Читать книгу گەلانی ئێران - Андрей Тихомиров - Страница 1

لێکۆڵینەوە شوێنەوارییە مۆدێرنەکان دەریدەخەن کە زێدی هیندوئەوروپیەکان ناوچەی ئۆرالی باشوورە و لەوێ وەک یەک گروپی زمانی پێکهاتوون. ئایریانێم-ڤایدژە (زمانی ئاڤێستان "فراوانی ئاریایی") – ماڵی باوباپیرانی ئەفسانەیی ئێرانییە کۆنەکان، ئاریەکان؛ بە گوێرەی ڤیدێڤدات (ڤێندیداد، یەکەم کتێبی ئاڤێستا، کۆمەڵێک کتێبی پیرۆزی ئایینی ئێرانی کۆن، جۆرێکە لە درێژەی ئێرانی بۆ ڤێداکان)، ئەوە لای ئەوە کە لیستی ١٦ “باشترین” “شوێن و ناوچە”. ” کە لەلایەن ئاهورا مەزدا بۆ مرۆڤایەتی دروستکراوە دەست پێدەکات. ئەم وڵاتە وەک دەشتێکی بێکۆتا وەسف دەکرێت کە ڕووباری جوانی دایتیا (ڤاهڤی-داتیە) – ئۆرال بەناودا دەڕژێت.

گەلانی هاوچەرخی ئێران: بەختیار، بەلوچ، گیلان (گەلەش)، زازا، کورد ( ئێزیدی)، لوڕ، مازندەران، ئۆسێتی، گەلانی پامیر (باجوڤ، بەرتەنگ، ڤاخان، ئیشکاشیم (زاراوە: ئیشکاشیم پرۆپەر، زێبەک و سەنگلیچ)، مونجان، ڕوشان ، ساریکۆڵتسی، خوفتسی، شوگنانس، یەزگولەمس)، پاشای؛ فارس، پشتون، تاجیک، تالیش، تات، خزار، چارایماک، یاغنۆبی؛ پەرداخەکان.

ناوی نەتەوەیی "ئێرانیەکان" لە ناوی مێژوویی "ئێران"ەوە هاتووە، کە لە ئێرانی کۆن a (i) ryāna – ئاریایی (زەوی)، (زەوی)ی ئارییەکان وەرگیراوە. گەلانی ئێرانی یان گەلانی ئاریایی (بە زمانی ئاڤێستانی ئایریا؛ بە زمانی ئۆسێتی ئیرایناگ ئەدێم) کۆمەڵێک گەلن کە بە ڕەچەڵەک هاوبەشن و بە زمانە ئێرانی زمانەکانی لقی ئاریی بنەماڵەی زمانەکانی هیندۆئەورووپی قسە دەکەن. ئێستا بە شێوەیەکی سەرەکی لەسەر خاکی ئەفغانستان، ئێران، تاجیکستان، ئۆسێتیای باشوور (ڕووسیا دان بە سەربەخۆیی ئۆسێتیای باشووردا دەنێت) دابەشکراون؛ و هەروەها بەشێکی لەسەر خاکی ئازەربایجان، جۆرجیا، عێراق، چین، عومان، پاکستان، ڕووسیا، سوریا، تورکیا، ئۆزبەکستان.

گەلانی پامیر بریتین لە: ١) گروپی زمانی شوگیان- ڕوشان، کە پێکهاتووە لە زاراوەی: شوگنان، ڕوشان، بارتەنگ، ئۆرۆشۆر، خوف و ساریکۆل (ئەم دووەمیان لە چوارچێوەی چین). بەدرێژایی سەرەوەی ڕووباری پیانجا لەگەڵ لقەکانی گونت و شاخدەرە و بارتەنگ دابەشبوون. 2) یەزگولەمەکان، کە بە درێژایی دۆڵی ڕووباری یەزگولەم بڵاوبوونەتەوە، کە لقی ڕاستی پیانجە. 3) ڤاخانەکان کە لە بەشی سەرەوەی پیانج دەژین، بەشێکیان لە کانجوت و ساریکۆل. 4) ئیشکاشیم، بە درێژایی پیانج لەو پێچەدا بڵاوبووەتەوە کە ئاراستەی لە ڕۆژئاواوە بۆ باکوور دەگۆڕێت.

ئایماکەکان، چۆر-ئایماک، کۆمەڵێک هۆزی ئێرانی بە ڕەچەڵەک تێکەڵاو (تورکی، مەنگۆلی و بەشێکی عەرەبی)ن، لە ئەفغانستان و پاکستان دەژین. هەروەها بە خەزارییەکان بە نەوەی ئەو دانیشتووانە ناودەبرێن کە بەشێک بوون لە جەماعەتی مەغۆل کە لە سەدەی ١٦دا هێرشیان کردە سەر ئەفغانستان.

بڵاوبوونەوەی هیندۆئەورووپیەکان لە خاکی باشووری ئۆرالەوە وردە وردە بەردەوام بوو – لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان و کەمی سەرچاوە. لە هەزارەی سێیەم-ی پێش زایین. کەشوهەوای ئاسیای ناوەڕاست شێدارتر بوو و ئەم خاکە خۆراکی ژمارەیەکی زۆر خەڵکی دەدا. دوای ئەوەی شێ لە ئاسیای ناوەڕاست 100-150 ملم دابەزی، زۆرێک لە دەریاچە چەمەکان وشک بوون و چەمەکان چوونە ناو ڕیخۆڵەکانی زەوی.

کاشکە-داریا، زاراڤشان لە کۆندا دەڕژایە ناو ئامو دەریا، ئامو دەریا و سیردارە ئاوەکانیان دەگواستەوە بۆ ئارال، لە کۆندا بەشێک لە ئاوەکانی ئامو دەریا حەوزی ساریکامیشیان پڕ دەکرد لە باشووری ڕۆژئاوای دەریای ئارال و پاشەکشەیان دەکرد بۆ ناو کەناڵی ئۆزبۆی، کە بەناو کارا-کومدا بە ئاراستەی دەریاکانی خەزەردا درێژ دەبێتەوە؛ بەڵام لە سەرەتای هەزارەی یەکەمی پێش زایین. هـ. ئۆزبۆی، دیارە، پێشتر کەناڵێکی وشک بووەوە. ڕووبارەکانی ئاسیای ناوەڕاست لە سەرەوەی خۆیان لە دۆڵی شاخاویدا دەڕژێن؛ ڕەنگە لە هەندێک شوێن کشتوکاڵ زوو دەستی پێکردبێت. تا سەرەتای سەردەمی ئاسن، دانیشتووان ئامرازی پێویستیان نەبووە کە گونجاو بێت بۆ دروستکردنی سیستەمی ئاودێری بەرچاو کە ڕێگە بە گەشەکردنی بەشەکانی خوارەوەی دۆڵەکان بدات. هەروەها ڕێڕەوی کاپری و گۆڕاو و خێرای ئامو دەریا لە سەردەمی سەرەتاییدا ڕێگەی نەدەدا زاڵ بێت بەسەر ئاوەکانیدا بۆ ئاودێری.