушлагудай бўлган, қайнонаси Собира опадан кенжа овсини ҳақида, унинг “алламбало феъл-атвори” ҳақида эшитиб ишонгиси келмаган Карима, қайнотасидан юқоридаги хабарни эшитгачгина қайнонасининг ҳам айтиб берганлари афсона эмас, сассиқҳовузлик овсини, унинг кирдикорлари ҳақидаги рост гаплар эканига иқрор бўлганини худди кечагидек эслади. Эслар экан, келини Тоҳирадан қайнонаси Риҳси кампир ҳам норози бўлганлари, ҳаётининг сўнггини эса кенжа ўғли ва оиласи билан эмас, унинг қайнотасидан кейинги ўғли Абдуҳамид акаларникида ўтказганини, ўша ерда жон таслим қилганини ўйлаб: “Яхши бўлганингда Риҳси бувим Назарбекка кетиб қолармидилар? Яхши бўлганингда тўқсонга яқинлашиб қолган кампирни ўз уйига сиғдирган бўлардинг, яхши бўлганингда у киши Хончорбоқни ‒ ўз юртини ташлаб кетармиди, йў-ўқ, сен одам эмас экансан, одам эмаслигингни мана ҳозир яна бир марта кўрсатдинг!”, деб ичдан хулосалангандан-хулосаланди, шу билан бирга бу кўнглидан кечган ўйларни овоз чиқариб айтиб юбормадимми деган ташвишда дам рўпарасидаги Тоҳира сатангга, дам эса кўча эшикка хавотирли нигоҳда қарашини қўймади. Вужудидаги хавотирланиш ва қўрқув юрагига ҳам таъсирини кўрсатиб, чап кўкраги оғир, жуда оғир тошни кўтараётгандек зил-замбил ҳолга келиб, ўша ерида оғриқ билан бирга санчиқ ҳам турганини ҳис этди.

Шу пайт кўчадаги “Жигули” сигнал берди. Кўчадаги автомаркаб сигнали Кариманинг жонига ҳам оро кирганини шу дамда илғади, йўқса “мана ҳозир йиқилиб тушсам керак”, деб мулоҳазаланиб турганди, дабдурустдан у ўзини ўнглаб олганини сезди. Буни Тоҳира сатангга тик қарай олганидан англаб етди.

Ўғли берган сигнал овозини эшитган Тоҳира сатанг ҳам типирчилаб қолди. Уни шу дамда Кариманинг аҳволи эмас, балки Асқарнинг келмагани ва бу хонадондан олиб кетишни мўлжаллагани пулни ундиролмагани ташвишлантирар, шу боис ҳам ўзини қўярга жой тополмай:

‒ Менга қаранг келин,‒ деди, Кариманинг исмини айтишни ҳам истамаганини энсаси қотиб тишларида баайни данак чақаётгандай совуқ юзини бужмайтирганидан, чап қўлини паншаха тарзи кўтарганидан ҳам билиш қийин эмасди: ‒ Менга қаранг, эрингиз ҳали келадиган балога ўхшамайди! Баҳодир ўқишга шошиб турувди ‒ бугун кечқурун ё бўлмаса, узоғи билан эртага кечгача ўша пулларни бизникига олиб бориб берсин! Ўшанда доллар бирга-бир эди!.. Совет пули қадрли, бир сўмга бир доллар берарди! Менинг гапларимни тушунгандирсиз? Асқаргаям қандай тушунтирган бўлсам, шундай етказинг! Хўпми? Қўшиб-чатиб ўтирманг, унда иш бошқачасига айланиб кетиши мумкин-а?! ‒ деб огоҳлантирган бўлди-да, қўлидаги сумкасини шарақ этиб очиб ниманидир қидиришга тушди.

Унинг бир пайтлар дўконда ишлаганини, ўша кезлари Рашид ака бошқа бир ўқиган қизни оламан деб туриб бу Тоҳира сатангга йўлиқиб қолганини бирда қайнонаси Собира опадан эшитганди. “ Подшонинг ишқи қурбақага тушибди”, деганди ўшанда қайнонаси мана шу овсинини назарда тутиб, “Ҳақиқатда ҳам қурбақа экансан, вақиллайверасан-вақиллайверасан ‒ овсининг сен ҳақингда топиб айтган”, деди у ичида, Тоҳира сатангнинг қисиқ кўзларига, совуқ башарасига нечанчи бор нафратомуз боқиб. Унинг эски совет пулини долларга чақиши ва “мана бунча берасанлар”, деб дўқ уриши, худди булар еб, у қуруқ қолгандай қилаётган қўрс муомаласи иззат-нафсига қаттиқ теккани учун ҳам:

‒ Асқар акам келсинлар, айтаман барча гапларингизни, ўзлари биладилар нима қилишларини! ‒ деди Карима, ўз навбатида у ҳам бўш келишни истамади. Унга Тоҳира сатангнинг юқоридаги шарт қўйишлари қаттиқ ботган, шунинг учун ҳам бир жириллагиси, додини бериб қўйгиси, қайнотасидан эшитгани укаси Рашид дўкон ва унинг оиласи ҳақида, уларнинг бетамизлиги борасида бир-икки воқеани сўзлаб бериб унинг ҳам ўтакасини ёрмоқчи бўлди-ю, лекин талай мулоҳазаларга бориб ниятидан қайтиб, ўзини босмоқликни маъқул топди.

Туйқус Тоҳира сатангнинг қисиқ кўзлари янада қисилиб, учбурчакка монанд ияги қалтираёзди. Уй эгаси “менинг паст келмаганим оқибатида ана шу кўйга тушди” деб ўйламаслиги учун, боз устига, у ҳеч қачон у ёхуд эри Асқардан чўчимаслигини, бу ерда гап бўлак нарсада эканини намойиш қилиш мақсадида ўзини яна қўлга олгандай тарзда гавдасини ғоз тутишга уринди, сўзларида ҳам ана шу дадиллигини исботлашга ошиқиб истеҳзоли, зўрма-зўраки кулишга тиришиб:

‒ Ўзлари биладилар нима қилишларини дедингизми? Тағин ўзлари биладилар деб эрингизнинг ёнига поччамниям қўшиб юбориб ўтирманг, хўпми келинпошша?! ‒ дея гапнинг индаллосини айтган бўлди, айни чоқда Асқар билан бирга қайноғасининг ҳам судралиб боришидан, индамай борса гўрга эди, аммо катта тўпалангнинг, жанжалнинг уясини бошлаб боришидан чўчиётганини иложи борича сездирмай, ана шундай хаёлга бораётганини ҳам ошкор этмай, қўшиб қўйди: ‒ У кишининг алмисоқи гапларига Рашид акамнинг кўзлари учиб тургани йўқ! Биласиз-а келин?.. Поччамнинг алмисоқдан қолган гапларини тинглашни истамайдилар, яна устига, у кишини тоқат ҳам қилолмайдилар!

Карима бу аждарҳоларникига эри Асқарнинг ўзи ёлғиз боргудай бўлса, улар уни ямламай ютишларини жуда яхши билар, шу сабабдан ҳам қайнотаси Абдурасул аканинг бориши тарафдори эди; аммо бу фикр ундан чиқмаганининг олдини олиб қўйиш мақсадидда , ўзини оқлагандай бир оҳангда:

‒ Нега энди мен юборар эканман? Эркакларнинг ишига аралашганимни ҳе-еч кўрганмисиз, Тоҳира кеннойи?! ‒ деб ундан норозиланган бўлди.

‒ Йўқ, энди айтаман-да! Эрингиз Асқар пулни амакиларининг қўлидан олдими, бир ўзи бориб амакилари билан ҳисоб-китоб қилсин дейман-да!

‒ Қайнотам боришни истаб қолса, қандай қилиб борманг дея оламан! ‒ ўзини олдиндан оқлаб олмоққа тутинди Карима. Унга Тоҳира сатангнинг шарт қўйиши ёқмаганини шундоққина авзойидан ҳам билиш қийин эмасди.

Тоҳира сатанг тағин аччиқлангандай бир қиёфага кириб:

‒ Сизлар поччамга айтмасанглар, у қаердан биларди? Шунинг учун Асқарга айтинг, сал эркакларга ўхшасин, амакисидан пул олаётганида тепасида поччам турмаганди-ку! ‒ деб тушунтирмоққа уринди. У бу ишга қайноғасининг аралашишини сира истамасди, мабодо қария аралашгудай бўлса, улар билан ёқа бўғишишгача бориши мумкинлигини, пировард- натижада ака-укаларнинг муносабати яна ҳам ёмонлашиб, дўст-душманларнинг олдида шарманда бўлишлари ҳеч гап эмаслигини ҳозирдан пайқаётган, шунинг учун ҳам келини Каримани қайта-қайта огоҳлантириб, қайнотаси ўғли Асқарга эргашиб боришига тўсқинлик қилишга уни ундайверишда қўймаётганди.

Шу маҳал кўчада қолган ўғли яна “Жигули”сининг сигналини босиб-босиб чалавериши Кариманинг жонига оро кирди, йўқса у Тоҳира сатангга қаттиқ гапириб ҳовлидан қувиб чиқармоққа ҳам шай турганди, йўқ, иш бунгача бормади, жанжал илинжида ташриф буюриб, улардан мўмай пулни ундириб олмоқчи бўлган сатангнинг пайтавасига қурт тушаркан, ҳовлини тарк этиш асносида яна такрорлаб:

‒ Гапларимни қулоғингизга илиб олдингиз-а? Тағин муносабатларимизнинг пачаваси чиқиб ўтирмасин! ‒ деди-да, уй эгаси билан хайрлашишни ҳам ўзига эп билмай, ташқарига ошиқди.

Карима бир томондан қўшниларидан андиша қилгани важи, бошқа томондан эса, дарвозанинг эшигини жаҳл билан тарақлатганча ланг очиқ ҳолда ташлаб кетганини кўриб Тоҳира сатангни остонагача кузатиб чиқмади. У ўғлининг машинасига ўтириб жўнаб кетгандан сўнггина: “Бо-оо худо, осмон қўлингда бўлса ташлаб юбормайсанми? Ҳе-ее, сендақа сатанг таманнодан ўргилдим! Эрим сенларга не-не чинни буюмларни, не-не қандилларни, не-не кийим-бошларни, не-не тилла тақинчоғу бриллиант кўзли исирға ва узукларни олиб бериб қўйганлари, оч кўзларингни ана шу нарсалар билан қувонтирганлари ёдларингдан кўтарилибди-да! Ҳе, очофат бўлмай ўлларинг, ҳе кўролмаган кўзларинг ситилсин!.. Иложи бўлса, шу Асқарнинг сўнгги иштонини ҳам олиб кетсаларинг-да, а? Шунда сенлар тўясанлар, шунда тинчийсанлар шекилли?!”, деб дарвоза эшигини ичкаридан қулфлаб орқасига қайтди.

Анчагача ўзига келолмай ҳовлида уёқдан-буёққа юрди. Ҳадеганда кўз олдига Тоҳира сатангнинг совуқ башарасию косасидан чиқиб кетгудай қисиқ кўзлари, пулини талаб қилиш баробарида шаллақилик билан уни жеркиб ташлашлари, яна “қайнатангни бошлаб бормасин ‒ эрингга айтиб қўй”, дея шарт қўйишлари қаёқдандир хаёлига келиб унинг вужудида турли ғалаёнларни қўзғатди-ю, аммо бу ғалаёнларни ичига ютиш кераклигини, буларнинг ҳаммасини юрагига қаттиқ оладиган бўлса бирор-бир дардга ҳам чалиниб қолиши ҳеч гап эмаслигини ақли унга кўрсатиб, яна ишини давом эттириш мақсадида саваётгани жунлари тепасига келди. Қўли ишга бормаса-да, ўзини мажбурлаб қизил бўз устидаги беқасам кўрпачани берироқ суриб устига жойлашиб ўтирди, чап томонидаги тол хипчинларни икки қўлига оларкан, чала-ярим савағлиқ қолган ярми қўнғир-ярми қора-оқ жунлар уюмининг бир нуқтасига кўзларини қаратди. Хаёлидан шу дамда яна қайнонасининг бирда айтган гаплари ўтди: “Подшонинг ишқи қурбақага тушган экан-да! Қиз қуриб қолгандай, Рашид мана шу кўзи қисиқни уйга бошлаб келганини-чи?!” “Ҳа, ҳа, ‒ деди у ўзига-ўзи, ‒ қурбақадан ҳам баттари экан бу Тоҳира сатанг деганлари, ўтиб тушгани экан!..”, деб мулоҳазаланди, мазкур фикр-ўйлари ортидан бу ерга кўчиб келмасларидан бурун, Хончорбоқдаги эски ҳовлида яшаётган кезлари, бирда ширгуруч қилганида, қайнотаси Абдурасул ака: “Шундан бир косага солинг-да, устига озроқ сарёғ суртиб бувингизга олиб чиқиб беринг!”, деганида, девор-дармиён қўшни ҳовлида истиқомат қилувчи Риҳси кампирникига чиққанидаги ана шу кенжа келини Тоҳира сатанг билан боғлиқ бўлгани воқеа ёдига тушди…

6

Карима бу хонадонга иккинчи келин бўлиб тушганига ҳали кўп бўлмаган, ҳали тўнғич қизи Камола дунёга келмаган, ҳали қайноғаси Анвар ўз оиласи билан жой олиб чиқиб кетмаган, ҳали қайниси Акбар ҳам уйланиб улгурмаганди. Ҳали куз ҳам келиб улгурмаган кунларнинг бирида, қайнотаси Абдурасул ака атайлаб онаси учун пиширтиргани ширгуручни пахтагулли косага соларкан, у тунги сменадан қайтишда гузардаги нонвойхонадан харид қилгани иккита ёпган ноннинг бирини коса устига ёпиб, қўшни ҳовлига чиқди.

Карима кириб борганида ҳовлида уч-тўрт бола чуғурлашиб ўйнар, Риҳси кампир эса паст томондаги кўчага қараб қурилган узун айвон ва икки хонадан иборат уйларнинг тўрдагисида ‒ дераза рўпарасидаги ёғоч кароватида ўнг тирсагини сидирға кўк рўмоли билан боғлаб олган кўйи калта оёқларини чўзиб ўтириб, букчайганча болаларнинг ўйинини томоша қиларди.

Ҳайҳотдай ҳовлида болалардан бўлак ҳеч зоғ кўринмас, бу Карима учун айни муддао бўлиб, этак томондаги Риҳси кампир ўтирган уйга бехижолат, бехавотир, ҳеч бир истиҳолага бормай кириб боришига имкон берди. У айвон зинасидан кўтарилиб, тўр томонида катта, энли токчаси бўлган, ана шу токчага ўз замонасининг олди рангли телевизорларидан бири саналган “Радуга” жойлаштирилиб, хонанинг ягона арзирли жиҳозига айланган нисбатан кичикроқ биринчи уйдаги қўштабақа эшик орқали ичкарига ўтди. Қайнона бувисига салом берди.

Ўнг қўли тирсагидан рўмол билан боғлаб қўйилган Риҳси кампир неваракелинининг саломига алик олди. Карима устига нон қўйилган косада овқат олиб чиққанини кўриб, ўтирган ерида тебраниб қўяркан:

‒ Келинг болам, нега овора бўлиб овқат кўтариб чиқдингиз? ‒ деди, ўзининг ўтириш аҳволидан ўнғайсизланди. Елкасига тушиб кетаёзган мошранг пешонабоғини чап қўли кўмагида бошининг олд қисмига сурар экан, рўмоли билан юқорига кўтарилган бир тутам сочлари учидаги чўлпиларни елкаси баробарида пастга тортиб қўйди. Бу ишларни аранг бажарганидан ёшгина келини олдида ўзини дардисар санади.

Карима қўлидаги ширгуручли косани каравот рўпарасида турган курсига қўя солиб, кампирнинг пешонабоғини яхшилаб тўғирлади-да, ўнг елкаси томон сурилиб қолган чўлпиларни бир текис силаб рўмол тагига киритиб қўйди. Сўнг эса Риҳси кампирни оҳиста қучоқлаб сўрашаркан:

‒ Овораси борми буви! Ўғлингиз … дадамлар атайлаб сиз учун ширгуруч пиширтирдилар. Шуни совиб қолмасидан сизга опчиқувдим, ‒ деди, тағин кампирнинг ўтириш аҳволига ачиниб ўнг кифтини силади, юзида ҳам ана шу ифодани акс эттириб сўради: ‒ Мана бу қўлингизга нима қилди? Мана бу тирсагингизни айтаман-да, буви?!

Риҳси кампир неваракелини унга астойдил ачинаётганини кўриб, унинг олдида ноқулай аҳволда қолди. Нима дейишини ҳам билмай гарангсиради, чор-ночор чучмал бир тарзда:

‒ Ҳа, қаричилик-да энди, сал қоқилиб кетдим, ‒ дея ёлғон сўзланди. Шу дам кўзи ёстиғи устида турган қизил баҳмал жилдли Қуръонга тушиб, ўзининг ёлғон сўзлаганидан хижолатланиб, ҳақиқатда нима юз берганини айтмоққа тараддудланди-ю, бироқ журъат қилолмади, лабини тишлашга мажбур бўлди.

Карима қайнонабувиси ҳақиқатни яшираётганини сезди. Шу сабадан ҳам кўп тиқилинч қилмади, токчада турган катта оқ лас сочиқни Риҳси кампирнинг тиззасига солиб қўяркан:

‒ Келинг буви едириб қўяман, ‒ деб яна қўлини токча томон чўзиб, у ердаги оқ косанинг ичида турган кумуш қошиқни қўлига олди, уни оқ лас сочиқнинг бир чеккаси билан артди-да, ёпган нондан икки-уч бўлак ушатди. Пахтагулли косадаги ширгуручдан қошиқда ярим қилиб тўлдириб, энди кампирнинг оғзига тутишга чоғланганди, у невара- келинини тўхтатди-да, астойдил эътироз билдиришга тушиб:

‒ Ўзим манави чап қўлимда еявераман, ўргилай, ‒ деди, пича ўзини ноқулай ҳис этиб довдирашгача борди, каловланди. Аммо ҳеч иложини тополмади, боз устига, чап қўлда қошиқ ушлаш мусулмончиликка тўғри келмаслиги туфайли, яна Кариманинг олдида бундай қилишга бети чидамаганидан ҳам ичдан сиқилди.

Карима унинг ноқулай аҳволда қолганини пайқаб, ҳадеганда:

‒ Овораси борми буви, сизга хизмат қилишдан фақат хурсанд бўламан, ‒ дейишини қўймай, кампирнинг кўнглини овлаган бўлиб, қошиқдаги ширгуручни чор-ночор унинг измига бўйсунган Риҳси кампирнинг ярим очиқ оғзига суқди. Сутли бўтқанинг таъми унга маъқул тушди чоғи, аста-секин уни ейишга киришди.

Пича ўтиб, коса яримлагач, Риҳси кампир “етар” дегандай ишорада неваракелинининг билагидан ушлаб:

‒ Раҳмат болам, анча едим, бундан ортиғи мана бу хурмачага сиғмайди, ‒ дея қорнига ишора қилиб мийиғида кулди, ортидан эгнига кийгани одми мошранг штапел кўйлагининг этагига тўкилган бир-иккита нон ушоғини чап қўлида терган бўлиб, Карима узатган ликопчага ташлади, кўйлагининг этагини тўғрилади ‒ ана шу хатти-ҳаракатларидан ҳам хижолатланганини юз ифодаси ила ошкор этди.

Карима унинг хижолатланаётганини яхши пайқагани важидан:

‒ Ҳеч бир ташвиш чекманг, буви! Чой ичасизми? Чой келтириб берайми? ‒ деб манзират қиларкан, токчанинг миёнасида турган кўк атласгулли чойнакка нигоҳини қаратиб ҳам улгурмасидан, кампир уни тўхтатиб:

‒ Ана шу чойнакда янги дамланган чой бор, шундан бир пиёла қуйиб берсангиз бўлди, ‒ деди, ортидан қўшиб қўйди: ‒ Сиз келишингиздан сал илгари неварам дамлаб берувди, Мадина мактабга кетаётганида дамлаб бериб кетганди…

Карима токчадаги тагида оқ ликопчаси бўлган чойнакни эҳтиётланиб, Риҳси кампирнинг жароҳат етган ўнг қўлига тегиб кетмаслик учун унинг оёқ томонига сал сурилиб, шунда ҳам ўша томонга оҳиста эгилганча шошилмасдан ликопчаси билан бирга олиб коса ёнига қўйди. Яна эҳтиёткорлик билан токча бурчидаги иккита шундай атласгулли пиёлалардан бирини олиб, фамил чойни ярим қилиб тўлдириб бувисига ичиришга шайланганди, Риҳси кампир эътироз билдириб:

‒ Йўқ, ўзимга берақолинг болам, жуда уят бўлиб кетди, мана бу қўлимда ичавераман, ‒ деб чапини назарда тутди-да, неваракелинидан илгари унинг қўлидаги пиёлани олиб чойни ҳўплашга киришди. Уч-тўрт марта ҳўплагач, пиёлани Каримага қайтариб бераркан, ўзининг аҳволи айтарли аянчли эмаслигини сездириш, боз устига, шу кўйда ҳам кўнглига ҳазил қилиш сиғаётганини кўрсатиш мазмунида пиқиллаб кулиб қўйиб: ‒ Одам қариганида чойниям кўп ичишдан қўрқиб қоларкан айланай, ҳалиги жойга югуртиради-да! Етиб борсанг майлику-я, аммо ярим йўлда “ишни бажариб” юборсанг ана томоша! ‒ деди, яна кулиб туриб неваракелинига қаради.

Унинг сўнгги гапидан Карима ҳам хахолаб кулиб юборди. Ортидан эса ўзини босиб қололмаганидан хижолатланиб:

‒ Жуда гапни боплайсиз-да, бувижон! Кулмайман десамам кулдириб юбордингиз! ‒ деб кампирнинг антиқа хусусиятини эътироф этди, шунинг баробарида унинг мана бу ўтириш аҳволига ичдан ачинаётганини ҳам кўзларига чўкиб улгурган ғам-андуҳдан, нигоҳидан сездирган бўлди.

Риҳси кампир шу ёшда ҳам ҳушёрлигини ҳали йўқотмаган эди, у неваракелинининг сўзларидан ҳам бурун нигоҳидаги унга нисбатан ачиниш ҳиссини жуда яхши илғагани учун юраги ғалати уриб кетди. Тўгаракка мойил серажин, бужур юзидаги табассум қанчалар тезда пайдо бўлган бўлса, яна шунчалар тезда ғойиб бўлиб, ўрнини аянчли бир қиёфа эгаллади. Мунчоқдай жажжи қора кўзлари мунгли тусга кириб, фариштаси борлиги шундоққина кўриниб турган юзига ғам чўкди. У ана шу ғамдан иложи борича тезроқ қутулиш мақсадида юрагида фасод боғлай бошлаган дардини ёрилишга жазм этиб:

‒ Тирсагимга нима қилганини ҳеч кимга айтмаётгандим-ку, аммо сизга айтиб бераман Карима қизим! ‒ деди, шу сўзларни айтиб бўлгач, хавотирли бир нигоҳ билан ҳовлига қаради ‒ бу томонга ҳеч ким келмаётганига, болалар ҳали ҳам алюмин рангдаги ялтироқ бўёқ суртилган катта қафасдаги товуслар атрофида ғужғон ўйнаб бақир-чақир қилишаётганини кўриб хотири жам бўлиб, оғриғини хийла сеза бошлагани ўнг тирсагига қараб, ўша ерини соғ қўли билан силаб туриб сўзида давом этди: ‒ Қўлимни мана бу еридан чиқариб юборган келиним Тоҳира бўлади! Ҳа, ҳа, ана шу сатанг, ана шу офат мени мана бундай аҳволга солиб ўтирибди!.. ‒ кўзларига дарров ёш қуйилиб келди Риҳси кампирнинг, у яна тирсагини бир-икки силаб қўйди.

Карима унинг ёзғириғини эшитиши ҳамоно ёқасини ушлаб қолди. Кампирга ич-ичдан ачиниб елкасини силаб қўяркан:

‒ Йўғ-э!.. ‒ деб юборди, ҳали ҳам бу сўзларга ишониб-ишонмай ўнг кафтини кўкрагига олиб бориб “астағфируллоҳ” деб қўйди, ортидан сўради: ‒ Келинингиз қилдиларми бу ишни?!

‒ Айтсам ишонмайсиз, ўша мегажин шу ишни қилди деяпман-ку! ‒ йиғламсиради Риҳси кампир, ўзини сал босиб олиб, Каримага “чойдан беринг” ишорасини қилди. У узатган чойдан ҳўплаб олгач, сўзида давом этиб: ‒ Қаёқданам ҳув анави сандиқ ўлгурни унга очдирибман, ҳали-ҳали афсусланаман-да! ‒ деб хона тўридаги ‒ тепасига қўнғир рангли узун драпп адёл тутиб қўйилган, пастида эса анчайин занглаган алмисоқи сариқ сандиқ кўриниб турган таҳмонга ишора қилди. Неваракелини ҳам ўша ёққа диққатини қаратаётган бўлгани учун: ‒ Ўшанинг ичида бир пайтлар Шокир бувангиз Оренбургдан сотиб олиб келган қундуз терили телпак бор эди-да!.. ‒ деди.

‒ Аёлларникими буви? ‒ қизиқиш билан унинг сўзини бўлди Карима. ‒ Қундуз терили қалпоқ кўпинча аёлларга тикилади!

‒ Ҳа, ўзиям алламбало телпак-да! Тоза мол ўлмас экан! ‒ яна тахмон томон кўз қирини югуртирди Риҳси кампир. ‒ Бир пайтлар куядори сепиб ташлагандим, ҳалиям ўзидай турган экан-да!..

‒ Ҳозир, шу кунда яна ана шундай қалпоқ кийиш модага киряпти-да, буви! ‒ билағонлик қилди Карима, Риҳси кампир у сўзларини охиригача эшитмаганидан норози бўлгандай қараб қўйганини сезгач, ичдан ноқулайлик ҳис этди, бу хижолатланиш унинг ташқи авзойида ҳам ўз аксини топди.

Ўз навбатида Риҳси кампирнинг хаёлидан ҳам: “Ҳозирги ёшлар жуда бетоқат-да, бердисини айтгунингча уриб ўлдиришдан ҳам тойишмайди”, деган ўй ўтди, юқоридаги сўзида давом этди:

‒ Шуни кичик аммангиз келганида қизи Адибага бериб юбораман деганимни биламан, уники тутиб кетса-да!.. ‒ асабийлашгандай бир қиёфада тағин бир бор ўнг тирсагини чап қўли билан силашга киришди у. ‒ Ҳалиги қалпоқни у тўнғич қизи Моҳирага мўлжаллаб турган экан, оқ пешонабоққа ўраб қутига… сандиққа солиб қўймоқчи бўлган жойимда қўлимга ёпишиб тортиб олса-да!.. ‒ ўша дамдаги ўзининг аянчли аҳволини кўзи олдига келтирганидан нафаси ичига тушиб кетаёзди Риҳси кампирнинг, у яна неваракелинига “бир ҳўплам чойдан ичай” дегандай тарзи мўлтираб қараганди, Карима дарров пиёлага чой қуйиб унинг оғзига тутди. Кампир бу сафар “ўзим ичаман” деб қаршилик билдирмади, неваракелини оғзига тутган чойдан бир-икки бор ҳўплади-да, “етади” дегандай тарзи қўли билан пиёлани нари итарди, Карима чойни курси устидаги патнисга ‒ пахтагулли коса ёнига эҳтиётланиб қўйиб бўлгач, яна аслига қайтиб, келини Тоҳира сатангга заҳрини сочгандай бир тарзда чала қолган гапида давом этди: ‒ Жувонимарг сатанг келинимнинг кучи кўпмасми, ўзиям айғиротдай-да яшшамагур, ҳалиги… манави қўлимнинг нима жони бор, ҳалиги қалпоқни тортқилаганда қўлимни манави еридан, тирсагимни чиқариб юборибди-да, балога йўлуққур! Ўша пайтда “вой” деганимни биламан, ҳеч бир парво қилмай, ҳа, ҳа, ажабланманг, парвосигаям келтирмай қалпоқни анави равонли айвони орқали ичкари уйига опкириб кетди-да! Тағин мени мазах қилгандай тантанавор, қўлидаги қалпоқни уёқ-буёққа ликиллатиб олиб кириб кетди-я! Бу билан: “Додингни кимга айтсанг-айтавер, иккинчи бор бу қалпоқни кўрмайсан ҳам, суюкли қизингнинг қизига бериб юбормайсан ҳам”, дегандай йўсинда устимдан кулишгача бориб етди-я! ‒ энди кўзларига ғам чўкиб, ўзининг ожизлигини ич-ичдан тан олгандай ҳазин овозда маълум қилди кампир, тағин оғриқли қўлига қараб туриб ўксиниб ёзғирди: ‒ Икки ўртада қўлимнинг чиққани қолди!.. Ҳа, кийим-кечак жонингни олсин сен молпарастнинг! Ҳа, латта-путта жинниси бўлмай ер ютсин сенгинани!.. ‒ алам билан келинини қарғади Риҳси кампир. Жони оғриётганиданми ёхуд кенжа қизининг Адибасига мўлжаллагани қалпоқ унга эмас, ўзига шунчалар озор етказган сатанг, офат келинига ўтиб кетганиданми энди ҳеч бир андиша қилиб ўтирмай, неваракелини Каримадан ҳам хижолатланмай кенжа ўғли Рашиднинг хотинидан шикоятланишини қўймасди. Ана шунинг орасида аҳён-аҳён ўзини ҳам айбдор санаб бошини уён-буён тебратар экан, “қаёқданам мана бу тахмондаги сандиқни очақолдим” қабилида ўша ёққа олайиб қарашини қўймасди.

Карима унинг гапларини охиригача эшитгач, ёқасини нечанчи бор чангаллаб “тавба-тавба” дейишдан тўхтамади. Охири Риҳси кампирни жуда эҳтиёткорлик билан қучоқлаб қўяркан:

‒ Шунақаям одам бўларканми, бувижон? Хафа бўлманг, сиқилманг!.. ‒ деб унинг кўнглини кўтарди, ортидан кампирнинг келини яхши аёл эмас эканини, яхши аёл бўлганида бундай номаъқулчиликларга бормаган ва бундай қабиҳликка қўл урмаган бўларди деб айтмоқликка тараддудланди-ю, бироқ бу гапни айтишдан чўчиди, чўчиганининг боиси, қачондир қайнона-келиннинг ораси яхши томонга ўзгариб, иккови ярашиб кетгудай бўлса, “ўртада мен ёмонотлиққа чиқиб ўтирмай”, деган мулоҳазага боргани, мазкур ўй-мулоҳазаси туфайли юқоридаги фикридан қайтиб, анчайин юмшоқ тарзда ‒ на кампирга ва на келинига қаттиқ тегмайдиган бир оҳангда: ‒ Чакки иш қиптилар-да, яхши бўмапти! Эшитган қулоққа яхши бўмапти! ‒ дейиш билан чегараланди.

‒ Яхши шу куни Абдуҳамид опоқдадангиз келиб қолди, ‒ Кариманинг қайнотасидан кейинги иккинчи ўғлини назарда тутди Риҳси кампир. ‒ Шу машинасида Эски Жўвадаги мошпурашга ‒ моштабибни айтаман-да, ўшанга обориб солдириб келди. Раънойимнинг Қурбатига айтмаганимдай, унгаям тўғрисини айтмадим ‒ анави кичкина уйга чиқаётганимда қоқилиб кетдим, ҳассам палоснинг тагига кириб қолганидан тойиб кетдим, яхши чалқанчасига йиқилиб тушмадим, унда томошани кўрардинглар деб қўя қолдим. Мана шу тирсагим бундан каттароқ фалокатдан сақлаб қолди деб ёлғон гапиришгача бордим-да, айланай! Уларга бор гапни айтгудай бўлсам, биласизми нима бўлишини? Ҳар икковининг жаҳлини биламан-ку! Агар Тоҳира қилганини, ана шу сатанг келиним туфайли шу кўйга тушганимни билишса борми, дунёга ўт кетди деяверинг! Ана унда кўринг томошани ‒ ё ака-ука, ё бўлмаса тоға-жиян қирпичоқ бўлиши ҳеч гапмас-да!

Кампирнинг сўнгги сўзларидан Кариманинг вужудига ҳам қўрқув оралади. Бир томондан қайнонаси чақириб қолишидан чўчиса, иккинчи томондан Тоҳира сатангнинг келиб қолишидан қўрқди. Келиб қолиб: “Ҳа-аа, келин, қайнонамнинг мен ҳақимдаги достонларини тинглаб ўтирибсизми? Нима, шундан бошқа ишингиз йўқ эдими?”, деб қогудай бўлса нима деган одам бўлишини ўйлаб ташвишга тушди. Юраги ҳам безовта ура бошлади. Аммо бу ҳолатини ҳам, пайтавасига қурт тушаётганини ҳам кампир сезишини истамаганидан:

‒ Дадамлар ҳам билмагандирлар? Уларга ҳам айтмагандирсиз?! ‒ деб қайнотаси Абдурасул акани назарда тутди.

‒ Гўрни айтаманми, айланай! Униям жаҳлини ўзингиз яхши биласиз, болаларни уришаётганини унда-бунда эшитиб қоламан, униям юраги тор! Айтгудай бўлсам уям “пов” этиб ёниб кетиши маълум-ку! Шунинг учун, Худо кечирсин-ку, унгаям анавиларга айтган ёлғонни ишлатишга мажбур бўлдим-да!

‒ Бу гапингиз тўғри. Дадамлар ҳам қариб қолдилар, айтмай тўғри иш қипсиз бувижон, уларам ёмо-он сиқилган бўлардилар-да!

‒Ҳаа-а, биларкансиз қайнатангизнинг аҳволини!.. ‒ деди Риҳси кампир, шу дамда катта келини Собира ҳам фаришта эмаслигини, унинг ҳам айби мана бу сатанг Тоҳирадан қолишмасини “дастурхон қилиб ёймоқчи” бўлди-ю, аммо неваракелинидан андиша қилди, “Катта бувим кенжа келини қолиб энди менинг қайнонамга ёпиша кетди-ку!”, деган ўй-мулоҳазаларага бориб ўтирмасин деган хаёлга боргани учун бу шахтидан қайтиб, яна игнанинг устида тургандайин безовталанаётган Карима томон энгашаркан, баайни ҳовлида чуғурлашаётган болалар эшитиб қоладигандай ‒ улар томон бир қараб олиб, анчайин паст овозда сўзида давом этиб: ‒ Бу Сассиқховузнинг қизларидан яхшилик чиқмас экан болам, ҳа, ҳа, бунинг келиб чиқиши Чорсудан икки-уч бекатча наридаги Сассиқховуз деган жойдан-да! Маҳалласининг номиям Сассиқховуз дейиларкан ‒ уни қаранг, номиям келинимнинг бадфеъл ва бадбўйлигига мутаносиблигини айтаман-да!.. ‒ деб пиқиллаб қулди Риҳси кампир, ўзининг зўрма-зўраки кулгусидан ўзи хижолатланди чоғи, ана шу сохталикни неваракелини сезиб қолишидан ташвиш чекиб бир-икки бор томоқ қирган бўлди, энди ўзини қўлга олиб, иложи борича асабийлашмасликка уриниб сўзларида давом этди: ‒ Рашид ўғлим “Фарҳод ва Ширин” дўконида ишлаб юрганида бу мегажин унга илакишиб олган экан-да! Ҳа-аа болам, сиз ишонаверинг менга, ана ўшанда бу сатанг ўлгур ўғлимнинг этагига ёпишиб олган экан!.. Бир куни, анави шайтоннинг сувини ичиб олиб шу уйинг куйгурни ҳовлимга бошлаб кепти-да!..

Карима унинг ҳикоясидан таъсирланиб, вужудидаги хавотирни ҳам фаромуш қилиб:

‒ Йўғ-е, ҳали шундайми?! ‒ деб юборди, сўнгра эса уларнинг мана шу суҳбатлари устига Тоҳира сатанг келиб қолишидан чўчиб кетиб, яна илгариги ташвишли, хавотирли ҳолатига тушди-қолди. Ана шу сабабдан ҳам ортиқ кампирни гапга тутмай, иложи борича бу ердан тезроқ чиқиб кетишга тараддудланиб уёқ-буёққа олазарак боққан бўлди.

Риҳси кампир у кетиш тадоригига тушаётганини сезса-да, “мана бу гапни эшитинг, кейин кетсангиз-кетаверасиз”, дегандай чап қўлини силтаб туриб:

‒ Кўз ўлгур қисилиб ётибди денг! Бошига нима кийиб олибди денг? Сўпоқдай бош ўлгурдаги сочларни майда қилиб ўриб қўйиб гиламдўппи кийиб олибди-да! У майда қилиб ўрилган сочлар ҳам ақалли тиззага довур тушса майли эди-я, шўринг қурғур соч жонивор калтаи кўтоҳ экан денг, зўр-базўр елкадан пастига тушиб турибди! Ҳеч бўлмаса улама соч тақиб олмайдими бу мегажин ўлгур дейман-да, болам! Ана шу аҳволда хонадонимга кириб келган бу яшшамагур! Ҳе, серраймай ўл илойим!.. ‒ дея келинининг ҳали қизлик пайтида ўғлига эргашиб келгандаги юриш-туриши, афт-ангорини хотирасида тиклагани боис, яна асаби ўйнаб, хуноби ошди Риҳси кампирнинг. ‒ Ўшанда билувдим-а, бу бошига гиламдўппи кийиб олган японбашара, хитойбашара мегажиндан яхшилик чиқмаслигини! Ҳи-им, болам, ишонаверинг, ўшанда бу калтаи кўтоҳ сочини майда қилиб ўриб олган, ҳечқурса улама соч улашга ақли етмаган бефаҳмдан икки дунёда яхшилик чиқмаслигини билувдим!.. ‒ ўз башорати тўғри чиққанидан тўлқинланиб кетиб сўзлади Риҳси кампир, Каримага қараб қўяркан, унинг нигоҳида ҳам сўзларидан таъсирланиш аломатини қидирди, пича қидирди, неваракелинининг ташқи авзойида ана шу аломат уёқда турсин, ҳатто унинг асарини топмагач, у хавотирда эканини, қандай бўлмасин тезроқ кампирнинг ёнини тарк этишга ошиқаётганини туйиб, ана шу нарса таъсирида сўзамоллиги ҳам қайгадир ғойиб бўлиб, шахти ҳам хийла сусайиб, гапини якунига етказди: ‒ Яна бир марта шундай иш қилса, Абдуҳамидникига кетиб қоламан, ҳа, ҳа, кўч-кўронимни кўтариб ана шу ўғлимникига кетиб қоламан ‒ хончорбоғликлар орасида бир гап-сўзларга қолсинки, қайнонасига қўл кўтариш қандай бўлишини бир кўриб қўяди ўшанда! “Арзимаган бир қалпоқ учун Риҳси кампирни урибди-я! Унга қўл кўтарибди-я, анави сассиқҳовузлик қурбақага ўхшаган келини!”, деган дув-дув гап тарқалишини истайсанми? Ана шундай маломатларга қолишни истаб қопсан се-ен муштумзўр!”, деб уни огоҳлантиришни ҳам унутмадим! Қани, яна бир марта шунга ўхшаш иш қилсин-чи, мендан кўради-кўрадиганини, бундан-буёқ аяб ўтирмайман!.. ‒ неваракелинининг олдида астойдил ранжиганини, кенжа ўғлининг хотини Тоҳира сатангни сўнгги марта огоҳлантирганини унга билдирган бўлди Риҳси кампир.

Шу маҳал қўшни ҳовлидан Каримани қайнонаси Собира опа чақириб қолди. У шоша-пиша ўрнидан қўзғалди-да:

‒ Мен чиқай, бувижон, ойимлар билан поликлиникага бормоқчи эдик, ‒ деди.

Риҳси кампир унинг оғироёқ эканини эслаб қолиб, хиёл туртиб чиққан қорнига қараб қўяркан, дуо қилди:

‒ Илойим Яратган эгамиз сизга яхши ўғил-қизларни берсин! Илоҳим умрингиздан барака топинг!

Карима шоша-пиша Риҳси кампирнинг пешонасидан ўпди-да, ҳовлиққан кўйи хонадан ташқарига ошиқди. Кампир унинг орқасидан: “ Шошилманг болам, ўзингизни эҳтиёт қилинг!”, дея огоҳлантирди. Карима ўзининг оғироёқлигини эслаб қолди чоғи, “Раҳмат бувижон, сиз айтмасангиз хотирамдан ҳам чиқибди”, деб орқасига ўгирилиб Риҳси кампир ўтирган уйга қараб унга миннатдорлик билдирди-да, яна қайнонаси иккинчи бор чақириб қолишидан чўчиб, бедана юриш қилиб ҳовлини тарк этди…

7

Асқар дадаси Абдурасул отани акасиникидан топмади. Уни масжид ёнидаги нонвойхонага орқа қилиб қурилган, олд томони эса масжид дарвозасига қараган қатор хоналардан ўртадагисида ‒ қўшниси Рўзмат оқсоқол билан суҳбат қуриб ўтирган ҳолда топди.

Абдурасул ота очиқ турган эшикдан ичкарига мўралаб уларга салом берган, аммо остона ҳатлаб киришни истамаётган ўғли Асқарнинг пешанаси тиришиб кетаётганини кўриб, унинг авзойи яхши эмаслигини туйди. Яна тажанг ўғлининг бемаврид ташрифидан ташвишга тушиб, қандай қилиб ўрнидан туриб кетганини ҳам билмади. “Мен ҳозир” дегандай тарзда ошнаси Рўзмат оқсоқолга бир қараб олиб:

‒ Ҳа, тинчликми Асқар? ‒ деб унга эргашиб ҳовлига тушди.

Асқар “ҳа” дегандай бош тебратиб қўйди-да, сал наридаги ‒ масжидга кираверишда чап биқинадаги бўш ерга жойлаштирилган ёнғоқ дарахтидан ишланган жигарранг каравотга бориб ўтирди. Дарров ичидаги дардини айтайвермади, отасига бир-икки қараб олди-ю, аммо гапни нимадан бошлашини билмагани, боз устига, асабийлашаётганидан ҳадеганда бошини қашишини қўймади ‒ рангидан қон қочгани шундоққина кўриниб турарди.

Абдурасул ота ўғлининг ёнига келиб ўтираркан, унинг ташвишли нигоҳидан кўзини узмади. Ўғли жуда муҳим бўлган бир гапни қандай қилиб айтишини билмаётганини фаҳмлагани учун:

‒ Тинчлик эмасга ўхшайди! ‒ деди, ўғли томонидан жавобсиз қолдирилган саволига ўзи жавоб бериб: ‒ Уйингда бирор кор-ҳол юз бермадими? Болалар яхшими? ‒деб хавотирли нигоҳда сўради.

‒ Уйда ҳаммаси жойида ‒ уйдагиларга бало урармиди!.. ‒ ярим асабий, ярим кесатиқ тарзи жавоб берди Асқар, аммо бу ерга келиши сабабини ҳадеганда айтавермади, бир нарсадан қаттиқ истиҳола қилаётганини, дарров ёрилишига нимадир ҳалал бераётганини юз-кўзларидан, пешанасини тириштираверишидан билиш қийин эмасди.

Ана шуни пайқаган ва ўғли ичдан ким биландир келишолмаётганини, бир нарсадан қаттиқ ранжиётганини туйган Абдурасул ота ҳам паймонаси тўлаёзиб:

‒ Унда нега қовоғинг очилмаяпти? Бундай тушунтириброқ айт?! ‒ деб ўғлини қистоққа олди, айни дамда унинг ўзининг ҳам тинчи йўқолиб: “Ҳа, бола-чақанинг ташвиши қурсин-а! Бирининг қошига қараркансан, иккинчисининг қовоғига!”, деб ичдан ўзига-ўзи гапириб қўйди, вужудида ўзи ҳам англаб етолмагани хавотирли, ташвиш-изтиробли бир ҳолат воқе бўлиб, ич-этини кемира бошлади.

‒ Бугун эрталаб бизникига Тоҳира кеннойим тўполон қилиб кепти. Рашид акамнинг хотини, ‒ дараклади Асқар, дараклаши баробарида чап кўзи учиб, юзи тиришди, овози ҳам титраб кетгандай тебранганини ичдан ҳис этди.

Абдурасул ота ҳам ўғлининг овози титраганидан аҳволи яхши эмаслигини ич-ичдан туйди. Ана шу туйғу бирдан укаси Рашид дўконга ва унинг хотини Тоҳира сатангга нисбатан вужудида нафратни қўзғатиб, ғазаб отига минаркан:

‒ Нега жанжал қилади? Нима, ақлдан озганми сатанг кеннойинг?! ‒ деди, ана шу зардали сўзларидан сўнг ўғли Асқар унга бир қараб қўйганини кўргач, “Нима, ақлдан озганми сатанг кеннойинг?” дея “сатанг кеннойинг” иборасига алоҳида урғу берганим учун бир қараб қўйди! Ҳа, ҳа, унинг кеннойиси, унинг суюкли амакиси эди-да Рашид! “Илгари улар менга ўзини яқин тутганларини писанда қилиб дадам “сатанг кеннойинг!” дея алоҳида урғу беряпти! Кўпроқ буларга яхшилик қилсанг ҳали устингга бошқа нарсалариниям ағдаришдан тоймайди бу бадбахтлар!”, деган гапга олиб келяпти деб тахмин қилгани учун ғалати бўлиб, ана шунга ишора тарзидаги кесатиқ сўзларимни сезгани учун ҳам қошлари чимирилиб кетди! Гапларим ёқмади унга, аммо тўғри гап қачон кимга ёққан?!..”, деб бир неча сония ичида турли ўй-фикрни дилидан ўтказди. Ана шу фикрларга бораётганида ҳам, ота эмасми, ўғлига ичи ачишаётганини ҳис этиб, ана шу ҳолат туфайли ҳам “уф” тортиб қўйди.