Читать книгу Mari Rojenin sirri - Эдгар Аллан По, Marta Fihel - Страница 1

Edqar Allan Po

Mari Rojenin sirri

detektiv hekayələr

Mari Rojenin sirri

Qeyd:

“Mari Roje” ilk dəfə qeydlərsiz çap olunub, çünki onda buna gərək yox idi. Hərçənd, bu hekayənin əsasını təşkil edən faciənin üstündən illər keçib, ona görə də qeydlərə və məsələnin məğzini izah edən girişə ehtiyac duyulur. Nyu-York ətrafında Mari Sesiliya Rocers adlı gənc qız öldürülmüşdü, qətlin səs-küy yaratmasına və uzun müddət ictimaiyyətin diqqət mərkəzində qalmasına baxmayaraq, əsil hekayəsinin yazılması və çap olunmasına qədər (1842, noyabr) heç kim hadisənin sirrini aça bilməmişdi. Müəllif bu gözəl fransız qızının taleyini təsvir edəndə məlum olan cüzi detallarla paralellər apararaq əslində Mari Rocersin qətlinin təfərrüatlarını tamamilə dəqiq göstərmişdi.

“Mari Rojenin sirri” bu dəhşətli qətlin törədildiyi yerdən çox-çox uzaqlarda yazılmışdı və hadisəni araşdıran müəllif yalnız qəzetlərdəki məlumatlara istinad edə bilərdi. Nəticədə çoxusu ondan üz döndərdi ki, əgər hadisə yerində şəxsən olmayıbsa, bu halda bəzi nüansları necə belə dəqiq təsvir edə bilib. O cümlədən, hekayənin nəşrindən uzun müddət keçəndən sonra iki şəxsin (onlardan biri əsərdə madam Dülük olaraq verilib) bir-birindən xəbərsiz etdiyi etiraflar nəinki ümumi nəticəni, eləcə də bunu yaradan bütün əsas fərziyyələrin tamamilə dəqiq olduğunu təsdiqləyirdi.

“Gerçək hadisələrə paralel olaraq onların qüsursuz ardıcıllığı da var. Bunlar həmişə tamamilə üst-üstə düşmür. İnsanlar və şərait adətən hadisələrin ideal zəncirini dəyişir. Bu səbəbdən o qüsurlu, ardıcıllığı isə natamam görünür. Reformasiyada da belə olmuşdu – protestantlığın yerinə lüretanizm meydana gəlmişdi.”

Novalis, “Əxlaqa baxış”.

Hətta ən ağıllı insan da ən azı bir dəfə anlaşılmaz həyəcan içində fövqəl-təbiiliyə inanmaq məcburiyyətində qalaraq, beyninin bunun sadəcə hadisə oyunu olduğu fikrini rədd etdiyi heyrətamiz təsadüflə qarşılaşıb. Bu cür təəssüratları (bəhs etdiyim anlaşılmaz inanc heç vaxt bir fikrə çevrilə bilmir) təsadüf doktrinasından (xüsusi addan istifadə edirik) qaçmaq və ya ehtimal nəzəriyyəsindən yayınmaq kimi nadir hallarda yatıra bilirsən. Axı bu nəzəriyyə məğzinə görə sırf riyazidir: beləliklə də ortada paradoks yaranır – elmin bizə verdiyi xeyli ciddi və dəqiq anlamlara zehni fərziyyələr sahəsində yetişə bilmədiyimiz kölgə və kabuslar əlavə olunur.

İndi açıqlayacağım xronoloji ardıcıllıqla alınan bu inanılmaz məlumatlar ilk növbədə qeyri-adi təsadüflərə uyğun gəlir, sonra isə bütün oxucular, şübhəsiz ki, bu yaxınlarda Nyu-Yorkda baş vermiş Mari Sesiliya Rocersin qətli barədə öyrənəcəklər.

Bir il qabaq “Morq küçəsində qətl” adlandırılmış yazıda dostum Ogüst Düpenin diqqətəlayiq məxsusi düşüncələrini yazmağa cəhd eləyəndə yenidən bu mövzuya qayıdacağım heç ağlıma da gəlməzdi. Məqsədim məhz bunu təsvir etmək idi və bu təsvirlər Düpenin xüsusi istedadını aşkara çıxara bilən qəribə hadisələr zənciri haqqındakı hekayədə öz əksini tapmışdı. Mən başqa misallar da çəkə bilərdim, amma onlar artıq sübut olunmuş faktlardan başqa heç nə göstərmir. Hərçənd, bu yaxınlarda baş vermiş hadisələrin qəribə döngəsi bir sıra məcburi etiraflarla üstünü örtə biləcəyimiz yeni təfərrüatlar kəşf etməyimə səbəb oldu. Əgər bu yaxınlarda eşitdiklərim olmasaydı, bəlkə də, əvvəllər eşidib gördüklərim haqda hələ də susmağım qəribə görünərdi.

Madam Lyespanye və qızının faciəvi ölümünün sirlərini aşkara çıxaran cəngavər bütün bunları başından atıb, ənənəvi melanxolik düşüncələrə qərq oldu. Onun əhval-ruhiyyəsi mənim özünəqapanmaya meyilliliyimlə tamamilə uzlaşırdı, əvvəlki kimi, şəhərətrafı Sen-Jermendəki sakit sığınacağımıza çəkilib gələcəyimizi taleyin ümidinə buraxmış və ətrafımızdakı darıxdırıcı dünyadan yuxular yaradaraq özümüzü indiki zamanın ixtiyarına vermişdik.

Amma bu yuxular zaman ötdükcə dağılırdı. Dostumun Morq küçəsindəki dramada oynadığı rolun Paris polisinin diqqətini çəkməsini təsəvvür etmək çətin deyil. Düpenin adı onun agentlərinin dilinin əzbərinə çevrilmişdi. O, sirri açdığı sadə mülahizələr zəncirini məndən başqa heç kimə (hətta məmura da) izah etməmişdi. Ona görə də ilk təcrübyə əsaslanan bu hadisə əsil möcüzə kimi görünürdü və cəngavərin analitik istedadı ona xəyalpərəstlik şöhrəti gətirmişdi. Əgər o, maraqdan irəli gələn sorğu-suala tam səmimiyyətilə cavab versəydi, onda bu azdırıcı manevrlər tezliklə hər kəsə bəyan olardı. Lakin onun daxili ətaləti nə olur-olsun, çoxdan gözündən düşmüş mövzuya qayıtmağa imkan vermirdi. Elə buna görə də polisin nəzərləri tez-tez onun üzərində dayanır, məmurlarsa təkrar-təkrar onun xidmətindən istifadə etməyə can atırdılar. Bu cəhdlərdən kifayət qədər gözə dəyəni Mari Roje adlı gənc qızın qətli ilə bağlı hadisəydi.

Bu hadisə Morq küçəsindəki tükürpədici qətldən iki il sonra baş vermişdi. Mari (onun adıyla soyadının bədbəxt siqar satıcısının adıyla tamamilə səsləşməsi gözə girir) dul qadın Estella Rojenin yeganə övladı idi. Hələ körpə olanda atası vəfat etmişdi və sözügedən qətlin lap son səhərinə kimi o, anasıyla birgə Pave-Sent-Andre küçəsində yaşayırdı: Madam Roje ev kirayələmiş, Mari isə işlərində anasına kömək edirdi. Marinin iyirmi iki yaşı olana qədər belə davam etmişdi. Onda da qızın nadir gözəlliyi Pale-Royalın aşağı mərtəbəsində dükan kirayələmiş, öz müştəriləri arasında bu məhəllənin dolub-daşdığı asan pul qazanmaq istəyənlərin ən yekəsi kimi qiymətləndirilən əttarın diqqətini cəlb elədi. Müsyö Leblan lap yaxşı başa düşürdü ki, gözəlçə Marinin onun dükanında olması xeyli gəlir gətirə bilər. Beləliklə, onun səxavətli vədləri qızın ağlını başından aldı, amma anası bu məsələyə əməlli-başlı tərəddüdlə yanaşırdı.

Əttarın ümidləri doğruldu və onun dükanı gözəl qızın cazibəsinə görə əhəmiyyətli ad-san qazandı. Mari pərəstişkarlarını böyük çaşqınlığa salaraq dükandan yoxa çıxanda müsyö Leblanın yanında artıq yarım ildir işləyirdi. Leblan qızın yoxluğunu necə izah edəcəyini bilmirdi, madam Roje isə həyəcan və tələşdan özünü itirmişdi. Məsələ qəzetlərə verildi, polis artıq ciddi axtarışlara başlamaq istəyirdi ki, günlərin birində azacıq kədərli, amma tamamilə sağ-salamat olan Mari iş yerində peyda oldu. Əlbəttə, rəsmi axtarış təcili təxirə salındı, müsyö Leblan əvvəlki kimi məsələdən xəbərsiz olduğu üçün bütün sorğu-sualdan yayınmağa çalışdı, madam Roje və Mari isə cavab verdi ki, qız keçən həftə kəndə bir qohumugilə qonaq gedibmiş. Bununla da məsələ bitdi, sonrasa yavaş-yavaş camaatın yadından çıxdı, buna qədər də qız, görünür, zəhlətökən adamların diqqətindən yayınmaq üçün tez-tez əttarın dükanını tərk edir və Pave-Sent-Andredə yaşayan anasının yanına gəlirdi.

Marinin anasının yanına qayıtmasından təxminən üç il sonra dostları qızın yenidən xəbər-ətərsiz yoxa çıxmasından narahat olmağa başladılar. Qızı üç gün “gördüm” deyən olmadı. Dördüncü gün onun cəsədini Sena çayının Sent-Andre məhəlləsiylə üzbəüz sahilindən, Dürul keçid məntəqəsinin qayalıqlarından tapdılar.

Bu dəhşətli qətl (bunun qətl olmasına heç kim şübhə etmirdi), qurbanın gənc və gözəl olması və ən əsası, onun uzun sürməyən məşhurluğu görməmişcəsinə hər şeylə maraqlanan parislilər arasında sensassiyaya çevrildi. Yadıma bundan başqa bir fakt sala bilmirəm ki, bu qədər ictimai və güclü narahatlığa səbəb olsun. Bu mövzu bir neçə həftə ərzində, hətta ən vacib siyasi hadisələri kölgədə qoyaraq günün xəbərinə çevrildi. Hüquq mühafizə orqanları həmişəkindən daha artıq gücləndirilmiş iş rejiminə keçdi. Polislərsə yorğunluqdan daha ayaq üstdə dayana bilmirdilər.

Meyit tapılanda hamı əmindi ki, qatilin axtarışlarına təcili başlanılması ən sürətli nəticəyə gətirəcək. Və yalnız bir həftə keçəndən sonra qatili tapana mükafat vəd edildi, lakin həmin məbləğ cəmi-cümlətani min frank olaraq müəyyənləşmişdi. Onda istintaqda kifayət qədər canlanma göründü. Çoxlu sayda müxtəlif insan nəticəsiz sorğu-suala cəlb olundu və məsələnin çözülməsi üçün azacıq işartının belə olmaması hadisəyə marağın günü-gündən artmasına gətirib çıxardı. Onuncu gün vəd olunan məbləği iki dəfə artırdılar, amma ikinci həftə ərzində də iş yerindən tərpənmədi, Parisdə aktiv olan polisdən narazılıq isə bir neçə dəfə küçə qarşıdurmaları ilə nəticələndi, hüquq mühafizə orqanları “qatili aşkar edənə” və ya əgər cinayət qrup halında törədilibsə, onda “qatillərdən birini aşkar edənə” şəxsən iyirmi min frank mükafat təyin etdi. Bu elanda eləcə də deyilirdi ki, digər iştirakçıların adını deyən cinayətin istənilən üzvünə tamamilə rəhm ediləcək; eyni zamanda, yerli sakinlər şurasının bu məbləğin üstünə on min frank əlavə edəcəyi açıqlanırdı. Beləliklə, mükafat otuz min franka çatmışdı: qızın vəziyyətini və böyük şəhərlərdə bu cür cinayətlərin nadir olmadığını xatırlasaq, məbləğ kifayət qədər böyük idi.

İndi artıq heç kim şübhə eləmirdi ki, bu qətlin üstü tezliklə açılacaq. Düzdür, iki-üç adam yenə həbs olundu, amma onlara qarşı əsaslı dəlil tapılmadığına görə dərhal da azadlığa buraxmağa məcbur qaldılar.

Qəribə olsa da, Düpenlə mən ictimai rəyi kifayət qədər silkələyən bu hadisə haqda qətlin sirr pərdəsinin hələ də aydınlanmadığı bir vaxtda – cəsədin tapılmasından üç həftə sonra xəbər tutduq. Biz özümüzü tamamilə təcrid etmişdik: evdən çölə çıxmır, qonaq qəbul etmir və gündəlik bizə çatdırılan qəzetlərdəki siyasi xəbərləri oxumurduq. Mari Rojenin qətli barədəki xəbəri ilk dəfə bizə Q. özü gətirdi. O, 18…-ci ilin 13 iyulunda bizə gəlib gecə yarısına kimi oturdu. Qatilin axtarışındakı səmərəsiz cəhdlərindən yaman məyus olmuşdu. Əsil parisli jestilə izah elədi ki, bu məsələ onun nüfuzuna və qüruruna kölgə salıb. Bütün ictimaiyyətin gözü ona dikilib və bu sirrin çözülməsiyçün vermədiyi qurban qalmayıb. O, öz təmtəraqlı çıxışını “Düpen taktı” adlandırılmağa layiq bildiyi komplimentlə tamamladı. Dostuma birbaşa və şübhəsiz, səxavətli görünən təkliflə müraciət etdi ki, bu haqda heç nə demək istəmirəm, çünki danışdığım hekayəyə heç bir aidiyyəti yoxdur.

Dostum iradəsindən kənar komplimentdən imtina elədi, amma faydasının şərti olduğunu bilə-bilə, təkliflə dərhal razılaşdı. Bu söhbəti bağlayandan sonra məmur haqqında hələ heç nə bilmədiyimiz işə aidiyyəti olan çoxsaylı mülahizələrin izahıyla silahlanaraq, tez-tələsik öz baxış bucağından danışmağa başladı. O, uzun-uzadı, aydınlaşdıraraq, şübhəsi olmadan danışırdı. O, bizi məsələdən hali edən müddətdə mən arabir cəsarətlənib ciddi ehtimallar irəli sürürdüm. Gecənin mürgü vuran saatları isə bir-birini qovurdu. Düpen tərpənmədən kreslosunda oturub ehtiram dolu diqqətlə qonağı dinləyirdi. Onun gözlərində eynək vardı, hər dəfə onun yaşıl şüşəsindən içəri baxanda əmin olurdum ki, dostum möhkəmcə yatıb: nəhayət, məmur çıxıb gedənə qədər qurğuşun kimi ağır-ağır axan yeddi saat ərzində o, heç nə hiss elətdirmədən belə də yatıb qaldı.

Tezdən toplanmış bütün faktlardan ibarət qovluğu şöbədən, bu faciə haqqında hər hansı bir məlumatın dərc olunduğu qəzet nüsxələrinisə redaksiyadan götürüb gəldim. Şərtsiz imtina edilən uydurmalardan təmizlənmiş hadisə belə görünürdü:

Mari Roje 18…-ci ilin 22 iyununda, istirahət günü səhət saat doqquz radələrində Pave-Sent-Andre küçəsində yerləşən anasının evindən küçəyə çıxır. Çıxarkən Jak Sent-Estaş adlı şəxsə (yalnız ona) deyir ki, gününü Drom küçəsində yaşayan xalasıgildə keçirməlidir. Dar, qısa, amma çox adamın yaşadığı Drom küçəsi Sena çayının sahilinə yaxın yerləşir və madam Rojenin qaldığı evlə oranın arası, hələ kəsə yolla getsən, iki mildən bir az artıq yoldur. Sent-Estaş Marinin rəsmi nişanlısı idi, elə özü də həmin binada yaşayırdı. O, axşamüstü nişanlısının arxasınca getməli və onu evə ötürməliydi. Hərçənd, günün ikinci yarısı güclü yağış başlayıb və o, Marinin xalasıgildə gecələyəcəyini güman edərək (çünki qızın belə etməsi birinci dəfə deyildi) sözünün üstündə durmağı lazım bilməyib. Axşam madam Roje (yetmiş yaşlı xəstə qarı) təlaşa düşüb ki, “bir də Marini görə bilməyəcək”, amma heç kəs onun bu halını ciddi qəbul etməyib.

Bazar ertəsi aydın olub ki, Mari ümumiyyətlə xalasıgilə getməyibmiş, axşam hələ də gəlmədiyini görəndə onun ola biləcəyi yerləri – şəhərətrafını və qayalıqları axtarmağa başlayıblar. Amma onun haqda yalnız itkin düşməsinin dördüncü günündə nəsə öyrənmək mümkün olub. Həmin gün (25 iyun, çərşənbə) Senanın qarşı sahilindəki Dürul keçid məntəqəsinin qayalıqlarında dostuyla birgə Marinin axtarışını aparan müsyö Bove adlı şəxs eşidib ki, balıqçılar elə indicə çayda üzən bir cəsədi sahilə çıxarıblar. Meyiti görən Bove çox çək-çevirdən sonra ətriyyat dükanının keçmiş satıcısını tanıya bilib. Dostu isə qızı dərhal tanıyıb.

Cəsədin üzü ağzından axan qatı qanla örtülübmüş. Suda boğulan insanlarda rast gəlinən ağız köpüyü yox imiş. Boğazında barmaq izləri və qara qançırlar görünürmüş. Dirsəkdən bükülüb sinəsinə çarpazlaşmış əlləri qacıyıbmış. Sağ əlinin barmaqları yumruq kimi düyünlənmiş, sol əli isə yarıyumulu imiş. Sol qolunda sanki möhkəm sıxılmış iplərdən və ya bir ipin iki dəfə dolanmasından yaranan halqavarı yara varmış. Sağ qolundasa bütün kürəyini, xüsusilə çiyin tərəfləri örtən sıyrıq izləri görünürmüş. Meyiti sahilə çıxarmaq üçün balıqçılar da ipdən istifadə etmişdilər, amma bunlar heç bir iz buraxmamışdı. Boynu çox şişibmiş. Bədəndə zərbədən yaranan heç bir qançır və cızıq da yoxmuş. Boyun kəndir parçasıyla o qədər möhkəm sıxılıbmış ki, ilk baxışda onun izini görmək olmurmuş. Kəndir sol qulağın altında düyünlənibmiş. Kimisə öldürmək üçün bunu etmək kifayətdir. Tibbi baxış protokolu mərhumun ismətinə zərrə qədər də şübhə qoymamışdı. Qız buna məcbur edilib, kobud zorlanmaya məruz qalmışdı. Bu, tapılan məqamda cəsədin vəziyyətindən də bilinirmiş.