Читать книгу Əmim Hamlet - Eldəniz Qurtulan - Страница 1

ELDƏNİZ QURTULAN

Əmim Hamlet

“Xatirə ədəbiyyatı” silsiləsindən 48-ci kitab

Müəllif haqqında

Eldəniz Qurtulan 1932-ci ildə İranda anadan olub. İkinci Dünya Müharibəsində iki əmisi Sibirdə sürgündə ölüb, atası isə əvvəl ingilislər, sonra ruslar tərəfindən həbs edilib, müharibədən sonra azadlığa buraxılıb.

Atası başda olmaqla ailəsinin arzusu – ölkələr içərisində ən çox könüllərinə yatan Türküyədə yaşamaq olub. İş elə gətirib ki, bu ölkəyə tibbi təhsil almaq üçün öncə yazarın özü gedib. Burada Azərbaycan Qurtuluş Hərəkatı sıralarına qoşulub. Ankarada yayımlanan “Azərbaycan dərgisi” ilə illərlə əməkdaşlıq edib. Bundan başqa, “Cümhuriyət”, “Toplumsal Kurtuluş” və digər mətbu orqanları üçün məqalələr yazıb. Tibbə aid kitablar nəşr etdirib. Azərbaycan və fars ədəbiyyatından, xüsusilə Mirzə Fətəli Axundov, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Səməd Behrəngi, Anar, Elçin, Sadiq Hidayət, Əli Dərvişyan və Firudin Əhməd kimi imzaların hekayə və romanlarını Türkiyə türkçəsinə çevirib. Boş vaxtlarında çəkdiyi rəsmlər və yaratdığı heykəllərdən ibarət bir neçə dəfə sərgisi baş tutub.

Anamın xatirəsinə ithaf edirəm.

Məhəbbətlə… Həsrətlə…

1873

Abşeron yarımadasında Bakı kəndi Balaxanıda neft emalı ilə məşğul olan Sərkisov Qardaşları və Tağıyev Şirkətinin fəhləsi Cavad Axundov o gün iş saatının sonunda işdən uzaqlaşdırıldı. Bu, təkcə onun problemi deyildi. Buxarlı mexanizmlərin dövrəyə girməsiylə bir çox fəhlənin işsiz qalacağına şübhə yox idi. Buna görə, zavod təmsilçisi İstvan Darvas işdən çıxarılanların hər birinə ayrı-ayrı bəhanələr uydurmuş və bunları utanmadan qeyd dəftərinə yazaraq fəhlələrin gözlərinin içinə baxıb oxumuşdu.

– Sənə gəlincə, Cavad Axundov, gör nə vaxtdan bəri şagird kimi yanına göndərdiyimiz o gəncə heç nə öyrətmədin, üstəlik, bu gün onunla mübahisə etdiyini eşitdim! İndisə şələ-şüləni yığışdır, rədd ol burdan!

– Yox, yox, dalaşmadıq. Mən… mən nə lazımdırsa, hər şeyi öyrətdim ona. Buyurun, onun özündən soruşun… Elə deyil, Miri?

Bu, necə ola bilərdi? İşsiz qalsa nə edərdi? Birdən bütün bədəninində istilik hiss etdi, süstləşdi, başqa bir şey deyə bilmədi. Dizləri titrədi, başı fırlandı, gözlərinə qaranlıq çökdü. Bir balaca yer tapsaydı, belini ora söykəyib oturardı… Əlini alnına apardı; onu soyuq tər basmışdı, titrəyir, boğazı qurumuşdu. Bircə qurtum su olsaydı… Dönüb ətrafına boylandı. Miri bir az aralıda günahkar və boynubükük dayanıb ona baxırdı…

“Hardan gəlib çıxdı bu oğlan? Guya ki, uzaqdan qohumum imiş. Kim demişdi? Mən buna inanmıram. Yaramaz, ailəsinin sərvətini taladığı azmış kimi, mühəndislik məktəbini atıb, indi də gəlib fəhlə olmaq istəyir… Özü də neft quyusunda … Əşi, cəhənnəmə, belə qohumum yoxdur mənim. Olsa belə, mənim heç bir günahım yoxdur. Mən indi nə edim? O boyda külfəti necə saxlayım?” – deyə düşüncələrə dalmışdı.

Bir az kənərda İstvan Darvas işdən qovulan fəhlələrin əmrini oxumaqdaydı. O, rus dilini yaxşı bildiyi halda yerlilərlə danışarkən fərqində olmadan çətinlik çəkir, sözləri təkrar-təkrar seçib, güclə dilə gətirirdi. Miriyə gəlincə, başqa məsələ. Çünki onun rusçası əla idi.

– Bax, oğlum, səni idarəyə qəbul edirik. Sabah orda yeni işə başlayacaqsan. Dediklərimi yaxşı-yaxşı yadında saxla: orada ancaq işlə maraqlanacaqsan! Vaxtını boş yerə xərcləməyəcəksən! Və heç kimlə mübahisə etməyəcəksən!

Miriylə şirkətdən bir yerdə çıxdılar. Cavad kədərli və qəzəbliydi: onu nahaq yerə işdən qovana deyil, hətta buna səbəb olan Miriyə də deyil, “dalaşdılar” adıyla onları şərləyən çuğula hirsli idi.

– Bircə əlimə düşsə!

Halbuki, satqını ələ keçirsə belə, ona heç nə edə bilməzdi. Çünki o gücsüzdü, yorğundu, xəstədi, dərmansızdı. Yalnız o an üçün deyil, özünü tanıyandan elə bu cürdü. Həmişə də bir çətinliyə düşəndə “çarəsizəm” deyib, taleyə boyun əyərdi; əzilən sinifin bir üzvü kimi Yaradan onu belə yaratmışdı. Hər zaman da öz-özünə: “Nə olaydı, Tanrı çaşıb məni bu burulğandan çıxaraydı… Eh… Kim bilir, nə gözəl olardı onda…” – deyə fikirləşərdi.

Əzənlərin dəstəsinəmı qatsaydı onu Tanrı? Bu məsələdə də şübhəliydi…

İşdən qovulanları, təbii ki, heç birinin haqqını vermədən, qapının önünə qoyanda İstvan Darvas onlara, “Cəzalısınız! – demişdi. – Cəzalısınız, amma həftənin axırı idarəyə gəlin, bir şeylər fikirləşərik”.

Miri qolundan tutaraq onu birtəhər bayıra çıxardı.

– Kefini pozma, sənə daha yaxşı iş tapacağam. İnan mənə. Yaxşı tanışlarım var. Yəni adamlarım…

– Keçəlin dərmanı olsa, öz başına sürtər.

– Mənim dərdim başqadır. Fürsət olanda danışaram. İndisə gəl, sənə bir az borc pul verim. Evə belə əliboş getmə. Mən sabah gələrəm, bir yerdə iş axtarmağa çıxarıq.

Bütün quyu fəhlələri kimi bir az donqar, orta boylu, arıq bir adamdı Cavad; qaranlığa öyrəşmiş xırda gözləri tərtəmizdi.

O, iki ildir ki, mühəndisin işarət etdiyi yeri bir neçə adam boyu dərinliyində qazar, quyunun üzərinə qüllə və cihazlar yerləşdirər, sonra başqa bir qazıntı yerinə keçərdi. Bu günə qədər işləri həmişə razılıqla qarşılanmışdı, daha doğrusu, heç bir xataya yol verməmişdi.

Tək qalında dərindən nəfəs aldı. Səmaya baxdı. Hava qaralmışdı. Asta-asta evə doğru irəliləməyə başladı. Özü bilə-bilə gecikmək istəyirdi… Cibindəki pul onu bir qədər rahatlatsa da, Mirinin ona iş tapması nağılına inamı yoxdu. Ayaqlarını sürüyərək evə çatanda artıq gecə yarı olmuşdu. Ancaq küçə qapısı taybatay açıq idi. Evə girdi; həyət uzun dəhlizə bənzəyirdi; hər yan üfunət qoxuyan zibil qablarıyla aşıb-daşırdı. Beş fəhlə ailəsinin yerləşdiyi otaqlar həyətin səviyyəsindən bir metrəyə qədər hündürdəydi. Tək pəncərəli, alçaq tavanlı otaqların hər birinin arxasında başqa bir otaq, ümumi ayaqyolu, ümumi mətbəx…

Təkcə onun evinin pəncərəsindəki çırağın solğun işığı Cavadı şübhələndirdı. Cırıldayan taxta pilləkəni bir anda qalxdı. Qapıya yaxınlaşınca ağrıdan inildəyən arvadının səsi onu özünə gətirdi. Təlaşla içəri girdi. Həyat yoldaşı evin bir küncündə ağrıdan qıvrılırdı. Uşaqların üçü də özünü itirmişdi. Arvadının yanına gəldi, onu həyəcanla qucaqladı, başını sinəsinə söykədi. Tər içindəydi Xanım. Cavad dəsmalını çıxarıb arvadının alın və üzünün tərini sildi.

Sonra boğuq bir səslə:

– Yoxsa?.. – deyə soruşdu. Gözlədi.

Arvadı tərəddüdlə:

– Deyəsən, – deyə bildi, – gəlir…

Cavad Xanımın alnından öpüb uşaqlarına sarı boylandı:

– Tuti, üçünüz də qalxın, tez Nigar xalagilə gedin. “Anamın ağrısı tutdu” de, yubanmadan bizə baş çəksin. Anaxanım və Zibanı da özünlə apar. Üçünüz də onlarda qalın. Sən böyüksən, uşaqlara göz-qulaq ol!

Uşaqlar gedən kimi çarəsizliyi, dərdi-kədəri yenə də aşıb-daşdı. “Bu, lap yerinə düşdü”, – deyə acı-acı güldü içində…

Bir anda qonşu qadınlar otağa doluşdular. Hamısı durmadan danışırdı. Nigar amiranə səslə:

– Halal olsun, Xanım! Bu, nədir indi? Niyə xəbər vermirsən, qapıbir qonşuyuq, ayıb deyilmi?

Xanımın yerinə Cavad cavab vermək məcburiyyətindəydi, o da əzilə-büzülə:

– Haqlısınız, – deyə bildi. – Amma Xanımı yaxşı tanıyırsınız, heç kimə əziyyət vermək istəməz.

Sözünü bitirən kimi içindən: “Hə, mərhəmətlidi mənim arvadım, hələ bir oğlan doğsa…” – deyərək gülümsədi. İşdən qovulandan bəri ilk dəfə onun üzündə xəfif təbəssüm oyandı. “Oğlan doğsa… mütləq oğlan doğacaq! Mənim oğlum olacaq, oxuyub adam olacaq, mənim kimi əzilməyəcək!”

Qonşular Xanımı qaldırıb ehtiyatla arxa otağa keçirdilər. Bir azdan Cavad da Tutinin qonşuda isitdiyi suyla əllərinin, üzünün, boynunun, ayaqlarının palçıq sarısını və neft qarasını sabunlayıb qurulandı. Bir qədər dincini aldı. Qonşulardan kimsə şorba gətirmişdi. O, şorbanı görüncə sabahdan bəri heç bir şey yemədiyi yadına düşdü. Heç tərəddüd etmədən şorbanı qaşıqladı, üstündən də tənbəki çubuğunu yandırdı. Bu arada Xanımın səsi yüksəlincə Cavad içində salavat gətirməyə başladı. Bütün diqqətilə qulaq asdı. Gözlədi…

Otaqdan Xanımın çığırtısı gəldi. Bir qışqırıq daha… Bir neçə qışqırıq daha… Sonra körpənin ağlayış səsi… Həmişə pis xəbər eşitməyə vərdişkar olduğu üçün ürəyi ağzına gəlməyə başladı, soyuq tər basdı… Yerindən durmaq istədi, bacarmadı, güclə ayağa qalxdı və qolunu uzadıb, yuxarıdakı rəfdən babalarından yadigar qalmış “Quran”ı əlinə aldı: hörmətlə üç dəfə öpüb alnına qoydu, sonra arxa qapağını açdı; oradakı kağızda uşaqların adları və doğum günləri yazılmışdı. Yenə eyni rəfdə yerləşən köhnə qabı açdı, qələmin ucunu ehtiyatla mürəkkəbə batırdı, daha əvvəl yazdığı sətirlərin altına ürəklə 4 rəqəmini, sonra bir əlif hərfi yazdı… Bu an Nigar arxa otağın aralı qapısından başını çıxardıb sevinclə:

– Cavad ağabəy, – dedi, – muştuluğumu istəyirəm, vallah…

Cavad günlərdən bəri Miriylə məşq etdiyi adı yazmağa çalışırdı: sin… dal…

Nigar davam etdi:

– Yoxsa, deməyəcəyəm!

Cavad adı bitirdi: elif, lam, bir dənə də lam, hı…

Nigar inadla sözlərinə davam etdi:

– Vallah-billah, deyən deyiləm!

Cavad yazmağa çalışdığı adı gözdən keçirdi: gözlədiyindən daha yaxşı alınmışdı. Sonra oxudu: “Əsədulllah”. Bəyəndi, yazmağa davam etdi: “Cavad oğlu Axundov, 1 mart 1873”. Bir də altına, “Bakı, Persidskaya küçəsi, No. 62” yazsaydı nə gözəl olardı. Amma yazmadı, öz-özünə: “”Quran”a ünvan yazmaq olmaz”, – dedi. Nigara sarı döndü, həyəcandan danışa bilmədi və səsi qısıldı, yalnız:

– A Nigar bacı! – deyə bildi. Bir nəçə dəfə udqunduqdan sonra, – Bilirəm ki oğlandır, – dedi. Sonra həyat yoldaşının vəziyyətini soruşdu. Yaxşı olduğunu öyrənincə bir qədər rahatlandı.

İlk dəfəydi, hər şey qaydasındaydı. Qadınlar ev-eşiyi yığışdırdıqdan sonra, hamı öz sandığından körpə üçün bir şeylər tapıb gətirdi, amma onu bələyə bürümədən əvvəl hər şeyin qaydasında olduğunu bildirmək üçün körpə anasına və atasına göstərildi.

Körpəni qucağına alan Cavad həyat yolđaşını görmək istəyərkən, mənasını bilmədiyi bir neçə dua oxudu.

Nigar onun yolunu kəsdi:

– Ay Cavad ağabəy, işdən çıxarıldığını Haşımdən eşitdim. Qətiyyən bunu Xanıma demə, yazığın südü kəsilər.

Cavad işdən qovulduğunu arvadına söyləmədi, yalnız bərk-bərk onun alnından öpdü, sonra uşağı bələyə qoydu. Xanım üç qızdan sonra ərinə bir oğlan verdiyi üçün xoşbəxt idi; nəslin davamçısı, gələcəyin təminatçısı…

Ertəsi gün Cavad işə gedirmiş kimi, eyni saatda evdən çıxdı. O, Miri ilə iş axtarmaq məqsədilə şəhərdəki neft müəssisələrinin bürolarına baş çəkəcəkdi. Cavad Miri ilə görüşəndə onu xoşbəxt edən doğum hadisəsi haqda danışdı. Miri sevindiyini söylədi və onu qucaqlayaraq təbrik etdikdən sonra:

– Mən İstvanın istəyinə uymayacağam, – dedi, – bir neçə gün sonra da Bakıdan gedəcəyəm. Nobel firmasında işləyən bir tanışım var: Oleq Bardin. Sən bir neçə gündən sonra onun yanına gedərsən, mən ona çox güvənirəm. Görəcəksən, əvvəlkindən daha yaxşı işin olacaq.

– Sağ ol! Sənə borcumu necə ödəyəcəyimi bilmirəm. Ən pis vaxtımda Xızır kimi imdadıma çatdın… Tanrı nə muradın varsa, versin!

– Sən indi bunları dərd eləmə, səni pis vəziyyətdə qoyan mən idim, mübahisə etdiyimizi nə tez yadından çıxarmısan?

– Doğurdan, yadımdan çıxıb. Nə haqda mübahisə edirdik ki?

– Bəlkə də, çox yersiz, çox mənasız söhbətdi. Yaddan çıxartsaq yaxşıdı.

– Yox, danış. Səni tanımağıma köməklik edər.

– Məni və ya səni tanımaq o qədər də vacib deyil. Əsas olan şey bir-birimizi, yəni özümüzü tanımaqdır. Hə, indi xatırladım. Sən, “Biz kimik?” – deyə tutub durmuşdun. Mən də, “Necə yəni biz kimik? Sən bizim kim olduğumuzu bilmirsən? Nə ağzına gələni danışırsan?’’ – deyirdim. Səsimiz bərk çıxdığına görə işverənlər duyuq düşüblər…

– Ağzıma gələni danışmıram. “Biz kimik?” – deyəndə, təkcə səni, ailəni, ya da özümü nəzərdə tutmuram; bütün bu şəhərdə, əyalətlərdə və kəndlərdə, daha doğrusu, ölkədəki insanları nəzərdə tuturam. Bax, neft istehsalı bölgəsində bizimlə bir yerdə işləyən Gevorq – erməni; ustabaşı Alek – rus; rəis köməkçisi İstvan – macar; baş mühəndis Şuman isə almandır… Başa düşdünmü nə demək istədiyimi?

– Davam et.

– İndi biz kimik?

– Yenə eyni yerə gəldik. Bax, biz… Biz musəlmanıq, təbii ki, o saydıqlarından ola bilmərik. Biz adlı-sanlı müsəlmanlarıq.

– Olmadı da… Olmadı. Müsəlmanlıq dindir, onların da hamsı xristiandır, amma adları, dilləri, üstəlik, həyat tərzləri belə bir-birindən fərqlidir. Bəs biz? Biz necə danışırıq?

Cavad bir müddət fikirləşəndən sonra:

– Müsəlmanca deyəcəkdim, amma səhv olduğunu anlayıram, – dedi.

– Hə, haqlısan, düzgün deyil. Amma həmişə elə deyirlər. Qəribə camaatıq biz, adımız belə yoxdur. İtirmişik adımızı. Bizdən söz açanlar, “Müsəlmandır” – deyib keçirlər. Bəziləri də bizim üçün yeni ad uyduraraq “Tatar” – deyirlər. Heç aidiyyəti yoxdur. Tatarlar bizə heç oxşamır, heç bir ortaq cəhətimiz yoxdur.

Uzun sürən müzakirə bitəndən sonra Cavad və Miri bir daha görüşmədilər. Miri təhsil aldığı Kiyev şəhərinə qayıtdı. Cavadsa ağır keçən işsiz günlərin birində Nobel şirkətindəki Oleq Bardinlə görüşə bildi. Ona Miridən söz açdı, öz dərdini danışdı.

Oleq Bardin ona şübhəylə baxdı, uzun-uzun danışdırandan, yaxşıca sıxıb-sıxışdırdıqdan və bir çox şərtlərlə onu təngə gətirəndən sonra, nəhayət, işə götürdü. Əvvəllər olduğu kimi, Cavad yənə də əlində kürək, kəndirin ucundakı vedrəylə quyuya endi… Bəs nə oldu quyu qazmaqda gündəmə gələn o buxar maşınları? O, hələ də bel və kürəkləmi işləməyə davam edəcək?..

1881

Çətinliklə keçən günlərdən sonra ağlını başına yığan Cavad tapdığı işdən dördəlli yapışdı. Artıq heç kimlə dalaşmır, hətta dostyana söhbət belə etmir, bir fikri olsa da, olmasa da heç kimlə paylaşmırdı. O, hər yerdə dilini saxlamağı və sakit durmağı yaxşıca öyrənmişdi. Böyüklərin qabağında boynubükük durmağa, danlanarkən cavab qaytarmamağa, danışmamağa və gülümsəməməyə belə adət etmişdi.

Quyu diblərində, qaranlıqlar içində əlində kiçik bel və kürək olduğuna baxmayaraq gələcəyə ümidlə baxırdı. Nədənsə qaranlığın bir çox insanda oyatdığı qorxu hissi ona təsir etmirdi. Bəlkə də, bu, onun qaranlıqda ətrafını daha aydın gördüyündən irəli gəlirdi. Aydınlıqsa bir gurultu kimi dincliyini pozur, qorxudurdu onu; tanımadığı və öyrəşə bilmədiyi qələbəlikdəki kütlələrin izdihamı, hayqırışı və dalğa kimi qabarmasından qorxurdu. Üç qızdan sonra bir oğlu anadan olmuşdu ki, bu da onun irəlidəki həyatında yeganə ümidi idi. Oğlunun doğumundan iki il sonra ikinci oğlu dünyaya gəldi, amma ikincisi, ağır keçən hamiləlik nəticəsində doğulduğu üçün sağlam deyildi və ancaq bir il yaşadı.

Əsədə gəldikdəsə, o, həm sağlam və ağıllı, həm də diribaş idi. Gah əmisinin uşaqları ilə Buzovnada, gah bacıları ilə həyətdə, gah da küçədə məhəllə uşaqları ilə oynayırdı. Ancaq atasının günü-gündən arıqladığı və tez-tez öskurməsi onun gözündən yayınmırdı. Axırda, soyuq bir qış günü Cavad şirkətdəki alman həkiminin vərəm diaqnozu ilə işdən çıxarılıb evə göndərildi. O, evdə, yataq şəraitində ancaq bir həftə yaşadı. Öskürə-öskürə, qan qusa-qusa can verdi. Ölərkən qırx beş, oğlu Əsədsə səkkiz yaşında idi. Ailənin istənilən üzvü yoxsulluq, aclıq və kədərin hər üzünü bir yerdə görmüş, hər şeyə birlikdə dözmüş, ayaq üstündə birlikdə dura bilmişdilər. Əgər buna ayaqda durmaq demək olardısa…

Əsəd otağın ortasında yerə uzadılmış atasının yanında oturdu. “Mənim ona xoşbəxtlik gətirəcəyimə inanırdı, – dedi ürəyində. – Oxuyub adam olacağıma ümid edirdi”.

Ətrafında hamı qışqıra-qışqıra ağlayarkən o ağlamadı, ağlaya bilmədi. Ancaq heç kəsin görmədiyi tənha bir yerə çəkilib, orаda öz içini tökməyi elə istəyirdi ki… Kaş, atasını hamıdan çox sevdiyini orada fəryadqarışıq deyə biləydi, ya da bu anda, burada onu bağrına basıb içinə dəfn edəydi… Ancaq o, çarəsiz, solğun gözlərlə ayağa qalxıb yerdə rahat və qayğısız yatan atasına baxa bildi. Artıq nə işsizlik dərdi, nə gələcək arzuları… Əsəd dönüb ətrafındakı ah-halə edənlərə nəzər yetirdi, ürəyi sıxıldı.

Bir neçə həftədən sonra, əvvəlcə əmisi onun oxumasının lazım olduğunu yada saldı. Sonra anası dörd əllə sarıldı bu fikrə, çünki atasının istəyi də elə bu idi: “Hə, oxuyub molla olmalıdır mənim oğlum, başına sarıq sarımalı, ölənlərimizə mərsiyə oxumalıdır”.

Əsəd, əmisi Rəşad Axundovla daha maraqlı söhbət edə biləcəyinə inanaraq ondan mollanın nə olduğunu şoruşdu.

– Molla din adamıdır, – əmisi dedi, – Din adamı olmaq istəyirsənmi? Dini mərasimlər keçirir molla. Bir də məktəblərdə, yəni mollaxanalarda müəllimlik edir, dərs verir. Bəzi yerlərdəsə hakimlik edir. Bununla yanaşı, qədimdən hörmətli, mərifətli, geniş dünyagörüşünə sahib, böyük şairlərə və alimlərə də molla deyilirmiş. Hə, indi nə deyirsən, molla olmaq istəyirsənmi?

– Başqa yolum varmı?

– Başqa yolun? – əmisi Cavadın bu qədər ağıllı ola biləcəyini heç düşünməmişdi.

Təxminən əlli il bundan əvvələ qədər Bakıda iyirmi doqquz şagirdi olan bir məktəb vardı. Şəhərdə yaşayan digər millətlərin uşaqları orda oxuyurdu. Əsasən də yüksək rütbəli dövlət məmurlarının övladları idi, yəni bəy, ağa, şahzadə kimi olanların və bir neçə tacir ailənin uşaqlarıydı. Bəlkə də, burda “Quran” və ana dilindən dərs deyilmədiyinə görə yerli xalqın övladlarına rast gəlinməzdi bu məktəbdə. Əgər xalq öz övladlarını oxutmalı olsa, mollaxana deyilən azsaylı köhnə məktəblərdə oxutmalıydı. Mollalar da, həmişəki kimi İrandan, daha doğrusu, Güney Azərbaycandan olurdu; onların xərclərini məscid vəqfləri, bir az qismini də uşaqların valideynləri ödəyirdi. Bir müddət sonra Çarın fərmanı ilə müsəlman məktəbləri açılmağa başladı. Üç müəllimi və əlli şagirdi olan bu məktəblərdə rus diliylə birlikə ərəb, fars və ana dili də proqrama daxil edilmişdi. Ərəbcə dini işlər, bütün ticarət sahələri fars dilində aparılarkən, ana dili, təbii ki, ən xeyirli və gərəkli olduğundan bu dildə yeni-yeni nəşrlər ortaya çıxırdı. Bütün bunlara baxmayaraq hələ də ana dilinin əsl adı yox idi. Rəsmi rus qurumları bu dili hələ də “tatarca”, xalq isə israrla “müsəlmanca” adlandırırdı. Məktəblərin adı rus-tatar məktəbləriydi.

Nəhayət, fikirləşib qərara gəldilər ki, Əsədullahı şəhər mollaxasınasına qoysunlar.

Tək pəncərəli, dar qapılı, yarıqaranlıq, döşəməsi qamış, havası rütubətli, cansıxıcı bir otaq… Otuz, otuz ikiyə qədər şagird, evdən gətirdikləri kiçik nazik palazların üstündə diz çöküb otururdular. Mollanın palazı xüsusi olaraq böyük və qalındı, üstəlik, belini söykədiyi yastığı da vardı. Qabağında açılıb-bağlanan masa, onun üstündə qalın, qara qablı bir kitab… Uşaqların hamısı müxtəlif boy və yaşlarda oğlan uşaqları. Həmişə olduğu kimi, balacalar qabaqda otururdular. Zənn edilirdi ki, ən çox döyülənlər onlardır, amma heç də elə deyildi. Mollanın əlində çox uzun bir dəyənək vardı. Ən arxada oturan uşağın belə keçəl başına da vura bilirdi. Bundan başqa, divarda falaqqa hazır vəziyyətdəydi, lazım olanda şagirdlərin ən böyüyünün yardımı ilə (ona halfe deyirdilər) cəzalı olanı falaqqaya yatırır, yəni falaqqa vasitəsilə şagirdin ayaqları şallaqlanırdı.

İlk aylar əlifbanı avazla əzbərləməyə çalışdı.

Elif nohte nedared babacunem yad begir yad,

Be, yek nohte dared babacunem yad begir yad…

O, bunu əzbərləyincə başqa şagirdlər kimi hər günü döyulməklə keçdi.

Altıncı ayın ortalarında, bir gün necə olmuşdusa mollanın döşəkçəsinə iynə kimi nəsə batmışdı. Molla yerindən sıçradı və aləmi bir-birinə qatdı.

– Bu işi kim edibsə boynuna alsın! Yoxsa mən nə edəcəyimi yaxşı bilirəm.

Əsəd, “Bu yaramaz hərəkəti kim edib, görəsən?” – deyə fikrə getmişdi ki, birdən mollanın uzun dəyənəyi başına dəyəndə özünə gəldi.

– Mən? Yox! Vallah-billah, mən etməmişəm. Bu işdən qətiyyən xəbərim yoxdur.

– Yalan deyirsən, məlun! Hə, qalx ayağa, halfə, falaqqanı gətir, düzünü deyənə kimi döyəcəyəm onu…

– Mollam, inan ki, mən etməmişəm. Vallah, mən etməmişəm, deyirəm, niyə inanmırsan? Kimin etdiyini də bilmirəm.

– Onda kim edibsə, çıxsın ortaya.

– Mənim bu halımı görən heç ortaya çıxarmı, molla!

Bir sözlə, ortaya heç kim çıxmadı. Əsədullahla birgə dörd üşaq da falaqqaya uzadıldı və ürəkləri gedincəyə gədər döyüldülər.

İşgəncə bitdikdən sonra bir müddət ağrıdan ayağa dura bilmədi, axır ki, birtəhər dəftər-kitablarını heybəsinə yığdı. Axsaya-axsaya mollaya yaxınlaşdı, heybəsini var gücüylə mollanın sarıqlı başına keçirtdi və təhsil həyatını beləcə başa vurdu…

Geriyə boylananda, bu altı ildə “Quran”ı əvvəldən-axıra kimi əzbərləmişdi. Yəni hafiz olmuşdu. Fars dilində ana dili kimi danışa bilirdi. Fars şairi Şirazlı Sədinin iki divanı – “Gülüstan” və “Bustan”dan çoxlu şeir əzbərləmiş, ən əsası, bütün Məhərrəm ağılarını ana dilində, avazla və yanıq səslə oxuya bilirdi.

Molla, görəsən, niyə Əsədullah və onun dörd dostundan şübhələnmişdi? Çünki onlar mollaxananın qanunlarına bir elə də tabe deyildilər. Üstəlik, Əsədullah öz dünyagörüşüylə onlardan fərqlənirdi.

Əsədullah anasının bütün xahişlərinə baxmayaraq mollaxanaya qayıtmadı və oxuduqlarının üstünə biryolluq qara xətt çəkdi.

– Səni heç başa düşmürəm. Oxumasan, məktəbi qurtarmasan çətinlik çəkəcəyini bilirsənmi, oğlum? Az qalıb, artıq bir neçə il sonra Tanrının köməyilə sarığını sarıyacaq, cübbəni geyinəcək, hörmət-izzətli bir molla olacaqsan. Hələ sən bir molla ol, gör onda nələrə sahib olacağıq.

– Molla olmayacağam, çünki mollaxanaya dönməyəcəyəm!

– Gəl, inad etmə, gözümün nuru, səni oxutmaq üçün illər boyu corab, başlıq hörürəm, min bir dərdə qatlanıram. Bu qədər əziyyətin üstündən bir qələmlə xətt çəkməyə dəyməz. Atan da oxumağını, oxuyub adam olmağını istəyirdi.

– Xeyr! Getməyəcəyəm! Orada heç bir günahım olmaya-olmaya falaqqaya yatırılan mənəm, siz deyilsiniz.

– Yaxşı, sən haqlısan, mən müəlliminlə görüşüb, ona hədiyyələr verərəm. Bir daha döydürmərəm səni. Əmindən də xahiş edərik ki, araya girib, bağışladar səni. Sən də bir az dözərsən…

– Nə günahın sahibiyəm ki, molla məni bağışlasın? Məni haqsız yerə döydü deyə mollaya hədiyyə verəcəksən? Xeyr! Qətiyyən! Bir də kimsə bu işə qarışmayacaq!

– Əmin də qarışmasın? Afərin sənə!

Xanım oğlunu başa sala bilməyəcəyini anlayıb, onun əlindən tutdu, az qala süruyərək əmisinin evinə gətirdi. Ramiz əmi xaricdən gətirdiyi kitab qutularını açmaqla məşğuldu. Qutulardan çıxan hər kitabı zövqlə gözdən keçirib, kitabxananın rəfinə yerləşdirirdi. O, gələnləri görüb:

– Buyurun, – dedi.

Xanım birnəfəsə baş verənləri Ramiz əmiyə danışdı. Əsədullah susdu, heç danışmadı.

– Bir ildən sonra sarıq geyəcək, cübbə qurşanacaqdı. Amma istəmir… Bu xəyalın həyata keçməsi ümidi ilə mən illərin əzabını çiyinlərimə yüklədim. Mərhum Cavadın neft quyularında çabaladığını, əsəbini, əzabını, xəstəliyini və yoxsulluğunu boş yerəmi paylaşdım? Siz allah, ona deyin ağlını başına yığsın. Məktəbi atandan sonra bu işlərin axırı necə olacaq? Küçədəki sərsərilərin, qaragüruhçuların dəstəsinəmi qoşulacaq? Bizə yazığınız gəlsin! Bir fikirləşin, necə olacaq bizim halımız?

Ramiz əmi Xanımı uzun-uzadı dinlədi. Nəhayət:

– Yaxşı, – dedi, – ürəyinə dərd eləmə, gəlin sonrasını düşünək. – Sonra da Əsədə sarı dönüb dedi, – Oğlum, gəlin başqa bir məhəlləyə köçdüyünüzü fikirləşək. O zaman başqa bir mollaxanaya gedərsən… Hə, buna nə deyirsən?

– Əmi, anam bizim bu hadisənin sonunu yadından çıxardıb, danışmadı. Falaqqanın qayışını ayaqlarımdan açan zaman dabanlarım partlamışdı, qan içindəydi. Ağrıya güclə dözürdüm. Bir müddət yerimdən tərpənməyə çətinlik çəkdim, hətta çarıqları belə ayağıma geyinə bilmədim və bir müddət beləcə, mollanın, bir də ona kömək edənlərin üzünə baxıb qaldım. Onlar bu halımı görüb sevinirdilər, sanki hamısı bəxtəvər idi. Dizimin üstündə güclə duraraq, dəftər-kitablarımı heybəmə doldurdum, çətinliklə ayağa qalxdım, mollaya yaxınlaşdım və var gücümlə heybəmi başına vurdum. O anda düşündüyüm bir şey vardı: nə olaydı heybəm onun boynunu qıra biləcək ağırlıqda olaydı! Bundan sonra başqa mollaxanaya getməyim də bir çıxış yolu deyil, çünki bilirəm, orda da həmin şeylər təkrar olacaq və bəlkə də, daha ağır hadisələrlə üzləşəcəyəm.

Ramiz əmi heç bir şey demədi. Cavadın bu qədər rahat danışacağını, bu qədər haqlı olacağını heç gözləmirdi.

Xanımasa ancaq gözlərinin yaşını silmək qaldı və bu problemin heç biri həlli olmadığını anlayaraq yavaş-yavaş ayağa qalxdı:

– Mənasız yerə gəlmişik. Oğlan Nuh deyir, peyğəmbər demir. – Sonra oğluna sarı döndü, – Gəl gedək, – dedi, – anladıq, səndən adam çıxmaz. Mənim əziyyətim özümə qaldı. Ayıb olsun sənə. Oxumursansa heç olmasa bir sənət öyrən!

Xanım, Ramiz əmidən bu mövzuda kömək istədikdən sonra oğlunu, gəldikləri kimi, yenə də, az qala, sürükləyərək evə apardı.

Bir neçə gün sonra əmisi Əsədullahı yanına çağırdı və ona:

– Sənin məsələn barədə anana bir söz vermişdim, – dedi.

– Nə məsələ, əmi? Bilirsən ki, mən anamı çox sevirəm, amma heç vaxt mollaxanaya getməyəcəyəm!

– Gətməyəcəksən ora. Anan heç olmasa bir sənət öyrənməyini istəmişdi. Mənim bir zərgər dostum var. Onun yanında çalışsan bu peşəni öyrənib bir işin qulpundan yapışarsan. Get anana dua et ki, bu iş düzəlsin. O, sənin xoşbəxtliyini istəyir.

Əsədullah mollaxananı atandan sonra məşhur bir zərgər ustasının yanında şagirdliyə başladı. Spasskaya küçəsində zərgər dükanına sahib olan Kərbəlayi Əliyev qaraqabaq, tərs və heç kimlə yola getməyən bir adam kimi ad çıxarsa da, Bakının ən usta “naxışçı” zərgərlərindən sayılırdı.

Qısa boyu, bir az donqar, arıq, sümüklü üzü, uzun çənəsininin ucunda seyrək saqqalı, bığsız, sümüklü yekə burunu xüsusi bir görünüş verirdi ona. Üstəlik, sağ gözündə, qaşla yanağının arasında tək şüşəli gözlüyü vardı. Geyim-keçiminə olduqca diqqət edirdi. Barmaqlarında bahalı iri daşlı üzüklər, jiletinin cibində Breguet markalı qızıl zəngli saatının zənciri bir cibindən o birinə tərəf sallanırdı… Bir də şuxluğunu tamamlayan fil dişindən olan incə əsası…

Əsədullah Axundov üç il bu zərgər dükanında kuryer kimi işlədi. Alacağı əmək haqqı əvəzində daima danlaq və təhqirlərə məruz qalsa da, özünün dediyi kimi, bu, falaqqadan daha yaxşı idi. Bütün bunlara baxmayaraq ağlını işlədib zərgərliyin incəliyini diqqətlə öyrənirdi, cünki bir gün bacarıqlı zərgər ola bilərdi. İstər-istəməz verilən maaşla razılaşdı: ayda beş manat. Artıq ustasının yardımı belə olmadan hər cür sifarışı, məsələn, qiymətli qaşlarla bəzəkli “Quran” qabları, alın və boyunbağlarını düzəltməyi bacarırdı. O, bu cür asan qavrayışı ilə get-gedə ustasını təəccübləndirir və onun təqdirini qazanırdı.

Dükanda usta Kərbəlayi Qafar Əliyevdən başqa qardaşı Əlibala Əliyev də işləyirdi. O, qardaşının acığına, ya da ki, ona inad olaraq özünə fikir verməzdi; heç vaxt ütülü və təmiz şey geyinməz, qalstuk-filan taxmazdı, saqqalı və bığı da səliqəli deyildi, amma o da öz işində usta idi. Bir yandan da sadə və ürəyinin istədiyi kimi yaşamağı sevən, içki və qumara meyl etməzdi. Böyük ehtimalla elə buna görə böyük qardaşı ondan, o da öz qardaşından ayrılmağa can atardı.

Maaş təyin edildikdən bir neçə gün sonra Kərbəlayi Qafar, Əsədi qırağa çəkib dedi:

– Üç il döyülə-söyülə səni qul kimi işlətdikdən sonra, axır ki, qardaşım insafa gəlib sənə beş manatlıq aylıq maaş təyin etdi, nə deyirsən, buna razısan?

– Heç, nə deyim? Kisəsinə bərəkət.

– Amin, bunda gözümüz yoxdu. Amma sən mənimlə işləməyə razı olsan on beş manat təklif edərəm. Yaxşı-yaxşı fikirləş, onun verdiyinin üç misli…

– Anlamadım. Mənimlə işləsən nə deməkdir? Mən kiminlə işləyirəm ki?

– Sənin xəbərin yoxdu. Qulaq as. Bakının ən işlək yerində, varlı-karlı insanların alış-veriş etdikləri yerdə, yəni Mixaylovski küçəsində olduqca münasib, gözəgəlimli bir zərgər və saatçı dükanı açmışam. Burdan çıx, gəl, mənimlə işlə, aylığın on beş manat, nəğd pul. Düşün-daşın, mənə cavab ver.

– Burda fikirləşəcək nə var ki! Qəbul edirəm.

Elə ki Əsəd razı oldu, müdiri bunu eşidib onun boğazından yapışıb:

– Mənim yanımdan bir yerə gedə bilməzsən! Buradan ancaq meyitin çıxar, – ona hədə-qorxu gəldi. Eyni təhdidi Əsədullahın anasına da çatdırdı, – Oğluna de ki, ağlını başına yığsın. O, mənim işçimdir. Mən icazə verməyənədək heç bir yerə gedə bilməyəcək. Gözünün yaşına-filan baxmaram, öldürtdürərəm onu, vallah!

Böyük qardaşının sözlərini eşidər-eşitməz Əlibala qəzəbli-qəzəbli qardaşına:

– Böyük-filan dinləmərəm, əlimdə qalarsan, vallah! Əgər Əsədin başından bir tel əskik olsa, gör, necə qiyamətlər qopararam!

Əmək istismarının nə qədər gəlir gətirən karlı bir iş olduğunu o vaxtlar anladı Əsəd. Onun əməyinə ucuz qiymətə sahib olmaq üçün qardaşlar bir-birinin qanına susamışdılar. Əsəd o gün kapitalın istismar etdiyi əməyin, əslində, dünyanın yeganə dəyərli, yegənə güclü, yeganə müqəddəs sahəsi olduğunu öyrənə bildi.

Yeni müdiri Əlibala Əliyev, Əsədullahın yorulmaq bilməyən işgüzarlığı və əməyi sayəsində qısa bir vaxtda – iki aya Bakının ən məşhur varlıları arasına girə bilmişdi.

Bu müddət ərzində Əsədullah müdirinin şəxsi faytonu ilə işə gəlirdi. Az vaxt içərisində onun maaşı otuz manata qalxdı, üstəgəl, mağazanın bütün məsuliyyətini öz üzərinə götürdü.

Axundov ailəsinin, yeni köçdükləri Suraxanski küçəsindəki evində artıq kasıblıqdan əsər-əlamət qalmamışdı. Qızların ən böyüyü Tuti artıq evlənmişdi, hamiləydi. O biri qızlar da nişanlanmışdı, yaxınlarda ər evinə köçəcəkdilər.

Anası Xanım bir vaxtlar “səndən adam olmaz” dediyi oğlunun indi başına fırlanırdı.

– Mənim günahım yoxdur, – deyərdi, – iş lap əvvəldən səhv idi. Bizim dinimiz qul ilə Tanrı arasında heç bir kəsi qəbul etmədiyi bir halda din adamı yetişdirməyin heç bir mənası yoxdur. Mən səhv anlamışam. Üstəlik, sarıq və cübbə onsuz da sənə heç yaraşmayacaqdı. Yaxşı ki, sən mənə o vaxtlar qulaq asmadın.

Əlibala Əliyev müdir də oldu, amma qiyafətini dəyişə bilmədi. Müştərilər çox vaxt Əsədullahı müdir, onu isə şagird sanırdılar. Diqqət çəkən bir görünüşü vardı, çünki boy-buxunlu, ağbənizdi. Gözlərinin qəribə bir parıltısı vardı: açıq yaşıl, bənövşəyi… Dodaqlarından təbəssüm əskik olmurdu. Bəyaz, bir az yumru üzündəki qara bığı qəribəydi, amma ona çox yaraşır, başqa bir görkəm verirdi: özündən əminlik, əzmkarlıq…

– Buradan getmək istəsən, heç vaxt xəbər eləmədən getmə. Mənə deyib, elə get. Mən sənin zərgərlikdə az rast gəlinən, nadir bacarığı olan bir usta olduğuna inanmışam, haqlarını həmişə qorumuşam.

– Sağ ol, müdir, usta olmağım mənim üçün yetərli deyil. Ətrafımızda vacib hadisələr baş verir. Onlardan baş açmaqda acizəm. Məsələn, çox qısa bir zamanda bir çox varlı iş adamı ortaya çıxdı. Dünənə kimi varlıqlarından belə xəbərsiz olduğumuz Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Şəmsi Əsədullahyev, Murtuza Muxtarov kimi zənginlərimiz var artıq. Ümümi olaraq yaxşı işlər də görürlər, həm də get-gedə çoxalmaları bizim işimizə sərf eləyir, amma cəmiyyətdə yoxsulluq da sürətlə artır, bu da ölkə səviyyəsində narahatlıq yaradır.

– Narahatlıqdan bizə nə? Bizim məqsədimiz, o saydığın varlı iş adamlarının səviyyəsinə yüksəlməkdir.

– Mənim məqsədim o deyil, cəmiyyətdə tarazlığın qurulmasıdır. Həm də mənim maraq göstərdiyim çox şey var. Məsələn, Avropada nələr baş verir? Rusiya qaynayır, deyirlər. Maraqlanıram, amma rus dilini yaxşı bilmədiyimə görə hadisələrin gedişini izləyə bilmirəm. Ayrılmağa gəlincə, çox sağ ol, soruşmağın yaxşı oldu, işdən çıxmağı, özümə bir dükan açmağı, əlbəttə, düşünürəm.

– İşə bax ha! İndi vaxtı deyil! Həm də mən sənin maaşını otuz manatdan əlli manata qaldırmaq istəyirəm.

Müdirin kefi pozulmuşdu. Çox vaxt etdiyi kimi dükanı Əsədə təhvil verib, dənizin sahilindəki bulvara tərəf getdi. Bulvarda Güney Azərbaycandan gələn, iş axtaran bir çox insan vardı.

– Əsəd haqlıdır, yerdən göyə qədər haqlıdır. Bakıda neft sənayesi inkişaf etdikcə, bir varlıya qarşı yüzlərcə kasıb fəhlə, ya da işsiz ortalığı qarışdıracaq.

Dənizə baxan, yaşıl bir ağacın altındaki bir skamyada oturaraq düşüncələrə daldı.

“Heç nəzərə almadığımız başqa bir məsələ də İrandan gələn bu işsizlər ordusu bizimkilərdən daha geri, daha qaba və daha təhlükəlidir, çünki başqa çıxış yolları yoxdur…Vay bizim halımıza”.

1894

Bakının məşhur varlı sahibkarları, tacir və tüccarların qabaqcılları, xüsusən şairlər, ədiblər və rəssamlardan ibarət qələbəlik kitabxana və oxu zalının açılışında bir yerə toplanmışdılar. İnsanlar arasında Əsədullah Axundov da vardı və o, çox həyəcanlı görünürdü.

Nəriman Nərimanov açılış nitqində dünya tarixində olan kitabxanalar haqqında ətraflı danışdıqdan sonra əlavə etdi:

– Bizə gəlincə, – dedi, – bildiyim qədərilə, XIII əsrdə Nəsrəddin Tusinin Marağada Rəsədxana Kitabxanası ilə XVI əsrdə Şah İsmayıl Xətainin Saray Kitabxanasından sonra, XIX əsrdə Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundzadənin şəxsi kitabxanalarının hər biri özünəməxsus xəzinədir. İndi açılışını etdiyimiz bu mədəniyyət evi kitabxana olmaqdan əlavə, ölkəmizin və qonşu ölkələrin köhnə və yeni nəşrlərini, qəzet, jurnal və kitablarını xalqımızın əldə edib oxuması üçün daim açıq olacaq.

Rəsmi danışıqlar bitdikdən sonra dostlar, tanışlar dəstə-dəstə ayrıldılar. Əsədullah kitabçı dostu Təbrizli Əli Əkbəri Füzuli haqqında söhbət edərkən onların arasında gördü.

– Bağdadlı Füzulinin ərəbcə və farsca divanlarından başqa türk dilində divanı olması onu fars oxucularının gözündən salıb. Ona görə mən belə deyərdim ki, Füzulinin şeirlərini bütün türk xalqları arasında yaymaq lazımdır. Dinləyin onu, görün nə deyir:

Ol səbəbdən fars ləfzilə nəzm çoxdur kim,

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.

Məndə tovfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm,

Növbahar olğac tikəndən bərgi-gül izhar olur.

Əsəd mollaxanada keçən son falaqqalı gününü xatırladı. O gündən sonra ərəbin kitabından, farsın şeir divanlarından uzaqlaşdı, bundan sonra Füzuli onun könlündə taxt qurdu. Çünki ana dilində, yəni türk dilində yazmışdı şair. Bəzi şairlərsə nədənsə bu gücü özlərində tapa bilməmişdilər.

– Məsələn, kim?

– Məsələn, Xəqani, Nizami…

– Onların hər biri İran ədəbiyyatının abidəsidir.

– Ola bilər, amma ikisi də azərbaycanlıdır.

– Axı, onlar farsca yazıblar, bunu nəzərə al.

– Olsun. Axı, mən də “nə səbəbdən bəzi şairlərimiz türkçə yazmaq gücünü özlərində tapa bilməmişlər?” – dedim. Haqlı deyiləm?

– Haqlısan. Onlardan yalnız Nizami türkü və türkçülüyü mədh edib öz şeirlərində.

– Bunda nə var ki?

– Nə olduğunu mən sənə deyim, deməli, azərbaycanlılar türkdür.

Özündən aslı olmadan onun Aristotel məntiqi yürütməsinə güldü:

– Xeyr, bu, Aristotel məntiqi deyil: bu, riyaziyyatın “ikini ikiyə vuranda dörd edir” məntiqidir.

Nərimanov Mədəniyyət Evi onun bir çox ziyalılarla tanış olmasına səbəb olmuşdu. Heç bir incəsənət və mədəniyyət yığıncağından qalmazdı Əsədullah Axundov. Bu qurumun imkanlarından yararlanaraq xaricdən bir çox kitab gətizdirə bildi. İndi o, uşaqlıq illərində heyran qaldığı Rasim əminin kitabxanasından daha böyüyünə sahib idi. Füzuli, Nəsimi və Xətainin əsərlərilə yaxından tanış olduqdan sonra, uşaqlığında ən çox marağını cəlb edən Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərlərini də əldə etmişdi.

* * *

Əsədullah Axundov öz iş yerini qurarkən iyirmi beş yaşında idi və iyirminci əsrə iki il qalmışdı. Səkkiz il Əliyev qardaşlarının yanında işlədikdən sonra, görkəmli Metropol otelinin (indiki Nizami muzeyi) nəzdində təkbaşına bir zərgər-saatçı mağazası açdı. Təbii ki, müdiri bu işin qarşısını almaq üçün əlindən gələni etdi, amma istədiyinə nail olmayınca, o da böyük qardaşı kimi, əgər bu qərarından vaz keçməsə onu öldürtdürəcəyi ilə hədələdi.

“Əlbəttə, dediyini edər! Hər gün onlarla insan şəhərin ortasında qoçular tərəfindən güllələnərək öldürülür. Mənim başqa əlacım yoxdur, necə olur-olsun müdirin tabeçiliyindən çıxıb, öz həyatıma lazım olan bir yol seçməliyəm. Mənim hər şeydən əvvəl özümü inkişaf etdirməyim, ətrafımda və dünyada baş verənləri tanımağım lazımdır. Bunun üçün birinci növbədə rus dilini yaxşı öyrənib, bu çatışmazlığımı aradan qaldırmalıyam”.

Müdir öldürtmədi Əsədullahı. Əsədullah mağazasını ürəyi istədiyi kimi bəzədi və lazımı qədər cib saatı, qiymətli daşlarla işlənmiş bijuteriya hazırladı. Artıq hər şey hazır idi və özünə köməkçi axtararkən Nəriman Nərimanov onu bir nəfərlə tanış elədi.

– Bu İvan Terpovdur. Moskvalı, yüksək təhsillidir… Ona çox güvənirəm. Mahaçqalada bir çeçen ustadan zərgərlik öyrənib. Onu yanına alsan, həm işinə yarayar, həm də ruscanı istədiyin kimi öyrənməyində sənə köməyi dəyər…

İvan Terpov, Əsəd yaşında cavan oğlandı. Onun idmançı kimi bədəni vardı; tipik slavyan, saçları sarı, gözləri mavi idi. Dərhal işə başladı. İvan təkcə zərgərliklə məşğul olmayıb, üstəlik, sabahdan axşamadək Əsadullaha vasvasalıqla rusca öyrədir, ona dünyada baş verənlərdən, çox zaman da Rusiyada cərəyan edən hadisələrdən söz açırdı.

Əsadullah, İvandan bunları öyrəndiyi üçün xöşbəxt idi. Sanki o, artıq cəmiyyətin qurtuluşu üçün bir çıxış yolu tapa biləcəyinə özündə güc hiss edirdi. İçinin sevinclə dolu olduğu bu günlərdə həmişə bir konsertə və ya teatra, operaya getməyi adət halına almışdı. Bakıya gələn aktyor Şalyapin ilə xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun dostluğu haqda qəzetlərdən bu xəbəri oxuyub fəxr hissi keçirmişdi. Əsadullah o gecə Cabbarın konsertinə getdi. O, sanki zaldakı məbədində dua edən bir dindarın duasıyla ovsunlanmışdı. “Dua ediləcəksə belə edilməlidir”, – deyə düşundü. Həmin gecə uzun müddət onu narahat edən məsələlərdən uzaqlaşdı, bir qədər rahatlıq tapdı. Cabbarın gah sakit, gah da üsyankar səsiylə yoğrulmuş mahnılarımı onu bu fikirə sövq eləmişdi? Gör, nə vaxtdan bəri dua etmir, namaz qılmırdı? Çoxdan… Amma anası evdə ara vermədən xeyir-duasını və namazını əskik etməzdi. Onun namaz qılmamasının səbəbi son falaqqadan sonraki üsyanı idi?

– Xeyr, ola bilməz! Fikirləşirəm ki, dindən uzaqlaşmışam mən. Çünki heç bir problemimizi həll etmir.

– Yaxşı, bəs çarə nədir? Problemlərin həlli necə reallaşır?

Bu işlərin çıxış yolu insanlarda olmalıydı. İnsanların düşüncələrində, yazdıqları kitablarda…