Читать книгу Dəccal - Фридрих Вильгельм Ницше - Страница 1
ОглавлениеFridrix Nitsşe
DƏCCAL
1
“Ən azlar”ın filosofu – Fridrix Nitsşe Fridrix Nitsşe (Friedrich Wilhelm Nietzsche) 1844-cü ildə Almaniyanın keçmiş Prussiya, indiki Saksoniya əyalətinin Lützen şəhəri yaxınlığındakı Röken kəndində ana-dan olub. Atası Karl Lüdviq Nitsşe – Lüteran kilsəsinin keşişi (1813–1849), anası Fransiska Nitsşe (1826-1897) isə
evdar qadın idi. Bütün şüurlu həyatını din əleyhinə mübarizəyə həsr edən Nitsşenin hər iki valideyni protestant ailəsində böyümüşdü.
Nitsşe 1849-ci ildə atasının və 1850-ci ildə qardaşının ölümündən sonra ailəsiylə birlikdə Hamburq şəhərinə köçür və 1856-cı ilədək orada yaşayır. Yeniyetmə Nitsşe getdiyi ilk məktəbdə – Burqerskulda uşaqlardan uzaq gəz-diyi, tənhalığı sevdiyi və şagirdlərə qaynayıb-qarışmadığı üçün onu özəl məktəbə oxumağa göndərirlər.
1854-cü ildə Hamburqdakı Dom gimnaziyasına daxil olduqdan sonra Fridrixin musiqi və ədəbiyyata meyilli olduğu üzə çıxır. 1858-1864-cü illərdə Şulpforta internat məktəbində təhsil alır. Çalışqan bir şagird olur, antik ədə-biyyatla maraqlanır, şeir yazır və musiqi bəstələyir.
Atasız böyüyən yeniyetmə ilə müqayisədə yaşlı olan şair Ernst Ottlepp (1800–1864) bir ata kimi onun şəxsiyyə-tinin formalaşmasına böyük təsir göstərir.
Nitsşe 1864-1865-ci illərdə Bonn Universitetinin klas-sik filologiya və ilahiyyat fakültəsinə daxil olur, lakin
“Gənc Hegelçilər”in əsərlərini oxuduqdan sonra oranı tərk edir. 1865-1866-ci illərdə Leypsiq Universitetində filologiya üzrə təhsil alır. Bu dəfə o, “Gənc Hegelçilər”dən uzaq duran Artur Şopenhauer və Fridrix Albert Langenin əsərləriylə tanış olur. 1867-ci ildə könüllü olaraq Prussiya 2
ordusunda bir illik xidmətə gedir. Lakin 1868-ci ilin mart ayında at çaparkən yıxılıb ağır zərbə alır və ordudan kə-narlaşdırılır. Geri qayıtdıqdan sonra təhsilini davam etdirir.
1868-ci ildə Rixard Vaqnerlə tanış olması Nitsşenin həyatında önəmli hadisələrdən biri sayılır. 1870-ci ildə könüllü olaraq qatıldığı alman-fransız müharibəsində keçir-diyi xəstəliklər xeyli artdığına görə o, universitetdəki və-zifəsindən təqaüdə çıxaraq, sağlamlığını qorumaq üçün qışda İtaliya sahillərində, yayda isə İsveçrə dağlarında yaşayır və özünü tamamilə yaradıcılığa həsr edir.
1883-cü ildə o, bir il əvvəl tanış olduğu rus əsilli qadın şair Lou Salomenin dəstəyi ilə “Belə Buyurdu Zərdüşt”ün ilk kitabını yazır. Bundan sonra, 1885-ci ilə qədər onun “Belə buyurdu Zərdüşt”ün ikinci, üçüncü və dör-düncü kitabları ilə yanaşı, “Yaxşı və Pisin hüdudlarından kənarda” (1885) və “Əxlaqın şəcərəsi” (1887) kitabları işıq üzü görür.
"Belə buyurdu Zərdüşt" əsərindən sonra Nitsşe çox məhsuldar işləyir və bir-birinin ardınca kitablar yazmağa başlayır. Onun yaradıcılığının ən məhsuldar ili 1888-ci il hesab olunur. Həmin il ardıcıl olaraq “Vaqner hadisəsi”,
“Bütlərin qürubu”, “Antixrist” (“Dəccal”), “Ecce Homo”
adlı əsərlərini qələmə alır.
1889-cu ildə yeniyetməlikdə yoluxduğu sifilis xəstəliyi nəticəsində psixoloji durumu tamamən pozulan Nitsşe dəli olur. O, 1900-cü ildə ağır xəstəlikdən vəfat edir.
Nitsşenin yazılarının böyük hissəsi anarxizmə qarşı olsa da, anarxistlərin əksəriyyəti ondan xeyli dərəcədə təsirləniblər. Spenser Sunşayn yazır: “Nitsşedə anarxistlərin diqqətini çəkən çox şey var: Onun dövlətə nifrəti, ”sürü”-
3
lərin düşüncəsiz hərəkətinə nifrəti, ”antixristian” düşüncəsi, “üstinsan” yaratmaq arzusu…”
Emma Qoldman, Emil Armand, Renzo Navator, Ru-dolf Roker kimi anarxist və post-anarxist filosof və yazarlar Nitsşedən təsirlənib və onun fikirlərinin təsiri altında olub. Nitsşedən təsirlənmiş ən böyük hərəkat isə faşizm hərəkatıdır. Adolf Hitler Nitsşenin bacısı Elizabetlə yaxşı münasibətdə olublar. Elizabet isə Nitsşenin əsərlərini faşizm ideyalarına uyğunlaşdıraraq onun faşist ideoloqu ki-mi qəbul edilməsinə çalışmışdır. Faşistlərdə Nitsşeyə duyulan marağın səbəbi onun ”üstinsan” arzulaması idi. Elizabet isə Hitleri inandırmışdı ki, Nitsşe “üstinsan” deyəndə üstün irqi – almanları nəzərdə tutub. Hitler də bunu qəbul edirdi. Bu səbəbdən Nitsşenin əsərləri onun ilham mənbəyi sayıla bilər.
Karl Yunq, Alfred Adler və Ziqmund Freyd kimi alimlər psixoanaliz təlimini inkişaf etdirərkən Nitsşedən xeyli dərəcədə təsirləniblər. Nitsşenin yaradıcılığına ən böyük ziyanı bacısı Elizabet vurub. Əri intihar etdikdən sonra qardaşına daha çox diqqət ayıran bu qadın, onun bir çox əsərlərini istədiyi kimi təhrif və ixtisar edib. Məsələn, uzun illər “Dəccal”ın 35-ci bölümü əsərin heç bir nəş-rinə salınmayıb.
“Dəccal” Nitsşenin yazmağı planlaşdırdığı dördhis-səli “Dəyərlərin yenidən dəyərləndirilməsi” əsərinin həm ilk, həm də yeganə tamamlanmış hissəsidir.
Cəlil Cavanşir
4
Ön söz
Bu kitab ən azlara məxsusdur1. Bəlkə də, onlardan heç biri hələ heç mövcud da deyil. Onlar mənim Zərdüş-tümü anlayan insanlar olacaqlar: mən özümü hələ bu gün qulaqları eşitməyə başlayacaq insanlarla necə qarışdıra bilərəm ki? Yalnız birisi gün mənə məxsus ola bilər. Bəziləri öldükdən sonra2 doğulurlar.
Məni anlamanın şərtlərini və zərurətdən anlamağa başladıqları zamanı çox dəqiq bilirəm. İntellektual möv-zularda amansızca vicdanlı olmaq lazımdır ki, mənim sə-mimiyyətimə və ehtirasıma dözə biləsən. Dağlarda yaşamaq vərdişinə sahib olmalısan – dövrün siyasətinin və
xalqların milli eqoizminin rəzil boşboğazlığını öz səviy-yəndən aşağıda görməyi bacarmalısan. Heç nəyi vecinə
almamalı, laqeyd olmalısan; soruşmamalısan ki, düzgünlük faydalıdırmı, yoxsa şəxsiyyət üçün pis bir qismətə
çevrilə bilər… Bu gün kimsənin soruşmağa cəsarət etmə-diyi suallara maraq; qadağan edilmiş şeylərə cəsarət; taleyini labirint üçün müəyyən etmək…
Yeddi tənhalıqdan yaranmış bir təcrübə… Yeni musi-qilər üçün nəzərdə tutulan yeni qulaqlar. Ən uzaqda olanları görmək üçün yeni gözlər… İndiyə qədər lal olan həqiqətlər üçün yeni vicdan. Və ali bir üslubun qorunub saxlanması üçün böyük iradə… öz gücünü birləşdirmək, 1 Ən azlar : (Wenigsten) Nitsşenin özünəxas deyimlərindən “əksəriyyət-azlıq”
tandemindən kənarda, “azlıqdan” da “az” olan şəxsləri xarakterizə edir.
2 Öldükdən sonra: (posthum), yazarların ölümlərindən sonra nümayiş olunan əsərləri üçün istifadə edilir.
5
öz ilhamını… Özünə hörmət hissini; özünə sevgini; özünə
münasibətdə qeyd-şərtsiz bir azadlığı…
Bəli! Bunlardır mənim oxucularım; mənim həqiqi oxucularım; mənim əvvəldən müəyyən edilmiş oxucularım. Geridə qalanlar nəyə lazımdır ki? Qalanlar yalnız bəşəriyyətdir. Ruhun yüksəkliyi və gücü ilə – nifrətlə bə-şəriyyətdən yüksəkdə durmaq lazımdır…
Fridrix Nitsşe
6
1.
– Özümüzə baxaq. Biz Hiperborluyuq3 və çox yaxşı bilirik ki, başqalarından nə qədər kənarda yaşayırıq. “Sən nə qurudan, nə də dənizdən Hiperborlulara gedən yolu tapa bilməzsən”, – hələ Pindar bunu bizim haqqımızda dilə gətirmişdi. Şimaldan o tərəfdə, buzun, ölümün o biri üzündə – bizim həyatımız, bizim xoşbəxtliyimiz durur…
Biz xoşbəxtliyi kəşf etdik, yolu bilirik, labirintin minil-liklərindən çıxış yolu tapdıq. Kim tapdı axı onu?
– Doğrudanmı, müasir insan?
– ”Mən nə olacağımı bilmirəm; nə olacağını bilməyən hər şey mənəm”, – deyə müasir insan köks ötürür…
Bizi xəstə edən bu müasirlik idi – biz bu tənbəl dünyanın, qorxaq güzəştlərin, müasir “Bəli” və “Xeyr”lərin bütün səxavətli çirkliliyindən xəstə düşmüşdük. Hər şeyi
“qavradığı” üçün hər şeyi “bağışlayan” bu tolerantlıq, bu saxta ürəklilik, bizim üçün sciroccodur4. Müasir fəzilətlilər ilə cənub yelləri arasında yaşamaqdansa, buzlar içində
yaşamaq daha yaxşıdır!.. Biz kifayət qədər cəsarətli idik, nə özümüzə, nə də başqalarına güzəştə gedirdik: amma uzun müddət bu cəsarəti hara yönəldəcəyimizi bilmədik.
Biz pessimist idik, bizi fatalist5 adlandırırdılar. Bizim 3 Yunan mifologiyasında: dözümlülüyü ilə tanınmış xəyali xalq; Apollon qışı onların yanında keçirərmiş. Yunan şairi Pindaros, “Phytia otaqları”nda bu xalqdan bəhs edir.
4 Aralıq dənizində, cənubdan, Afrika səhralarının üstündən əsən isti və bür-külü külək. Nitsşe “cənub yelləri”ylə, Hiperborluların “şimal küləyi”nə ziddiyyət yaradır.
5 Fatalizm (fatalis-tale, qismət) – antidialektik dünyagörüşü konsepsiyası. Bu konsepsiyaya görə aləmdə baş verən bütün proseslər azadlığa, yaradıcığa imkan yaratmayan zərurətə tabedir və əzəldən müəyyən edilmişdir. Fatalizm (fatalis-tale, qismət) – antidialektik dünyagörüşü konsepsiyası. Bu konsepsiyaya görə aləmdə baş verən bütün proseslər azadlığa, yaradıcığa imkan 7
fatalistliyimiz – gücün dolğunluğu, gərginliyi və toplan-ması demək idi. Biz şimşək və iş arzulayırdıq, əldən düş-müşlərin xoşbəxtliyindən, “itaətindən” uzaq dururduq…
Tufan buludları bizim başımızın üstündə, qaranlıq bizim içimizdə… Başqa yolumuz yox idi. Bizim xoşbəxtliyimizin düsturu: Bir “Bəli”, bir “Xeyr”, bir düz xətt, bir hədəf …
2.
Yaxşı olan nədir?
– İnsanda hakimiyyət duyğusunu, hakimiyyət istəyini və hakimiyyətin özünü artıran hər şey.
Çətin olan nədir?
– Zəiflikdən yaranan hər şey.
Xoşbəxtlik nədir?
– Getdikcə artan hakimiyyət hissi – məğlub edilən müqavimət hissi. Məmnuniyyət deyil, amma hakimiyyətə
canatmadır; barış deyil, amma müharibədir; xeyirxahlıq deyil, amma bacarıqların çoxluğudur (İntibah üslubunda xeyirxah – əxlaqdan azad6, virtu7 deməkdir)…
Zəiflər və ağıldankəmlər məhv edilməlidir: bu bizim insana olan sevgimizin əsas vəziyyətidir. Və onlara məhv olmaları üçün kömək lazımdır.
Hər hansı bir günahdan daha zərərli olan şey nədir?
– Ağıldankəmlərə, zəiflərə qarşı mərhəmət – Xristianlıq.
yaratmayan zərurətə tabedir və əzəldən müəyyən edilmişdir. nıqlılıq/cinsi iqtidar/qabiliyyət/güclülük” kimi mənalarda işlənir.
6 Nitsşe “əxlaq”dan, “kafein”, “kokain” kimi bir narkotik (morelin) yaradır;
“morelinsiz” şərtidir, almanca “moralinfrei” sözüdür.
7 Qədim italyanca “ərdəm”, Latınca “vir/virilis/virtus” kökündən gəlir: “kişi-lik/dayanıqlılıq/cinsi iqtidar/qabiliyyət/güclülük” kimi mənalarda işlənir.
8
3.
Burada ortaya qoyduğum problem varlıqların sıra-lanmasında insanın yerinin harda olması deyil (insan bir sondur): problem hansı tip insanı daha çox böyütmək lazım gəldiyindədir. Hansı tip gərəklidir, daha dəyərlidir, yaşamağa və gələcəyə daha layiqdir?
Bu dəyərli tip bundan əvvəllər də nadir hallarda mövcud olub, amma xoşbəxt bir təsadüf, istisna kimi… Və
heç bir zaman hansısa əvvəlcədən düşünülmüş bir şey ki-mi deyil… Əksinə, ondan daha çox qorxulmuşdur; indiyə
qədər də o, demək olar ki, dəhşət hissi doğurur. Və onun qarşısında duyulan bu qorxu səbəbindən ona əks olan tip arzulanmış, yetişdirilmiş və əldə edilmişdir: ev heyvanı tipi, sürü heyvanı tipi, xəstə heyvan tipi – Xristian..
4.
Bəşəriyyət bu gün iddia edildiyi kimi, daha yaxşıya, daha güclüyə, ya da daha yüksəyə doğru inkişaf etmir;
“İrəliləyiş” sadəcə müasir bir ideyadır, özü də bayağı bir ideya… Bu günün avropalısı öz dəyəri baxımından İntibah dövrünün avropalısından çox-çox aşağıda durur.
Davamlı inkişaf qətiyyən yüksəlmək və güclənmək kimi bir zərurəti özündə ehtiva etmir. Bir başqa mənada, yer üzünün ən fərqli yerlərində, ən fərqli mədəniyyətlərdə
tək-tək formada müvəffəqiyyətə çatma hər zaman müşahidə olunur; bu müvəffəqiyyətə çatanlar, doğrudan da, yüksək bir tip meydana çıxarırlar: əgər insanlarla müqayisədə bir növ üstünsənsə… Belə şanslı, böyük uğur nü-munələri həmişə mümkün olub və bəlkə də həmişə müm-9
kün olacaq. Hətta bəzi hallarda, bütöv nəsil, bütün qövm, bütöv bir xalq belə nəticələr əldə edə bilir.
5.
Xristianlığı çox da bəzəyib-düzəmək lazım deyil: xristianlıq hər zaman ali insan tipinə qarşı ölümcül müharibə
aparıb; o, bu tipin bütün təməl instinktlərini qadağan və
ört-basdır edib; o, bu instinktlərdən şər anlayışını, pis insan anlayışını aradan çıxardıb; güclü insan yararsız insana çevrilib, “səfil insan” olub. Xristianlıq bütün zəiflərin, uğursuzların, düşkünlərin, ağıldankəmlərin tərəfini saxla-yıb; o, güclü həyatın qorunması instinktlərinin ziddiyyət-lərindən bir ideal yaradıb; mənəviyyatın ən üst dəyərlərinin günahkarlıq, pozğunluq, təmizlənmə olaraq təbliğ
edib, mənəvi baxımdan güclü, təbiətə bağlı insanların fikirlərini qarışdırıb.
Ən çox məyusluq doğuran bir nümunə – Paskalın8
ölümüdür.. Hansı ki, ağlının məhv olmasına ilk günahın səbəbkar olduğuna inanırdı… Halbuki onun ağlını korla-yan məhz xristianlıq idi!
8 Məşhur riyaziyyatçı, eyni zamanda da qatı bir dindardır.
10
6.
Ağrılı, tük ürpədən bir mənzərə canlandı gözləri-min qarşısında: mən insanın əxlaqsızlığını gizlədən pər-dəni çəkib atdım. Mənim dodaqlarımda bu söz ən azından bir şübhədən azad səslənir: sanki o özündə mənəvi ittihamı ehtiva edir. Bu söz (yenidən vurğulamaq istəyi-rəm) əxlaqi anlamdan məhrumdur; özü də elə bir səviyyədə ki, bu pozğunluğu mən indiyə qədər az-çox şüurlu şəkildə “xeyirxahlığa” və “ilahiliyə” doğru canatmaların olduğu yerlərdə ən güclü şəkildə hiss etmişəm. Mən əxlaqsızlıq deyəndə – bunu artıq müəyyən dərəcədə ehtimal etmək mümkündür – dekadensi nəzərdə tuturam. Mən iddia edirəm ki, bəşəriyyətin bu gün ən ali dəyər kimi can atdığı bütün dəyərlər – dekadens dəyərinin əsas məğ-zidir.
Bir canlıya, bir növə, bir fərdə, instinktlərini itirmişsə, özünə zərərli olanı seçirsə, üstünlük verirsə – mən ona əxlaqsız deyirəm. “Ali duyğular”ın, “insanlıq idealları”nın bir tarixi (ola bilsin ki, bu tarixi şərh etmək elə mənim işim olsun) hardasa insanın nə üçün bu dərəcədə pozul-duğunun izahı ola bilər.
Həyatın özünü mən böyümənin, dözümlülüyün, gü-cə sahib olmanın instinkti kimi dəyərləndirirəm: hakimiyyət əldə etmək üçün iradə çatmadığı yerdə eniş vardır. Mən iddia edirəm ki, bəşəriyyətin bütün ali dəyərlə-rində bu iradə azlıq edir; ən müqəddəs adlar altında isə
çöküş dəyərləri hakimlik edir – nihilistik9 dəyərlər....
9 Nitsşenin ən əhəmiyyətli anlayışlarından: İnsanın, hər vaxt bir “istək” mövzusu olan dəyər və məqsədlərdən məhrum olunca, “heçliyi arzulayacaq”
11
7.
Xristianlığı mərhəmət dini adlandırırlar. Mərhəmət insanı fəaliyyətə gətirən affektlərə əks duyğudur: əzabverici təsirə malikdir. İnsan mərhəmət hiss edəndə gücünü itirir. Mərhəmət göstərməklə, əzab çəkmənin yaratdığı güc itkisi getdikcə böyüyür və daha da mürəkkəbləşir.
Mərhəmət nəticəsində əzab hissinin özü də yoluxucu hal alır; bəzi vəziyyətlərdə, mərhəmət onu yaradan səbəblərlə
tərs mütənasib olaraq, həyat eşqinin azalması ilə nəticələnə bilər. Nasıralının (Nazaretlinin10 ölümündə olduğu kimi) ilk dünyagörüşü budur; amma daha da əhəmiyyətli baxış bucağı var. Mərhəmətin doğurduğu reaksiyalara görə ölçüldüyünü düşünsək, həyat üçün daşıdığı təhlükəli xüsusiyyət daha da aydınlaşar. Mərhəmət, inkişafın qanununu, təbii seçmə qanununu11 böyük çevrədə təsirsiz edir, məhv olmaq üçün yarananları qoruyur, həyatı mənasız yaşayanların, sonu müəyyənləşdirilmişlərin işinə
yarayır; yaşam yolunda ağıldankəmlərin çoxluğuna səbəb olur və həyatın özünə pessimist, problemli bir görünüş
verir. Mərhəmət fəzilət dərəcəsinə qaldırılan bir duyğudur (halbuki bütün həqiqi əxlaq sistemlərində zəiflik olaraq qəbul edilir); daha da irəli getsək, mərhəmət fəzilətin özü, bütün fəzilətlərin təməli və qaynağı hesab edilmişdir; təbii, həmişə göz önündə tutmaq lazımdır ki, bu, vəziyyətə düşməsini xarakterizə edən həm “psixoloji”, həm də “fəlsəfi” məz-munlu termin
10 İsaya doğulduğu Nazaret şəhərinə uyğun verilən addır.
11 Selection – Darvinin, təbiətdə gücsüzlərin seçilməsini və güclülərin həyatlarını davam etdirmək üzrə seçilmələrini açıqlamaq üçün istifadə etdiyi termin.
12
nihilist fəlsəfəyə əsaslanan bir fikirdir. Onunsa əsas sipəri həyatın özündən imtinadır.
Şopenhauer haqlı idi: mərhəmət həyatı inkar edir; onu inkar edilməyə daha layiq hala gətirir – mərhəmət nihilizmin təcrübəsidir. Təkrar qeyd edək: bu zülmkar və
yoluxucu instinkt həyat dəyərlərini qorumaq və yüksəlt-mək üçün mövcud olan instinktlərdən yaranır: bədbəxt-likləri çoxaldaraq və bədbəxtlik olan hər şeyi qoruyaraq o decadensin ən başlıca silahına çevrilir. Mərhəmət heçliyə
sürükləyir!…
Təbii ki, buna “heçlik” demirlər. “O biri dünya”,
“Tanrı”, “həqiqi Həyat”, ya da “nirvana”12, “xilas”, “əbədi xoşbəxtlik” deyirlər… Dini-mənəvi idiosinkraziya13 sahə-sindən əldə edilmiş bu günahsız ritorika14 hansı meylin fəlsəfi sözlərlə burada cildə girdiyini qavrayınca, daha az günahsız görünməyə başlayır; bu, həyata düşmən meyil-dir. Şopenhauer həyata düşmən idi: buna görə də mərhəmət onun üçün məziyyətə çevrildi…
Bilindiyi kimi, Aristotel mərhəməti zərərli və təhlükəli bir vəziyyət olaraq izah edirdi. Hərdənbir işlətmə
dərmanı ilə aradan qaldırılması düzgün ola bilər; O, fa-ciəni belə bir vasitə olaraq görürdü. Doğrudan da, Şopenhauer (və çox təəssüf, Peterburqdan Parisə qədər, Tols-toydan Vaqnerə qədər bütün yazılı və teatral dekaden-timizə) müşahidə edilən bu zərərli və təhlükəli mərhəmət təcrübəsi üçün həyat instinktlərində bir müalicə yolu axtarmaq lazım idi ki, bu təcrübə məhv olsun. Sağlam olma-12 Sanskritcədə “sönmək, itmək” mənasını verən söz, Buddizmdə adamın dini fəzilətin yüksək nöqtəsində çatdığı tam dinclik, dinclik vəziyyətini xarakterizə
edir.
13 Orqanizmin bəzi şeylərə, qoxulara qarşı xəstəlik dərəcəsində olan həssaslığı 14 Yunanca “danışma sənəti”
13
yan müasirliyimiz içərisində xristian tərəfindən göstəri-lən mərhəmətdən daha ziyanlı bir şey yoxdur. Burada həkim olmaq, burada mərhəmətsiz olmaq, burada nəştər-dən istifadə etmək – bizə aid olan işdir. Bu, bizim insana olan sevgimizdir; çünki biz filosoflarıq, biz Hiperborlu-larıq!
