Читать книгу СОҲИБҚИРОН МАЪНАВИЯТИ 2 - - Страница 1

Аҳмаджон Чориев

СОҲИБҚИРОН

МАЪНАВИЯТИ 2

Фан доктори ва академиклар худо томонидан берилган…

Уларга хавас билан

қарайман.

Шавкат Мирзиёев

Ўзбекистон

Республикаси

президенти,

30.12.2016

Тошкент

«Янги аср авлоди»

2011

УДК: 94(575)

32(575)(092) Темур

ББК: 63.3(5Ўзб) 47.9

Ч– 77.

Чориев А. Соҳибқирон маънавияти. –Т.: «Янги аср авлоди», 2011. – 220 б.

ISBN 978-9943-08-676-0

Мазкур асар Соҳибқирон Амир Темур фаолиятига баўишланган бўлиб, ун-да улуғ аждодимизнинг башарият ривожига қўшган ҳиссаси, бугунги кунга-ча маълум бўлмаган қирралари баён этилган. Муаллиф Соҳибқирон маънавиятининг миллий истиқлол туйғусини ривожлантиришдаги аҳамияти ва тарихий хотирани тиклашдаги ўрни масаласига ҳам тўхталган. Шунинг-дек, Қашқадарё воҳаси билан боўлиқ авлиёлар, уларнинг олижаноб фазилат-лари Шайх Хўжжоз Парранда сингари сиймолар ҳаёти мисолида қизиқарли ёритилган.

Китоб илмий тадқиқотчилар, талабалар ва кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган.

УДК: 94(575)

ББК: 63.3(5Ўзб) 47.9

Тақризчилар:

Убайдулла Уватов, тарих фанлари доктори, профессор

Нажмиддин Комилов, филология фанлари доктори,

профессор

Бобоқул Тошев, юридик фанлари доктори, профессор

Илмий муҳаррир:

Рустам РАЖАБОВ, тарих фанлари номзоди, доцент

Қарши Давлат университети илмий Кенгашининг 2011 йил 3 май 8-сонли қарори билан нашрга тавсия этилган.

ISBN 978-9943-08-676-0

© Аҳмаджон Чориев, «Соҳибқирон маънавияти».

«Янги аср авлоди», 2011 йил.

Мундарижа

1. Сўз боши

2. Соҳибқирон Амир Темурнинг туғилиши

3. Амир Темур ва унинг устозлари

4. Амир Темур ва алломалар

5. Пиру устозларга эътироф

6. Амир Темур ва илм аҳли

7. Амир Темур мажлисларида илмий мунозаралар

8. Амир Темур тарафидан Самарқандга чорланган дин пешволари

9. Амир Темур ва тасаввуф аҳли

10. Амир Темур фаолиятининг илм-фан тараққиётига таъсири

11. Амир Темур салтанатида илм-фан ривожи

12. Амир Темур даврида меъморчилик

13. Амир Темур буюк бунюдкор

14. Амир Темур ва Темурийлар даври тасвирий санъати ва мактабларининг ривожланиши

15. Темурийлар даври мусиқа санъати

16. Амир Темур ва Темурийлар даврида ҳарбий мусиқа

17. Амир Темур давлатида моддий маданият

18. Амир Темур даври кутубхоначилиги

19. Амир Темур даврида навруз байрамлари ва урф одатлар

20. Амир Темур боғлари

21. Амир Темур даврида давлатчилик

22. Амир Темурнинг Самарқанд тахти учун кураши

23. Соҳибқирон ҳарбий санъатига оид тадқиқотлар

24. Амир Темур – Шарқ ва Ғарбни туташтирган ҳукумдор

25. Амир Темур дипломатиясининг асосий тамойиллари

26. Амир Темурнинг ҳорижий давтал арбоблари билан ёзишмалари

27. “Темур тузуклари” ҳақида

28. Соҳибқироннинг хотин қизларга муносабати

29. Буюк салтанат рамзлари ва тимсоллари

30. Амир Темур давлат байроғи

31. Амир Темурнинг унвонлари

32. Анъаналарга содиқ ҳукумдор

33. Оқсарой мўжизаси

34. Азиз авлиёларни эъзозлаган Соқибқирон

35. Амир Темур ва Саидлар

36. Қуръони Карим асл нусхасининг келтирилиши

37. Қушсифат авлиёлар

38. Амир Темур васияти

39. Соҳибқирон руҳи осойиши

40. Кураш майдони (“Амир Темурнинг ёшлиги” достонидан)

41. Соҳибқирон насихати (Темур ва Боязид достонидан)

42. Амир Темур қўшинларини даволаган шифобахш булоқ

43. “Темурбекнинг уйғурча бир китобаси”

44. Амир Темур дейдики

45. Ҳиёнатни кечириб бўлмайди

46. Бола бегуноҳ

47. Амир Темур иқрори

48. Амир (Саййид) Нуриддин Неъматулло Ибн Мир (Саййид) Абдулло

49. Амир (Саййид) Нуриддин Неъматулло

50. Шайх Неъматулло Валийи Кирмоний

51. Хожа Неъматулло зиёратгоҳи

52. Амир Темур қадамжоларининг обод қилиниши

СОҲИБҚИРОН АМИР ТЕМУРНИНГ

ТУҒИЛИШИ

Тарихчиларнинг ёзишича, Амир Темурнинг отаси Амир Тараўай Баҳодир Шаҳрисабз вилоятида яшаган. Амир Тараўай Баҳодир Бухородан Тегина бегим исмли қизни бир шайх даргоҳидан хотинликка олган. Тараўай Баҳодирнинг биринчи хотинидан фарзанди бўлмаган. У киши Бухоро подшоҳи Баёни Қулихон амри билан Шаҳрисабзга ҳоким бўлган. Ўша замонда аўон деган миллат бостириб келиб Кошўарни олган. Кошўар Бухорога тобе бўлиб, хирож тўлаб турар экан. Баёни Қулихон Амир Тараўай Баҳодирни Кошўарга юборади. Тараўай Баҳодир Тегина бегимни катта хотинига топшириб Кошўарга жўнаб кетади. Бир оқшом Айўун хотун туш кўради. Тушида ой осмондин ерга тушиб Тегина бегимни ёқасидан кириб, енгидан тушиб, яна осмонга чиқиб етти бўлак бўлиб, етти тарафга кетди. Айўун хотун бу тушидан кўп хавотир бўлади. Отасидан қолган бир ўуломи бор эди ўшанга: «Сен Самарқанд шаҳрига боргин, Сулук ота деган киши бор экан, дунёни ҳамма асрорини биладиган одам экан, мани тушимнинг таъбирини ўша одамдан сўраб келгин», – деди. Ўулом Самарқанд шаҳрига бориб, навбат олиб бир кеча-кундуздан кейин Сулук ота олдига кириб Айўун хотиннинг тушини баён қилади. Сулук ота: «Аллоҳ 735 санада фарзанд беради. У Соҳибқирон жаҳонгир бўлади. Менинг гумонимча, ўша фарзанд Тараўай Баҳодирнинг иккинчи хотинидан, яъни Тегина бегимдан пайдо бўлади, рубъи маскунни, яъни етти иқлимни олади», – дедилар. Ўулом келиб бу воқеани Айўун хотунга айтди. Айўун хотун кўп хафа бўлиб ўуломни чақириб: «Тегина бегимни олиб кетиб, бир найранг билан ўлдиргин», – деди. Ўулом Айўун хотунга кўп насиҳат қилди, Айўун хотун рози бўлмади. Ахийри ўулом Тегина бегимни қатл этишга рози бўлиб, Тегина бегимга «Сизни Бухорога олиб бораман, отангиз касал экан, сизнинг келишингизни тайин қилган» деб яранч билан олиб кетди. Бир қанча йўл юриб бир чоҳни лабига келди. Ўулом билан бирга иккита канизак ҳам бор эди. Ўулом икки канизакни қатл қилди. Тегина бегим бечора кўп тавалло қилди. Ўуломга: «Эй, бобо, менинг қатлимдан нима ҳосил бўлади. Қорнимда олти ойлик болам бор, унинг гуноҳи нима бўлади?» – деди. Ўулом: «Ўша боланг сабаби билан сани ўлдираман, чунки у жаҳонгир бўлади», – деди. Ўулом шамширини қўлига олиб Тегина бегимни ўлдираман деганда Тегина бегим ўзини чоҳга ташлади. Ўулом чоҳнинг лабида турган эди, ҳаводан яшин олов пайдо бўлиб ўуломни куйдириб кетди. Тегина бегим унинг ўазабидан омон топди, аммо чоҳдан чиқа олмади. Чоҳда сув йўқ эди. Бир чўпон келиб сув оламан деб чоҳга арқон ташлади, Тегина бегим арқонга осилиб чиқди. Чўпон қараса, бир чиройлик хуштарҳ аёл чоҳдан ипга осилиб чиқди. Чўпон Тегина бегимдан кимлигини сўради. Тегина бегим: «Ман имоқия аҳлидан бўламан¹. Кечаси бу ердан ўтиб борар эдим, билмасдан чоҳга тушиб кетдим», – деди. Шунда чўпон куйиб ётган ўуломнинг жасадини сўради. Тегина бегим: «Бу мани эрим эди, яшин уриб ўлди» деди. Аёлнинг ҳуснини кўрган чўпоннинг шаҳвати ғалаба қилиб, Тегина бегимга қўл узатди. Тегина бегим Аллоҳи Таолога бир неча бор муножот қилди. Муножоти Аллоҳга етиб, араб шаклли одам пайдо бўлди, воқеани сўради, Тегина бегим воқеани баён қилди. Араб шаклли одам чўпонга дўқ қилди. У: «Эй, малика, сен менинг ҳамширам қаторидасан. Мани Амири Жоку барлос дейдилар. Бу чўпон менинг чўпоним. Сен мени фарзандларим қаторидасан, мени уйимга боргин, сани фарзандларим иззат-икром билан қабул қилсин. Ундан кейин сенинг хешу ақраболарингни топиб бераман», – деди. Амири Жоку барлос Тегина бегимни олиб келиб хотинига топшир-ди. Ул вақтда Тегина бегимни тўлўоқ тутиш вақти яқин эди. Чор-¹шанба оқшоми шаъбон ойининг 25 куни сичқон йили 735 санада Амир Темур туўилди. Саратон қуёши биринчи даражада эди.

Ровийларнинг ривоятига кўра, тўртинчи осмонда етти юлдуз бор, қачонки бу етти юлдуз саратон ойида Жадий буржига кириб бир жойга тўпланса ва ўша вақтда фарзанд туўилса, унга то ўлгунича ҳеч қандай хавф-хатар йўқ, чунки шу вақтда Аллоҳи Таоло дунёни офарида қилган. Соҳиби тарихи Амир Темур Шарифи Яздий айтадики: «Уч фарзанд шу вақтларда туўилган. Биринчиси, ҳазрати Искандар, иккинчиси Ҳазрати Муҳаммад (с.а.в.), учинчиси ҳазрати Амир Темур Соҳибқирон».

Темур туўилгач Амири Жоку барлос унинг тарбиясига машўул бўлди.

Амир Темур олти ойлик бўлганда Соҳибқирон туўилгани барча иқлимларга овоза бўлди. Бир куни Туркия подшоси овга чиқди. Тоғда бир ўор кўринди. Ўша ўорга кириб кўрса, шу ўор ҳазрати Искандарнинг туўилган жойи экан. Ўша ўорда бир лавҳ бор экан. Унда: «Ҳазрати Муҳаммад (с.а.в.) туўилганларидан 800 йил ўтгандан сўнг бир бола дунёга келади ва у етти иқлимни олади, Туркия подшоси ҳам унинг қўлига асир тушади. Бу лавҳ Арасту ҳакимнинг хатидур», – деб ёзилган экан.

Туркия подшосининг хизматида Абу Мафохир номли ҳаким бор эди. У: «Мен бу йил қуръа ташлаб билдимки, Мовароуннаҳр мамлакатида бир бола дунёга келади. Унинг лақабини Искандари соний дейдилар» – деди. Бу сўзни Рум подшоҳи эшитиб, Бухоро подшоҳи Баёни Қулихонга нома ёзиб, Абу Мафохир ҳакимни кўп туҳфа ва ҳадя билан жўнатди. Ўша болани топиб ўлдиришни унга тайинлади.

Чақмиз номли ҳаким бор эди. У ўз вилоятидан Баўдод шаҳрига борди. Баўдод мамлакатининг подшоҳи Дилшод деган хотин киши эди. Чақмиз ҳакимнинг келганини эшитиб, уни саройга таклиф қилди. Чақмиз ҳаким: «Бу оқшом Баўдод қасри аўнаб кетади, шу сабабли мен саройга бормайман», – деди. Дилшод хотин бу башоратни қабул қилмади. У: «Қаср ҳафт жушдандур, аўанамайди», – деди. Иттифоқо, ярим кечада қаср аўнаб кетди. Дилшод хотин Чақмиз ҳакимни чақиртириб: «Бу воқеани қандай тушуниш керак?» – деб сўради. Чақмиз ҳаким: «Бу оқшом Мовароуннаҳр мамлакатида бир гўдак таваллуд топди. Шу сабабли қаср вайрон бўлди», – деди. Дилшод хотин у боланинг аҳволидан савол қилди. Чақмиз ҳаким: «Бу гўдак санга мусаллат бўлади, яъни сани юртингни олади», – деди. Дилшод хотин Чақмиз ҳакимни ўша болани ўлдириш учун Ироқдан Бухорога юборди.

Эрон подшоҳи шоҳ Шужў бир оқшом туш кўрди. Тушида офтоб осмондин Мовароуннаҳрга тушибди. Ҳакимдан: «Бу қандай воқеа?», – деб сўради. Ҳаким: «Мовароуннаҳрда соҳибқирон таваллуд топди, у рубъи маскунни олади», – деди. Шоҳ Шужў бу ҳакимни болани ўлдириш учун элчи қилиб Бухорога юборди.

Ҳиндистон подшоси малика Раъно ҳам ҳакимлардан, соҳибқирон дунёга келганлигини билиб, у ҳам бир ҳакимни болани ўлдириш учун элчи қилиб Бухорога юборди.

Соҳибқиронни ўлдириш учун Фарангистондан элчи келди.

Ўрис мамлакатидан ва Хитойдан ҳам элчилар болани ўлдириш мақсадида Бухорога келдилар.

Жами етти мамлакатдан етти элчи Бухорога келди.

Бухоро подшоҳи элчиларнинг барчаларини қабул қилди. Мусулмон мамлакатдан келган элчиларни ўнг томонига, қолган элчиларни чап томонига жойлаштирди. Элчилар подшоларидан олиб келган номаларини Бухоро подшосига топширдилар. Номаларнинг барчаси бир хил мазмунда бўлиб, қуйидаги сўзлар ёзилган эди: «Бухоро подшоҳи Баёни Қулихон. Сизга маълум бўлсинки, сизнинг вилоятингизда бир гўдак таваллуд топганига олти ой бўлди. Бу бола катта бўлгач, Соҳибқирон бўлиб барча мамлакатларни олади. Бу болани топиб ўлдиришга ёрдам кўрсатасиз деган умиддамиз». Подшо Ҳазрати эшонга юзланди. Ҳазрати эшон айтдиларки, «Аллоҳ томонидан болани тақдирига Соҳибқирон бўлиш ёзилган бўлса, буларнинг барча уринишлари бекор кетади». Шу сўзларни айтиб ҳазрати эшон Самарқандга жўнаб кетди. Подшо элчилардан: «Бу боланинг аҳволи сизларга қандай маълум бўлди?» деб сўради. Элчилар: «Ушбу йил туўилган болаларни бир назардан ўткарайлик», – дедилар. Подшо элчиларни масжиди жомеъга жам қилиб: «Ушбу йил туўилган болаларни ичидан соҳибқирон чиқади. Биз ўша болани саройда олиб қолиб ўз тарбиямизга оламиз. Шунга кўра ушбу йилда туўилган болаларни масжиди жомеъга олиб келинглар», – деб Бухорога жар солдирди. Бухоро шаҳридаги барча гўдакларни назардан ўтказдилар, қуръада кўринган нишона чиқмади. Ҳар бир болага бир сиқимдан олтин бердилар. Элчилар подшоҳга: «Буларнинг ичида у бола йўқ. Лекин бизга маълумки, у бола сизнинг қаламравингизда, яъни сизнинг мамлакатингиздадур», – дедилар. Подшонинг Сирож Қамарий деган вазири бор эди. Шу вазирни элчиларга қўшиб: «Буларга мамлакатнинг барча жойини кўрсат», – деди. Элчилар Самарқанд, Хўжанд, Ҳисор ва Шаҳрисабзни тафтишдан ўткардилар, боланинг нишонаси чиқмади. Элчилар яна қуръа ташлаб боланинг нишонасини Амир Жоку барлоснинг юртидан топдилар. Улар Амир Жоку барлоснинг юртига келдилар. Амир Жоку барлос уларни кўп зиёфат қилиб эъзозлади. Сўнгра элчилар мақсадни тушунтирдилар. Амири Жоку барлос: «Ман аввал аҳли аёлимни сизларнинг назарларингиздан ўткарай», – деди. Чиқиб элчиларнинг мақсадини Тегина бегимга айтди. Тегина бегим билдики, элчилар унинг боласини излаб келишган. Тегина бегим шу кеча тушида бухоролик шайхул аъламни кўрган эди. Шайхул аълам унга «Тургин, болангни олиб Бухорога боргин, бўлмаса болага қазои муаллақ рўй бериши мумкин», – дедилар. Тегина бегим бечора боласини қўлига олиб кечаси Бухорога қараб равона бўлди. Аллоҳи Таолонинг қудрати ва ҳазрати шайхнинг кароматлари билан бир нафасда Бухорога етиб келди. Бориб ҳазрати шайхнинг хонақоларига кирди. У ерда бир сандиқ бор эди. Тегина бегим сандиқнинг орқасига яширинди.

Элчилар: «Амир Жоку барлос бу болани қочирди», – деб ўйлаб ундан «Нега болани қочирдинг?», – деб сўрадилар. Амир Жоку барлос қасам ичиб: «У бир бегона заифа эди. Менинг уйимда яшаб турган эди. Қочиб кетибди», – деди.

Элчилар яна қуръа ташлаб Бухородан нишона топдилар. Бухородаги ҳазрати шайхнинг мозорларига келдилар. Тегина бегимнинг ушбу хонақода эканлигини билдилар. Саким бечора йиўлаб: «Эй, Аллоҳ, бу гўдакни ўзинг асрагин», – деб нола қилар эди. Элчилар Баёни Қулихонга хабар бердилар. Подшо келди. Ҳукамолар заифа боласи билан хонақода эканлигини айтдилар. Сўнгра Тегина бегимга: «Хонақодан чиқ, биз сенга тегмаймиз, бизга фақат бола керак», – дедилар. Тегина бегим чиқмади. Ҳука-молар ўзлари киришга аҳд қилдилар. Аввал Эрон ҳакими кирди. Яқин бориб болани онасининг қўлидан оламан деганида, осмондан тиў пайдо бўлиб, ҳакимнинг бошини кесиб ташлади. Ироқ ҳакими кирди. Яна ўша тиў пайдо бўлиб, унинг ҳам боши кесилди. Ўрис ҳакими кирди. Унинг ҳам боши кесилди. Фаранг ҳакими кириб, болага яқин бормасдан қайтиб чиқди. Ҳинду ҳакими унга таъна қилиб, уни қўрқоқликда айблади. Сўнгра ўзи кирди, унинг ҳам бошини тиў кесди. Туркиядан келган ҳаким кирди, яна тиў пайдо бўлиб, унинг бошини танидан жудо қилди. Хитой ҳакими ўлимдан қўрқиб кирмади. У: «Ман кофир бўлсам ҳам, сезиб турибманки, бу авлиёнинг қабри тепасида малоикалар бор. Бу тиў малоикаларнинг тиўидур. Аммо фаришталар итдан қочади, шунинг учун хонақога ит билан кирамиз» деди. Ит билан кириб Тегина бегим бечорани боласи билан олиб чиқдилар. Қоронўи туша бошлаган эди. Баёни Қулихон: «Кун кеч бўлиб қолди. Эрта тонгда болани қатл қиламиз», – деди. Ўша оқшом Баёни Қулихон шайхнинг қабрлари-ни бош томонида ётди. У туш кўрди. Тушида шайх: «Эй, Баёни Қулихон, ман сани подачиликдан подшолик даражасига чиқардим. Бечора Тегина бегим биздан паноҳ сўради. Уни боласи билан Амир Жоку барлосга бергин, Занжирсаройга олиб борсин. Сан кофирлар-нинг гапига кирмагин», – дедилар. Бўлўуси Амир Соҳибқирон ўлимдан омон қолди. Эрталаб подшо Амир Жоку барлосни чақир-тириб Тегина бегимни боласи билан унга топширди. Тирик қолган икки ҳаким ўз юртларига қайтдилар, лекин йўлда ўлим топдилар.

Ровийларнинг ривоятларига кўра, Темур 12 йил Амир Жоку барлоснинг қўлида тарбия олди. У болани ўз фарзандларидан ҳам яхши кўриб тарбият қилди. Амир Жоку барлос бу бола Тараўай Баҳодирнинг ўўли эканлигини билмас эди. Аммо тарихнинг гувоҳлик беришича, Амир Тараўай Баҳодир Амир Жоку барлос билан қариндош бўлган. Тараўай Баҳодир Кошўарни озод қилгач, бир оқшом туш кўрди. Тушида шайх унга: «Эй, бехабар, сенинг ўўлинг 12 ёшга кирди. Сен бу ерларда нима қилиб юрибсан», – дедилар. Тараўай Баҳодир уйўониб эрталаб йўлга тушди. Шаҳри-сабзга келиб катта хотинининг олдига кирди. Қараса хотинининг кўзи кўр, тили гунг, ўзи девона бўлиб қолган. Хотинини даволатиш учун табиб излади. Иттифоқо, маълум бўлдики Занжирсаройда Амир Жоку барлоснинг даргоҳида бир табиб аёл пайдо бўлибди. Касал хотинини олиб Занжирсаройга Амир Жоку барлоснинг ҳузурига келди. Йўлда бир дарахтнинг тагида иккита бола ухлаб ётарди. Атрофда қўй-қўзилар ўтлаб юрибди. Болалардан бирининг кўксида бир илон кулча бўлиб турибди. Бола уйўониб илоннинг калласини тишлаб узиб ташлади. Бу Темур эди. Тараўай Баҳодир ҳайратда қолиб, келиб кўришди. Боладан «Кимнинг боласи бўла-сан», – деб сўради. Бола «Ман Амир Жоку барлоснинг боласи бўла-ман», – деди. Болани етаклаб Амир Жоку барлоснинг қошига келиб, бола билан бўлган ҳодисани гапириб, ҳайрон қолганлигини айтди. Амир Жоку барлос: «Мен бу боланинг кўп ишларини кўриб ҳайрон қолганман», – деди. Суҳбатдан сўнг хотинининг касаллиги-ни баён қилди. Амир Жоку барлос: «Эй биродар, менинг қўлимда бир бегона хотин бор. Шу кўп тоату ибодат қилганидан сўнг табиб-лик илмига эга бўлди. Хотинингизни шу аёлга бир кўрсатинг», деди. Тараўай Баҳодир хотинининг қўлидан ушлаб олиб кирди. Тегина бегим: «Эй бобо, нима истагингиз бор?», деб сўради. Тарағай Баҳодир хотинининг дардини айтди. Тегина бегим хотинни таниб: «Хотинингиз бир оғир гуноҳ иш қилган экан, агар гуноҳига иқрор бўлса, тузалади», – деди. Айўун хотин ноилож қилган гуно-ҳига иқрор бўлди. Сўнгра Тегина бегим дуо қилди, Айўун хотин барча дардларидан қутулиб тузалди. Тегина бегим Темурнинг қўлидан ушлаб Тараўай Баҳодирга: «Мана бу бола сизнинг ўўлингиз, мен хотинингизман», – деди. Тараўай Баҳодир хотини ва ўўли билан кўришиб, сўнгра уларни олиб Шаҳрисабзга жўнади.

АМИР ТЕМУР ВА УНИНГ УЗТОЗЛАРИ

Биринчи устози Мулла алибек 7-ёшигача тарбия берган.

Иккинчи устози Шайих Шамсиддин кулол Қурони Каримсураларини ўргатган .

Учинчи устози Абдулла қутубга борганда 14 ёшда бўлган. Жанг санъатини ўргатган

Тўртинчи устози Самар Тархон исмли қиличбоз устани чорлаб мени унга шогиртликка берган

Менинг биринчи ўқитувчим мулло Алибек исмли киши бўлиб, мактабимиз маҳалламиз масжидида жойлашган эди. Машғулотлар пешинга бориб тугар, ўша пайт одамлар на- моз ўқиш учун масжидда тўплана бошлар эдилар. Биз бола- лар эса ўйинқароқ эдик – катталарнинг ибодат амалларини бажаришлари, диққатларини бир нуқтага қаратишларига халақит берган бўлсак керакки, намоз арафасида бизга уй- уйимизга тарқалишимиз учун рухсат бериларди. Ёшим ки- чик бўлгани туфайли ўзим уйимни топиб бора олмасдим, шунинг учун ҳам маҳалламиздаги каттароқ ёшли болалар- дан бири менга етакчилик қилар эди: у менинг қўлимдан тутиб, гавжум бозор майдонларини кесиб ўтиб, бир неча бор уйимга кузатиб қўйган. Ҳозир улуғворлик касб этиб, бутун жаҳон ҳукмдори бўлган чоғимда ҳам, мен ўша маҳал- ладошимга нисбатан қалбимда чуқур миннатдорчилик туй- ғусини ҳис этаман. У ҳозир ҳам ҳаёт – Кешда яшайди.

Устозимиз мулло Алибек хийла кексайиб қолган киши эди. У таълимнинг самарали воситаси – таёҳ, деб ҳисоблар, шунинг учун ҳам ўқувчилар онгига илк алифбо сабоқлари- ни тўқмоқ ёрдамнда сингдирарди. Мен унинг таёқ зарбала- рига дучор бўлмаган ягона ўқувчи эдим. Чунки менда фав- қулодда бир қобилият бор эдики, унинг кўмагида устоз берган топшириқларни тез ва осонгина ўзлаштирардим: ҳус- нихатда ҳам, талаффузда ҳам, ёд олишда ҳам бенуқсон эдим. Бир куни мулло Алибек мени отамга алқаб: «Ўғлингни қадрла – унинг идроки ва қувваи ҳофизаси бетакрор; шунинг ба- робарида у ҳар иккала қўли билан бирдек ёза олади. Бундай кишилар улғайиб икки дунёда ҳам ном қолдирар», – деган екан.

Мактабнинг бошқа ўқувчиларидан фарқли ўлароқ мен мажбурият юзасидан ўқиб, ўрганмас эдим. Аксинча, менинг ўзимда нлм олишга иштиёқ зўр эди. Шундан, уйга келга- нимдан кейин ҳам асосан даре билан машғул бўлар эдим.

Етти ёшга тўлганимда мулло Алибек мактабини тарк эт- дим. Ўқишимни бошқа мактабда давом эттирадиган бўлдим. Унда Шайх Шамсидцин деган уетоздан сабоқ ола бошла- дим. У Калом илмидан даре ўтар, бизга Қуръон оятларини ёд о лишни топшириқ берар эди.

Одатий машғулотларнинғ бири Қуръони каримнинг 91-сураси билан бошланди. Суранинг номи айнан устози- мизнинг исми билан ҳамоҳанг эди. «Шамс»(Қуёш) сураси 15 та оятдан иборат бўлиб, мен дастлабки сабоқдаёқ уни ўзлаштирдим. Шайх бундан росмана ҳайратланди, сўнг отамни ҳузурига чорлаб: «Узоқ йилликфаолиятим даврида

бунинг каби иқтидорли болани кўрмаганман. У бугун жуда қисқа фурсатда «Шаме» сурасини ёд олиб, мени лол қол- дирди», -деди. Сўзининг исботи учун сурани ёдцан айтиб беришимни сўради. Талабини бажардим. Севинчдан отам- нннг юраги ҳаприқиб кетдн. Унинг кўзларида қувонч ва ҳадик бор эди. Шундан бўлса керак у қўлларини кўкка чўзиб: «Эй Аллоҳ, фарзандимни дарду балолардан асра! Бедаво ва- бодан, бемаҳал қазодан сақла!» дея муножот қилди. Шун- / дан сўнг киссасидан бир тилла танга олиб, мулло Шамсид- (динга ҳадя қидди.

Шайх Шамсидцин сабоғига қатнай бошлаганимга бир ҳафтача бўлганди. Бир куни у болаларга умумий қилиб са- вол берди: «Қани айтинглар-чи, ўтирганда қай тахлит ўти- ришлик энг мақбул саналади?» Ҳар ким ўз билганича жа- воб қайтарди. Навбат менга келганида, «ўтиришнинг энг мақбули тиззалаб, чўк тушиб ўтиришлиқдир», деб жавоб цилдим, Устоз менга синовчан назар ташлаб, жавобимни изоҳлаб беришимни сўради. Дарҳол жавоб қайтардим: «Киши намоз пайти Аллоҳга сажда қилганида, Қуръон оят- ларини тиловат цилганида худци щу тахлит ўтиради», дедим. Устоз азбаройи ҳаяжонланиб кетганидан, «Офарин!» дея мени олҳади.

Шу воҳеадан сўнг устоз менинг таҳсилим билан жидций шуғуллана бошлади. Янги-янги сураларни ўргатишга кириш- ди. Қийналиб қолмаслигим учун, у менга ҳажман кичик-ки- чик сураларни ўргатар эди, Маълумки, пайғамбаримиз Му- ҳаммад (с.а.в.) ҳали Маккадан Мадинага ҳижрат қилмаган чоғи худци шундай суралар нозил бўлган. Мен бу сураларни устознинг дастлабкй қироатидан сўнг дарҳол ўзлашти- риб олар, устозимнинг қайта такрорлашига ҳожат қолдир- мас эдим.

Каминанинг дарсларга муносабатим, илм олишга бўлган иштиёқим устозни беҳад қувонтирди. У менга пайғамбаримиз (с.а.в.)га Маккада эканида нозил бўлган «Ёсин» сурасини ўргаташни бошлади. Бу сура ҳажман катта сура бўлиб, унда 83 та оят бор. Шайх бу ишнинг ғоят қийин эканини ҳис этиб, деди: «Темур, мен бу сурани жуда аниқ ва бенуқ- сон қироат қиламан. Сен уни яхшилаб тингла, сўнг худди мен талаффуз қилганимдек бенуқсон такрорлашга ҳаракат қил. Агар қийинчилик туғилса, тортинмай айт – ёрдамла- шаман!» Шундай деб устоз «Ёсин» сурасини жуда ҳам ифо- дали ва чиройли тажвид билан қироат ҳилди. Фақат даст- лабки «Я син вал Қуръаннл ҳаким» оятидан сўнг бир мудцат тўхтаб, «Ясин»нинг маъносини билиш, билмасли- гимни сўради. Мен билганимча жавоб қилдим. Яъни, «Я» арабчада бировга мурожаат қилинганда ёки бировни ча- қирмоқчи бўлганда ишлатиладиган товуш эканини, аммо бу ўринда «син» сўзи қандай маънога эга эканини билмас- лигимни айтдим. Устоз уқдирди: «син» – инсон маъносини беради, аммо ҳар бир кишига эмас, муҳим кишига нисбатан ишлатилади. Мен ҳақиқатан ҳам араб алифбосидаги бирги- на ҳарф «син» – «инсон» маъносини беришини билмас эдим, Шу боис бу ҳақда устозимга айтим.

«Назарий жиҳатдан сен ҳақсан. Тўғри таъкидладинг, – дея мени маъқуллади устоз, – «син» ҳарфи бошқа ҳарфлар сингари бир трвуш, у алоҳида ҳолда маъно моҳиятига эга эмас. Бироқ бу ҳарф «Сирра» маъносинии беради. Кўрдинг- ми, Аллоҳ ўз Расулини шу қадар севадики, унга «Эй Рай- ҳон!» деб мурожаат қилмоқда».

Мен ўша кезлари араб.тилини у қадар мукаммал билмас эдим. Шунинг учун ҳам устоз «Ёсин» сурасининг ҳар бир сўзидан англашиладиган маънолар усгида узоқ тўхталмади, фақат оятларнинг қисқача мазмунини таништириб ўтди.

Шундай қилиб устоз менга «Ёсин» сурасини бир марта ўқиб кўрсатиб бергач, мен ўзимдаги нусхани олиб уни такрорлашга киришдим. Бир неча маротаба такрорлаганим- дан сўнг уни батамом ёд оддим.

Ўша кезлари менинг кун тартибим қуйидагича эди. Эр- талабги нонуштадан сўнг мактабга, тушгача таҳсил олгач, шайх Шамсиддин ортидан пешин намозига сафда туриб, ибодат амалини бажариб бўлгач чўлга чиқиб кетар эдим.

Отам Тўрғай ҳамиша бир гапни такрорлар эди: яъни биз ҳарбий санъат билан шуҳрат қозонган аждодларнинг авло- ди эканмиз, шунинг учун ҳам болаликдан ҳарб санъатини ўрганишга бурчли эканман. Мана шундай даъватлар таъси- ридами ёки қонимда борлиги учунми илм олишга канчалик иштиёҳманд бўлсам, ҳарб ишига бўлган қизиқишим ҳам ун- дан кам эмасди. Кешга ёндош минтақаларда жуда катта яй- ловлар бўлиб, унда йилҳи уюрлари, ёввойи хачирлар тўда- си ўтлаб юрар эди. Шуларнинг сафида отамга тегишли бўлган, унча катта бўлмаган уюр ҳам бор эди.

Мен дарсдан кейин отминишниўрганиш иштиёҳида шу ерга келардим. Аввалига катта ёшдаги бирор киши минил- маган, ярим ёввойи бу отларии бўйсундириш йўлларини менга ўргатиб борди. Мен шу ишга оид барча қоидаларни бекаму кўст ўзлаштира бордим. Кейинчалик бу борада анча- йин малакага эга бўлдим. Ярим ёввойи отнинг ҳеч қачон олдидан ёндошмаслик лозим, чунки тишлаши мумкин. Ор- тидан яқинлашсанг – тепади. Унга ўнг ёки чап томондан ёндошиб мингач, ўнг ёки чап қўл билан ёлидан маҳкам тут- санг, у типирчилайди, депсинади, ирғишлайди, устидаги кишини ерга улоқтирмоқчи бўлади ва охир-оқибат ҳаракат- лари зое кетгач, бўйсунишдан ўзга чораси йўқлигини ҳис қилади – тинчийди.

Ҳар гал ёввойи отни минмоқчи бўлганимда мана шундай ҳаршиликларга дуч келар эдим. Уни мардонавор енгач эса» сакраб отга минар эдим-да, бир оз чоптирардим. У маъ- лум бир масофага боргач яна тўхтаб, энг сўнгги тихирли- гини намойиш этарди. Икки оёғини баланд кўтариб осмон- га сакрар, орҳа оёқлари билан депсиниб чавондозни ерга қулатиш пайида бўларди, охир-оқибат унинг ўжарлиги бар- ҳам топиб, тақдирга тан берарди.

Яйловда фақат отда сайр ҳилиш билангина кифояланмас эдим. Мен от усгида туриб ҳиличбозлик ҳилиш, ўқ отиш ва ўзимни мудофаа ҳилиш маҳоратимни ўстириш учун шуғул- ланардим. Бунда албатта мана шу санъатнинг ҳадисини ол- ган устозим менга кўмаклашар эди. От устида чопиб кета туриб ўқ узардим, аммо отган ўқим нишонга етиб бормас, қилич сирмашим ҳам кутилган натижани бермасди. Шунда устозим мени овутиб: «Сен ҳали ёшсан, мушакларинг бақув- ват эмас., Ҳали ўсиб улғаясан, тананг кучга тўлади – ўшанда ўҳни бехато узоҳ масофага отадиган бўласан», – дерди.

Ўша куни ҳам яйловда вақтни худди шу зайл ўтказдим. Куннинг иккинчи ярмида қош ҳорайгунга қадар от миниб қилич ўйнатиш, ўқ узиш, найза отиш машҳлари билан маш- ғул бўлдим. Уйга қайтгач овқатланиб, хуфтон намозини адо этгач ухлашга ётдим.

Эртасн куни мадрасада устозим мендан, «Ёсин» сурасини айтиб беришимни сўради. Ёдимда эди, бошдан-оёқ ёддан ўқиб бердим. Устозим яна мени олқишлаб, уч карра офа- рин айтди.

Шайх Шамсиддин қўл остида таҳсил ола бошлаганим- нинг учинчи йили мен Қуръонни батамом ёд олган эдим. Устозим шу муносабат билан шаҳарнинг илмли кишилари- ни анжуманга чақирди. Турган гапки бу йиғинга отам ҳам таклиф қилинган эди. Чақирилган барча меҳмонлар тўпла- ниб бўлгач, шайх уларга юзланиб: «Ўзингиз амин бўлинг ва синаб кўринг-чи, Темур Қуръонни ҳақиқатдан ҳам ўзлаш- тирдимикин?» – деди. Иштирокчилардан учта олим киши Қуръони каримдан учта суранинг номини айтиб, уни қиро- ат қилишимнй сўрашди. Баланд овозда оятларни қироат қилдим. Барча ҳойил қолди. Олҳишлашди ва мана шуйи- ғинда, барча бир овоздан менга «Ҳофиз» (Қуръонни ёдлаш ўқувчи) унвонини беришди.

Анжуман тугаб, йиғилганлар тарқагач Шайх Шамсиддин отамни ҳузурига чордаб, хайр-маъзур қилди: «Мен ни- маики билсам ўғлингизга ўргатдим. Бундан буён энди уни бошқа бир устоз таҳсилига беринг, токи у фарзандингизга дунёвий ва диний билимларни яна-да чуқурроқ ўргатиш ба- робарида, ҳаётнинг сир-асрорларини ҳам ўргатсин», – деди

Отам Шайх Шамсиддин мактабини муваффақиятли якунларининг

шш муносабати билан, унга бир от ва хачир совға

қилди. Бир неча кун ўтиб, мени Абдулла Қутб таҳсил бераётган мадрасага олиб бориб цўйди. Айтишим жоиз, Абдулла Қутб илмда беназир, юриш-туришда беқиёс салобатли киши эди. Шаҳарнинг казо-казолари ўз фарзандларини унинг сабоғига беришарди. Ўша кезлари мен тез улғайиб, жнсмонан такомилга эришиб бормоқда эдим. Ёшим ўн тўртга тўлиб, ташқи кўринишим биб-бинойи, хушбичим йи- гитча бўлиб кўзга ташлана бошлагандим.

Ёшим ўн олтига тўлди. Жанг санъатини шунчалар ўзлаш- тирдимки, тенгдошларимдан бирортаси ҳам кураш, ўқ отиш мусобақаларида менга тенглаша олмасди. Мушакларим шу қадар кучга тўлган эдики, агар осмонга қарата ўқ узеам, у булутлар орасида кўринмай кетар, орадан анча ваҳт ўтиб қайтиб тушар эди. Оғир вазнли кўплаб курашчилардан камина эпчиллигим билан ажралиб турардим. Мен ҳар бора- да бошҳалардан устуи бўлишга, улар бажариши мушкул бўлган машқларни бажаришга ҳаракат қилар эдим. Шундай машҳлардан бири – учта отни ёнма-ён чоптириб бири- дан иккинчисига сакраб минишни машқ қилардим.

Отларимиз яйловда ўтлаб юрган кезлари уларни тақа- лаш зарурати йўқ эди. Миниш ёки юк ташиш мақсадида шаҳарга олиб келинганидан сўнг, шунга эҳтиёж туғиларди. Мен бу ишни бировнинг ёрдамисиз танҳо ўзим бажара олар- дим: отнинг туёғини оёқларим орасидан ўтказиб, бир қўлим билан тутиб турардим-да, бошқаси билан тақани ўрнашти- риб михлар эдим. Ҳолбуки шу борада тажрибаси бор ки- шилардан сўрасангиз, мен айтаётган юмуш осот эмаслиги- ни ва буни ҳар қандай киши ҳам бажара олмаслигини айтдим

Менинг севимли машғулотларимдан яна бири, катта тез- лик билан югуриб бораётган отюшг эгаридан тутиб гоҳ у- гоҳ бу томонига сакраб оёғимни ерга тегизар-тегизмас яна эгарга ўнгланиб олищцан иборат эди. Бу машғулот кейин- чалик жангларда ёвнингў1^ларига чап бериш учуй асқотди. Тўғри, бундай чоғлари отам ҳалок бўлар, аммо ўзим омон ва бешикаст ҳолар эдим.

Чавандозлиқдан тапщари сувда сузиш борасида ҳам ма- ҳорат касб этган эдим. Жайҳун дарёси Мовароуинаҳр бўйдаб оқиб ўтади. Баҳор кезлари у тўлиб-тошади, ўзанига сиғмай қолади. Бир соҳилдан иккинчисига сузиб ўтиш оғир- лашади, ҳатто оқим хавфли туе олади. Мен мана шундай вазиятда ҳам қарама-қарши соҳилга сузиб ўтардим. Бунинг учун эса сувга тушишим билан ўзимни оқим ихтиёрига топ- ширар эдим. У мени оҳим бўйлаб олиб кетаркан, аста-ее- кин нариги соҳилга яқинлашиш ҳаракатида бўлар эдим: бу ҳол токи соҳилга етмагунимча давом этарди. Турган гапки дарёни тўғри кесиб ўтсам, шубҳасиз ғарқ бўлишим тайин эди. Шунинг учун ҳам бу ўриНда ақл ва тадбир қўллаш мақсадга мувофиқдир. Менинг яна бир машғулотим ёввойи от- ларни ушлаш эди. Уюр оралаб танланган отнинг бўйнига арқон солиш осон иш эмас. Мабодо уни чўчитиб юборсанг, бутун уюр безовталаниб қочишга тушади. Бу эса айнан тан- ланган отни қувиб ушлашни қийинлаштиради. Шунинг учун ҳам аксар ҳолларда бу ишга бир кун сарф бўлади. Мен учун эса саноқли дақиқаларгина кифоя эди. Мен ҳеч қачон уш- ламоқчи бўлган тулпоримга тўғридан-тўғри яқинлашмас- дим, чунки у менинг режамни пайқамаслиги лозим. Шунинг учун ҳам худди бошқа бир отга каманд ташламоқчи бўлган- дек кўрсатардим ўзимни: от ҳеч нарсадан ҳадиксирамай қўйгач эса унинг бўйнига арқон ташлаб, уюрдан олиб чи- қар эдим.

Хуллас, ўн олти ёшимда мен барча илмларни

ўзлаштиргандим. ²

Тўртинчи устози Самар Тархон исмли қиличбоз устани чорлаб мени унга шогиртликка берган. У менинг қиличбозлик маҳоратимни устиришга масул бўлди.Самар Тархон икки қулоч арқон олиб клелди.Ақлга сиғмайди “ Арқонга бало борми?”-деган ўй кечди хаёлимдан. У эса ана шу арқон билан ўнг қўлимни танамга махкам боғлади ва эй Темур сен хозир бир қўлли одамсан, бир қўлинг у ҳам бўлса чап қўлинг ишлайдихолос. Сен шу зайил қилиоч ўйнатишинг лозим шуни машқ қиламиз деди.Самар Тархоннинг Сабоқлари зойи кетмади. Мен ҳар иккала қўлимни ҳам бирдек ишлата олар эдим.Самар Тархоннинг берган ўгитлари 1362-йилда Сеистонда бўлган жангда Амир Темурнинг ўнг қўли ўнг оёғидан ярадор бўлганда соҳибқирон чап қўли билан жангни давом эттирди ва ғалаба қозонди.

АМИР ТЕМУР ВА АлЛоМаЛАР

Амир Темурнинг олимларга ҳомийлиги, илму фан аҳлини қадрлаши ҳаммаёққа ёйилибди. Дунёнинг ҳамма томонларидан олимлар оқиб кела бошлабдилар. Амир Темур ўз паноҳидаги олимлар келгинди олимларни турли масалада мусоҳаба қилдириб кўрар, савол-жавобга қараб юртда олиб қолар, билими иқтидорига қараб иш билан таъминлар экан.

Кунлардан бир кун узоқ юртларнинг биридан уч олим келибди. Соҳибқиронга учраб самарқандлик олимлар билан савол-жавоб қилишликларини айтиб, енгсалар катта иномлар, совға-саломлар берилишини, енгилсалар шу ерда қолиб, Амир Темур хизматига киришликларини айтибдилар. Амир Темур рози бўлибди. Уларнинг бошлиўи;

– Ҳар биримиз биттадан савол берамиз, борди-ю, юртингиздаги олимлар саволларимизга жавоб бериша олсалар сизнинг фуқаролигингизни қабул қилиб, сизнинг хизматингизда бўламиз. Мабодо жавоб бериша олмаса, ўзларидан кўришсин, – дебди-да, олимларни катта майдонга йиўдиришни айтибди. Соҳибқирон юртидаги барча олимларни тўплашибди. Шунда меҳмонлар савол бера бошлабдилар. Бирови ўрнидан туриб, ерни доира шаклида чизибди ва олимларга қарабди. Ҳамма жим эмиш, саволга жавоб берувчи олим бўлмабди. Шу пайт меҳмон олим, жавоб бўлмади дегандай Темурга қарабди. Соҳибқирон ниҳоятда ўазабланиб, тишларини арслондай ўижирлатибди. Шу пайт олимлар орасидан бир йигитча ўртага чиқиб:

– Олампаноҳ, рухсат этсангиз, меҳмон саволига жавоб қилсам, – дебди. Амир Темур:

– Рухсат, жавоб бер, – дебди. Йигитча меҳмон олим чизган доирани қоқ иккига бўлиб, яримини ўз томонига қолганини меҳмон томонган имо-ишора қилибди-да, қўл қовуштириб жим тураверибди. Амир Темур меҳмон олимга қарабди, у:

– Жавоб тўғри, у енгди, – дебди. Иккинчи меҳмон олим ўрнидан туриб, қорнини силаб, кўкрагини кериб, икки қўлини ёнига осилтирибди-да, йигитчага қараб имо-ишора қилибди. Йигитча бир дона тухум олиб келишларини илтимос қилибди. Кейин тухумни олиб меҳмон олимга кўрсатибди-да бу ҳам қорнини силаб, юзларини буриштирибди, икки қўлини ёнига уриб, осмонга қараб парвоз қилгандай бўлиб, унга қараб, жим тураверибди. Меҳмон олим:

– Жавоб тўғри, у топди, мен енгилдим, – дебди.

Учинчи олим ўрнидан туриб, тўрт бармоўини юмиб, кўрсатгич бармоўини очиқ қолдирибди-да, йигитчага кўрсатибди. «Жавоб қил», – дегандай имо-ишора қилибди. Ёш йигитча Соҳибқирон билан турган олимларга тавозе қилибди-да, кўрсаткич ва ўрта бармоқларини найза қилиб меҳмон олимга таҳдид қилибди ва унга қараб жим тураверибди. Учинчи меҳмон олим:

– Жавоб тўғри, мени ютди, – дебди-да, Соҳибқиронга таъзим қилиб, бориб жойига ўлтирибди. Бу имо-ишора савол-жавоблардан ҳамма ҳайратга тушибди. Амир Темур имо-ишора орқали ўтган бу савол-жавобларнинг маъноларини очиқ билдиришларини буюрибди. Меҳмон олимларга қараб:

– Қани, айтинглар-чи, имо-ишора билан қандай саволлар бердингизлар-у, нега ҳали ҳеч кимга таниш бўлмаган ёш йигитчанинг жавобларига тўғри, биз енгилдик! – деб жавоб қилдинглар, – дебди. Меҳмон олимлардан биринчи савол бергани:

– Бу йигитча тенгги йўқ донишманд, олим экан. Менинг имо-ишора билан берган саволимга ниҳоятда чуқур, пухта жавоб берди. Мен ерни доира шаклида чизиб, имо-ишора асосида ернинг тарвуздай думалоқлигига ишонасизми деб сўрадим. Йигитчангиз: доирани қоқ ўртасидан иккига бўлиб менга қаради ва бу – ер думалоқликдан ташқари, унинг ярми қуруқлик, ярми суюқликдан иборат дегани эди, – дебди.

Амир Темур:

– Офарин! – деб юборибди. Иккинчи меҳмон олим ўрнидан туриб, – дебди:

– Мен йигитчангизга қорним, қўлларимни кўрсатиш билан ҳаётдаги мавжудот нимадан тарқалган, деб сўраган бўлдим, йигитчангиз бало экан, тўғри жавоб бериб: –Ҳаммаси тухумдан тарқалган ва ундан кўпаяди, – деб имо-ишора қилди ва мени енгди.

Амир Темур:

– Балли! – деб юборди. Учинчи меҳмон олим ўрнида туриб:

– Мен бир бармоқни кўрсатиш билан Худонинг бирлигига ишонасизми, – дедим. Ёш йигитча олимингиз: икки бармоўини кўрсатиб: – Ишонаман, аммо ёнида пайғамбаримиз ҳам борлар, – деди. Мен унинг жавобидан қаноатландим.

Шунда уч мусофир олим: «Биз йигитчангизнинг жавобларидан ниҳоятда қаноатландик», – дейишибди.

Амир Темур ёш йигитчага қараб: – Сен меҳмон олимларнинг саволларига берган жавобларингдан қониқдингми? Тўғри жавоб берганмидинг? Улар, жавобларингни тўғри англашибдими? – деб қайта-қайта сўроққа тутибди. Чунки у йигитчанинг жавобларини бошқачароқ бўлишини ўйлаб ўлтирган экан. Йигитча ўртага чиқиб, Соҳибқиронга меҳмон олимлару ўлтирган олимларга қараб таъзим қилиб:

– Йўқ, меҳмон олимлар жавобларимни нотўғри англашибди, мен уларнинг имо-ишора билан берган саволларида бошқачароқ жавоб қилган эдим.

Яъни, биринчи меҳмон олим узоқдан юриб, чарчаб ҳориб келганидан қорни оч экан, бир товоқ ош бўлса нима қилардинг, деб сўради, мен ярим сизга, қолган ярим менга бўларди, – деб жавоб қилдим. Иккинчи меҳмон олим ҳам узоқ юриб, ҳориб-чарчаганидан қорни очиққан экан, у менга қорнини кўрсатиб, бирор нарса топиб бермасанг, аҳволим чатоқ бўлади, – деди, – мен битта тухум олдириб келиб ҳозирча шу тухумдан бошқа ҳеч нарса йўқлигини, ҳозирча еб туришини, ўзим ҳам очликдан енгиллашиб худди қушга ўхшаб учиб кетишга тайёрлигимни айтдим. Учинчи меҳмон олим бўлса, менга таҳдид қилган бўлиб, агар овқат топиб бермасанг, бир кўзингни ўяман деб бармоўини кўрсатган эди, мен икки бармоўимни кўрсатиш билан: «Мен эса сенинг иккала кўзингни ўйиб оламан!» – дедим, – менинг аниқ жавобларим шулар эди.

Бу савол-жавобдан Соҳибқирон хурсанд бўлиб, уч мусофир олимни саройида олиб қолиб, ҳалиги йигитчани олимларга бош қилиб уларнинг ҳар бирига от билан сарполар берибди.

Пиру устозларГА эътироф

Амир Темур ўзининг қўлга киритган барча зафарларини пиру устозлари – шайх Шамсиддин Кулол ва Саййид Барака номлари билан боўлайди. Шарафиддин Али Яздийнинг ёзишича, Мир Саййид Барака 1370 йили Амир Ҳусайн билан учрашади. Амир Ҳусайн эса унинг ҳурмат-иззатини жойига қўймайди. Бундан ранжиган Саййид Амир Темурга мурожаат қилиб, унга ноўора ва байроқ ҳадя этади. Жаҳонгир уни иззат-икром билан қабул қилиб, барча истакларини бажаради. Шундан сўнг Амир Темур билан Саййид Барака ўрталарида бир-бирларига нисбатан теран ҳурмат ва самимий дўстлик юзага келади. Жаҳонгир Мир Саййид Бараканинг маслаҳат ва ўгитларига доимо қулоқ солган. Масалан, 1383 йили Амир Темурнинг синглиси вафот этади, бундан қаттиқ қайўурган Соҳибқирон тушкунликка тушади, давлатни бошқариш ишларидан ҳам кўнгли совийди. Шунда Мир Саййид Барака бошлиқ бир гуруҳ дин аҳли унинг кўнглини кўтарадилар ва давлатни бошқариш ишларини давом эттиришни сўрайдилар. Пирнинг ўгитларидан тўғри хулоса чиқарган Амир Темур яна қаддини тиклаб, давлат бошқарувига фаол киришади.

Мир Саййид Барака Амир Темур 1391 йили Олтин Ўрда ҳукмдори Тўхтамишга қарши жангга отланганида ҳам кўп дуолар қилган. Ибн Арабшоҳ бу жанг билан боўлиқ қизиқ бир воқеани шундай тавсифлайди: «Темур қўшинлари билан Тўхтамиш қўшин-лари ўртасида шиддатли жангда мўғулларнинг қўли баланд кела бошлади. Шу маҳал жанг майдонида Мир Саййид Барака пайдо бўлади, кайфияти бузилган Темурга таскин беради ва отдан тушиб, кафтига бир ҳовуч майда тошларни олиб яна отга минади-да, қандайдир дуоларни пичирлаб, «ёўий қочди» деб бақиради ва тош-ларни душман томонга қараб сочади. Амир Темур ва унинг лашкар-лари ҳам «ёўий қочди» дея ҳайқириб душманга ташланади. Шу тариқа Тўхтамиш бошлиқ мўғул қўшинлари тор-мор келтирилди».

Амир Темур ўзининг тузукларида ёзади: «Тўхтамиш билан бўл-ган жангда ўаним лашкарлари кўплигидан ва менинг лашкарларим эса озлиги, очлигидан кўп азият тортган эди. Шу пайт соҳиби дуо бўлмиш Амир Зиёвиддин Сабзоварий бошидан салласини олди, қўлларини дуога очиб (мен учун) Тангридан зафар тилади. Ҳали дуоси тугамай туриб дуо таъсири кўринди (лашкарларим ёўийни қочирдилар). Яна бир мисол шулки, саройим ҳарамидагилардан бири қаттиқ оўриб, ўлими яқинлашди. Дуогўй Сайидлардан ўн икки киши йиўилишиб келдилар. Ҳар бири ўз умридан бир йилни унга баўишлади ва у соўайиб яна ўн икки йил яшади».

Мир Саййид Барака билан Амир Темур сўнгги бор 1403 йили Озарбайжоннинг Қорабоў деган жойида учрашишади. Амир Темур Саййид Баракани кутиб олиш учун чодиридан чиқади ва иккаласи бир-бирларини қучоқлаб, узоқ вақт йиўлайдилар. Чунки Саййид Барака Темурга унинг суюкли набираси Муҳаммад Султоннинг ўлими муносабати билан таъзия билдиришга ҳали улгурмаган эди.

Али Яздийнинг қайд этишича, 1404 йили Амир Темур Қорабоғ-да қишлаб турганда Саййид Барака оғир касал бўлиб, оламдан ўтади. Соҳибқирон бу воқеадан қаттиқ қайўуради ва улуғ Саййид-ни Андихўйга дафн этмоқни буюради. Бу Амир Темур Саййид Баракага Андихўйни вақф қилиб берганининг яна бир исботидир. Дарвоқе, «Зафарнома»да ёзилишича, Амир Темур Ғарб мамлакат-ларига қилган етти йиллик юришидан ғалаба билан Самарқандга қайтаётганида Андихўй орқали юрган. Демак, пири Саййид Барака қабрини зиёрат қилиб ўтган.

Бошқа бир манбаларда таъкидланишича, Соҳибқирон Ироқ мамлакатида ниҳоятда оғир аҳволга тушиб қолади. Шу вақтда Ироқ мамлакатида авлиёуллоҳлардан, яъни Аллоҳнинг яқин дўстлари бўлмиш парҳезкор, муттакий, соҳиби илм ва соҳиби ҳилм оға-ини Саййид Барака ва Саййид Неъматуллоҳ Амир Темурнинг оғир аҳволга тушганларидан хабар топиб, бутун молу дунёлари ва ўзларига тобе бўлган кишилар билан биргаликда Амир Темурга ёрдамга келадилар. Темур Ироқни забт этганидан сўнг биродар-ларга эътиқоди ва муҳаббати беқиёс ортади.

Саййид Амир Кулол Соҳибқирон Амир Темурнинг асосий пир-ларидан бири эди. Унинг шамойили қуйидагича бўлган: узун бўй-ли, буўдойранг, кўкраги кенг, қўллари узун, чатмақош, соқолига оқ оралаган, жисмонан бақувват, паҳлавон келбатли. Пайғамбаримиз наслидан бўлгани учун Саййид ва Амир дейишар эди. Отаси Амир Ҳамза Яссавия шайхларидан Саййид отанинг дўсти бўлган. Саййид Амир Кулол табиатан жуда камтарин инсон бўлиб, эътироз ва қайсарлик нималигини билмаганлар. Волидалари: «У қорнимда-лигида оғриқдан қутулмасдим. Бу ҳол бир неча марта такрорланди. Шундай кейин луқманинг ҳалол бўлишига диққат қиладиган бўлдим. Оғриқ ҳам йўқолди», – деб эслаганлар.

Саййид Амир Кулолнинг ҳунари кулолчилик эди. Ёшлигида кураш тушишни севар, жуда яхши курашар эди. Уни таниган ва севган томошабинлардан биттаси бир куни: «Бу зотнинг кураш билан машўул бўлиши Саййидлик шарафига муносиб эмас», – деб ўйлайди ва шу заҳоти уни уйқу элтади. Тушида қиёмат бўлгани ва ўзининг кўкрагигача лойга ботгани, чиқишига кучи етмасдан жуда қийналганини кўради. Шунда узоқдан Амир Кулол етиб келиб, қўлидан маҳкам ушлаб, уни ботқоқликдан қутқаради. У одам уйқудан уйғонади, қарасаки, кураш ниҳоясига етган… Амир Кулол унга рўпара келади ва «Сен тушда кўрган кун учун паҳлавонлик қилаяпман. Сени ва сенингдек ботқоққа ботганларни Худонинг изни билан қувват ва ҳиммат ила қутқараман», – дейди. Шунда у киши тавба истиғфор қилиб, унинг энг садоқатли шогирдига айланади.

Саййид Амир Кулол бошқа бир куни кураш майдонида муваффақиятлар кўрсатган Хожа Муҳаммад Саммосий ҳазратлари ўша ердан ўтаркан, тўхтаб курашни томоша қилади. Шунда мурид-ларидан баъзилари ҳазратнинг кураш томоша қилишига таажжуб-ланиб, ҳар хил шубҳаларга боришади. Бунинг устига ҳазрат дарҳол: «Бу майдонда бир азамат эр бордирки, кўп азаматлар унинг суҳбати баракатидан камолга етадилар. Хоҳлардимки, у бизга мурид бўлсин, унинг таълим ва тарбияси хизматида бўлайлик», дейдилар. Шу заҳоти кураш тушаётган Амир Кулолнинг қалби Муҳаммад бобо Саммосий ҳазратларининг ҳиммат назаридан ҳушёр тортиб, дарҳол курашни ташлайди, келиб ҳазратнинг оёқларига йиқилади.

Кейин зоҳирий ва ботиний илмлардан таҳсил олиб, замонаси-нинг етук шайхи бўлади. Саййидлиги билан бир қаторда шариат, тариқат, маърифат ва ҳақиқат даражаларига юксалади.

Ривоят қилишларича, бир куни ҳазрат Амир Кулол жума намо-зини адо этгач, Бухородан уйларига йўл олдилар. Калонободга етиб келганларида, Фатҳобод билан Гулобод ўртасидаги бир майсазорда суҳбат қуриб ўтирган бир тўп ёш йигитларни учратдилар. Суҳбат дарвишлар ҳаёти ва авлиёлар валийлиги ҳамда кароматлари ҳақида борарди. У ерда Амир Темур ҳам бор эди. Амир Кулол ўз шерик-лари билан ўтиб кетаётганида, Амир Темур уларни кўриб қолибди ва бу дарвишлар кимлар деб сўрабди. Улардан бири бу киши Ҳаз-рат Амир Кулол эрурлар, деб жавоб берибди. Шунда Амир Темур тезда ўрнидан туриб, сар-сар шамоли каби ҳазрати шайх қошига етиб келибди ва шундай илтимос қилибди: «Эй, диннинг бузрук-вори ва тўғри йўлга бошловчи. Сизнинг карамингиздан баҳраманд бўлмоқни ўйлаб юрардим, менга бирор нарса десангиз, токи дар-вишлар кўнгли таскин топишига сабаб бўлса». Шунда ҳазрат Амир Кулол дебди: «Дарвишларнинг сўзлари махфий эрур, то азизлар ру-ҳониятидан кўрсатма бўлмаса, биз ўз-ўзимиздан бирор нарса айта олмаймиз. Бизнинг бобомиз (ҳам) ҳеч қачон ўзларича (бирор сўз) айтмаганлар. Сиз кутинг, ўафлатда бўлманг, чунки сизнинг келажа-гингизда буюк ёруўлик кўрмоқдамиз, у албатта, сизга насиб этгай».

Ҳазрат Амир Кулол ўз уйларига етиб бориб, маълум вақт хилватда бўладилар. Сўнг чиқиб хуфтон намозини жамоа бирла ўқиб, кейин машойихлар руҳониятидан ул кишига бир хабар етиб келади. Амир Кулол дарҳол шайх Мансур исмли халифаларини чақириб, (у Қаромонда яшарди) шундай буюрибдилар: «Тезда йўлга чиқгил ва Амир Темурга бориб айтки, зудлик билан Хоразм-га йўл олсин. Ҳеч нарсага қарамасинлар, агар ўтирган бўлсалар турсинлар ва агар турган бўлсалар ўтирмасинлар. Машойихларнинг арвоҳи барча мамлакатни бошдан оёқ сизга ҳамда сизнинг фар-зандларингизга берилганидан хабар берди. Хоразмни қўлга кирит-гач, сўнгра Самарқандга қайтинг». Шайх Мансур Амир Темур ҳузурига етиб борганида, у оёқда туриб жавоб кутаётган экан.

Шайх Мансур бу хабарни етказди ва Амир Темур ҳам тўхта-масдан жўнаб кетади. Бир мунча йўл босиб ўтгач, бир тўда киши-лар келиб, Амир Темурнинг чодирини ўраб олишади, қанчалик излашмасин, ҳеч топа олмайдилар ва бирор киши қаёққа кетганини ҳам кўрсата олмайди. Шундан сўнг Амир Темурнинг ишлари кундан кунга юришиб бораверади.

Соҳибқирон 1381 йили Ҳарируд водийсида учинчи пири, шайхулислом Зайниддин Абубакр Тойободий билан учрашади. Улуғ пир Темурбекка кўзига «Куч-адолатдадур» сўзлари битилган узукни совға қиларкан, уни ҳамиша адолат билан иш олиб боришга, халқларни ҳукмдорларнинг зулмларидан халос қилишга даъват этади. Бу ҳам Тойободийдай улуғ шайх Амир Темурнинг олдинги икки пирларидек, ундаги беқиёс куч-қудратни, зафарли, улуғ ва шавкатли тақдирни олдиндан кўра билганлигидан далолат, десак муболаға қилмаган бўламиз. Эҳтимол, бу буюк зот Соҳибқирон-даги бақиёс куч-қудрат бошқа ўзанга бурилиб кетмаслигининг олдини олиб, айнан ўша узукни унга инъом этгандир. Кейинроқ Зайниддин Тойободий Соҳибқиронга мактуб ёзиб: «Абдулмансур Темур, салтанат ишларида тўрт нарсага амал қилгин, яъни: 1) Кен-гаш; 2) машварату маслаҳат; 3) қатъий қарор, тадбиркорлик ва ҳуш-ёрлик; 4) эҳтиёткорлик. Чунки кенгаш ва машваратсиз салтанатни барча қилган ишлари ва айтган гаплари нотўғри бўлган жоҳил одамларга қиёс қилиш мумкин; унинг айтган сўзлари ва қилган ишлари бошга пушаймонлик ва надомат келтиргай»³.

Ҳирот яқинидаги Тойобод қишлоўида машҳур авлиё Зайниддин Абу Бакр Тойободий яшардилар. Ҳофизи Абрўнинг ёзишича, Темур уламони ҳузурига чорлайди, лекин олим «Менинг унда ишим йўқ, иши бўлса ўзи келсин», деб жавоб қайтаради. Темур бундай журъатли одамни кўришга иштиёқи ортиб, даргоҳига боради. Кейин у айтган эканки, «Ҳар доим бировга юзма-юз бўл-сам, уни салобати босарди, бу сафар чолнинг салобати олдида шо-шиб қолдим». Ибн Арабшоҳнинг қайд этишича, шайх Темурнинг кафтига икки қўлини қўйди. Темур (кейинчалик) деди: «Агар шайх елкамдан тезлик билан қўлини олмаганда, чиндан ҳам мени (тоғ) босиб қолади, деб ўйлаган эдим. Гўё осмон ерга узилиб тушган-у, мен ўзимни еру осмон ўртасида майда-майда бўлиб кетгандек тасаввур қилдим».

Соҳибқирон бу улуғ инсон билан бир умр муносабатларини узмади, ундан маслаҳатлар олиб турди. Зайниддин Тойободий Темурнинг маънавий пирларидан бирига айланди.⁴

Шуни ҳам қайд этиш жоизки, Соҳибқирон Амир Темур нақшбандия тариқатига амал қилган ва бу ҳақда шундай деганди: «Пири комил Шайх Баҳовуддин Нақшбанднинг «Кам егин, кам ухла, кам гапир», деган панду насиҳатларига амал қилдим. Аркони давлатга, барча мулозимларга ҳам айтар сўзим шу бўлди. «Кам енглар, очарчилик кўрмасдан бой-бадавлат яшайсизлар, кам ухланглар – мукаммалликка эришасизлар, кам гапиринглар – доно бўласизлар!»⁵

АМИР ТЕМУР ВА ИЛМ АҲЛИ

Соҳибқирон Амир Темур ҳукмронлигининг илк йилларидан бошлаб дин пешволари ва шайхлар билан илиқ муносабатлар ўрнатилганлиги ҳамда уларнинг насиҳатларига қулоқ солганлиги маълум. Унинг мол-дунёси ва сиёсий куч-қудрати бўлмаган ўсмир вақтида ҳам диний раҳнамоларга эҳтиром кўрсатгани ҳақида қуйидагича ҳикоя етиб келган: «Темур эгнидаги яккаю ягона кийимини сотиб, қўлига теккан пул билан бир эчки харид қилади ва Шайх Шамсиддин Кулолни зиёрат қилгани боради. Ҳадя учун олинган эчкининг бўйнига боўланган арқоннинг бир учини ўз бўйнига боўлаган Темур муридлари билан зикрга тушаётган шайхни зикр битгунга қадар оёқда тик турган ҳолда сабр билан кутади. Унинг бу ҳаракати шайх Шамсиддин Кулолга ёқиб тушади. Зикр ниҳоясига етгандан сўнг Темур шайхнинг қўлини ўпиб, ҳузурида тиз чўкади ва унинг учун дуо қилишини сўрайди. Шайх унинг бу истагини қабул қилади»⁶.

Амир Темурнинг диний уламоларга нечоўлик аҳамият бергани-дан дарак берувчи қуйидаги маълумотлар тарихий асарларидан ўрин олган: 1367-68 йилда Темур Амир Ҳусайн билан ёвлашиб қолган пайтда Амир Ҳусайн Хўжанд ва Тошкентдаги уламо ва шайхларга «Амир Темурнинг ҳузурига бориб, орамиздаги ушбу хусуматни бартараф қилинг», дея илтимос қилади. Ушбу мўътабар кишилар Соҳибқироннинг олдига бориб, дуо ва ҳамду санолар айтгач, «Қўшинни жанг учун сафарбар этиш халқ ва мамлакатнинг паришон ва хароб бўлишига сабаб бўлади. Сизнинг эзгу ниятингиз ва эътиқодингиз сулҳ тузишга мойилдир. Сулҳ бўлса мамлакат обод бўлади, халқ ором топади. Бинобарин, Аллоҳ «Сулҳ хайрдан-дир», дея буюрган» деб айтадилар. Ўша фурсатда Темурнинг анча олдин кўрган бир туши ёдига тушади: Бир кун Хўжанд дарёсида қайиқ ва соллар тўпланган, ўзи эса тахтанинг устига ўтирган бир аҳволда эмиш. Бу ҳолатдан унга ёрдам берадиган ва қутқарадиган Аллоҳдан бошқа ҳеч кимса йўқлигини билганидан тахтанинг усти-га сажда қилган ҳолда Аллоҳга ёлвораётганмиш. Шундай бир аҳво-лда уйғонган Соҳибқирон тушидаги сувни қўшинга йўйган эди. Ушбу тушни эслаган Темур уламо ва шайхларнинг истаги бўйича жанг қилишдан воз кечади ва Амир Ҳусайн билан сулҳ тузади8⁷ .

1372-73 йилда эса Амир Темур Хоразм ҳокими Ҳусайн Сўфига элчи юбориб, Хоразмнинг Чингизхон давридан бери Чиўатой улусига қарашли бўлгани сабабли унга тегишли эканлигини айтган пайтда Ҳусайн Сўфи «Мен бу мамлакатни қилич билан олдим, фақат қилич билан топшираман» дея жавоб бергач, катта қўшин билан сафарга чиқади. Фақат Мавлоно Жалолиддин Кеший ва Хожа Исомуддин Мозий каби Мовароуннаҳрнинг обрў-эътиборли уламолари Хоразмнинг «қуббатул ислом (ислом динининг қуббаси)» эканлигини айтган ҳолда «Ер юзида мусулмонларнинг фахри, улуғ уламо ва шайхларнинг умргузаронлик қилган жойи бўлмиш Хоразм бир кишининг ўарази юзидан катта бир қўшиннинг оёқлар остида ҳалок бўлмаслиги керак» дейишади ва Темурга «Агар мақбул кўрсангиз улуғлардан бири воситачи бўлсин, Аллоҳнинг ҳукми билан икки томонни яраштириб қўйсин ва қон тўкилмасин» тарзида маслаҳат беришади. Темур уларнинг насиҳатига қулоқ осиб, Мавлоно Жалолиддин Кешийни орада сулҳ тузсин, дея Ҳусайн Сўфига йўллайди.⁸

Амир Темур уламонинг фикр ва насиҳатларига эътибор берганлигига яна бир далил сифатида шу воқеани келтириш мумкин: «Кунлардан бир кун Темур Эрон ва Туроннинг обрў-эътиборли олим ва қозилари билан биргаликда ўтириб, уларнинг илмий суҳбатларидан баҳраманд бўлиши асносида уларга ислом динига алоқадор муҳим ва баҳсли масалалар бўйича саволлар бераётган эди. Олимлар ҳам Темурга муносиб жавоб беришлари баробарида Соҳибқироннинг ҳар бир сўзини бамаъни эканлигини эътироф этиб, тинимсиз маъқуллашарди. Шундай бир паллада Темур олимларга «Ўтган асрларнинг уламоси ҳукмдорларга тўғри йўлни кўрсатишарди. Сизлар нега менга бундай қилмайсизлар, амалга оширилиши керак бўлган нарсаларни нечун менга айтмайсизлар?» дейди. Уламоларнинг ҳар қайсиси Темурга яхши кўриниш учун «Алҳамдулиллоҳ, Амир ҳазратлари бизларга хайр йўлини ўргатадилар, устозлик қиладилар, биз кабиларнинг насиҳатларига эҳтиёжлари йўқдир», дея жавоб қайтаришади. Хушомадгўйлик билан айтилган сўзлар Темурнинг ўазабини келтиради ва у «Ҳар доим мени мадҳ этиш, мижозимга қараб гапириш мени хурсанд қилмайди. Сизлар фарқли мамлакатлардан келдингиз. Келган жойларингиздаги шаҳарлардаги аҳвол ва амалга оширилаётган яхши ва ёмон ишларга алоқадор маълумотлар беринг, мендан ҳеч нимани яширманг. Буни ўз манфаатим учун айтаётганим йўқ. Бутун дунёда билинганидек, Аллоҳ бизга шунчалик бир шафқат ва салтанат эҳсон қилганки, биз бундай мақтовларга муҳтож эмасмиз. Мақсадимиз Аллоҳнинг ризосига сазовор бўлиш ва у икром этган лутф ва карам учун шукур бурчимизни бажаришдир» дейди. Темурнинг самимийлигини кўрган олимлар ўзлари гувоҳ бўлган яхшилик ва ёмонликларни сўзлаб берадилар. Шундан кейин Темур барча мамлакатларнинг обрўли олимлари орасидан энг нуфузли кишиларни танлаб, улардан ҳар қайсисига бирор нафар Девони Аълога мансуб вакил қўшган ҳолда, халққа қилинган зулм ва ноҳақликларни аниқлаш ва адолатни амалга ошириш учун ўз мамлакатларига йўллайди.⁹

АМИР ТЕМУР МАЖЛИСЛАРИДА ИЛМИЙ МУНОЗАРАЛАР

Амир Темурнинг олимларга муносабати фақат уларни ҳимоя қилиш ёки насиҳатларини тинглашдан иборат эмасди. Соҳибқирон доимий равишда олимларнинг суҳбат ва баҳс мажлисларида иштирок этишга ҳаракат қилар, баъзан олимлар орасида содир бўлган баҳс ва мунозараларни кузатар, баъзан эса унинг ўзи олимлар билан илмий баҳс ва суҳбатларга киришарди. Амир Темурнинг бу одатини ўша давр тарихчилари кўпинча, «Соҳибқирон кўп ҳолларда мамлакат ишларидан бўш вақт топган пайтларида, яъни амирлар ва вазирлар билан муҳим масалаларни муҳокама қилиб, қарорлар қабул этгандан ёки уларга керакли буйруқлар бергандан сўнг шарафли мажлисларда қатнашиш, шариатга алоқадор масалаларни ўртага қўйиш, илмнинг шарофатидан баҳраманд бўлиш учун атрофдаги фозил ва оқил олимларни бир жойга йиўарди» шаклида изоҳлайдилар.¹⁰

Амир Темурнинг илмий суҳбат ва мажлислари фақат Самарқанддаги уламо билан биргаликда ўтказилиб қолмасдан, Соҳибқироннинг ҳарбий сафарлари асносида тўхтаб ўтган жойларида ёки янги қўлга киритилган шаҳарларда доимий равишда ўтказиб туриларди. Сафар пайтида амалга оширилган шундай илмий мажлисларнинг энг ёрқин намунаси Амир Темурнинг Сурияга юриши пайтида Дамашқ ва Ҳалаб уламоси билан ўтказган йиўилиш мисолида ўз аксини топган. Анадўлу сафаридан қайтганда, Баўдоддан Табризга томон йўл олган пайтда Яйлоқ-и Оқда ўз қўшини билан ҳордиқ чиқараётган маҳалда эса Эроннинг қадимий шаҳарларидан, хусусан, Табриздан Соҳибқиронни зиёрат қилиш учун Саййидлар, уламо ва шайхлар келиб, орада илмий ва шаръий билимлар ҳақида катта баҳс-мунозаралар бўлиб ўтгани ҳам мисоллардан биридир. Ҳаётининг катта қисми узоқ ҳарбий юришларда ўтган Амир Темур бир неча йиллаб давом этган сафаридан Самарқандга қайтар-қайтмас ҳеч бир вақт йўқотмасдан олимларни йиўиб, илмий мажлисларни бошлаб юборганлиги¹¹ унинг илм-фанга қанчалик эътибор берганини кўрсатиб турибди.

АМИР ТЕМУР ТАРАФИДАН САМАРҚАНДГА ЧОРЛАНГАН ДИН ПЕШВОЛАРИ

Ўз ҳукми остига олинган шаҳарлардаги уламолар, илм одамлари ва усталарни Самарқандга олиб келишни одат қилган Амир Темур пойтахтга келтирилган ушбу шахслар орасидан диний уламолар ҳам кўпчиликни ташкил этарди. Темур Самарқандда йиққан дин пешволари таркибига назар ташланса, икки хусусият кўзга ташланади: улар миқдорининг кўплиги ва ҳар қайсисининг ҳақиқатдан ҳам махсус танлаб олинган муҳим шахслар эканлиги. Улар орасида айниқса уч нафари мусулмон дунёсининг ҳаммасида мақбул кўрилган кишилар бўлиб, Темурийлар маънавий ҳаётида муҳим роль ўйнаган шахслар сифатида эътироф этилади. Ушбу олимлардан биринчиси тафсир, ҳадис, фиқҳ, калом, фалсафа, мантиқ, араб тили ва бошқа илмлар соҳасида машҳур бўлиб, асарлари узоқ вақтлар давомида мадрасаларда ўқитилган Саададдин ибн Умар ибн Абдуллоҳ ат-Тафтазоний (1322-1390) ҳисобланади. Тафтазоний Амир Темур 1379 йилда Хоразмни қўлга киритган пайтда бу ерда истиқомат қилаётган бўлиб, Муизиддин Картнинг ўўли бўлмиш Сарахс ҳокими Малик Муҳаммаднинг истаги билан Соҳибқирон дастлаб унинг Сарахсга кетишига рухсат беради. Самарқандга қайтгандан сўнг, Хоразмнинг эгалланишини табриклаш учун келган олимлар ва шайхлар «Темур ҳазратлари Хоразмни фатҳ қилди, аммо бу фатҳнинг асл ҳосилини Малик Муҳаммад Сарахсий олди» дегач, Соҳибқирон бу сўзларнинг қай маънода айтилганини сўрайди. Табрик учун келганлар «Тафтазонийнинг асарлари машриқда ва маўрибда қабул қилинган йирик олимдир» мазмундаги жавобини олган Соҳибқирон дарҳол Тафтазонийни Самарқандга чорлайди. Фақат Тафтазоний Ҳижозга кетиш арафасида эканлиги баҳонаси билан унинг таклифини рад қилади. Темурнинг «Тафтазонийни мақтаб, у каби улуғ бир олимнинг мутлақо Самарқандга келиши кераклигини билдирган» иккинчи маротаба чорловидан кейин оиласи ва ёрдамчилари билан ҳажга кетаётган Тафтазоний йўлини Самарқанд томонга буриш мажбуриятида қолади ва Амир Темур томонидан катта ҳурмат-эҳтиром билан кутиб олинади. Ўз фаолиятини то ўлгунгача Самарқандда давом эттирган Тафтазонийга иззат ва ҳурматни ҳеч бир камчиликсиз бажо келтирган Соҳибқирон, уни ўзи Самарқандда тўплаган олимларнинг боши сифатида тайинлайди. Тафтазоний ўз даврининг бошқа бир йирик олими ал-Журжоний билан бўлиб ўтган илмий мунозарада маўлуб бўлгач, чуқур изтиробга тушиб илмий фаолиятидан воз кечади ва кўп яшамасдан 1390 йилда вафот этади¹².

Амир Темур ҳузурида фаолият юритган иккинчи олим, тўлиқ исми Абул Ҳасан Али ибн Муҳаммад ибн Али ас-Саид аш-Шариф ал-Журжоний ал-Ханафий бўлган. У ал-Журжоний (1340-1413) сифатида маълум. Журжоний ҳам Тафтазоний каби тафсир, ҳадис, фиқҳ, калом, фалсафа, мантиқ, балоўат, араб тили, ҳайъат ва ҳандаса сингари ҳам нақлий, ҳам ақлий илм соҳаларида катта-кичик 100 га яқин асар ёзган ва асарларининг кўпчилиги узоқ йиллар давомида мадрасаларда ўқитилган бир олимдир. 1388 йилда Шерозни эгаллаган пайтда Темур ўзи билан биргаликда бир қанча олим ва усталарни Самарқандга олиб келади. Амир Темур Шерозни қўлга киритган маҳалда вазирлардан бири унга Журжонийнинг илм ва фазилатда тенги йўқ бир олим эканлигини айтади, фақат Соҳибқирон Журжоний билан бевосита ўзи танишгач, у ҳақда айтилганлардан янада устун васфда эканлигини тушуниб етади ва ўлкасидаги илм одамлари унинг илмидан баҳраманд бўлишлари учун тезда Самарқандга боришини таклиф қилади. Темурнинг таклифини рад қила олмаган Журжоний Самарқандга боришга мажбур бўлади. Журжоний бу ҳақда ўзининг «ал-Мисбаҳ» номли асарининг муқаддимасида алоҳида тўхталиб ўтади. Самарқандда 18 йилга яқин бош мударрислик қилиб, кўплаб шогирд етиштирган Журжоний Тафтазоний билан Амир Темур ҳузурида бўлиб ўтган илмий баҳсда ғолиб чиққач, уламо орасидаги шон-шуҳрати янада ортади ва Темурнинг илмий мажлисларида энг етук олимга айланади. Шунингдек, Журжоний Саййид ва шариф эканлиги ҳам унинг Темур олдида обрў-эътибори янада юқори бўлишини таъминлайди. Ҳатто, Соҳибқироннинг Тафтазоний ва Журжоний ҳақида шундай деганлиги ўз даври манбаларида сақланиб қолган: «Бу икки олим фазилат ва ирфонда тенг эканлигини билсак ҳам, Журжонийнинг насаб жиҳатдан устунлиги бор. Яъни, у ҳам Саййид, ҳам шарифдир, Тафтазоний эса бизлар кабидир». Журжоний Амир Темур вафотидан кейин Шерозга қайтади ва ўз фаолиятини бу ерда давом эттириб, 1413 йилда вафот этади.

Амир Темур томонидан Самарқандга олиб келинган олимлардан учинчиси эса 80 дан ортиқ асар ёзган, ўз даврининг машҳур қироат ва ҳадис олими Шамсиддин Муҳаммад ал-Жазарий (1350-1429) бўлиб, Соҳибқирон у билан Анадўлу (Туркия) сафарида танишади ва уни ўз пойтахтига келтиради. Қисқа вақт ичида Амир Темурнинг эътиборини қозонган бўлса керак, Соҳибқирон Анадўлу сафаридан қайтгач, Самарқандда невараларидан бирини уйлантириш тўйида никоҳ хутбасини ўқиш вазифаси ал-Жазарийга топширади. Темур ал-Жазарийга бўлган юксак ҳурмати туфайли Кешда қурилган мадрасага мударрис қилиб тайинлайди ва у Соҳибқирон вафот этгунга қадар бу ерда мударрислик қилади.

АМИР ТЕМУР ВА ТАСАВВУФ АҲЛИ

Соҳибқироннинг тасаввуф аҳлига кўрсатган эътиборининг мазмун-моҳиятига назар ташлайдиган бўлсак, унинг сиёсатда қўлга киритган муваффақиятларида сўфийлар дуосининг муҳим ўрин тутганига ишонгани ва уларнинг баъзи сўзлари ҳамда хатти-ҳаракатларидан келажакдаги воқеа-ҳодисалар масаласида керакли ҳукмлар чиқаргани аён бўлади. Тасаввуф аҳлининг каромат йўли билан бўлўуси воқеаларга доир баъзи маълумотларга эга бўлишларига ишонган Соҳибқирон улар билан доимий равишда яхши алоқада бўлишга интилган ва улардан айримларини маънавий устоз ва ҳомий сифатида билган. Амир Темур сиёсий ва ҳарбий муваффақиятларининг орқасида маънавий ҳомийлари турганлиги хусусидаги ишончини «Қанча мамлакатларни қўл остимга олган бўлсам, қанча қалъаларни фатҳ қилган бўлсам, ҳаммаси Шайх Шамсиддин Кулолнинг тасаввуфи ва Шайх Зайниддин Абу Бакрнинг ҳимояти соясидадир. Саййид Бараканинг кўмаги бўлмаганда эса ҳеч қандай муваффақиятга эришмасдим» шаклида эътироф этганлиги манбаларда ўз аксини топган.¹³

Амир Темурга маънавий устозлик қилган ёки маслаҳатлар бериб турган сўфийларнинг асосийлар қуйидагилардир:

1. Шамсиддин Кулол

2. Амир Кулол (ваф.1370)

3. Баҳоуддин Нақшбанд (ваф.1389)

4. Саййид Барака (ваф.1404)

5. Зайниддин Абу Бакр ат-Тайободий (ваф.1388)

6. Бобо Сангу (ваф.1384)

7. Хожа Боязид

8. Шоҳ Неъматуллоҳ валий Кирмоний (ваф.1431)

9. Хожа Исҳоқ Хутталоний (ваф.1424)

10. Мавлоно Туркий-и Тусий

11. Фазлуллоҳ Хуруфий (ваф.1394)

АМИР ТЕМУР ФАОЛИЯТИНИНГ ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИГА ТАЪСИРИ

Амир Темур даврида илм-фаннинг тараққий этишига таъсир кўрсатган омиллар ҳақида гапирар эканмиз, биринчи навбатда, соҳибқироннинг мамлакатда қатьий тартиб ўрнатишга эришганини, ҳар бир ишни, шу жумладан, илм ва таълим ишларини белгиланган қонун ва қоидаларга мувофиқ амалга оширганини, бу қонун-қоидапарни эса салтанатдаги кишиларнинг турли хил тоифалари билан боғлаб тузганини таъкидлаб ўтиш зарур. Бу ҳақда “Темур тузуклари”да қуйидаги сўзлар битилган: “Салтанатим мартабасига зебу -зийнат бердим. Салтанатимни ўн икки тоифага бўлиб, уларга таянган ҳолда иш юргиздим. Салтанатим қонун-қоидапарини ҳам ана шу ўн икки тоифага боғлаб туздим.

Амир Темурнинг уламо, фузало, фозиллар тоифасига (биринчи тоифа) алоҳида этибор бергани, уларни ўзига яқинлаштиришга ҳаракат қилгани, давлат миқёсида амалга ошириладиган тадбирларни белгилаш, муҳим қарорлар қабул қилишдан аввал кенгашлар чақириб, улар билан маслаҳатлашгани соҳибқироннинг илм-фан аҳпига катта ишонч билдирганлигидан далолат беради.² Темур кенгашиб, маслаҳатлашиб ўтказилган тадбир саноқсиз лашкар ожизлик қилган кучни енгишга имкон беради, деб ҳисоблаган. Ана шунинг учун ҳам у олимлар ва руҳонийларга мурожаат қилиб, улардан мамлакатни бошқаришда ўз маслаҳатлари билан ёрдам беришларини сўраган.

Бу жиҳатдан Шарофуддин Али Яздийнинг “Зафарнома” китобщ берилган Амир Темурнинг янгидан бунёд этилган Боилкан шаҳрад олим-фузалолар билан ўтказган кенгаши ҳақидаги маълумот диққап сазовордир. Бу кенгашдаги нутқида у шундай деган: “Фан ва диннш машҳур кишилари ўз маслаҳатлари билан подшохдарга ёрдам бер келганлар. Сизлар эса менга нисбатан бундай қилмаяпсизлар. Мени! мақсадим мамлакатда адолат ўрнатиш, тартиб ва тинчлики мустаҳкамлаш, фукаронинг турмушини яхшилаш, юртимизда курилиш кучайтириш, давлатимизни ривожлантиришдир. Сизлар бу ишларн амалга оширишга менга ўз маслаҳатларингиз билан кўмаклашишларинп керак."

Амир Темурнинг илм-фан аҳлига бўлган муносабати давлатни идор қилиш, салтанат саройида ўтириш, маошлар тайинлаш ва шу кабилг тузукларда алоҳида қайд қилинган.⁴ Хусусан, у олимлар, донишмандлар! саройда ўтказиладиган мажлисларда ўзининг ўнг тарафидан-ул кишилар учун мўлжалланган томонидан урин берган.¹⁴

Худди ана шундай ҳурмат ва эҳтиромни Соҳибқирон ўзи забт этга мамлакатлардаги олиму фузало.¹⁵ Доно кишиларга нисбатан ҳам кўрсатга! “Қайси мамлакатни забт этган бўлсам, деб таъкидлайди бу ҳақда Ами Темур, -ўша ернинг обрў-эътиборлик кишиларини азиз тутдш саййидлари, уламолари, фузало ва mashoй и х л ар ига таъзим 6 аж келтирдим ва ҳурматладим, уларга суюрғол, вазифалар бери( маошларини белгиладим”.

Темур даврида илм-фаннинг қайтадан ривож топишига таьси кўрсатган омиллардан я на бири қўшни мамлакатлар, айниқса Хито! ¹⁶Ҳиндистон билан иқтисодий ва маданий алоқаларнинг кучайиши бўлд Турли мамлакатлардаги илмий марказлар, олимлар ўртасидаг алоқаларнинг ўрнатилиши, халқларнинг бир-бирининг тарихиш маданиятини ўрганиши, илм-фан соҳасидаги эришган натижалари била танишиши илмий билимлар тараққиёти учун қулай шароит туғдирган.

Темур саптанатида илм-фаннинг тараққий этишида ўтмиш мадани; бойликларини ўрганишга эътибор берилиши ҳам муҳим аҳамиятга эг бўлди. Бу давр олимлари Қадимги Юнонистон мутафаккирларинин илмий мерослари, хусусан Арасту асарларининг Ал-Киндий томонидаз амалга оширилган гаржимаси, Евклиднинг математикага оид 13 китобиш ўз ичига олган “Асослар" асарининг, Птоломейнинг “Алмагест китобининг Беруний томонидан санскрит тилига таржималари ва ш; кабилар билан таниш эдилар. Уларда Хитой ва Ҳинд олимлариннш риёзиёт, фалакиёт, тиббиёт, кимё, адабиёт, тарих каби илм сохаларидагн тадқиқотларига, чунончи ҳиндларнинг “Калила ва Димна” асарига бўлган қизиқиши кучли эди.Ъ Шунингдек, ХИВ-ХВасрларда илм-фаннинг

кжсалиши учун 1Х-ХИИ асрларда Урта Осиёда яратилган маданиятнинг, усусан Хоразмий, Форобий, Ибн Сино, Беруний, Умар Хайём,

11асриддин Тусий каби жаҳонга машҳур бўлган алломаларнинг илмий меросининг ғоявий манба бўлиб хизмат қилганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш зарур. Юқорида қайд этиб ўтилган омиллар ва бошқа шунга ўхшаш одисалар Ўрта Осиёда илм-фаннинг истильолар, сиёсий вазиятларининг ўзгариш таъсирида таракқиётдан тўхтаб қолишга йўл қўймаган ва илмий пилимлар ривожидаги ворисликнинг сақланишига ёрдам берган. Бундай морисликни Темур ва темурийлар давридаги илму фан тарақкиётининг парча йўналишларида, хусусан риёзиёт соҳасида кузатиш мумкин. Ганиқли голландиялик математик ва фан тарихи билимдони Д.Я.Стройкнигнг фикрича, “ислом дунёсида бўлган кўп урушлар, сиёсий ва этнологик ўзгаришлар математика ва астрономия ривожида юксалиш на қулашларга сабаб бўлсада, илмий марказлардан бирининг йўқолиши ва пошқаларининг пайдо бўлишига олиб келган бўлсада, бу фанларнинг умумий характери, тарақкиётининг асосий йўналишига таъсир эта олмаган”.

Хдқикатан ҳам ал-Хоразмийнинг асарларидаги ҳиндларнинг ўнлик саноқ системасининг талқини ва ривожлантирилиши, “Китоб ал-жабр нал-муқобала"Ъ да таклиф қилинган тенгламаларни ечишнинг икки хил усули ва шу каби муҳим кашфиётлар ап-Кошийнинг ўнлик касрларни ихтиро қилишида, учинчи даражали тенгламаларни ечиш усулини юпишида ва, умуман, юқори даражали алгебраик тенламаларни ечиш методини кўрсатишда ўз давомини топган ва чуқурлаштирган бўлиб, рпёзиётдаги алгоритмик-алгебраик руҳнинг мустаҳкамланишига хизмат қилган.

Шуниси диққатга сазоворки, ислом мамлакатларида риёзиёт айнан ана шу алгоритмик-алгебраик йўналишда кадимги дунёдаги риёзиётга нисбатан илгарилаб кетган ва у даражага Ғарбий Европада фақат XVI асрдагинаэришган.

Яна шуни айтиш керакки, XIX аср ўрталаригача алгебрада унинг Шаркдан келиб чикқанлиги, аксиоматик методнинг ишлатилмаслиги билан Евклид геометриясидан кескин фарқ қилиши сезилиб турган. Уларнинг келиб чиқишидаги фарқ хатто ҳозирги пайтдаги алгебра ва геометрияга оид мактаб дарсликларида ҳам сезилиб туради.Албатта, юкорида билдирилган фикрлар ислом мамлакатларида, шу жумладан Темур ва темурийлар бошқарган давлатда риёзиётнинг бошқа йўналишларида тадқиқотлар етарли даражада олиб борилмаган, деган маънони англатмайди. Буни тасдикдовчи далиллар мавжуд. Масалан, Умар Хайёмнинг “Евклид китобининг қийин постулатларига шарҳлар” асарида Евклиднинг параллел чизиқлар ҳақидаги постулатини исбот қилишга уриниб, тўртбурчакнинг ўткир, ўтмас ва тўғри бурчаклари гўғрисида курган учта фарази, илгари сурган ғоялари Насриддин Тусий

асарларида тасдиқланади ҳамда кейинчалик ал-Кошийнинг айлананин узунлигини ўлчаши, П- сонининг қийматини аниқлаши бил тўлдирилади. Риёзиётнинг бу йўналишида қилинган ишлар геометри тригонометрияларни юксак чўққиларга кўтариб, XIX асрда ноэвкли геметриясини яратиш учун зарур шарт-шароитларини ташкил этган.^1716181619

АМИР ТЕМУР САЛТАНАТИДА ИЛМ-ФАН РИВОЖИ

Амир Темур Мовароуннаҳр тахтига келган даврдан бошлаб ўлкада илм-фан, маданият, санъат, бунёдкорлик, меъморчнлик каби кагор йўналишларда ўзгаришлар юз берди. Булар орасида дин ва диний ил мл ар ривожини ҳам таъкидлаш зарур.

Бу борада гарихий ёзма манбаларнинг аҳамияти катта. Жумладан, "Темур тузуклари”да: “Мусулмонларга диний масалалардан таълим бериб, шариат акидалари, ислом дини илмлари, тасниф, ҳадис. фикҳдан даре берсинлар деб, ҳар бир шаҳарга олимлар ва мударрислар тайин килдим'’, -дейилади.

Бу пайтда таълим муассасалари ҳисобланган мадрасаларда Қуръон тажвид билан ўргатилар, араб ва форс тиллари қоидалари, ақида, фикҳ, ислом тарихи, ҳадис, тавсиф каби диний билимлар ўкитилар, шунингдек мадрасаларнинг макомига қараб, мантиқ, ўеърият, фалакшунослик, тарих, география сингари фанлардан ҳам сабоқ берилади. Демак, турли илмларнинг ривожи билан бирга дин илмлари ҳам тараққий этган. Масалан, фалакшунос олим фалакиёт илмини билиш билан бир қаторда дин илмларини ҳам билган ёки тиббиёт олими дин илмларидан хам етарли даражада бохабар бўлган.

Ёшлигидан илмга меҳр қўйган Амир Темур улуг кишиларнинг суҳбатида бўлиб, уларнинг дуоларини кўп олган: адабиётларда унинг Шамсиддин Кулол, Сайид Барака (ваф. 1404 й.) каби маънавий устозлари санаб ўтилади.²⁰¹⁷

Соҳибқироннинг суҳбатидан баҳраманд бўлган испан сайёҳи ва элчи Руи Гонсалес де Клавихо Амир Темур ўз юришларида козиларни доимо бирга юрганини айтади.

Сохибкирон илм ва фазл аҳлини ўзига ҳамроҳ қилган. У нафақат олимларни юришларида бирга олиб борар, балки бошқа юртларнинг олимларини ҳам ўз диёрига олиб келар, уларни ўзининг суҳбатдошига айлантирар эди. Самарқандга келтирилгал юзлаб

олимлар орасида Саъдуддин Тафтазоний (1322-1392), Сайид Шариф Журжоний (1340-1413), Шамсиддин Муҳаммад Жазарий (1350-1429) сингари гафсир, хадис, фиқҳ ақида каби илмларда етук билим соҳиблари ҳам бўлган.Тафтазоний дастлаб, Хоразмда яшаб, кейинчалик Сарахс ҳокими Малик Муҳаммаднинг истаги билан Сарахсга боргани, сўнгра Амир Темур уни Самарқандга чорлагани ва у ерда олимлар қаторидан манзур ўрин олгани маълум.¹

Соҳибқирон 1388 йилда Шерозни эгаллаганда, вазирларидан бири бу ерда истиқомат қилаётган Сайид Шариф Журжонийнинг у луг фазл соҳиби эканини таърифлаган. Олим билан суҳбатлашгач, унинг илм ва фазли эшитганидан ҳам зиёда эканига гувоҳ бўлган ҳамда уни Самарқандга юборган. Шу тарзда Сайид Шариф Журжоний Самарқандда 1 8 йилга яқин бош мударрис бўлиб, кўплаб шогирдлар етиштирган.

Шу билан бирга, темурийлар даври тарихчи олими Шарафуддин Али Яздий ўша пайтларда Кеш – Шаҳрисабз шаҳрида Пайгамбар ҳадисларини тўплаб, шарҳловчи муҳадцислар кўп бўлганини таъкидлайди. Шу сабаб ҳам Кеш илмлар маркази сифатида “Илм ва адаб гумбази” деган шарафли мақом билан машҳур бўлган.^-

Шу тарзда Амир Темур дунёнинг машҳур олимларини ўз атрофида йигиб. Мовароуннаҳрни илму маърифат масканига айлантирган. Мударрисларга маошлар, таълим масканларига вақфлар тайин қилдирган, илм аҳли учун ҳатто саройда ҳам кўплаб илмий бахслар ташкил эттирган. Бу мубоҳасаларни ўзи кузатар ва уларда бевосита иштирок ҳам этган. Саройдаги илмий мунозаралардан бири сифатида Тафтазоний ва Журжоний ўртасида Қуръон ояти хусусида бўлган баҳсни айтиб ўтиш мумкин. Унда голиб бўлган Журжонийнинг Амир Темур ва бошқалар олдидаги мавқеи янада ошган.

Умрининг кўп қисмини ҳарбий юришларда ўтказган Амир Темур бундай сафарларда хам олимлар билан ҳамсуҳбат бўлар эди. Жумладан, Дамашқ мухосара қилинган пайтда, машҳур араб тарихчиси ва мутафаккири Ибн Халдун (1332-1406) билан суҳбатда бўлган. Учрашув чогида машҳур тарихчи Соҳибқиронга Қуръони

каримнинг гўзал бир нусхасини ҳадя қилади ва Амир Темур ўрнидан туриб, муқадцас китобни ўпиб бошига қўйган.²¹

Соҳибқирон олимларнинг дин ва жамиятга тааллуқли масалаларда катта таъсирини эътиборга олиб, муносиб ва хурматга эгаларини билимларига мувофиқ мансабларга тайинлаган. Масалан, Бурҳониддин Марғиноний авлодларидан бўлган Абдулмалик Самарқандий (XTV аср) шайхулислом вазифасига тайинланган ва у кўп вақг шу лавозимда ишлаган. Умуман олганда, Марғиноний авлодлари темурийлар бошқаруви пайтида, ҳатто ундан кейин ҳам узоқ йиллар мобайнида шайхулислом вазифасини эгаллаб келганлар.

Илм-маърифат ҳомийлиги ноёб қўлёзмалар, нодир манбалар сақланадиган кутубхонасиз амалга ошмайди. Самарқандга олимлар келтирилиши баробарида нодир китоблар ҳам келтириларди. Ўз даврида Амир Темур Самарқандда дунёга машхур сарой кутубхонаси курилишига бош-қош бўлган. Унда турли тилларда ёзилган ноёб қўлёзмалар сақланиб, улар орасида Брусс шаҳри кутубхонаси (Туркия)дан келтирилган асарлар ҳам мавжуд эди. Буларнинг энг машхури, шубҳасиз, “Усмон Қуръони”дир. Ушбу кутубхонага яхши маош эвазига кутубхоначи ҳам тайин этилган. Кутубхона қошида қўлёзмаларни кўчириш ва китоб холатига келтириш бўйича устахона ҳам фаолият юритган.      •

Уз даврида Амир Темурдан кўплаб яхшилик кўрган олимлар, дин ахди у зот вафот этганда қаттиқ қайғуришгани манбаларда накд қилинади. Жумладан, Хожа Абдулаввал, Хожа Исомиддин, Сайид Шариф Журжоний каби дин уламолари қайғуриб, жуда хафа бўлганлари “Зафарнома”да баён этилган.

Олимлар Амир Темурни илм-фанга эътиборини алоҳида таъкидлайдилар. Жумладан, тарихчи Абдураззоқ Самарқандий уни “Давлат ва дининг қутби, ҳазрат соҳибқирон Амир Темур кўрагон”,⁶ дея таърифласа, “Темур тузуклари”ни инглизчадан француз тилига таржима қилиб, 1787 йилда нашр эттирган француз олими Лянгле, Темурнинг олимларга серилтифотлилиги, тарихчилар, файл асу фл ар, илм-фан, идора ишларида истеъдодли бўлган барча кишилар билан суҳбатлашиш учун кўпинча тахтдан гушиб. упарнинг ёнига келганини ёзади.¹Таникли рус шарқшуноси В.В.Вартольд: "Шубхасиз. Амир Темур уламолар ҳомийси эди. улар билам тенгма-тенг суҳбатлашарди, пайғамбар авлодларига хурмат муноснбатидл бўлард и”д Iейд и.

“Амир Темурнинг ислом дин ига бўлган муносабатидаш ->нг мухим кирра, бу – мусулмончилик ақидаларининг жамичт осойишталиги, равнаки, ижтимоий ад о лат. иймоп бутунлип). маънавий поклик учун хизмат килдиришга сафарбар этилишидир. Унинг эьтиқодига кўра, давлат давлатлигини. дин эса динлигмни қилитии керак. Бу гоя бугунги замонда хам ўз ахамиятини заррача йўқотган эмас. Худди шу туфайли хам Амир Темур даврида ислом дини равнақ топди, юксалди”

АМИР ТЕМУР ДАВРИДА МЕМОРЧИЛИК

Амир Темур ҳақидаги ўта муҳим манбалардан бири – унинг давридаги меъморий обидалардир. Уларни, маълум маънода, Соҳибқирон иштирокида гиштлар ва тошларда “битилган китоблар”, дейиш мумкин. Ҳашаматли меъморий лойиҳалар Темур учун янга империяни вужудга келтиришдек буюк ишнинг бир қисми эди. Бу фикрни Соҳибқироннинг: “Кимки бизнинг қудратимизга шубҳа қилса, биз барпо этган иморатларга назар солсин”, деган сўзлари ҳам тасдиклайди.

Амир Темур XIV асрнинг 70-йилларида ҳокимият тепасига келиб, Кеш шаҳрини давлатнинг иккинчи пойтахти қилди. Бу шаҳар мустаҳкам қалъага айлантирилди ва унда ҳукмдорлар уруғининг оилавий хилхонаси – Дорус-саодат мажмуи бунёд этилди. Мажмуа қурилишининг йигирма йил давом этиши Соҳибқиронга унинг барча жиҳатлариии пухта ўйлаб кўриш имкониин берди. Мажмуа таркибига бир Мадраса ҳам кирган. Клавихонинг гувоҳлик беришича, ХV аср бошларида бу ерда Амир Темур мақбарасининг қурилиши ҳам олиб борилган.

Бугунги кунда мажмуадан фақат Хазрати Имом мақбарасигана қолган. Археологик қидирувлар жараёнида оқ мармардан ясалган кўркам сағана ва тош тобут топилди. Қазувлар натижасида Ҳазрати Имом мақбарасига симметрик тарзда қурилган иккинчи иншоот бўлганлиги ҳам аникданди. Ушбу иншоотлар ҳашаматли пештоқнинг катта гулустуни ичида қурилган бўлиб, унинг марказий қисмида сағанали хон мақбараси жойлашган.

Бундай кенг кўламли ёдгорликнинг қурилиши Темурий хонлар оичасига юксак ҳурмат-эҳтиром билдирилишидан далолат беради. Турбатларнинг қелажакдаги муқаддаслик аҳамиятини яхши ҳис этган Соҳибқирон яқинлари ҳаётлик даврларидаёк Дорус-саодатдан жой сотиб олишга ҳаракат қилганлар. Хон уруғига мансуб кишилар жасадпарининг руҳий кучга эга эканлиги ҳақидаги тасаввурлар Кешда Муҳаммад Тарагайнинг, Соҳибқирон набираси Муҳаммад Султон ўғиллари Мироншоҳ ва Шоҳрухларнинг қайта дафн этилишида ҳам кузатилади.

Марҳумларнинг руҳлари “олгонлар” сифатида сулолага ҳомийлик қилишлари учун уларни “тўғри” дафн қилиш муҳим ҳисобланган кўринади. Амир Темур “абадият уйи” гоясида ҳукмрон сулола ва ислом авлиёларининг маънавий иттифоқини мужассамлаштирди.

Амир Темур вафотидан кейин Самарқандца ҳокимиятни унинг набираси Халил Султон қўлга киритди. Буюк бобосининг қабрига ҳомийлик қилиш унга ворислик учун қўшимча асос бўлиб хизмат этади, деб ҳисоблаган янги ҳукмдор Соҳибқирон жасадини Кешга жўнатмасдан Самарқандда дафн эттирди.

Амир Темур XIV асрнинг 70-йилларида бутун Мовароуннаҳрда ўз ҳукмронлигини ўрнатгандан сўнг, ўз давлатининг кенг жугрофияси ва янги кўламлариии ҳисобга олиб, пойтахтини Самарқандга кўчиради. Соҳибқироннинг ушбу режасини амалга оширишида унинг опаси Қутлуг Туркон огога уйланган Самарканд ноиби Довуд Дуглот яқин ёрдамчи бўлди. 1372 йили ушбу юқори мартабали оила бошига огир мусибаг тущди: уларнинг қизи Ўлжой Шодимулк хоним бевақт вафот этади. Шу муносабат билан Шоҳизинда қабристоии хон оиласи назарига тушади. Бу ер Мухаммад пайғамбар (с.а.в.) саҳобачаридан ва Мовароуннаҳрда ислом динини илк бор таргнб этган кишилардан бири – Қусам ибн Аббос дафн этилган қадимий муқаддас жой эди. Айтишларича, саккизинчи аср охирларида Самарканд яқинида ҳалок бўлган

Шоҳизинданинг жанубий_чегарасида қабирғали гумбазли мақбара барпо этилади. Ўн йилдан кейин Шодимулк | хонимнинг муштипар онаси Кутлуғ Туркон оғо вафот этганида, унинг жасади ҳам шу мақбарага қўйилади. 1386 йили Соҳибқироннинг синглиси Ширинбека оламдан кўз юмади ва унинг учун ёнма-ён янги мақбара қурилади. Ушбу нозик дид билан қурилган мақбарани бунёд этишнинг ташаббускори Амир Темурнинг ўйини. деб айтишади. Мақбаранинг ўзига хослиги шундаки, унинг пештоқида Суқротнинг қуйидаги ҳикматли сўзлари битилган: “Ҳақиқатан ҳам, бу дунеда одамлар қувонаётган қушларга ўхшайдилар, бу дунё ем сочиб қўйилган тузоққа монанд”.

Эътиборли жойи шундаки, Амир Темур ўз кўлами жиҳатидан Чингизхон давлатига тенг нмперияни вужудга келтирган бўлса-да, ХВ аср бошларигача мамлакатни қўғирчоқ хонлар номидан бошқарган. Чунки, мавжуд анъанага кўра, фақат Чингизхон авлодлари хон мансабига лойиқ, деб ҳисобланганлар. Соҳибқирон чингизийлар наслидан бўлган хотинларидан ўғил кўрмаган ва Амир Темур уруғидаги биринчи чингизий эркак, унинг набираси – ўғли Жаҳонгир ва Хонзоданинг фарзанди – Муҳаммад Султон бўлди, Хонзода К; чингизий Узбекхоннинг набираси эди. ХИВ асрнинг 90-йиллари охирларида шаҳзода Муҳаммад Султон расман тожу тахтнинг вориси, валиахд деб эълон қилинди ва у Амир Темур билан бирга ҳамҳукмдор бўлди. Унинг номига Соҳибқирон номидан й кейин хутба ўқитилди.

Муҳаммад Султон 1404 йилда тўсатдан вафот этади, уни Самарқандга дафн қилишга қарор берилди. Ҳаттоки, ўлимидан кейин ҳам Муҳаммад Султон Амир Темур ва унинг пойтахти учун буюк салтанат рамзи бўлиб қолди. Соҳибқирон набираси қабри устида янги мақбара қуришга аҳд қилди. Унинг номи

билан аталган Мадраса ва хонақоҳ жанубида марҳум хонзода учун сағана барпо қилинди. Соҳибқирон тириклигидаёқ сағана устига маҳобатли, тўқ нилий рангли қабирга гумбазли мақбара

барпо этилгаи эди. Бугунги кунда у Гўри Амир номи билан г машҳур.

Амир Темур вафот этганда темурийлар уни Муҳаммад Султон ёнига дафн этадилар. Бу билан набира ва унинг бобосининг тенглиги эътироф этилди.

Темурийлар империяси қарийб 40 йил давомида ўзининг олдинги буюклигини сақлаб қолган Шоҳрух ва Улугбек замонларида бобо ва набира Амир Темур ва Муҳаммад Султоннинг ёнма-ён дафн этилганлиги давлатнинг уларга эҳтироми рамзи бўлиб қолаверди.²²

Нодира –Амир Темур ва Муҳаммад Султоннинг ёнма-ён дафн этилганлиги давлатнинг уларга эхтиром рамзи бўлиб қолди.

АМИР ТЕМУР – БУЮК БУНЁДКОР

Амир Темур ҳамиша салтанат ерларини обод қилиш йўлларини қидирар. айниқса, сув чиқаришга капа эътибор берарди. Унинг назарида, фойдаланиши мумкин бўлган бир парча ер ҳам бекор. бенаф ётмаслиги керак…

В.В.Бартольд Амир Темурнинг салтанатда суғориш ишларига катта ахамият берганлиги ҳақида ҳайратланиб ёзади. Фақат Туркистонда эмас, банки Хуросонда, Кобул атрофларида, Қаробоғ, олис Муғон чўли ва бошка жойларда ободончилик, сув чиқариш, ариклар қазиш ишлари изчиллик билан олиб борилган. Мурғоб водийсида деҳқончилик бошланишини тарнхчилар Амир Темур номи билан боғлайдилар. Соҳибқирон Хуросонни фатҳ этганидан кейин, бутуи аркони давлат – амиру аъёнларнинг ҳар бирига Мурғобдан бир ариқ, сой (канал, албатта, ўзларининг ҳисобидан, деб тушуниш керак) чиқаришни буюради, токи бу ерлар обод ва ораста бўлсин. Ҳафизи Абрўнинг гувоҳлик беришича, шундай йўсинда Мурғоб дарёсидан йигирма(!) канал чикарилган, барчаси чиқарган одамнинг номи билан аталади. Каналларнинг ичида соҳибкироннинг хайрия ишлари билан машҳур, маликалар ичида бош- қош бўлган эгачиси Қутлуғ Туркон ока номидагиси ҳам бор эди… Каналнинг номи “Қутлуғ Хотун" деб аталарди.

Ҳиндистон сафарига отланган соҳибқирон Ҳиндикуш тоғига чиқиб, Панжҳирдин ўтиб, Борон жилғасига ту'шади: бу ердан Кобулгача беш йиғоч йўл экан. Бир йиғочни тахминан олти километр дейдилар. Баъзан бир йиғочни ўн икки минг қарн ҳисоблайдилар, бир карн – тахминан бир метрга тенг. Амир Темур бу ердаги айқириб оқиб ётган сувни кўриб, кўнглида: "Ундан каттагина ариқ чиқарса бўлар экан…”, деган ажойиб фикр туғилди. Дарҳол сафар тўхтатилиб(!), черикка фармон қилинди, иш бошланиб кетди. Иш бошида одатдагидек соҳибқироннинг ўзи эди. Натижада тездаёқ узунлиги беш йиғоч чиқадиган катта ариқ қазиб бўлинди, отини “Жўйи Моҳигир” деб атадилар. Арикдан неча маъмур ва обод кенту қишлоқлар пайдо бўлди…

Ўхшаш ҳодиса 1398 Yил баҳорида ҳам рўй берди. Соҳибқирон Самарқанддан Кеш томон йўлга чикди. Йўл тоғдан ошиб тушар эди. Етти йиғоч йўл юрғанларидан сўнг тўхтадилар. Соҳибқирон атрофга назар solib» кўрдики, тоғнинг тепаси жуда хушманзара, баҳаво жой экан, тиши! огзидан шаркираб бир тегирмон сув оқиб чикиб турибди… Iмoратга лойиқ ер экан!"’, деб ўйлади Амир Темур. “Шу ерда боғ qilsinlar , бу сувни боққа олиб кирсунлар, богнинг ичида қаср пип упларГ’ деган олий фармон содир бўлди… Оқибатда, пайтлар келиб Ibn Aрабшоҳ, йўқолиб қолган от фақат олти ойдан кейингина топилибди, deb ta’riflagan Тахти Қароча боғи барпо этилди…

Ҳиидистон муҳорабасидан юртига қайтаётиб соҳибқирон Нағар деган качками янгидан қуришларини буюради. Щу ерда, иттифоқо, ажойиб бор бўлиб, “суйи асру зебо ва латиф эрди", фақат қалъадан мшқарида эди. Бу ердаги халққа қулай бўлишини, теварак-атрофга файз гппиини кўнглига туккаи соҳибқирон: “Қалъани улуғроқ қилсунлар, лидоқким, булоғ қалъа ичида киргай!” деб амр этади. Яздий ёзади:

Sohibqiron “… андоқ жахд қилдиким, беклар ўзлари хишт(ғишт) ва иллчнқ ташидилар…” Амир Темур булокнинг сувидан роҳатланиб, baхраманд бўлиб қалъада фароғатда умр кечиришни шу ерлик халққа к.олдириб, қурилиш битган куннинг эртасигаёқ Самарқандга жўнаб кстади…

Йўлда яна Арабон мавзеида бир работ солдиради…

Низомиддин Шомий Табриз шаҳрини таърифлаб дейди: '’…Қуббатул- ислом бўлмиш Табриз шаҳри хароб, нообод, равнақсиз ва кимсас-из қолди. Лекин Соҳибқироннинг ёсоқ ва адолати баракотидан шаҳар қайтадан яхшиланиб, Амир (соҳибқирон)нинг адлу додхохдиги соясида мазлум халқ яна манзилларига қайтиб, ҳаёт кечира бошлади…”

Муаррихнинг Шероз ҳақидаги сўзлари ҳам ажойиб: “Ростини аитганда, Шероз Амир Соҳибқироннинг шарафли қадами баракоти билан бир неча вақг амонда бўлиб, ободонлашди. Кишилар айшу фароғатга яқин ва қийинчилигу балолардан узоқ яшадилар. Бир қаича мавзеларга хайрия иморатлари, маежиду мадрасалар қуридди ва шаҳарнинг баъзи маҳаллаларига оқар сувлар келтирилди…”

1401 йилда Қорабогда юз берган воқеа ҳам бағоят ибратли. Шарафиддин Али Яздий ҳикоясига қараганда, бу ерда аввалги подшоҳлардан бири Арас дарёсидин капа анҳор чиқарган экан. Шикор қилаётган Соҳибқироннинг кўзи, иттифоқо, ўша анҳорга тушиб қолади. “Ҳиммати иқтизо(тақозо этмоқ) қилиб”, ўша кўмилиб кетган анҳорни қаздиришга буюради. Тезда тавачилар ерни ўлчашиб бекларга бўлиб берадилар. Ўн йиғоч узунлигидаги кема юрса бўладиган чуқур анҳорни бир ойда қазиб гайёр қиладилар. Анҳорга Соҳибқирон аждодлар ҳурматини ёд этиб "Нахри Барлос” деб ном қўйди. Анҳор туфайли кўп боғлар яралди, қишлоқлар обод бўлиб, экинзорлар кенгайди…

“Соҳибқироннинг бовужуд улким, доим иши юруш эди ва бир ерда ўлтурмас эди, – деб ёзади Шарафиддин Али Яздий. – Аммо андин анча иморат ва зироат ва бақаъоти хайр(қадамжо, мақбара бинолари) кар вилоятда ёдгор қолдиким, сони йўқ турур…”

Буюк тарихчимизнинг сўзлари асло муболаға эмас.

Яна айрим мисолларни айтиб ўтайлик.

I  IHO (Inиди бошланган Оқсарой қурилиши, Клавихонинг ёзишича, 1101 Иилда ҳам ҳали қурилиш давом этар эди. 1382 йилда Сирдарё оўИида Шоҳруҳия шаҳри қайтадан тикланди, Шосмон(Мозандарон)да муҳташам сарой қурилди(1392), Хоразм(Гурганж) шаҳри қайтадан бунёд этилди(1393), Мўғулистон сарҳадида Ашпарада мустаҳкам қалъа буй кўргизди(1397), Ҳиндистон муҳорабасига бораётиб ўн тўрт кун деганда Эрёб қалъасини тикладилар, масжиди жомеъ обод бўлди(1398), Шомда, у ердаги табаррук икки мазор устида йигирма беш кунда оқ тошдан икки олий гунбаз солинди( 1400), Қаробоғда тўрт бозори, бисёр иморатлари, ҳаммому карвонсаройи, майдону боғлари бўлган, икки тарафида тош безаклари берилган икки дарвоза, тўрт томонида ҳисор буржлари қад кўтарган Бойлақон шаҳри барпо этилди, бир йиллик иш бир ойда битирилди(1403), Эронда Гулихандон қалъасини “ганч била тошдан иморат килдурди’1404)… Мисоллар кўп.

Ажаб ҳикматки, қайдадир жанглар бўлиб ётарди, соҳибқирон мамлакатида қурилишлар тинмасди…

Соҳибқирон табиатан қурувчи эди, унинг фаолияти замирида халқимизнинг бунёдкорлик фазилати, “қураман” деган ҳаётбахш ва яшовчан фалсафаси жобажо эди. Биз буни соҳибқирон ҳақида ёзилган мўътабар асарларда, бугун кўз ўнгимизда савлат тўкиб турган муҳташам кошоналарда, иморатларда кўрамиз, ҳис этамиз, фахрланамиз.²³

Бугун Президент Ислом Каримов раҳбарлигида яратилган лойиҳалар асосида бунёд этилган Имом ал-Бухорий ёдгорлик мажмуи, “Шаҳидлар хотираси” ёдгорлик мажмуи, Хасти Имом жомъе масжиди. Мустақиллик майдони, Темурийлар тарихи давлат музейи ва яна санасанг саноқ етмайдиган қанча-қанча кошоналар, маданий-маърифий масканлар, муҳташам саройлар, коллежлар, лицейлар, аэропорт бинолари, йўллар, темир йўлларга боқиб нигоҳлар қувнайди, диллар фараҳларга тўлади. Ҳа, Амир Темур бунёдкорлиги бугун ҳам юксак суръатларда давом этмоқда…

Эртасига умид боғлаган ҳалқгина қурилишга меҳр қўяди, бу анъана ўзбекнинг қон-қонига сингиб кетган, авлоддан-авлодга ўтиб келмоада ва шиддат билан ўтиб боради.

Амир Темур ана шундай халқнинг ўт юрак фарзанди бўлган буюк бунёдкор эди.

АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ТАСВИРИЙ САНЪАТИ ВА МАКТАБЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ

Темурийлар даври катта бунёдкорлик ишлари амалга оширилган давр сифатида тарихда маълум. Бу даврда ҳашаматли бинолар, боғ- роглар бунёд этилган, меъморчилик, амалий санъат, деворий сураткашлик, қўлёзма санъати, миниатюра ва бошка кўпгина санъат турлари кенг ривожланган.

Амир Темур ва Темурийлар даври деворий суратлари ва миниатюралари исломгача бўлган анъаналарга эга. Қўлёзма китобидаги миниатюра тасвирлари – деворий суратдан кейин иккинчи ўринда туради.

Илк деворий сурат фрагментлари ангик шаҳарчалар қолдиқларида очилган (Тупроққала, Холчаён, Далварзинтепа, Ўзбекистоннинг жанубидаги ибодатхоналарда, Қадимги Бақтрия ҳудудидан топилган ёдгорликлар). У рта аср шахарлари – Панжикент, Варахша, Афросиёб. Шаҳристон деворларида VI—VIII асрларга оид кўпгина сюжетли тасвирлар Марказий Осиёда тасвирий санъатининг қадимги анъаналари бўлганлигидан гувохдик беради. Сюжетларда эртак-фольклор, матал, эпик, мифологик санъат акс этган.

Исломгача бўлган деворий суратларнинг сюжетлари кейинчалик китоб миниатюрасида ўз аксини топди. Булар мукаммал ишланган: базмга ташриф, жанг ва аскарлар, карвонлар, тўй сахдалари, дафн маросими, ов қушлари ва итлари қатнашган ов манзараси, нард ўйини, арфа, най чалувчилар қатнашган саҳналар. Уша давр деворий суратларида афсонавий махлуқлар (аждар, дев) билан бўлган қаҳрамонона жанг саҳналари ифода зтилган. Илоҳ ёки қукмдорнинг тимсоллари саҳнада марказий ўринни эгаллаган. Бу композициялар асрлар ўтиб китоб миниатюрасига кириб келди. Антик даврнинг мадобатли деворий суратлари ва илк ўрта аср китоб миниатюраси ораеидаги вакт давомида амалий санъат буюмларида кисман тасвирий могивлар қўлланилган.

X-XII асрларда Ўрта Шарк исломни қатъий қабул қилиш даврида деворий сурат мавзуси ҳали бутунлай эсдан чикмаган. Айниқса, сарой ҳаётида, лекин интерьер деворларининг сюжетли картиналари ўрни орнаментал ва эпиграфик безаклар билан ёпилиб, катъийлик ёки кўпрангли дабдабани кўрсатган.²⁴

Амир Темур меъморий иншоотларнинг асосий буюртмачиси бўлган. Ибн Арабшоҳ¹, Шарафуддин Али Яздий², Заҳириддин Муҳаммад Бобур Ҳирот саройида Боғи Шимол, Боғи Дилкушо каби Самарканд саройининг деворий суратларини ўзига хос ажойиблштигини катта хаяжон билан айтиб ўтганлар. Бу саройлйрда ташрифлар, мажлислар, Соҳибкироннинг табассумли ёки жиддий ҳолатлардаги портретлари, унинг ўгиллари, набиралари, юришлари, шаҳар ва кальаларни камал қилишлар, хукмдорнннг тантанали базмлари, овлар, маликалар иштирокидаги саҳналар тасвирланган.

Амир Темур фикрига кўра, маҳобатли рангтасвир ўзида турли хил жанрл ар-портрет, батал, сарой ҳаёти, маълум вокеълик кабиларни тасвирлаши керак бўлган³. Унинг даврида асосий рассом устаяардан бири Пир Аҳмад Боғи Шимолий бўлиб, Боғи Шимол саройи деворий суратларини у яратган бўлиши ҳам мумкин. Ширин бека ого, Бибихоним, Туман ого мақбараларида ҳам пейзаж тасвирларидан колдиклар сақланиб қолган. Композицияси бўйича у вертикал панно килиб ишланган.

Қўлёзма китоблардаги миниатюра тасвирлари деворий суратдан кейинги ўринда туради. Билимга, китобга меҳри баланд бўлган Амир Темур тинмай турли мамлакатлардан қўлёзма китобларни олиб келган, бой кутубхона ташкил этган. Али Яздийнинг берган маълумотларига Караганда⁴, Амир Темурнинг муҳим кунсткамера – ноёб буюмлар сақланадиган жойи бўлган. Унда Аржанг Монийнинг машҳур альбомидаги хақиқий оригинал суратлари бўлган.

ХШ аср мўгуллар босқини даврида кўпгина рассомлар Моварауннаҳр ва Хуросондан Эроннинг жанубига қочиб кетганлар ва у ерда улар ўз ҳунарлари ва санъатларини давом эттирганлар. Марказлашган Темурийлар давлатида Самарканд, Ҳирот, Шероз, Бағдод мактаблари орасидаги алоқа мустаҳкамланди ва фаоллашди. Темурийлар даври Ўрта Осиёнинг иқтисодий-ижтимоий ҳаёти, маданияти, илм-фани, адабиёти, санъати таракқиётида ўзига хос ўринга эга бўлди. Мир Али Табризий томонидан яратилган энг гўзал настаълиқ ёзуви етакчи ўринни эгаллаб, бу ёзувни пухта эгаллаган Жа’йфар ва Азҳар Бойсунқурий, Абдураҳим Хоразмий, Машҳадий,

Ҳеравий каби хаттотлар, Устод Абдулхай, Мансур, Ғиёсиддин Наққош, Пир Аҳмад Боғишимолий, Мирак Нақкош, Щоҳ Музаффар, Қосим Али Чеҳракушо, Ёрий Музаҳҳиб, Жамолиддин Юсуф каби миниатюрачилар ўз соҳаларида устод санъаткорлар бўлиб, Самарканд ва Ҳирот мактабларининг шуҳратини дунёга танитганлар’.

Китобат санъати – хаттотлик, лаввоҳлик, жадвалкашлик, музахқиблик, муқовасозлик ва рассомчилик ҳам ўзининг юксак тараққиёт даражасига кўтарилди. Иброҳим Султон Шерозда очган рассомлик устахонасида Бағдод ва Табриз рассомлари ишлаши натижасида, шероз мактаби XIV аср охирида табриз-багдод мактабларининг таъсирини ифода эта бошлади. Шерозда Бойсунгурнинг Ҳирот мактаби учун ишланган “Шеършт антологияси” (ёзувчи ва шоирларнинг энг яхши асарлар тўплами)да багдод услуби, шероз анъанавий мактаб қўлланмалари иштирок этган. Амир Темур даври миниатюристларнинг шаклланишидаги кучли мактаб бу Самарқандда бўлган. XV аср қўлёзмаларида қисман кўп фигурали портрет-картиналар сакланган. Улар илк самарқанд миниатюраларининг оригиналларидан нусхалар бўлган. Уларда шунингдек, Амир Темур тасвирини ҳам учратиш мумкин. Асарда Темур табиат қўйнида, байрамда ва бир қанча вариантларда тасвирланган. XV аср бошида Самарқандда ишланган миниатюралар батал жанрида бўлиб, “Шаҳар девори ёнидаги жанг”, “Тогда™ Шоҳ ови” шулар жумласидандир. “Жанг” манзараси темурийларга хос (Истанбул, Иилдиз кутубхонаси). Унда қалъа девори баланд аррасимон парапет, минора билан тасвирланган.

Улугбек      ҳукумронлиги      даврида      (1397-1447)

иллюстрацияланган қўлёзмалар яратилган. Жумладан:

– Абдураҳмон Сўфийнинг “Сувар ал-кавакиб ас-собита” астрономик рисоласи (Париж Миллий кутубхонаси);

– Улуғбекнинг бургут овига саёҳати, қўлёзмадаги миниатюра. Юқорида-синчли айвонда тасвирланувчининг номи кўрсатиб ўтилган: “Улуғ султон, Улугбек Кўрагон, унинг бошқарувини А'ялоҳ ўзи қўлласин” (Тўпқопи Сарой, Истанбул). – Низомийнинг “Хамса”си ва унга ишланган 18та миниатюра (Тўпкопи Сарой, Истанбул, Н- 786).

Миниатюра тасвирида ажойиб тарихий ноёб асарлар қаторида хукмдор Улугбек ва унинг аъёнлари бургут овида тасвирлаиишидир. Миниатюрада ўша давр ҳолати акс тпаи. Бу миннапора кўринишидан диптих бўлиши мумкин, лекнн унинг май қисми сақланмаган.

1420 йилдан бошлаб Ҳирот рассомлик марка чи олдинга чиқа бошлади. Навоий ўзининг “Мажолис ун-нафоис" асарида Бойсунгурнинг даврини шундай ёритади: “Унинг меҳрибончилигидан шунчалик кўп хаттотлар, рассом пар, мусиқачилар ва қўшиқчилар кўпайиб кетдики, бошка хукмдор даврида шунча бўлганмикан, аниқмас”.¹

Бошка шаҳарлардан Ҳиротга кўпгина рассомлар, хаттотлар ва наққошлар келишган. Бойсунгурнинг буйругига кўра Табричдан Сайид Ахмад Накқош, Хожа мусаввир ва муковасоз Қавомиддин Табризийни олиб келишган. Бу янги иш устахонасига Мавлоно Фаридиддин Жаъфар Табризийни бошлик килишди. Вақти-вақти билан бу ерда турли мактаб усталарининг бирлашиши жараёнида рассомлик мактабининг янги ҳирот услуби вужудга келди. Багдод ва шероз мактабининг таъсири – табиат образини шоирона умумлаштирди.

XV аср иккинчи ярми ва XVI аср ҳирот миниатюрасида бир қатор сюжетлар ишлаб чикилди. Булар севишганлар, хукмдор қабулида, сарой тасвирининг композицион тасвири. ов саҳнаси, жанг каби мавзулардир. Бу вақтгача ҳирот мактаби меъморий тасвирларни аник геометрик, бой ва турли хил накшлар ва деталлар билан ишлай бошлашди. Колоритда эса, фонда оч ва нафис ранглардан, персонажлар кийимларини эса-илик рангларда, яьни кизил ва кўк рангларнинг турли хилларида ифодалашган. Образ ва сюжетларнинг эмоционал ҳаракати пайдо бўла^бошланди. Масалан. Шарафуддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асарига ишланган миниатюралар.²⁵

Лекин, темурийлар миниатюрасининг гуллаган даври Ҳиротда бу сулоланинг сўнгги ҳукмдори Султон Ҳусайн Бойқаро (1469-1506) вақтида амалга ошади, шунингдек, унинг вазири букж шоир, давлат арбоби Алишер Навоийнинг ҳиссаси айниқса катта бўлган. У истеъдодли санъат шинавандалари – рассомлар, мусикачилар, қўшиқчилар. хаттотларнинг ҳомийси бўлган. Заҳириддин Мухаммад Бобурнинг ёзишича: “Султон Ҳусайн Мирзо даври бу энг яхши вакт бўлган. Хуросон айниқса Ҳирот унинг ҳукмдорлиги вактида олимлар

ва бир қанча алломалар билан тўла бўлган. Ҳар бир инсон бирор-бир хунар билан шуғулланган, уларнинг мана шу ишни тугаллаб, маромига етказиш керак деган мақсади ва хоҳишлари бўлган’'¹.

XVacp иккинчи ярмида хлрот миниатюра мактаби давом этиб янада юқори чўққиларга кўтарилди. Бу вақтда Ҳиротда истеъдодли миниатюрисглардан – Мирак Нақкош, Бехзод, Муҳаммад наққош, Қосим, Али ва бошқалар фаолият юритганлар. Уларга кўпинча Низомийнинг Хусрав Дехлавийнинг, Навоийнинг “Хамса”лари ва шунингдек, Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” асарларига буюртмалар беришарди.

Темурийлар давлатидаги барча миниатюра мактаблари тематикасининг умумгоявий йўналиши икки воқеага тарихан мое тушган. Улар Амир Темурнинг жахон сахнасига чиқиши ва ислом дунёсида тасаввуф гояларининг таргиботи сингари комил инсонни тарбиялаш йўлини излашда муҳим шаклланишнинг якуни билан боглиқ.

АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ҲАРБИЙ МУСИҚА

Асрлар давомида мусика инсон хаётида муҳим ахамият касб этиб келгани хакида Марказий Осиё. хусусан диёримиз худудида ўтказилган археологии казилмалардан топилган ашёвий ёдгорликлар ула^здан далолат беради. Шарқ халклари мусика маданиятига оид маълумотлар антик юнон олимларининг китобларида, ўрта аср алломаларининг мусикий рисолаларида, шунингдек, бадиий асар ва тасвирий санъат намуналарида доимо ўз ифодасини топган.

Узок ўтмишдан буён мусиқанинг касбий йўналишида ривожланиши асосан хон ва зодагонларнинг эттирилган. Саройнинг барча маросимлари (хон чикиши, расмий маросимлар, базмлар, мусиқий йиғинлар ва х.к.) да мусика ва мусиқачилар асосий ўрин саройлари билан боғлик ҳолда кечгани боис. миниатюраларда қам сарой мусиқачиларининг ижрочилиги билан боғлик турли лавхалар акс эгаллаган. Ҳатто харбий юришларда хам мусикий созлардан фойдаланилган.²⁶

Шох ва ҳукмдорлар, жумладан, соҳибкирон Амир Темур хам харбий юришларида катта ногора, карнай, буг каби чолғуларни қўллаган ва жангга киришдан олдин овози жуда кучли бўлган карнай ва ногорат баралла янгратиб, душманни довдиратган. Ғанимнинг бу ҳолатидан фойдаланган харбий кўшинлар жанг бошлашиб, ғолибликни қўлга киритишга муваффак бўлганлар.

Амир Темур юришлари давомида хунармандлар, олимлар билан бир қаторда моҳир чолгу ижрочиларини хам Самарқандга олиб келган. Абдурауф Ф^трат ”Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи” аса^ида ўша даврни таърифлаб, шундай ёзади: “Т'емурнинг буйруғи билан ҳар томондан келтирилган олимларнинг ғайратлари билан бу санъат (мусика) бирдан жонланди, оёққа бости. Ислом шарқининг ҳар томонидан келтирилган чолғулар, чолғучилар бизнинг бу кунги классик мусикиймизнинг (яъни маком санъати – С.А.) юксалишига, кўтарилишига хизмат қилдилар”¹

Салтанатнинг бош созандаси этиб темурийлар даври маданиятининг курки бўлган Хожа Абдулқодир Мароғий тайинланди. Марогий иқтидорли созанда бўлиши билан бирга, замонасининг диний ва дунёвий илмларини мукаммал эг&плаган. “Мақосид ул-алҳон” (Куйларнинг ўрни), "Жамиъ ул-алҳон” (Куйлар тўплами) каби мусиқий рисолалар яратиб, катор куйлар басталаган. Созанда яратган “мийатайн”(икки юз 200 усулдан иборат мураккаб мусиқий шакл) кейинги даврларда ҳам довругини сақлаб турди.

Темурийзодалар замонида кўгглаб санъаткорлар ижрочилик санъатиниыг ривожи учун ўз ҳиссаларини қўшдилар. Қонунчи Дарвеш Аҳмадий, найчи Султон Аҳмад, замонасининг атокли бастакорларидан саналган Абулбарака, шоир ҳа.мда ноғорачи Қадимий, Навоийнинг устози Хожа Юсуф Бурҳон. Навоийнинг тогаси Муҳаммадали Ғарибийлар ўша замонда машхур мусиқашунослардан бўлганлар.

Ижрочилик бобида эса созанда, команда ва раққоеалащшнг санъати хам ривожланди. Бу ҳакда Зайниддин Восифий куйдагиларни ёзади: “Косим Ал и Қонуний деган бир созанда бор эдики, ой унинг ’‘конун’’ созининг гори “хола'Хўз ўтови)дан сим келтирар, жаннат хурлари қонун бурчакларининг намунаси учун жаннат гул дарахтининг ғунчаларидан қонун ясовчи устанинг олдига элтар. Агар Жаброил унинг руҳлангирувчи нағмасидан бир наво эшитса, сидра дарахтининг шохидан унинг сози учун кесиб келар ва ўзининг қанотиии новхун учун тақдим қилар эди’"¹.

Бу маълумотда нафақат ижрочилик санъати юксалгани, балки ўз даврида донг таратган созанда Қосим Али Қонуний ва қонун чолғусининг тузилиши ҳакида ҳам маълумот берилган. Уша даврда санъат ва илм-фан қадрлангани, Улугбек Мирзо, Шохрух Мирз о. Ҳусайн Бойқаро. Бобур Мирзо каби темурийзодаларнинг ўзлари ҳам мусика илмини эгаллаб. санъат ахдига ҳомийлик қилгани манбалардан маълум.

Айниқса. Ҳусайн Бойқаро ҳукмдорлиги даврида санъат ва мумтоз адабиётнинг кенг ривожланишига Алишер Навоий улкан ҳисса қўшган. Мусиканинг назарий-амалий томонларини устози, созанда, бастакор ва мусиқашунос Хожа Юсуф Бурҳондан ўрганган Навоий ўзининг асарларида куйларга, чолғучиларга жуда юксак баҳо беради. Уз даври мусикий чолгуларининг шакл и. овози. ва

Дарҳақикат, Амир Темур ва темурийлар даврида илм-фан. маданият, санъат ва бошка соҳалар тараккий этгани ва юксалгани билан ажралиб туради. Унда юзага келган маданий мухит (Парк маданиятининг иккинчи уйгониш даври деб эътироф эти л и urn хам бежиз эмас.

хусусиятдаридан усталик билан фойдаланиб. чиройли. бетакрор мажозлар яратади.

Бобур Мирзо "Бобурнома” асарида Навоийнинг цсардарини санар экан, '‘Яна илм-и мусикийда яхши нималар боғлабдур. яхши “накшлари'⁷. яхши “пешрав"лари бордур,”– деб Навоийнинг уста бир бастакор бўлганини кўрсатадир¹. – деб ёзган эди Фитрат. ‘*Қари Навоий"' деб номланган бир куй ҳам бўдган ва у Бухоро. Фаргона. Тошкентда тез-тез ижро этиб турилган. Кейинчалик бу куйнинг номи қисқартирилиб "Кари Наво" деб аталгаии бухоролик устозлар томонидан айтиб ўтилган (Фитрат).

Жаҳон олимлари дикқатининг марказида соҳибкирон Амир Темур ва темурийлар даври тарихи хулосаларидан келиб чиқкдн холда, манбаъларда шундай маълумотлар келтирилганким, унда; «Хазрат соҳибқирон Оллоҳ назоратида», манбаъларнинг яна бирида «Соҳибкирон Амир Темурни оллоҳ ерга осойишталик, озодлик, ахдоқ, маданият ва маърифат, поклик ва ҳаиоллик, ҳақикат ва адолат ҳамда Оллоҳга иймон келтириш, Муҳаммад алайҳсалом йўлида бўлиш учун ерга юборилган. Уни Оллоҳ назорат қилмокда ва йўналтирмоқда», дейилган.

Оврупо олимлари қаламларига мансуб шундай мисралар битилг “Замой келиб ёшлар тарихимизни ўқиб, шуни билсинларким, соҳибқи замин деб номланган планетамизнинг хохлаган бурчагига кўли етган икки йўл билан амалга оширилган. Бири сулх ва итоат, иккннчиси соҳибкирон сулҳини бузиб навс баландлик қилса, унда соҳибкирон шавкатли кўшинларига Қуръон такбири тушурилиб, жанг ва оқил ғалаба билан қўлга киритилган ”.

Шарқцаги шайхлар ва илму дониш марказининг хулосасида, уш даврда Маккани Мир Шайх Саид -Шариф Имом Хазратлари бошқар турган ва соҳибқироннинг қўлида “Титул” тутқизган. Ушбуда эса тил суви билан шундай сатрлар ёзилган; «Сохибқирон Амир Темур исл динининг тарқатувчиси ва “Оллоҳнинг қиличи”, деб, тилга олин таффакуру олам тарих зарваракдари мавжуд».'

Соҳибқироннинг Ватан мустақиллиги, ободлиги, сиёсий бошқа; тизими унинг иқтисодий. маданий тараққиёти, халқаро нуфузи, милл давлатчилик сиёсати ҳеч бир саркардага бўлмаган. Зеро, Амир Темур даврининг катта маънавий салоҳиятли ватанпарвари, миллатпарва атоқпи давлат арбоби ва саркардаси, ул қувваи ҳофизаси бўлган.

Соҳибқирон Амир Темур даври ҳарбий чолғуларини таснифлани ва турланишини бир тизимга солиб, замонавий таснифланиш ва турлани билан тақкослаганда илк маротаба йирик концепцияни юзага келтирад булар:

Идиофонлар: жарос (чарос), жон, ғўла, санж, занжир, ғул-ғул.

Мембранафонлар: ноқур, дойра, дов, дафф, дапп, кус, табира, ка' ва кичик ногоралар, алоҳида чиндоул [тулумбас], довул, дуҳул [дуҳол}' қўшноғоралар [катта ва кичик ноғоралар], таблак, табллар, нодир, нақко] коварга [кобарка].

Хордофонлар: қонун, чанг, танбур, тамбур-дилкаш, ғижжак, ситор рубоб, манзур, арфа [лютна, сиқор], чижжак, хучир ва турли хил Афғон в Покистонга яқин тожиклар чолғуси.

Аэрофонлар: бурғу, буг, нафир, сур [тирсакки карнай қатти: қайрилилган], қоранай [ҳозирги карнай], найи Румий, сурнайлар тури шон, чабчиғ,-гонг, шохфар, дунай, сафеднай, сиёҳнай, дукат, шонфур в ҳоказо чолғуларни ташкил этган.

Зооморфологик: (ҳайвон шохлари ва суягидан ҳамда денгиз габии! жонзодидан иборат бир тонли дагал ва кенг акустикадан иборат пуфлам чолғулар);-буғ, бургу, шохфар, гонг, денгиз чиғаноги;– дан иборат бўлган.

Позооморфологик: (аскарлар томонидан “Гилд”, “донак” ва “суяк”– дан тайёрланадиган минатюра ва совға учун ясалган турли хю шакллардаги чолғулар ва мулти-ансамбллар);– чуррак (олхўри донагидай тайёрланган), булбулча, тойча. дев, хўрозча ва бошкалар эса гилдда ясалган.

Юқорида кўрсатилган соҳибқирон Амир Темур ва темурийлар чаврининг ҳарбий ва мусиқий чолкулари ҳамда номусиқий сифатларидан иборат илк консепсия, биз кутган долзарб илмий ютуғларимиздан бири жанлигини ҳолисона билдирмоқчимиз!.

Амир Темур давридаги бой маънавий муҳит мусиқа санъатининг лсосий йўналишлари – чолғучилик ва ижрочилик, бастакорлар ижроси, шунингдек, мусиқа ҳақидаги фаннинг ривожланишига кенг имкон берди. Мусиқачиларни касбга ўргатиш бўйича санъатнинг бошқа гурларида қабул қилинган «устоз-шогирд» тизими муттасил ишлаб турарди. Бу нарса фақат Самарқандда, Амир Темур қошидагина бўлмай, балки унинг иорислари Шохруҳ, Улуғбек, Ҳусайн Бойқаро ва бобурийлар даврида Ьухоро, Хива, Ҳирот, Балх, Қобулда ҳам давом этган.²⁷

Хулоса қилиб такидлаганда, ватанимиз қуролли кучларида ҳарбий оркестрлар фаолиятидаги аскарбоб мусиқий ижро жанрларини ўзлик мақомида яратиш, соҳибқирон Амир Темур ва темурийлар давридаги кўповозли ритмик усуллар ва қўшикларни тиклаш, Армиямизни ижро марромига анъанада қўллакилган, жаҳонни ҳайратга солувчи довдиратадиган, ҳаяжон босимига эга театрал миниатюра шаклидаги бадиийлигини тикласак айни муддао бўлар эди. Ушбу ижро партитураси ва клавирлари муаллиф томонидан амалга оширилганини ва таклиф этилса, ҳарбийларимизга тиклаш мумкинлигини      холисона

билдирмоқчимиз.

АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИДА МОДДИЙ МАДАНИЯТ

Моддий маданият.Амир Темур ва темурийлар мамлакат мустақиллиги, эл – юрт осойишталиги, уни обод этишда бунёдкорлик ишларига катга аҳамият бердилар. Амир Темурга хар бир зафарли вокеа ва севинчли қодисани мухташам меъморлик обидаси барпо этшп билан нишонлаш одат бўлган. Шу максадда Ҳиндистон, Шероз, Исфахон ва Дамашкнинг машхур уста – хунармандлари мамлакатда хашамдор иморату иншоотлар бино килганлар. Бу даврда Чингизхон хужуми ва мўғулларнинг бетўхтов боскинлари окибатида вайронага айланган Самарканд, Бухоро, Термиз, Марв, Банокат (Шоҳрухия) каби кадимги шахарлар, калъа ва истеҳкомлар кайта тикланди, яъни шахарлар ва кишлоқпар кад кўтарди. Сохибкироннинг буйругига асосан 1365 йилда Қарши, 1370 йилда Самарканд, 1380 йилда Кеш шахарлари атрофида мудофаа деворлари барпо этилади.

Амир Темур забт этган мамлакатларида хам бунедкорлик шпларини амалга ошириб бир катор шахарлари (1258 йил мўғуллар томонини вайрон килган Ирок пойтахти Бағдодни, Доғистон Республикасидаги Дарбандни, 1221 йилда мўғуллар исгилоси даврида вайрон к илинг ан Араке ва Кура дарёлари бирлажадиган ерга я кин бўлган шахар – Байлаконни (1403 йил))ни кайта тиклади. Амир Темур томонидаи Табризда масжид, Шерозда сарой, Бағдодца Мадраса, 1389 – 1395 йилларда Туркистонда машхур шайх Хожа ^л„Ахмад Яссавий. кабри устига макбара курдирилган бўлса-да, лекин асосий эътиборини она шахри Кеш (Шахрисабз) ва пойтахти Самаркандга каратди.

Кешда отасининг кабри устига макбара, ўгли Жахонгирга макбара билан масжид курдирди. Амир Темур хукмронлигининг илк даврида Кеш шахрини пойтахтга айлантириш ниятида бўлиб, унинг ободончилигига катта ахамият берди, бу ерда машхур Оксарой кад кўтарди. Амир Темур Кешни Мовароуннаҳрнинг маданий марказита айлантиришга ҳаракат килди. Шу боисдан бу шахар «Қуббат ул – илм вал адаб», яъни «Илм ва таълим гумбази» деган сифат-билан шухрат топтан. Амир Темур ва Темурийлар даврида Шахрисабзда улкан салтанатнинг йирик шахрига, барлос бекларининг йзга кароргохига айлантирилган. Шахар атрофи калъа девори билан ўраб олинган.²⁸²⁵

Шахрисабзда Амир Темур томонидан «Дор ус – Сиёдат» («Саййидпар уйи») макбараси ва Оқсарой курилган.

Дорус-Сиёдат – «Сашшдларуйи» (1379 – 1380) Шахрисабзнинг жанубий – шаркий кисмида Амир Темур курдирган макбара комплекси. XIX – XX аср бошларида кисман таъмирланган. Фарзанди Жаҳонгир Мирзо макбараси (Ҳазрати Имом макбараси) ва Амир Темурга мўлжалланган ер ости гўрхонаси сакланиб колган. Дор ут-типоват билан бир ансамблни ташкил килган. Шарафуддин Али Яздий «Зафарнома»сида ёзилишича, Амир Темур Шахрисабзда махсус бино курдирган, унда ўз ўғли Амирзода Жахонгир ва бошка амалдорлар хамда бузрукворларнинг дахмалари Кўйилсин, деб фармон берган.

Дор ут-тиловат мажмуаси (Гиловат уйи, Қуръон ўқийдиган жой, XIVаср)

Шахрисабз марказида Дор ус-сиёдат мажмуаси гарбида темурийлар хонадонига мансуб кадимги иншоотлардан иборат Дор ут-тиловат мажмуаси хам жойлашган. Ҳозир комплексдан учта ёдгорлик сакланиб қолган: 1) Амир tТемур томонидан отаси Тарағайнинг пир и шайх Шамсуддин Кулол мозори (1370) устига шахар жомеъ масжиди ёнига қурдирилган макбара. 2) Отаси -> Тарағай мозори колдиғини Шахрисабзга кўчиртириб, пирини оёк томонига Кўйдириб, гумбаз макбара курдирган. 3) Улугбек жомеъ масжиди Кўк гумбаз (1435

Окрарой (1380 -1404)

Шахрисабздаги      меъморий

ёдгорлик. Амир Темурнинг онаси Такина хотун шарафига курилган.

Шахарнинг шимолий – шарқидаги бош майдонда жойлашган. Меьмор Мухаммад Юсуф. Бир замонлар мухташам, хашаматли бўлган бу саройиинг бизгача емирилиб, хароба холга келган улкан пештоки, икки чеккасидаги минораси, сарой пойдеворининг бир кисмигина сакланган. Оксаройнинг хозирги кўриниши хам салобатли ва гўзалдир.

Бу салобатлилик ва гўзалликка ғипггларнинг яхлит бўлиб кўринишини таъминлаш – олд ва шимолий девор юзасиии сиркор парчиилар билан бир текисда ишлаш туфайли эришилган.

Пепггок равоғининг эни 22,5 м, баландлиги 40 м, умумий баландпиги 50 м дан ошади. Пештоқ минораси ичилаги айланма зина оркали юкорига чикилган. 20 йил давомида курилган ушбу меъморий ёдгорликнинг ранглари ой ёруғида жилоланиб – окариб кўриншпидан бино Оксарой деб номланган. Саройнинг ўзига хос хусусиятларидан бири – том тепасига ишланган ховуздир. Ҳовузга сув Тахтакорача довонидан курғошин кувурлар оркали окиб келиб, ундан шаршара хосил қилиб пастга туширилган ўтирганлиги пештоқнинг ўша пайтда бутун эканлигидан дарак беради.

1707 йилда Бухоро хони Убайдуллахон Оқсарой пештоки осгида тож кийиб, тахтга ўтирганлиги пештоқнинг ўша пайтда бутун эканлигидан дарак беради. 1973 – 1975 йилларда археологии тадқиқотлар, 1994 – 1996 йилларда консервация ишлари олиб борилган.

Самарканд салтанат пойтахтига айлантирилгач, унда Исфахон, Шероз, Халаб. Хоразм, Бухоро, Насаф ва Кешнинг меъмору бинокорлари кўли билап саройлар, масжидлар, макбара ва хонақохлар курилди. 1403 – 1404 йилларда Самаркандца бўлган Испания элчиси Руи Гонсалес де Клавнхо (1412.2.4) Амир Темурнинг олиб борабтган бинокорлик ишларидан хайратда колган.

Жумладан, мўғуллар боскинида бутунлай вайрон этилган ва аксари ахолиси қириб ташланган ва кисман кул килинган Самарканд шахри Амир Темур хукмронлиги даврида ўзининг кадимги ўрни Афросиебдан бирмунча жануброкда бутунлай янгидан курилди. Шахар тевараги мустахкам калъа деворв билан ўралиб, Оханин, Шайхзода, Чорсу, Коризгох, Сўзангарон ва Феруза каби номлар билан аталувчи 6 та дарвоза – ўрнатилди. Шахар аркида Амир Темурнинг кароргохи Кўксарой ва Бўстонсаройлар бино килинди. Кўксарой 4 каватли бўлиб, гумбазлари ва деворлари зангори кошинлар, иакшинкор ва гулдор парчинлар билан коплангани учун у шундаб атапган. Кўксаройда хонларни подшолик тахтига чикариш маросимн вакгида уларни ок кигиз устига олиб ўтказадиган тошдан тахткурси – Кўктош кўйилган эди. Булардан ташкари аркдадавлат девоихонаси, курол – яроғлар устахонаси ва аслахахона, таигалар чекиладиган зарбхона каби иморатлар жойлашган.

Мовароуннахрнинг дехкончюшк вохаларида, хусусан Зарафшон водийсида ўнлаб суғориш тармоклари чикарилиб, дехкончилик майдонлари кенгайтирилди. Янги кшшюклар барпо этилди. Ибн Арабшохнинг ёзишича, Амир Темур Самарканд . атрофида кад кўтарган бир канча янги кишлокларни Шаркнинг машхур шахарлари Димишк (Дамашк), Миср, Багдод, Султоиия ва Шероз номлари билан атадй. Амир Темурнинг фикрича, Самарканд катталиги, гўзаллиги хамда тсварак – атрофининг обод этилганлиги жихатидан дунйдаги знг йирик шахарлардан хам устунрок турмоғи лозим эди.

– асрниаг охири – XV асрда Самаркандца кўркам ва мухташам бинолардан ташкари шахристон йки рабоди дохидда турли – туман касбдаги хунармандлар махаллалари кад кўтаради. Амир Темур мамлакатда, хусусан унинг пойтахти Самаркандца хунармалшчиликни ривожлантиришга алохида эътибор берйди. Испан элчиси Клавихонинг йзишича, Сохибкирон хунарли оирор кишини хам Мовароуннахрни ташлаб кетишига йўл кўймаган. Аксинча, Лмир Темурнинг амри – фармони билан Дамашкнинг энг мохир тўкувчилари, Ҳалабнинг машхур 'пахта йигирувчилари, Анкаранинг мовут тўкувчи <орхоналари, Туркия ва Г\"ржисгоннинг . заргарлари, хуллас, кўп касб-хунар сохиблари бошка шахарлардан Самаркандга кўчнриб олиб келинди. Ўша цаврда шахарда т\^:рли дин ва мазхаблардаги кишилар истиқомат киларди. Клавихонинг маълумотига кўра, Самаркандца 150 мингдан зиёдрок аҳоли яшаган. Шахар майдони Испаниянинг Шиблия (Севилья) шахридан кенгрок бўлган. Лекин униш бу маълумогида шахар арки билан қалъа, яъни ички шахар кисмларигина кўзда тутилган холос.

Амир Темур даврида бунёд этипган меъморий обидаларга куйидагиларни айтиш

мумкин:

Шоҳизинда ансамбли мажмуи (Самарқанд, XI – XX асрлар)

Самаркандцаги меъморий ёдгорлик. Афросиёб тепалиги жанубида жойлашган кабристондаги макбаралардан хамда масжид, минора ва мадрасадан иборат ансамбль.

Уларнинг энг кадимийси Қусам ибн Аббос макбараси бўлиб, халк орасида Шохизинда («Тирик шох») номи биланн машхур. Ансамбль бир – бири билан йўлак оркали боғланган 3 гурух бинолардан иборат.¹

Шофоинда ансамбли мажмуи (Самарканд, XI – XX асрлар)

Самаркандцаги меъморий ёдгорлик. Афросибб тепалиги жанубида жойлашган кабристондаги макбаралардан хамда масжид, минора ва мадрасадан иборат ансамбль.