Читать книгу Vanhu va Afrika - Андрей Тихомиров - Страница 1

Hikuya hi vuhundzuluxeri byin'wana, rito "Africa" ri huma eka vito ra rixaka ra ma Berber Afrigia, leri ari tshama en'walungwini wa tikonkulu ra Afrika, akuri na xifundzha xa Rhoma xa Afrika. Xifundzha xa Rhoma xa Afrika xi vumbiwile hi Rhoma hi 146 BC. e. endhawini leyi mfumo wa Carthage a wu ri kona, a wu teka xiphemu xa le n’walungu-vupela-dyambu bya Tunisia ya manguva lawa. Hi nkarhi wa Mfumo, Afrika ari wela eka swifundzha swa ti senatorial naswona ari fumiwa hi proconsul. Nguva ya Mfumo yi tiveka hi ku humelela ka fambiselo ra le madorobeni. Madoroba ma amukele timfanelo ta tikoloni ni timasipala. Leyara leyikulu emadorobeni lawa a ku ri vakoloni va Rhoma ni vanhu lava tlakukeke lava endliweke va le Rhoma va vaaki va kwalaho. Hi tlhelo ra ndzhavuko, hi nkarhi wa Mfumo, xifundzha xa Afrika xi hoxe xandla swinene. Hambiswiritano, vaaki va le makaya va ndzhavuko va tshame va nga ri na ririmi ra Xilatini ni ndhavuko wa Rhoma. Eka lembe xidzana ra vu-4-5. yi ve ndhawu ya ku pfukela lokukulu ka mahlonga ni tikholomu, leswi tsaniseke Mfumo wa Rhoma swinene naswona wu hoxe xandla eku wiseni ka wona. Hi lembe ra vu-5 c. Vadyohi va tshame eAfrika. Hi lembe ra vu-6 c. mufumi wa le Byzantium Justinian u swi kotile ku tlherisela ndhawu leyi nga eribuweni, kambe matimba ya Byzantium a ma nga ri na matimba. Hi lembe xidzana ra vu-7 Xifundzha xa Afrika xi hluriwile hi Maarabu.

E Afrika N’walungu, endzhaku eka gidi ra malembe ya 1 BC. e. a ku ri ni matiko yo hlayanyana lama tiyimeleke: Carthage, leyi simekiweke hi vahlapfa lava humaka eFenikiya, lava a va vulavula ririmi ra Xisemite ekusuhi ni Xiheveru, Mauritania na Numidia, leri tumbuluxiweke hi vanhu va le Libya. Endzhaku ka ku hluriwa ka Carthage hi Varhoma hi 146 BC. e. mimfumo leyi, endzhaku ka nyimpi yo nonon’hwa, yi hundzuke nhundzu ya Rhoma. Malembe-xidzana ma nga ri mangani emahlweni ka nguva leyintshwa, ku hluvukisiwa ka vanhu va ntlawa ku sungule ensin’wini ya Etiyopiya ya manguva lawa. Yin’wana ya matiko lawa ya hluvukeke laha – Aksum – yifikelele nhlohlorhi ya yona eka lembe xidzana ravu 4 BC. n. e., loko nhundzu ya yena evupela dyambu yi fika etikweni ra Meroe eNkoveni wa Nayili, naswona evuxeni – "Happy Arabia" (Yemen ya manguva lawa). Eka gidi ra malembe ya II na. e. matiko lama tiyeke ma hluvukile eVupeladyambu bya Sudan (Ghana, Mali, Songhai na Bornu); endzhakunyana, ku vumbiwe matiko eribuweni ra Guinea (Ashanti, Dahomey, Congo, ni swin’wana), evupela-dyambu bya Tiva ra Chad (swifundzha swa vanhu va le Hausa) ni le tindhawini tin’wana to tala ta tiko-nkulu ra Afrika.

Tindzimi ta vanhu va le Tropical Africa, lava tshamaka edzongeni wa ndyangu wa Semitic-Hamitic, sweswi hi ntolovelo ti hlanganisiwa ti va mindyangu yimbirhi: Niger (Congo)-Kordofan na Nilo-Saharan. Ntlawa wa Niger-Kordofanian wukatsa ntlawa wa Niger-Congo – mintlawa yotala swinene naswona yi hlanganisaka: West Atlantic, Mande, Volts, Kwa, Benue-Congo na Adamawa-Eastern. Vanhu va le West Atlantic va katsa vanhu lavakulu va Fulbe lava tshamaka hi mintlawa leyi hambaneke kwalomu ka matiko hinkwawo ya le Vupela-dyambu ni le Xikarhi ka Sudan, va Wolof na Serep (Senegal), ni man’wana. ), vanhu va le Volta (moy, loby, bobo, Senufo, na swin’wana) – eBurkina Faso, Ghana na matiko man’wana. Vanhu va le Kwa va katsa vanhu lavakulu va le ribuweni ra Guinea vo tanihi Mayoruba ni Ma-Ibo (Nigeria), Maakan (Ghana) ni Maewe (Benin na Togo); ekusuhi ni Vaewe ku ni vanhu va le ndzhaku, lava tshamaka edzongeni naswona minkarhi yin’wana va vitaniwa Vadahome; xiyimo lexi nga xoxe hi ndlela yo karhi xi tekiwa hi vanhu lava vulavulaka tindzimi (kumbe tindzimi) ta Xikru. Lava i Bakwe, Grebo, Krahn na vanhu van’wana lava tshamaka e Liberia na Ivory Coast (Ivory Coast). Ntlawa lowuntsongo wa Benue-Congo wu vumbiwa hi vanhu votala, khale akuri na ndyangu wo hlawuleka wa Bantu na ntlawa wa Eastern Bantu. Vanhu va Bantu, lava fanaka swinene hi ririmi na ndhavuko, va tshama ematikweni ya le Xikarhi na xiphemu xa le Vuxeni na le Dzongeni wa Afrika (Democratic Republic of the Congo (khale ka Zaire), Angola, Tanzania, Mozambique, Zimbabwe, Afrika Dzonga, na swin’wana). Mabantu ma avanyisiwile hi vativi va tindzimi hi mintlawa ya 15: 1st – duala, lupdu, fang, na swin'wana; 2nd -teke, mpongwe, kele; 3rd – bangi, pgala, mongo, tetelya; Xa vumune – Rwanda, rundi; 5th – ganda, luhya, kikuyu, kamba; 6-nyamwezi, nyatura; 7th – Xiswahili, togo, hehe; Xa vu-8 – Kongo, ambundu; 9th-chokwe, ku nga luena; 10th-luba ya vu-10; 11-bemba, fipa, tonga; 12th – Malawi 13th – Yao, Makonde, Makua; 14th – ovimbundu, ambo, muhero; 15th – Xishona, Xisuto, Xizulu, Spit, Swazi, na swin'wana.

Tindzimi ta Bantu ti tlhela ti vulavuriwa hi mintlawa ya Mapigmy ya le Congo Basin (Efe, Basu A, Bambuti, na swin’wana), hi ntolovelo ya hambanisiwa tanihi vanhu lava hambaneke. Exikarhi ka Mabantus ya le vuxeni ni le xikarhi, ririmi ra Xiswahili, leri veke ni nkucetelo lowu xiyekaka wa Xiarabu, ri hangalake ngopfu eka makume ya malembe ya sweswinyana, nhlayo ya lava va ri vulavulaka i 60 wa timiliyoni (vanhu va Xiswahili va ni 1,9 wa timiliyoni). Va adamaua, ntlawa lowutsongo wa le vuxeni, wu katsa Vaazande, Cham-Ba, Banda ni van’wana lava tshamaka eSudan Xikarhi ni le Vuxeni.

Ntlawa wa Kordofan, lowu nga wutsongo hi nhlayo na ndhawu, wu katsa vanhu va Koalib, Tumtum, Tegali, Talodi na Katla (Riphabliki ra Sudan).

Ndyangu wa ka Nilo-Saharan wu yimeriwe hi mintlawa: Songhai, Sahara, Shari-Nile, xikan’we na vanhu vambirhi lava hambaneke hi ririmi ra Maba na For (Fur). Va Songhai va katsa Songhai proper, xikan’we na Djerma na Dandy, lava tshamaka ematlhelo ka swiphemu swale xikarhi swa Niger; eka ntlawa wa Sahara – kanuri, tuba (tibbu) na zagava, lava tshamaka etlhelo ka Tiva ra Chad nale Central Sahara. Ntlawa wa nkoka swinene wa Shari-Nil endyangwini lowu wu katsa vanhu va le Vuxeni bya Sudan (Dinka, Puer, Luo, Bari, Lotuko, Masai, Nuba, kumbe Nubians, na swin’wana), lava khale a va katsiwa eka ndyangu lowu tiyimeleke wa Nilotic; Vanhu va le Sudan exikarhi (Bagirmi, Morumadi), vanhu va Berta na Kunama. Vanhu va ntlawa lowu va tshama en’walungwini wa Zaire ni le dzongeni wa Sudan. Tindzimi ta Morumadi ti vulavuriwa hi tinxaka ta Mapygmy (Efe, Basua, na swin’wana).