Читать книгу Polkovnikin ölümü - Артур Конан Дойл, Исмаил Шихлы - Страница 1

Artur Konan Doyl

POLKOVNİKİN ÖLÜMÜ

hekayələr

İÇİNDƏKİLƏR

Masqreyv ritualı........................................................

Reyqeyt tapmacası..................................................................

Bruk küçəsində cinayət.........................................................

Polkovnikin ölümü................................................................

MASQREYV RİTUALI

Dostum Şerlok Holmsun məni ən çox çaşdıran xüsusiyyətlərindən biri də düşüncə tərzi baxımından, heç şübhəsiz, dünyanın ən sistemli, ən vasvası adamlarından olmasıdır. Geyim tərzində də hədsiz rəsmi və diqqətli olan, bir evdə yaşadığım bu adam vərdişlərində də eyni dərəcədə diqqətsiz və səliqəsizdir. Bunu çox sahmanlı olduğum üçün söyləmirəm. Əfqanıstandakı qarışıqlıq və keşməkeşdən çıxandan sonra bohem həyat tərzinin zirvəsinə çıxdığımı və bir həkimə yaraşmayacaq dərəcədə nizamsız olduğumu qəbul edirəm. Amma nizamsızlığımın bir sərhədi var, siqarlarını kömür vedrəsində, tütününü İrandan gəlmə başmağının içində saxlayan, cavab verilməmiş məktublarını qatlama bıçaqla taxta buxarı rəfinin tam ortasına pərçimləyən adamın yanında aydan arı, sudan duruyam.

Atış təlimlərini açıq hava məşğuliyyəti hesab edirdim. Holms kefinin kök olduğu vaxt kreslosunda oturub yüz ədəd “Bokser” markalı güllə ilə divarı vətənpərvər duyğularla V.R.¹ hərfləri ilə bəzəyəndən sonra bunun şərt olmadığını anladım. Bu addımdan sonra otağımızın havası və görünüşünün ürəkaçan olmadığını deməyimə, yəqin ki, ehtiyac yoxdur.

Otağımız daim kimyəvi maddələr və inanılmaz yerlərdən, məsələn, qab-qacağın içindən, ya da çox daha əcaib yerlərdən çıxan cinayət dəlilləri ilə dolu olardı. Ən pisi də sənədlər idi. Sənədləri, xüsusilə araşdırdığı köhnə işlərlə əlaqədar olanları atmaqdan xoşılanmırdı. Sənədi bir-iki dəfə – özündə o gücü tapsa – çıxarıb etiketləməyə, sistemləşdirməyə çalışardı. Daha əvvəl də haqqında danışdığım kimi ona şöhrət gətirən kəşflər edər, iddialarının arxasına düşüb fövqəltəbii enerji xərcləyərdi. Proses yekunlaşanda isə keylik, tənbəllik dövrü gələr, skripkası və kitablarına diqqət kəsilərdi. Divanla masa arasında eşələnməsini nəzərə almasaq, barmağını oynatmayacaq qədər tənbəlləşərdi. Beləcə, kağız-kuğuz aylarla yığılar, otağının hər küncünə qalaqlanardı. Qəti şəkildə yandırılması, sahibinin icazəsi olmadan harasa aparılmasına dözə bilməzdi.

Bir qış gecəsi buxarının qarşısında oturmuşduq, Holms da əlindən yerə qoymadığı kitabının üzərinə bəzi qeydlər etməklə məşğul idi. İşini bitirəndə cəsarətimi toplayıb, bir-iki saat işlərə ara verib otağımızı daha yaşanılacaq hala gətirməyimizin yaxşı olacağını söylədim. Mənimlə razı olduğunu bildirib kədərli üz ifadəsi ilə qalxdı və yataq otağına getdi. Böyük bir tənəkə qutunu sürüyüb gətirdi. Qutunu otağının ortasına qoydu, altına bir kətil çəkib oturdu və qapağını açdı. Üçdə biri qırmızı sancaqlarla bir-birindən ayrılmış kağızlarla dolu idi. Çoxbilmiş təbəssümlə mənə baxdı:

– Burada çox hadisə var, Vatson. Bu qutuda nələr olduğunu bilsəydin, məncə, çöldəkiləri bunun içinə qoymaq əvəzinə içindəki kağızları çıxarmağımı istəyərdin.

– Bunlar köhnə işlərinə dair sənədlərdir? – dedim, – Köhnə işlərinlə tanış olmağı həmişə istəmişəm.

– Bəli, dostum, bunlar sənin həyatımın dastanını yazmağa başlamağından əvvəlki işlərimdir, – kağız dəstələrini bir-bir diqqətlə qutudan çıxardı, – Hamısı uğurlu olmayıb, Vatson. Bəzilərinin içində kiçik sual işarələri qalıb. Bu, Tarlton cinayətlərinin qovluğu, bu, şərab taciri Vamberri hadisəsi, qoca rus qadının macərası, alüminium qoltuqağacı hadisəsi, yastıpəncə Rikoletti və onun iyrənc arvadı… Və bu… İlahi, bu da olduqca nadir hadisədir.

Əlini qutunun lap dibinə salıb sürüşkən qapaqlı kiçik taxta qutu çıxardı. Uşaqların oyuncaqlarını qoyduqları qutulara bənzəyirdi. Qutudan əzik kağız və bürünc suyuna salınmış qədimi açar, ucuna ip bağlanmış taxta parçası və üç ədəd paslı metal disk çıxardı. Mimikama gülüb:

– Hə, dostum, bunlar haqqında nə fikirləşirsən? – soruşdu.

– Maraqlı kolleksiyadır.

– Çox maraqlıdır, amma bunların hekayəsi, tarixi daha maraqlıdır.

– Bunlarda yaşanmış tarix yatır, yəni?

– Yaşanmış tarix? Dostum, bunlar özü tarixdir.

– Nə demək istəyirsən?

Şerlok Holms parçaları bir-bir götürüb səliqə ilə masanın üzərinə düzdü. Sonra kürsüsünə çöküb bir müddət onları qürurla süzdü:

– Bunları, – dedi, – Masqreyv macəramdan xatirə saxlamışam.

Bu mövzudan əvvəllər də bəhs etmişdi, amma detallarını öyrənmək şansım olmamışdı.

– Bu barədə bir az danışsan, xoşbəxt olaram, – dedim.

Səsini yüksəldib zəhlətökən əda ilə:

– Yəni bu töküntülər beləcə qalsın? – soruşdu, – Bu səliqə-sahman marağın təqdirə layiqdir, Vatson. Amma bu hadisəni qeydlərinə əlavə etsən, məmnun olaram. Çünki elə nöqtələr var ki, nə bu ölkədə, nə də dünyadakı cinayət qovluqlarında bənzəri mövcuddur. Bir çox dəyərsiz qələbəmin qeydə alınıb belə nadir işin alınmaması, şübhəsiz, böyük yarımçıqlıq olar.

Qloriya Skot hadisəsinin və sənə haqqında danışdığım o yazıq adamla söhbətlərimin peşəmi seçməkdə necə təsiri olduğundan bəhs etmişdim. Bu gün adım həm xalqdan, həm də qanun adamlarından ibarət çox geniş çevrələrdə tanınır. Müşkül cinayətlərdə müraciət edilən ən son instansiya hesab olunuram. Səninlə yeni tanış olduğum zamanlarda “Qırmızı istintaq“ adı ilə kitablaşdırdığın hadisə əsnasında olduqca əhəmiyyətli çıxış etsəm də, bu işlərdən hələ gəlirim yoxdu. Xatırlayarsan, əvvəllər belə vəziyyət mənə nə qədər çətin gəlmiş və çıxış yolu tapa bilmək üçün necə də uzun müddət gözləmə vəziyyətində qalmışdım.

Londona ilk gəldiyim vaxt Monteqyu küçəsində, muzeyin arxasındakı evdə qalırdım. Orada boş vaxtım çox olur, irəlidə mənə faydası olacaq müxtəlif elm sahələri üzərində çalışaraq keçirirdim. Ali təhsilimin son illərində universitetdə adımdan və üsullarımdan çox danışıldığı üçün o zamanlar, ümumiyyətlə, araşdırma təklifləri köhnə məktəb yoldaşlarımdan gəlirdi. Bu şəkildə gələn işlərin üçüncüsü Masqreyv hadisəsidir. Hansı ki onun özünəxas hadisələr zənciri və təhlükələr səbəbi ilə bu günlərə gəlməyimdə əhəmiyyətli rolu var.

Recinald Masqreyv ilə eyni kollecdə oxumuşduq, az da olsa, münasibətimiz vardı. Tələbələr arasında çox da məşhur deyildi, ümumiyyətlə, qürurlu şəxs tanınırdı, amma məncə, bu soyuq duruşu qürurdan çox, hədsiz utancaq xarakterindən irəli gəlirdi. Görünüşcə həddindən çox əsilzadə idi. Zəif, dik burunlu, böyük gözlü, ağırtəbiətli, həm də nəzakətli idi. Həqiqətən də, krallıqdakı ən qədim ailələrdən birinə mənsub idi. On altıncı əsrdə Şimallı Masqreyvlərdən ayrılıb Qərbi Susseksə yerləşən hərbçi ailəsinin davamçılarındandı. Harlston malikanəsi, ehtimal ki, bölgənin ən köhnə tikilisi idi. Doğulduğu yerin bəzi xüsusiyyətləri insana yapışıb qalır, mən də iti üz ifadəsini gördükcə o boz cizgiləri, mozaik pəncərələri və feodal qalaların insanda hörmət oyandıran qalıqlarını ağlıma gətirmədən dayana bilmirdim. Bir-iki dəfə danışmışdıq, müşahidə və tədqiqat üsullarıma marağını dilə gətirmişdi.

Dörd il boyunca ondan xəbər almamışdım. Bir səhər Monteqyu prospektində qaldığım yerə gəldi. Çox dəyişməmişdi, yenə dəbi yaxından izləyən modabaz görünüşü üzərində idi və yenə özünəməxsus sakit, nəzakətli xarakteri olduğu kimi qalırdı. Səmimi salamlaşmadan sonra:

– Hə-ə, nə ilə məşğulsan, Masqreyv? – soruşdum.

– Atamın vəfatını eşitmisən, yəqin. İki il keçir. O vaxtdan Harlston mülklərini, təbii ki, mən idarə edirəm. Məhəlli idarədə də vəzifəm olduğu üçün işlərim olduqca çoxdur. Deyəsən, sən də məktəb illərində bizi çaşdıran o qabiliyyətlərini praktik həyata daşımısan, Holms.

– Hə, mən də ağlımla pul qazanıram, – dedim.

– Bunu eşitdiyimə sevindim, çünki tövsiyələrinə ciddi mənada ehtiyacım var. Harlstonda qəribə şeylər baş verdi, heç polis də aydınlaşdıra bilmədi. Həqiqətən, qeyri-adi və çətin açıqlanan hadisələrdi.

Bilirsən, onu böyük maraqla dinlədim, Vatson. Onsuz da, o boş keçən aylar boyunca bacardığım qədər hər işə əl atmışdım. Başqalarının aça bilmədiyi düyünləri çözəcəyimə bütün ürəyimlə inanırdım. Artıq qarşıma qabiliyyətlərimi test edə biləcəyim fürsət çıxmışdı.

– Lütfən, hər detalı bilmək istəyirəm, – dilləndim.

Recinald Masqreyv üzbəüz oturdu və uzatdığım siqareti götürüb yandırdı:

– Bilirsən, – dedi, – Subay adamam, amma Harlstonda işlərin yolunda getməsi üçün xeyli miqdarda işçiyə ehtiyacım var. Belə köhnə və səliqəsiz yerin xidmət işləri çox vaxt aparır. Xüsusilə, qırqovul ovu mövsümündə tez-tez evdə məclislər təşkil edirəm. Bu şərtlərdə işləyənləri azaltmaq, onsuz da, mümkün olmur. Səkkiz xidmətçi, bir aşpaz, bir eşikağası, iki xidmətçi, bir də qarsonum var. Əlbəttə, bağça və tövlələr üçün çalışanlar ayrıdır.

Bu işçilər arasında ən uzun müddət xidmətimizdə olan eşikağası Brantondur. Branton atam tərəfindən işə götürüləndə işsiz müəllim imiş. Həm şəxsiyyəti, həm də yüksək enerjisi sayəsində qısa zamanda evdə hədsiz dərəcədə əhəmiyyətli adama çevrilmişdi. Qıvraq, yaraşıqlı adamdı. Parlaq üzü vardı. İyirmi ildir, yanımızda çalışır, amma indi də yaşı qırxdan çox deyil. Bir neçə dil bilməsi, az qala, bütün musiqi alətlərində ifa bacarığı kimi xüsusiyyətləri, anadangəlmə üstün qabiliyyətləri ilə vəzifəsində uzun illər qala bilmiş olması çox gözəldir. Ehtimal ki, özünü bizdə rahat hiss edib və peşə dəyişdirəcək cəsarəti özündə tapa bilməyib. Harlstonun eşikağasısı simasında bizi ziyarət edən hər kəsin ağlında iz qoymağı bacarırdı.

Bu mükəmməl adamın bir qüsuru var. Azacıq Don Juandır. Təbii, onun kimi adam üçün bu rolu oynamaq çox çətin deyildi. Evləndiyi vaxt işlər yoluna düşmüşdü. Elə ki dul qaldı, başımıza açdığı dərdlərin ardı-arası kəsilmədi. Xidmətçilərdən Reyçel Hovels ilə nişanlanınca artıq toxtayar, özünə diqqət edər deyə ümidlənmişdik. Amma vaxt itirmədən onu atıb gözətçinin qızı Cenet Tregelislə oturub-durmağa başladı. Reyçel yaxşı qızdır, qalliyalı olduğuna görə bir az əsəbi görünüşü var. O hadisədən sonra qız şiddətli gərginlik keçirdi, indi evin içində ruh kimi gəzib-dolaşır. Ən azı dünənə qədər elə idi. Bu, Harlstondakı ilk hadisəmiz idi. Amma arxasınca elə şey oldu ki, ötən hadisəni unutdurdu, nəhayət, Brantonun bu son rüsvayçılığından sonra onu işdən çıxardım.

Dedim axı, adam çox ağıllıdır. Başına nə gəlirsə, zəkası ucbatından gəlir. Ona aid olmayan işlərə maraq göstərirdi. Marağının haralara qədər uzandığını təxmin edə bilmirdim, son hadisədən sonra gözüm açıldı.

Dediyim kimi, ev çox köhnədir. Keçən həftə, daha qəti danışsaq, cümə axşamı gecəsi yata bimirdim. Axmaqlıq edib axşam yeməyindən sonra tünd qəhvə içmişdim. Gecə saat ikiyə qədər yuxu ilə mübarizə apardım. Gördüm, ümid yoxdur, bir roman oxuyurdum, ona davam etmək üçün qalxdım, şamdanı yandırdım. Amma kitabı bilyard salonunda qoymuşdum, əynimi geyinib ora yollandım.

Bilyard salonuna getmək üçün pilləkənlərdən enib kitabxana və silah otağına uzanan dəhlizdən keçmək lazımdır. Dəhlizin başına çatanda kitabxananın açıq qapısından çölə işıq süzüldüyünü gördüm. Yatmamışdan əvvəl lampanı söndürmüş, qapını da bağlamışdım. Təbii ki, ilk ağlıma gələn oğrular oldu. Harlstonun dəhlizlərində divarlar boydan-boya antikvar silahlarla doludur. Divarların birindən döyüş baltası götürdüm, şamdanı yerə qoyub barmaqlarımın ucunda dəhlizi keçdim. Açıq qapıdan içəriyə başımı uzatdım.

Eşikağası Branton kitabxanada idi. Əyin-başı yerində tapdığı ilk kürsüdə oturmuşdu. Masanın üstündə xəritəyə bənzəyən kağız parçası vardı. Başı əllərinin arasında düşüncəli şəkildə xəritəyə baxırdı. Qaranlıqda səssizcə dayanıb onu izləyirdim. Masanın kənarına qoyulmuş kiçik şamın işığı geyimli olduğunu göstərməyə çatırdı. Birdən kürsüsündən qalxdı, yan tərəfdəki iş masasına getdi, açarı çevirib siyirmələrdən birini açdı və kağız çıxardı. Yenə kürsüsündə əyləşdi və kağızı masanın kənarındakı şamın yanına qoydu, diqqətlə araşdırmağa başladı. Ailə sənədlərimizi belə soyuqqanlılıqla qurdalamasına dözə bilmədim və ona doğru bir addım atdım. Branton başını qaldırıb məni görəndə ayağa sıçradı. Qorxudan üzü gömgöy göyərmiş, götürdüyü kağızı sinəsinə sıxmışdı.

– Demək, sənə göstərdiyimiz etibarın əvəzini belə qaytarırsan, hə? Sabahdan gec olmayaraq buranı tərk edəcəksən, – dedim.

Tamamilə sarsılmışdı. Başı ilə məni salamlayıb bir söz demədən yanımdan keçib getdi. Şam hələ masanın üstündə yanırdı, şamın işığında Brantonun iş masasından götürdüyü kağıza baxdım. Çaşdım, çünki qətiyyən əhəmiyyətli olmayan sənəddi. “Masqreyv ritualı” adı verilən, sual-cavab şəklində yazılmış köhnə bir ailə sənədinin nüsxəsi idi. Bu, ailəmizə xas ritualdır. Əsrlərdir, Masqreyv ailəsinin yaşı çatan hər fərdi bu ayini oxuyur. Bizə məxsusdur və bəlkə, arxeoloqların da diqqətini çəkə bilər. Xanədan gerblərimiz, silahlarımız kimi… Amma praktikada işə yarayan bir şey deyil.

– Bu kağızdan danışsaq, yaxşı olar, – dedim.

Tərəddüdlə:

– Həqiqətən, lazım görürsənsə… – dedi, – Amma əvvəl bunu izah edim: Brantonun unutduğu açarla iş masasının siyirmələrini yenidən qıfılladım. Geri çevriləndə baxdım ki, eşikağası otağa qayıdıb. Qarşımda dayanmışdı. Gərginlikdən boğuq çıxan səslə:

– Cənab Masqreyv, – qışqırdı, – Bu utanca dözə bilmərəm. Həyatım boyu qürurum mənim üçün hər şeydən üstün olub. Bu utanc məni öldürər. Məni belə əzaba salsanız, inanın, ölümüm sizin əlinizdən olar. Bu hadisədən sonra məni işdə saxlamaq istəmirsinizsə, Tanrı eşqinə, heç olmasa bir ay vaxt verin, öz istəyimlə getmiş kimi edim. Buna dözə bilərəm, amma bu qədər tanışın qarşısında qovulmağıma dözə bilmərəm.

– İstədiyin mərhəmətə layiq deyilsən, Branton, – cavab verdim, – Etdiklərinə görə, onsuz da, kifayət qədər adın çıxıb. Yaxşı ki, uzun zamandır, ailənin xidmətindəsən, səni insanların qarşısında təhqir etmək istəmərəm. Bir ay çoxdur. Bir həftə içində çıx get. İstədiyin səbəbi də uydura bilərsən.

– Bir həftəmi, cənab? – ümidsizliklə dilləndi, – İki həftə… Heç olmasa iki həftə deyin!

– Bir həftə! – təkrarladım, – Eyni zamanda sənə qarşı layiq olduğundan daha insaflı davrandığımı da qəbul et.

Başı sinəsində ayaqlarını sürüyüb uzaqlaşdı, mən də işığı söndürüb otağıma qayıtdım.

Sonrakı iki gün boyunca Branton vəzifələrini daha vasvasılıqla yerinə yetirdi. Mən də olanlarla bağlı kimsəyə bir kəlmə demədim. Etdiyi tərbiyəsizliyin üstünü necə örtəcəyini maraqla gözlədim. Üçüncü gün səhər Branton ortalıqda görünmədi. Halbuki hər səhər yeməkdən sonra yanıma gələr, ogünkü işlərə bağlı təlimat alardı. Yemək otağından çıxanda xidmətçi Reyçel Hovelslə qarşılaşdım. Dediyim kimi, xəstələnmişdi, təzəcə yaxşılaşırdı. Olduqca yorğun, əldən düşmüş, solğun görünürdü. Bu halda işə başladığı üçün bir az danladım: