Читать книгу Аҕа - - Страница 1

Аҕа. Аҕаа. Хайдахтаах курдук кэрэ, ураты истиҥ тылый. Суох-суох!.. «Паапа» буолбатах, «аҕаа» диэн тыл. Син биир «ийэ» кэриэтэ минньигэс «аҕа» диэн дьикти иһирэх, элэтэ эрэ соҕотох биир тыл.

Тыа сирин эҥин-эгэлгэ күүс үлэтин барытын баһылаабыт, ат-оҕус миҥэлээх, отчут-масчыт бэрдэ, маһы хаамтарбат эрэ уус; саас, сайын сирэйин күн уота быһа сиэн килэрийбитэ, бэл, кыһын оспотох, саллайар сааһын тухары хара үлэни кытары хачыгырайан иҥиир-ситии буола эриллэ хаппыт мин аҕабар ити этиллибит «аҕаа» эрэ диэн тыл сөп түбэһэр. Кини олорон кэлбит олоҕор, дьүһүнүгэр-бодотугар, бэл, тутта-хапта сылдьарыгар кытта. Аныгы дьону, оҕолору үтүктэн «папа» диэхпин тылым тахсыбат, итинник тыллаһар мэктиэтигэр күлүү гыммыкка, аһара баран үөхпүккэ дылы курдук. Чахчыта да оннук. Нуучча омугун дьиэ кэргэнигэр сиппит-хоппут, оттомноох оҕолор төрөппүттэрин мэлдьи: «Мать, отец…» – диэн ыҥыраллар, ити хайдах эрэ «ийээ, аҕаа…» диэбит кэриэтэ ээ. Элбэхтэн аҕыйах холобур: нуучча улуу суруйааччылара Михаил Шолохов, Виктор Астафьев, Валентин Распутин, Анатолий Иванов айымньыларыгар ити кэрэ тыллар суолталара бары өҥнөрүн-дьүһүннэрин толору биэрэн олус да дьэҥкэтик арыллаллар. Мин санаабар, саха оҕото дьонун «ийээ, аҕаа» диэн ааттаан ыҥырара бу төрөппүттэри ытыктааһын муҥутуур үрдүк чыпчаала дии саныыбын. «Ийээ, аҕаа» диэн ыҥырыллар дьолго тиксии билиҥҥи кэмҥэ сэдэх көстүү буолла диэтэххэ, туох да омуна суоҕа буолуо. Ити сайдыы туоһута буолбатах, төттөрүтүн таҥнары түһүү, төрүт айылгыттан тэйии туоһута. Эридьиэстик эргитэ санаан көрдөххө, хайа эрэ өттүнэн эмиэ да сөп ээ. Судургутук холобурдаатахха, артыыска эрэ барытыгар «норуодунай» диэн үрдүк ааты-суолу иҥэрбэттэр, син ол кэриэтэ «аҕаа, ийээ» диэн ыҥырыллар туһуттан төрөппүт ити истиҥтэн-истиҥ, кэрэттэн-кэрэ тылларга сөп түбэһэр таһымнаах буолуохтаах.

Ити икки тылтан «ийээ» диэн тыл, туох да диэбит иһин, ордук үгүстүк ахтыллар. Тоҕус ыйы быһа иһигэр иитийэхтээн, бүөбэйдээн, иэйэн-куойан күн сирин этэҥҥэ көрдөрбүт ийэ барахсан эһэнньэх оҕотун илиититтэн араарбакка түһэҕэр көтөҕөн, сылаас илгэ тыынынан харыстаан, мэлдьи бэйэтиттэн араарбатыттан буоллаҕа. Дэлэҕэ да, бэл, сиппит-хоппут эр дьон, туох эмэ иэдээҥҥэ, тыын былдьаһыгар: «Ийээ!!!» – диэн, киһи сонньуйуох, өрүһүлтэ көрдөөн саҥа таһаарыахтара дуо.

Мин аҕам ардыгар күлүү-оонньуу кэриэтэ: «Оо, бу биһиги, аҕалар, аҕыйахтык да ахтыллар дьон буоллахпыт, арай наар ийээ да ийээ…» – диэн күнүүлүүрүн биллэрэрэ. Кырдьык да оннук, аҕалар барахсаттар аҕыйахтык ахтыллаллар. Кинилэр үксүгэр балаҕан эйгэтин тас өттүгэр сылдьар, бүгүрүтүк түбүгүрэр сэмэй дьон.

Киһи барыта хайаан да аҕалаах. Сорох аҕа тапталыгар тиксэр дьоллонор, сорох суох. Аҕалар араас буолаллар. Күҥҥэ төһөтө эрэ: «Аҕаа!.. Аҕа-аа… Аҕаа!!!» – диэн ыҥырарбытын айбыт таҥара эрэ билэн эрдэҕэ. Бэйэбит да билбэппитинэн ити араҥаччы тыла ээ. Омос иһиттэххэ аҕыйах дорҕоонтон тахсар бэрт судургу тыллар курдук эрээрилэр, төһө элбэхтик ити ап тыл кэриэтэ «ийээ, аҕаа» диэн тыллары туттабыт, саҥарабыт да, тус олохпут эйгэтэ эбии сырдыырын, тупсарын силигин ситэри сыныйан сэрэйэр ахсааннаах буолуо.

Биһиги нэһилиэккэ Босхоҥ Киргиэлэй диэн, итэҕэс айыллан төрөөбүт, аах-маах өйдөөх киһи муҥнаах баара. Биэһин ааспыт оҕо, ийэтэ өлөн, аҕатын эрэ кытары хаалбыта. Киргиэлэй барахсан ол онтон ылата аҕатын: «Ийээ…» – диэн ыҥырар буолбута. Дьон: «Бу хайдах буолбут оҕонуй доҕор, эр киһини «ийээ» диэн ыҥырар киһи баар үһү дуо, кэбис, итинник тыллаһыма», – диэтэхтэринэ, Киргиэлэй эрэйдээх салҕа буолбут бэйэтэ уҥуох сула санна эбии титирэстии-титирэстии, мөккүстэҕим буолан, ытаары мунна сурдурҕаан барара: «Һуох!.. Һуох!.. Ийэм ээ… Ийэм дии… Эн ку-һа-ан киһигин!» – диэхтиирэ. Ол курдук Киргиэлэй муҥнаах итэҕэс-быһаҕас айыллан күн сирин көрбүт өйүгэр-санаатыгар, кинини, «куһаҕан» оҕотун, хараҕын харатын курдук харыстаан бүөбэйдиир, иитэр-аһатар, араҥаччылыыр киһитэ наар «ийээ» эрэ диэн тылга дьүөрэлэһэн этиллиэхтээҕэ.

Номоххо кэпсэнэринэн, былыыр-былыр киһи диэн харамай, эр киһи уонна дьахтар диэҥҥэ арахсыбата үһү. Онтон кэлин биирдэ эрэ кэрэ аҥаардарга уонна күүстээх аҥаардарга хайдыспыт. Эр киһи урут хаһан эрэ дьахтары кытары биир эттээҕин-сииннээҕин туоһута – тумуктаах эмиийин кэрэтэ хаалбыт. Итинтэн сиэттэрэн мин биир дьикти түбэлтэни кэпсиим. Сэрии саҕана, аас-туор сыллар сири-дойдуну бүтүннүүтүн саба бүрүүкээбит кэмнэригэр, Крупская аатынан холкуос чилиэнэ Сөдүөтэп Ньукулай (Чөҥөркө) диэн киһи кэргэнэ оҕолоноору өлбүт. Ньукулай саҥа төрөөбүт уу кыһыл оҕотун көтөхпүтүнэн хаалбыт. Онуоха Чөҥөркө олус иэйбитигэр-туойбутугар, эмиийэ хас да хонукка тэһэ кэйэн дьаралыйбытын кэннэ, илэ-чахчы үүт киирбитэ үһү. Сотору ол оҕону Ньукулай аймаҕа дьахтар кэлэн илдьэ баран ииттэн киһи гыммыт…

Аҕам барахсан миэхэ эҥин-эгэлгэ үтүө түгэннэри хаалларбыта үгүс. Ардыгар олус судургу да курдук түбэлтэлэр эрээри, оҕо киһи өйүгэр-санаатыгар сүппэттии иҥэр наһаа да истиҥ, иһирэх иэйиилэр сөҥөн хаалбыттар. Олору мин мэлдьи өйдүүбүн, олус күндүтүк ахта саныыбын.

Мин 1973 сыллаахха Үһүс Күүлэт диэн кыракый учаастакка төрөөбүтүм. Биэс саастаахпар «бөдөҥсүтүү» диэн ааттаан дэриэбинэбитин бүүс-бүтүннүү Үгүлээккэ көһөрбүттэрэ. Биһиги сүөһүбүтүн-аспытын үүрэн, саҥа сиргэ кэлэн, Аҥалыҥда диэн тус-туһугар аата ааттаммат дьоһуннаах эбэ үрдүк кырдалыгар, сэппэрээк (сугун абаҕата) сири ыраастаан, тыатын солоон, Үһүс Күүлэттэн дьиэбитин көһөрөн аҕалан туттубуппут. Туспа сиргэ олохтоохтук олохсуйарга оҥостон тэринии оҕо киһиэхэ миэхэ барыта олус сонун этэ…

Ол күһүн, сууйбут курдук биир ып-ыраас чэмэлкэй күн, аҕам миигин батыһыннаран чугас тыаҕа сүгэ уга хатыҥ быста тахсыбыта. Мин дьиэбит таһынан былыргы айа суола ааһарын билбэтим. Көймөстүбүккэ дылы дыргыл сыттаах сиһик талахтардаах, дьулугурас хатыҥ чараҥнаах, харыйа булкаастаах хойуу тыа быыһынан эрийэ-буруйа орҕочуйан барар ыллык суол устун хаамсан тыа үөһүгэр киирбиппит. Эмискэ аҕам, сүгэтин халтаҥ сонун быакаччы тардыммыт тирбэҕэ куругар кыбыта анньан баран: «Хараххын сим эрэ…» – диэт, икки хонноҕум анныттан ылан эргичиппитэ, ол тухары: «Көрүмэ…» – диирэ. Мин иһим кычыгыланара. Ити курдук хаста да кулахачытан баран сиргэ дьороччу туруоран кэбиспитэ: «Чэ, көр…» – диэбитэ аҕам. Онуоха харахтарбын аспытым, наһаа астык, ыппыт охтуу көбүс көнө айа суола, өссө да сэбирдэҕэ, мутукчата суйдана илик ыыс араҕас күһүҥҥү тыаны тэлэ тыыран барбытын ортотугар турар этим… Олус да астыммытым, сөхпүтүм, иэйэммин чачыгыраччы күлбүтүм… Күһүҥҥү ол дьикти кэрэ көстүүнү, түгэни хаһан да умнубаппын, хата, кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайытын, оҕо киһи өйбөр-санаабар иҥэн, олорон хаалбыт ол ураты күн өссө эбии дьэҥкэрэн, кэрэтийэн субу көстөн кэлэргэ дылы. Оҕо сааһым хатыламмат, умнуллубат биир дьикти кэрэ түгэнэ…

Билигин, Үһүс Күүлэккэ, биһиги көспүт өтөхпүт оннута эрбэһин отунан саба бүрүллэн сытар. Курус көстүү…

Төрүттэрим олорбут күөллэригэр Бэрэҕэ хаһан эрэ өрдөөҕүтэ Мастаах сириттэн Балаҕаччыттан сылгы үүрэн кэлбит ийэбин (оо, оччолорго эдэр да буолуо ээ) аҕам кэргэн ылан аҕалбыт өтөҕө эмиэ хаһан да дьон-сэргэ олохсуйан, дьиэ-уот туттан, оҕо төрөтөн, уруу тэнитэн олох олорон ааспатахтарын курдук… Эбэни эргийэ барбыт хатыйыы бүтэй онон-манан ойдом-сойдом сэмнэҕэ эрэ хаалбыт. Тэлгэһэ, тиэргэн күрүөтэ-хаһаата биир оннук. Арай, хас сылын аайы ат миинэн бултана сылдьан, Бэрэ күөлүн өтөҕүнэн ааһарбар, үрдэ сууллубут ампаар дьиэ иннигэр иҥнэйбит дьарамай сэргэҕэ аппын баайан, уһуннук олорон, хайыы-сахха быралыйан сүппүт урукку кэмнэри санаабар төннөрөн иэйэр-куойар, эмиэ да курутуйар үгэстээхпин… Өссө бу биһиги өтөхпүт, «сурт кэриэстээх, өтөх төҥүргэстээх» диэбиккэ дылы, кэм кэриэстээн ааһар ыччаттардаах ээ. Үгүс элбэх өтөхтөр ахтан-санаан ааһар иччилэрэ да суох үйэлэргэ умнуллан, иһийэ таалан сыттахтара…

Аҕам бэрт судургутук моойдоон туруорбут сэргэтэ үгүс сыл хаарын-самыырын уулларан, тыалын-кууһун тулуйан, күн уотугар быһа сиэтэн тураҕастыйа кэриэрэн турар. Онон-манан биллэр-биллибэт сүгэ сытыы биитин суола көстөр. Аҕам сүгэтин суола. «Оо, аҕам бу сэргэни чочуйар, кыҥыы-кыҥыы кыладыйар кэмигэр да баар буолан хаалбаппын ээ…» – ити мин өтөххө кэллэҕим аайытын саныыр санаам… Аҕам барахсан… Бу иҥнэйбит дьарамай сэргэ билэн турдаҕа: үтүмэн да үгүһү, эҥинэ да элбэҕи, эгэлгэни. Туох-туох дьылҕалаах хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт кэлэн ааспыттарын барытын көрдөҕө. Ону кини киһи курдук кэпсиир, сэһэргиир тыла суох. Төрдүгэр үүммүт, бэл, сыралҕан куйааска кууран биэрбэт киһи атаҕар эриллэн сөрүөстэр сытыган от сиигиттэн, кырдал кырылас кумаҕа быһа сиэн хайыы-сахха эмэҕирэн бүппүт, сотору сууллан сири кытары сир буолуох муҥа буоллаҕа… Сэргэ турар кэмигэр дьонум барахсаттар бу эбэттэн, бу өтөхтөн хаһан да тэйбэккэ, мэлдьи бу алааска эрэ олохтоохтук тэринэн олохсуйан олоруох курдук бигэтик, эрэмньилээхтик да санаммыттара буолуо ээ…

Аҕам миигин, миигин эрэ буолуо дуо, биһиги сэттэ буолан бииргэ төрөөбүппүт (ону таһынан өссө үс оҕо «төннөн» турар), илиитин өрө көтөҕөн дьарыйыахтааҕар буолуох, киэҥник күргүйдээн, үҥүү-өргөс тылынан өтөрү-батары этэн хаһан да мөхпөтөх киһи. Ол да буоллар, тоҕо эрэ аҕабытыттан толлорбут. Оҕо дьон тугу эмэни сыыһаны-халтыны, алҕаһы оҥордохпутуна, «аҕабыт «тыак!» диэҕэ» дэһэрбит. Дьэ ол үһү – муҥутуур мөҕүүтэ, дьарыйыыта.

Аҕам, илии туппайа суох олорботох киһи, холкуос, сопхуос хаһан да бүтэн биэрбэт араас иирбэ-таарба үлэтиттэн, дьиэ түбүгүттэн быыс-арыт булан, үксүн киэһээ өттүгэр, иэйдэҕинэ сээкэйи бары сэһэргиир үгэстээҕэ. «Табаһыт уол», «Чыырыы-Чыппай», «Хабах Бас», «Кээтэккээн» диэн остуоруйаларын, төһө да хат-хат кэпсээтэр, син биир саҥа, сонун айымньы курдук истэрбит. Ол эрэн үксүн, кыра, оҕо сааһыгар сылдьан түбэспит, көрбүт араас дьиктилэрин, чахчы буолбут эҥин-эгэлгэ түбэлтэлэри ордук табыллан иэйэн-куойан туран сэһэргиирэ.

Аҕам бэрт үгүс, араас ахтыыларыттан аҕыйах түбэлтэни кэпсиим дуу… Чэ, бэйи, бэйэтэ кэпсээтин…

…Мин, дьиҥэ, отут үс сылга төрөөбүтүм, ону аҕам – оччотооҕу дьон кэнэн, муҥутах санаалаах буоллахтара, баалыы барыллыбат, оскуолаҕа үөрэттэрэ биэримээри, бэйэтин аттыттан араарымаары, кэлин сэбиэккэ дьыала-куолу кумааҕытын толоруутугар «отут алта сыллааҕы төрүөх» диэн суруйтарбыт. Киһи сонньуйуох, кэннибиттэн күн сиригэр кэлбит кыра уолаттар онон миигиннээҕэр аҕа саастанан тураллар.

Отут алта сылга диэри холкуостар сири барытын кэлимнээннэр, кэтэххэ оттонор сирэ суох буолан, олохсуйан олорбут өтөхпүтүттэн, Бэрэттэн, инньэ үөдэн түгэҕэ, Сыаҥда диэн үрэх уҥуор баар, кып-кыра эрээри сир хараҕа чүөмпэ, куйуур маҥкыта тургуйбат бэрт дириҥ уулаах Таҥхарах диэн көлүйэҕэ «от сии» диэн тахсан сүөһүбүтүн кыстаппыппыт. Мин, онно көһөрбүтүгэр, үспүн ааһан түөрпэр үктэммит бэрт кыра бэдик аатабын барыны-бары өйдүүбүн. Сыарҕаҕа олорон барсан баран, төттөрү киирэрбитигэр оҕус миинэн кэлбитим. Ол дьыл төрөөбүт биир холкуостаах дьоммут оҕолоро билигин миигиттэн аҕа саастанан сылдьаллар.

Биһиги Бэрэ хоту өтөҕөр олорорбут. Эбэбит төп-төгүрүк улахан күөл. Уу баһар далаһа утары икки обургу от турар арыылаах. Арыы хойуу иирэ талахтаах, сүөһү сиэҕэ эҥин диэн итиннэ кэбиһиллибит оту бүтэйдээбэттэрэ, күһүн эрдэ таһан ылаллара. Улахан арыы таһыгар кутаҥныы сытар куталаах кыра-кыра лоскуй арыы оҕолордоох, онно тыыраахы сөбүлээн сымыыттыыра, саҥалара биир кэм эймэнэрэ. Эбэ соҕуруу үрэҕэр этэрбэс уллуҥун кэккэлэппит курдук көлүйэлэрдээх, саас баҕарахтарыгар эрдэ күл ыһан хараардан, уу таһааран, хомурах көҕөнүн түһэрэн «дор-дор» ытар сааларын тыаһа иһиллэрэ. Луҥку түүн хара буораах хойуу буруота үрэх үрдүнэн тараадыйа сыыйыллара.

Балаҕаммыт аартык өтөҕөр баара. Өтөх сиксигэр саастара төһөтө биллибэт баараҕадыйбыт аарыма харыйалар хойуу туораахтаах өргөс чыпчаалларынан халлааҥҥа харбаһан тураллара айан суолун устун иһэр сатыы да, көлөлөөх да айанньыт хараҕар бэрт ыраахтан харааран көстөллөрө. Дьиэбит иччитэ диэн: ийэм, эһэм Өлөксүөйэп Мэхээлэ – Көҥөс оҕонньор, миигиттэн үс сыл аҕа убайым Сааба, бииригэр чугаһаабыт Маарыйа диэн балтым, иним Мэхээлэ. Аҕам Сэргиэй түөрт уон биир сыл күһүнүгэр бэбиэскэ тутан сэриигэ ыҥырыллан баран суоҕа.

Түөрт уон икки сыл сааһыгар сэттэлээх иним Мэхээлэ икки өттүнэн сэбиргэхтэтэн өлбүтүн, сытар маһын түөрт кырыылаах гына эргэ тыынан дьаптайан баран, ийэлээх эһэм сэбэһэ быанан титириктэри баайталаан, эт санныларыгар сүгэн, аҕабынан эһэм Маайыс оҕонньор өтөҕөр кистээри илдьибиттэрэ. Мин барсыбатаҕым. Балтыбын көрөн балаҕаммар хаалбытым.

Убайым Сааба, дьирики хороонуттан тахсан угуйар саҥатын истэн, сүгүн олоруох киһи буолуо дуо, оҕо оҕото өтөн күрдьүгэстээн күнүн барыыра. Бэл, оттообокко, анаан-минээн үлэ оҥостон, уһун сайыны быһа наар моҕотойу сонордоһор дьон бааллара.

Бэрэ эбэҕэ икки өтөхтөн эрэ «бур-бур» буруо тахсара. Уҥуор ийэм сурдьа Ыстапаан диэн киһи ыал буолан олорбута. Сэриигэ ыҥырыллан баран баран сураҕа суох сүппүтэ. Ойоҕо Киристиин, Ньукулай диэн уола уонна бырааттара Ыкынаачайап Өлөксөй (Күөллэй), Ыкынаачайап Өлөксөй (Ыҥаай) диэннэри кытары дьукааҕа эҥинэ суох бэйэлэрэ эрэ этэ. Оҕолоругар өлүүлээх ыал абааһы сиэбэтин диэн биир ааты-суолу биэрбит уолаттара дьыала-куолу кумааҕытыгар: Өлөксөй Бастакы, Өлөксөй Иккис диэн суруллаллара. Улахан Өлөксөй кыра эрдэҕиттэн мэлдьи тэллэҕэр ииктээн кэбиһэрэ, ол иһин Күөллэй диэн хос ааттаммыт. Хабах ыарыһах эрээри сэриигэ баран турар. Оройун уҥуоҕун сэнэрээт үлтүркэйэ илдьэ баран куйахата букатын оҕо дьулайын курдуга. Онтута, киһи этэ тардыах, биир кэм хабылдьаҥныы сылдьара.

Оччолорго «Крупская» диэн ааттаах холкуоспут киинэ Бэрэттэн түөрт-биэс биэрэстэ кэриҥэ ыраах Орто Сурт диэн эбэ өтөҕөр баара. Өтөх-өтөх, алаас-алаас аайы арҕам-тарҕам, ойдом-сойдом ыһыллан олорбут ыаллар сыыйа-баайа, сылын ахсын Орто Сурка көһөллөрө. Биһиги, тоҕо эрэ тардыллан, уһаан-тэнийэн хаалбыппыт. Аҕабыт сэриигэ баран, дьиэ-уот көһөрүнэр да кыах суоҕа. Аас-туор, сут сыллар үгэннэрэ этэ…

Түөрт уон үс сыл. Атырдьах ыйын ортото. Төрүттэрим олорбут өтөхтөрүгэр, Маайыс Аһыктаата эбэҕэ, Бэрэттэн уунан сылдьан бурдук быһабыт. Өтөххө хас да ампаар баар. Бэрт өрдөөҕүттэн хараллыбыт дьон уҥуоҕа бачыгыраһаллара. Эһэм Маайыс оҕонньор уҥуоҕун уһун мас кириэһэ ыраахтан, бу баарбын диэххэ айылаах, өрө дьоройон көстөрө. Дараҕар сарыннаах, бөдөҥ уҥуохтаах, төбөтүн оройо тараҕай, арыы саһыл сырдык хааннаах тимир ууһа оҕонньор этэ. Уһанар балаҕанын халҕана сайын чуумпу күн өрүү тэлэччи аһаҕас буолара. Салгыбакка «тоҥ-тоҥ» тоҥсуйар, «бал-бал» балталыыр тыаһын истибитинэн уһуктарбыт. Бэрт кыра ыамай аата күөрт күөртээн көмөлөһөрүм. Сүрдээх сылаалаах үлэ. «Бу уол бэркэ күөртүүр ээ», – диэтэҕинэ, сүрэҕэлдьээн сөллөйүөх курдук буолбут оҕо сэргэхсийэ түһэрим, онно эбии эһэм тойуу саахарын амтанын минньигэһэ сыттаҕа.

Маайыс Аһыктаатыгар (Арҕаа Күөлгэ) олорбут ыаллар кыһын эбэни эргийэ өтөхтөргө кыстаан баран, сайын бары биир өтөххө түмсэн сайылыыллара. Ол иһин эбэҕэ баар, хатыҥ чараҥынан быысаһа сыһа-сыһа барар улахан өтөх Сайылык Өтөҕө диэн ааттаммыт. Өтөх ортотуттан тыа саҕатыгар диэри дьон уҥуохтара кэчигирэһэллэрэ, үксэ хомурҕан (кус бөтүөнэ) уҥуохтар. Тимир кириэстэрин уус оҕонньор эһэм оҥороро. Кэлин Сэбиэскэй былаас уутугар-хаарыгар киирэн, сири-сибиири бүтүннүү сабардаан, артыаллар, холкуостар тэриллэн тиҥинээбит-таҥынаабыт кэмнэригэр, Нуучча Ньукулайа диэн бэрт дэрдэм санаалаах, мин өйдүүрбүнэн, бэл, кыһыннары сүүһүгэр кыһыл сулустаах хороох (будьуоннапка) бэргэһэтин баһыттан араарбатах, бассабыык «баараҕайа» киһи баара: «Аньыы, абааһы суох, таҥара диэн сымыйа, хаалбыт үйэ хаалынньаҥ көстүүтэ…» – дии-дии, Сайылык Өтөҕөр баар дьон уҥуохтарын тимир кириэстэрин сүллүгэһинэн булгурута сынньыбыта «эһиги бу айылаах кэбилээтигит» диэххэ айылаах иҥнэл-таҥнал, күөрэ-лаҥкы түһэн санньылыһан тураллара өтөххө киирбит эрэ киһи хараҕар тута быраҕыллара.

Хайыы-сахтааҕы дьаһаллыбыт дьон уҥуоҕун сөргүтэр аньыы буоларын иһин ким да көннөрө, самыы тута барбатаҕа. Нуучча Ньукулайа кэлин сэриигэ ыҥырык тутан баран баран сураҕа суох сүппүтэ.

Арҕаа Күөл хоту кэриитинэн кэлэн Хоту Күөл (Хондокуут) диэки иэҕиллэн былыргы аккыырай аартыга ааһара. Билигин букатын оһон хаалбыт.

Сонуок боотулу бүтэйин таһыгар маттаҥаа, дьирики, кутуйах хороон хастан хара сири биир гына сүргэйэллэрэ. Мин ийэбин батыһа сылдьан күтэр, кутуйах хаһааһын көрдөөн булан хомуйарым. Күтэр хаһаастаах сирэ бэлиэ, кырыһы атаххынан үктээтэххинэ кутаҥныы сытар буолар, уһуктаах мас тоһоҕонон астахха «сыып» гына түһэр. Оттон дьирики, маттаҥаа курдук бааһына кытыытыгар буолбакка, тэйиччи баран, кытаанах кырыстаах сиргэ үксүн хорооннонор үгэстээх, онон хаһаастаах сирэ дэбигис, дөбөҥнүк көстө охсон биэрбэтэ. Хаһааммыт бурдуктарын туорааҕа сүрдээх ыраас буолара, кылын түөрэтин кэрбээн баран, аҥаардас аһын эрэ мунньаллара. Эрдэ хаһааммыт туораахтара ардыгар буорга сытан силис тардара. Дьирикини, күтэри сүлэн хатаран баран, тириитин лааппыга туттаран, сээкэй кыраҕа мэнэйдэһэрбит. Кутуйаҕы буоллаҕына кутуругун быһан, баччаны бултаатым диэн туоһу оҥосторбут. Бу харамайдар бары кэрбээччилэр, «бирэдиитэллэр» диэн ааттаналлара. Бэл, тыҥырахтаах көтөрү кытары «булду эһэр буортулаах харамайдар» диэн (тыҥыраҕын, тумсун туттаран туоһу оҥостон) эмиэ анаан-минээн бултаталлара.

Икки омурда култаччы барыар диэри бурдук туорааҕын симинэн баран, боотулу бүтэй сиэрдийэтин устун кутуругун хоротон сүүрэн эрэр күрдьүгэһи көрдөхпүтүнэ, омуннаах оҕо дьон бултаары мэктиэтигэр өрө тэйэ-тэйэ сырсарбыт. Дьирики икки омурдугар симтибит бурдуга элбэҕин сөҕөрбүт, биир хамыйах туораах буолара, бэйэтэ алаадьы чиэппэрэ.

Маайыс Аһыктаата эбэ эргиччи өтөх. Аны туран, бары биир сиргэ кииннэнэн өтөхтөр иччитэхтэр эрээри, түөрэ бурдук бааһыната буолан тураллара. Биһиги Бэрэҕэ өссө сэрии иннинэ көспүппүт. Ийэм биһикки кэннэ бурдук быһааччылар бааллара, ол эрэн уҥуоргу атын өтөхтөргө сылдьаллара. Сэрии турбута иккис сайына, үлэни-хамнаһы кыайыах эр дьон үксэ да бэбиэскэ тута-тута ыҥырыгынан баран бүтэн, үлэһит өттө наар дьахтар, оҕонньор, эмээхсин, оҕо аймах эрэ…

Биир күн эмиэ үгэспитинэн ийэбин кытта бурдук быһа бардыбыт. Мин сири түөрэн бурҕаа хаһааһа көрдүүрүм таһынан, ийэм баайбыт бурдугун соһулуомнаан эҥин көмөлөһөбүн. Бэрэттэн Арҕаа Күөл үс биэрэстэ кэриҥэ, чугас сир. Ийэм куул ботуоҥкаҕа ыһыкпытын сүктэ. Төһө да аас-туор дьыллар буоллаллар, унаар күөх уйгу сайын сатыылаабыт кэмигэр илим үттэн, туу уган ууну булкуйар кыахтаах киһи баҕас аччыктаабата. Күөл, көлүйэ эрэ барыта балыктааҕа. Кыыдааннаах, кыскыардаах кырыа кыһын өттүн ыллахха ол туһа туспа.

Мин өтөхтөн хоҥнорбутугар, күтэр хаһааһын мунньарбар диэн, хара хоруо буолбут үөрэ буһарар чугуун иһиппитин кыбынан бардым. Этэрбэс эҥин диэни кэппэт киһибин. Уһун сайыны быһа атах сыгынньах тэлэкэчийэн, уллуҥаҕым муостуйа чэрдийэн бэйэтэ халыҥ уллуҥ курдук. Дьэ ол оннугар ханна эмэ ыксаан, ыгылыйан сүүрэн тэлэмээттэнэн иһэн, силискэ, мутукка тарбаҕыҥ ыырааҕын быһа тэптэххэ, оо, ол силиигэр тиийэ дьаралыйар ыарыыта абытайа диибин диэн. Аны лаҕыай курдук халыҥ чэр ырдьаччы хайдыбыта оһо охсон биэрбэтин оҕото сыттаҕа.

Суолбут ортотугар, Тырыкаат диэн көлүйэ күөлгэ, эһэм Көҥөс оҕонньор инитэ Сэмнэх Баһылай диэн киһи олорбут өтөҕүн онно баар. Баһылай өссө сэрии иннинэ өлөн турар. Сэмнэх диэн аат киниэхэ эдэр эрдэҕинэ иҥмит, онто бэйэтэ туспа кэпсээн. Баһылай бэрт дьээбэ, бэтиэхэ майгылааҕа үһү. Биир сайын Арҕаа Күөлгэ үгэһинэн туулаабыт, собоҕо ардьа укпут. Тырыкааттан бара-кэлэ сылдьара эбитэ. Маайыс Аһыктаата былыр-былыргыттан эһэ сөбүлээн аарыыр, төрүүр-ууһуур сирэ. Кыһын ханна да барбыта биллибэккэ, суолун күһүҥҥү көмүк хаарынан саптынан, халыҥ тыатын хайа эрэ хонноҕор-быттыгар бүгэн кыстыыр. Эһэ, урут киһини бадьыыстаабатах бэйэтэ, ол сайын Баһылай туутун көрөн, күөнэҕин, быччыкытын итигэстээн ылан сиэн кэбиһэр адьыната киирбит. Кэллэҕин аайы илии тутуга суох, кураанах ыыталаабыт. Тыатааҕы биллибэккэ-көстүбэккэ кистээн сиибин-аһыыбын диирэ ырата буолуо: ороон ылан көрбүт тууларын төттөрү уган кэбиһэрэ да, тылбыытын сатаан хараҕалаабата үһү.

Баһылай суолугар баар биир өҥкөҕөр тииккэ (эһэ оонньуур маһа диэн ааттыыллара) ойуурдааҕы кырдьаҕас арай бэлиэ охсубут: тыҥыраҕынан үөл мас хатырыгын этигэр тиийэ хастыы тардан суолун-ииһин хаалларбыт (ардыгар аһыытынан хадьырыйара эбитэ үһү). Ону көрөн, киһи дьээбэтигэр чохороон сүгэтинэн эһэ тыҥыраҕын суолун үрдүнэн олук охсон кэбиспит: «Кини баҕас наай гыннар эмньик кулун эрэ саҕа күүстээх ини…» – диирэ эбитэ үһү. Төһө дэ дэрдэм, киһиргэс майгыланнар бэйэтин билинэр, лаппа кыанар буолан, итинник тыллаһан эрдэҕэ. Ол курдук, кэлэ-бара, сүгэтинэн хас ойо оҕустаҕын аайы, тыатааҕы үөһэнэн тыҥыраҕын суолун хаалларан бэлиэтээн испит.

Биир үтүө күн, киэһэ күн дьааһыгырыыта, Баһылай эмиэ туутун көрө барбыт. Били өҥкөҕөр тиитигэр чугаһаан эрдэҕинэ, ычык ойуур иһиттэн күтүр улахан эһэ сүгүллэҥнээн тахсан кэлбит да: «Һөө!..» – диэбитинэн үөс-батааска биэрбэккэ үрдүгэр түспүт. Сонно тута иттэннэри баттаат, балык салыҥыныы сыраана санньылыйбытынан хайа түбэһиэх хадьырыйбытынан барбыт. Көмүскэнэн, тыын былдьаһан өрө мөхсө, часкыйа сытар киһини эһэ кэтэҕин аһыттан ылан саралыы тардыбыт. Куйахатын тириитин кытары бииргэ хаҥас хараҕын көмүскэтин иһиттэн оруу тардан таһаарбыт, ону кытары муннун өҥүргэһин эмиэ уҥуоҕуттан арааран кэбиспит… Баһылай, эһэ маҥнай саба түһэн охторон хайа түбэһиэх хабыалыыр кэмигэр, хата, эр бэрдэ буолан, таһы-быһа өйүн сүтэрэн уолуйбакка, этэрбэһин оһугар туоска кыбыта анньан укта сылдьыбыт, тутум эрэ уһуннаах быһыччалааҕын ылан, кыылы харса суох суптурута анньыалаабыт, ол эрэн, ойуурдааҕы куйахатын хастыы тардаатын амырыын ыарыыттан өйүн сүтэрбит… Төһө өр сыппытын билбэтэх, биирдэ өйдөнөн кэлбитэ: боруор-ириэр буолан барыгылдьыйан ырааппыт эбит, кыыла суоҕа үһү. Өйүкү-төйүкү да бардар, хайыы-сахха хатан түүрүччү тардыбыт куйахатын кэтэҕэр самыы туттан дуомнаммыт. Хаҥас хараҕа «быатыттан» эрэ иҥнэн букатын иэдэһигэр эйэҥэлии сылдьара эбитэ үһү…

Баһылайы убайа Көҥөс оҕонньор бүтүн сылы быһа ыарыылаабыта. Куйахата дьоҕойон син оспута, оттон сирэйин тириитин аҥаара, муннун өҥүргэһэ кыайан самыы оспокко, араҥынан ыалдьыбыт киһи курдук, сытыйан тохтон хаалбыта. Көрүөхтэн эрэ сүөргү көстүү этэ. Сирэйин көрдөрүмээри, сайыннары саба баана сылдьара. Киэһэ утуйарыгар эрэ устара. Онно көрдөххө, мунна букатын да суоҕа, кэҥэриитин аннынан дьоҕойон икки үүт чөҥөрүйэн көстөрө. Биһиги, оҕолор, куттанан Баһылай балаҕаныгар чугаһааччыбыт суох. Ити түбэлтэттэн ылата эһэм инитин Сэмнэх Баһылай диэн ааттыыр буолбуттара. Ол күһүнүгэр Баһылайы сэймэктээбит эһэ, уҥуохтаах-тириитэ эрэ хаалан баран, Сэмнэх балаҕанын таһыгар, Тырыкаат уҥуор кырдалга, кумах сири дэлби хастан баран өлбүтүн аҕам инитэ Сомсуон булбута. Иһин-үөһүн быһыччаҕа тэһи астаран баран, онтон сыккаран өлбүт эбит диэн тойоннообуттара. Сэмнэх Баһылай, ытыгылаан, чөмчөкөтүн уҥуоҕун өтөҕүн куруҥаҕын төргүү мутугар иилэн кэбиспитин кэлэ-бара көрөн ааһарбыт…

Ийэм кэнниттэн саппай уопсан иһэбин. Били чугуунум тэс курдук, илиим улук буолар – ол иһин уҥа-хаҥас солбуһуннара кыбынабын. Тырыкаат көлүйэ Арҕаа Күөл илин атаҕар түһэр от үрэхтээх. Олом сиринэн далаһалаах, икки өттө бырыы да бадараан… Ийэм үрэҕи туораата, мин эмиэ чугууммун кыбыммытынан уҥуор тахсан силистээх-мутуктаах кытаанах кырыс сиргэ үктэнним. Ити кэннэ илиим сылайан иһиппин бэргэһэ курдук төбөбөр кэтэн кэбистим. Оол курдук иннибэр куота баран эрэр ийэбин сырсаары ойуолаан иһэн, биир чаллах тиит лоппоруттан тахсыбыт силиһиттэн иҥнэн охтон эрэрим баара да, ханна да барбыппын өйдөөбөккө хаалбытым…

…Төһө өр кэм ааспытын төрүт билбэтим, ып-ыраас, дьэп-дьэҥкир чэлгиэн салгын муннубар илгийэрэ… Сирэй оһох күлэ-үөрэ умайан бачыгырыыр тыаһа иһиллэрэ. Биир кэм сып-сырдык курдуга… Сыыйа-баайа харахтарбын көрөн, иннибэр ойууламмыт үдүк-бадык көстүү, үөһэ-аллара күөгэлдьийэ-күөгэлдьийэ, сааскы дьэргэлгэннии дьирибинэйбитэ тохтоон чуолкайданан барбыта… Дьиэм иһигэр сытар эбит этим. Балаҕан халҕана тэлэччи аһаҕаһа. Таска, мин көрдөхпүнэ, тиэргэҥҥэ көҥүл ыыталаабыт сүөһүлэрэ сылдьар быһыылаахтара… Тонолуппакка одуулаан сыттахпына, маҥнай утаа омоонноро эрэ күлүк курдук барыгылдьыспыт сүөһүлэр моһуоннара чопчуланан, тупсан кэлбиттэрэ. Балаҕан иннигэр турар харамайдар – эһэм табалара эбит этилэр… Табалары көрөн, тоҕо эрэ сүргэм көтөҕүллэн, олус үөрбүтүм. Хамсанаары гыммытым – илиим-атаҕым букатын нукаай курдуга, саҥа таһааран көрбүтүм да, дьоҕойон, куолайым куллурҕаабыта, хардьыгынаабыта эрэ…

Мин өйдөнөр кэммэр балаҕаҥҥа ким да суоҕа. Сытан эрэн, хаста да төхтүрүйэн саҥа таһаарбыппар биирдэ эрэ кэмниэ-кэнэҕэс куолайым, дьэ, чөллөрүйбүтэ. «Бу тоҕо сытабыный, хайдах буолбут бэйэбиний?» диэн санаа баара… Онтон ийэбин кытары аргыстаһан бурдук быһа баран иһэрбитин, төбөбөр чугуун иһити кэппиппин, силистэн иҥнэн охтон эрэрбин өйдүүбүн…

Хамсанар кыах букатын суоҕа, төбөм дыҥ курдуга. Баспын бүтүннүү үрүҥ өрбөҕүнэн дэлби ыксары эрийэн баайбыттар этэ. Ол да сыттарбын, мин таска күрдьүк аттыгар турар табалары наһаа сэҥээрэн көрбүтүм: «Табалар…» – диэн чуолкайдык саҥа таһаарбытым. Эһэм табалара күн уота быһа сиэн ууллан ньолҕоруйбут күрдьүгэр ыыс-араҕас буола килэрийбит ииги кирэ сылдьаллара. Таба – сүрдээх тууһумсах харамай.

…Эмискэ аан сырдыгар киһи күлүгэ барыгылдьыйбыта. Мин ырааҕы одуулаан сытан харахтарбын арааран чугаһы көрдөхпүнэ, өйүкү-төйүкү баран, мэйиим эргийэрэ. Тастан киирбит киһи хайытыллыбыт оттук мас көтөхпүтүн сирэй оһох кэннигэр илдьэн талыр гына бырахпыта. Ити ийэм эбит этэ. Маҥнай утаа санаатыгар буолан, мин харахтарбын көрөн сытарбын көрбөтөҕө… Ийэм состуок диэки кэлбитигэр таһырдьааҥҥы сырдык эмиэ сандаарыс гына түспүтэ, ханна эрэ тураах саҥата иһиллэрэ. Табалар турбуттарын курдук тураллара. Эһэм ыас хара көлүүр буура, хайыы-сахха муоһун устан, хомуолай баһын ньолотон моонньун уһата-уһата, миигин одуулуур курдуга. «Таба!.. Табалар!..» – диэн бэрт чуолкайдык саҥа таһаарбытым. Өйдөнөн баран, аан бастакы тылым ити этэ…

Мин чугуун иһити төбөбөр кэтэн баран охтубуппун уонна бэрт кыратык да өйдөммөккө ол күһүнү күһээн, кыһыны кыстаан баран, саас муус устар саҥатыгар биирдэ эрэ өйдөммүппүн. Сүүһүм үрдүнэн, оройум уҥуоҕун үлтү түспүппүн, итиитигэр маҥнай утаа букатын хачыгырыы сылдьара эбитэ үһү. Бүтүннүү кыа хаан буолан сытар өйө суох уолун ийэм Бэрэҕэ бэйэтэ сүгэн аҕалбыт. Уһун кыһыны быһа эһэбин кытта ыарыылаабыттар. Үс көстөн ордуктаах сиртэн биэлсэр кэлэн, төбөм уҥуоҕа хас да сиринэн хайа баран сытар оҕону, дьоҕойон, көрөн эрэ барбыт. Мэхээлэ баттахпын күлтүччү кырыйан, хоймостубут баһым уҥуоҕун дэлби имэрийэн-томоруйан хайа сатанарынан туппут. Ийэм куобах тириитинэн кулгааҕа суох анал бэргэһэ тигэн эҥиннээн, уу кыһыл оҕолуу бүөбэйдээбиттэр. Саатар, сэрии турбута үһүс сыла, хас күнү-хонугу инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан кээрэтэр, ынырыктаах аас дьыллар этилэр.

Баһым уҥуоҕа үлтүрүйүөр диэри үлтү түспүт аата хайдах онно өлбөккө тыыннаах хаалбыппын сатаан санаабаппын. Баччаҕа тиийиэххэ, оҕо-уруу төрөтөн олох олоруох быабар Аан Айылҕам барахсан өрүһүйдэҕэ. Күөс буһарар чугуун иһиппитин көрдөхпүнэ, хойукка диэри этим тардан, куйахам күүрэн дырылыы түһэрэ…

Аҕыс ыйы быһа лигиир сыппыт, убаҕаһы эрэ ханнык эмэтэ ыйыстан аһаабыт оҕо уҥуохтаах-тириим эрэ хаалбыт этэ. Дэлэҕэ ийэм барахсан кэлин: «Оо, биир көтөх маһы мастаан көтөҕөн киириэхпэр диэри оҕом сурдургуур да буолбат ээ диэн муҥатыйарым…» – диэ дуо? Өйдөммүтүм маҥнай утаата эһэм буор холумтаннаах сохсотуттан аҕалан миэхэ көрдөрөөрү оронум сыҥаһатыгар уурбут куобаҕын да кыайан өндөппөтүм. Ол курдук адьас эстэ ырбыт, быстыбыт этим. Бу иннинэ, тугу этиэҥ баарай, төһө да ас-таҥас кырыымчыгырдар, испит «сиигирдэр» эрэ тэлэкэчийэ көтүү дьон буоллахпыт. Саас айан суолун аартыгынан иһэр айанньыты көрөөрү, күрэҥ ынах тириитэ бүрүөһүннээх балаҕан халҕанын ойоҕоһунааҕы муус түннүгү тимир ууһа эһэм оҕонньор эрэһэтинэн дьөлө үүттээн баран кыҥастаһарым, ол курдук тура түһээт өрбөх кырадаһынынан бүөлүү анньан кэбиһэрим. Дьөлөҕөс тастан харааран турарын көрөн, бэйэтэ да ууллан сууллаары турар түннүгү эбии кэбирэппиккин диэн, биллэн турар, мөҕөллөрө.

Убайым Сааба туһугар эмиэ биир муокас оҕо этэ. Дьоммут суохтарына, далга аһыы сылдьар ынахпытын тутан, ампаар үөһэ сытар (хата кини сүрэҕэ-бэлэһэ да бэрт) хачыма сыарҕаны түһэрэн көлүйэн баран, Орто Сурка барар айан суолун устун туос бөтөрөҥүнэн ойутара. Ийэм аах кэлиэхтэрин иннинэ сэбин-сэбиргэлин булгутан, соһон аҕалан турбут сиригэр үөһэ таһааран дьаһайан кэбиһэрэ. Сааба ханнык да көлөҕө кыра эрдэҕиттэн олус сыстаҕаһа. Анал кыра туркуга ыты кытары көлүйэрэ. Кэлин сылгыһыттаабыта, ыҥырыкка сылдьар ат айааһааччы буолбута…

Саҥа дьороччу улаатан эрэр оҕо киһи этим-сииним ээр-сэмээр чөлүгэр түһэн барбыта. Маҥнай утаа куобах суорҕаммын тууна бүрүнэн дьоройон олоро эрэ түһэрим. Мэйиим эргийэн, төбөм уҥуоҕа кыйан, сүрэҕим өлөхсүйэн, уһуннук тулуйбатым. Онтон сыыйа-баайа уостубут этим-сииним эбиллэн, хамсанан-имсэнэн барбытым. Төһө да сүһүөхтэрим уйбакка уҥуох-уҥуоҕум халыр босхо баран илибирээтэрбин-салыбыраатарбын, дьирээлэһэн туран кыһаллан, сотору өйөтүүтэ суох балаҕаным иһигэр саллырхайдаан барбытым. Күһүн оһоллонорбор саҥа хаамыах курдук даллахаччыйа хаалбыт балтым Маарыйа букатын сүүрэ сылдьара. Мин кинини хаамтара сатаан: «Саатар, икки-үс атылы оҥорбокко сууллан түһэр дии, ийээ!» – диэн үҥсэр кыыһым балаҕан иһигэр-таһыгар сэрбэккэччийэ сүүрэрин көрөн, аны мин кинини ордугургуурум…

Бу сыл сааһа эрдэ да кэлбитэ. Ити курдук эрдэлээбит сааһы уонна билбэппин. Тураах муус устар саҥатыгар хайыы-сахха дааҕырҕаан ырааппыт этэ. Балаҕан үрдүн хаара күрдьүллэн, күн уота быһа сиэн хараарбытыгар туллуктар түһэ-түһэ, дьиэттэн киһи таҕыстаҕына үргэн, тыал тыаһыныы суугунаан, үрэл гынан, сааскы көй салгыҥҥа уйдаран дьурулаһа, үрүҥ солко былааты тэлимнэппиттии бэйдэҥнэһэ көтөллөрө. Мас-от моойдонон, тыа сыа хаара ууллан бүтэн, суугуначчы кэһиллэр кып-кырылас, лып-лыҥкынас көмүрүө эрэ хаар хаалан сытара. Киһи хараҕын саатырдар сып-сырдык эбэ иэнэ, сиҥэ уута киирэн, хобурдаан көҕөрүмтүйэн көстөрө, дьэргэлгэн биир кэм дьэргэйэ ытыллара. Тумуһах будьурхай үөтүгэр хатанан олорон, үнүгэстээн үссэнэр хабдьылар дьэргэлгэҥҥэ хаас саҕа буолан бөдөҥөөн көстөллөрө…

Мин өйдөнүөм эрэ иннинэ, ыппыт Чуорук Сыаҥда үрэҕин кырдалыгар эһэ арҕаҕын булбутугар, эһэм Орто Суртан Харалаампыйап Баһылай Тиитэбис диэн оҕонньору аҕалан, биир арҕахтан үс эһэни бултаабыттара. Аны санаатахха, оҕонньоттор барахсаттар харса суох дьон эбиттэр. «Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн, сааскы киһи салбаммытынан» диэбиккэ дылы, айах хамсатар өттүнэн отой быстыынньа кэмнэр этэ. Хайа эрэ алаас өтөҕөр киһи хоргуйан өлбүт, хайа эрэ ыаллыы холкуоска ыал ыалынан имири эстибит үһү диэн сураҕы истэрбит. Дьэ бу кэмҥэ эһэм аах арҕахтарыттан тахсаары быгыалаһа сыппыт үс эһэни бултааннар, бэрт кырыымчыктык күнү-хонугу кээрэтэн олорор дьон эмискэ ас үрдүгэр буола түспүппүт. Ол эрэн, булчут олоҕо диэн былыр-былыргыттан күннээҕинэн эрэ дэлэй. Бүгүн баар, сарсын суох. Аны туран, оҕонньордоох ол бултаабыттарын истэн, аска тииһинээри, чугас эргин олорор дьон түөрэ сыбыытаспыттара. Ийэм кэлиҥҥэ диэри сөҕөн кэпсиирэ: «Оо, ол булт ыалдьыта-хоноһото элбээбитин…» – диэн. Туох көстүбүтүнэн, баарынан-суоҕунан бэйэ-бэйэҕэ өлүүлэһэн, ирээттэһэн бэрсиһии, үллэстии – саха киһитин ытык сиэрэ, үгэһэ.

Ас суоҕуттан эбитэ дуу, миинэ бардын диэн эбитэ дуу, эһэм быччыкыны хатырыктыын буһарара. Онтута балыгын хатырыга күөс түгэҕэр туспа арахсан, сөҥөн хаалан, сииргэ-аһыырга туох да улахан куһаҕана суоҕа. Оҕонньордоох бултуйуохтарын иннинэ ийэм сохсоҕо баттаппыт куобаҕы очоҕоһун ырытан, куутуйалыын баҕастыын буһаран сиирбит.

Эһэм Мэхээлэ собону сиирэ ырааһын сүрдээҕин сөҕөрүм. Сиһин уҥуоҕуттан ойоҕоһун уҥуоҕун биири да араарбата, аҥаардас кылыгырас уҥуоҕун эрэ хаалларан кубарытан кэбиһэрэ. Үтүктэн көрөрүм да, хайдах да эһэм курдук ыраастык уҥуохтаабатым.

Эһэм оҕонньор тииҥ куртаҕын сиикэйдии сиирэ.

* * *

– Аҕаа, хата, сиэннэргэр били «чугуун иһит алдьархайын» туһунан кэпсээ эрэ… – диэтэхпинэ, аҕам барахсан эбии көрдөһүннэрэ барбакка, ол ааспыт, урукку алдьархайы наҕылыччы сэһэргээн барара.

Хас кэпсээтэҕин аайы туох эмэ саҥаны, сонуну эбии истэрбит.

– …Сайын Бөтүрүөп таҥара күнүгэр диэри үтүөрэн, дьоммун батыһан окко кытары сылдьыһар киһи буолбутум… – диэн ол сэрии саҕанааҕы быһылаанын түмүктүүрэ…

Аҕам миэнэ сэрии кэмигэр үлэ бөҕөтүн үлэлээбит киһи. Төһө да ыарахан күннэр-дьыллар ааспыттарын иһин, оччотооҕу холкуос үлэтин-хамнаһын туһунан ыйыттахха, мэлдьи астына-дуоһуйа кэпсиирэ…

Саас бааһынаҕа сир хорутуутугар, сайын от кэбиһиитигэр – оҕус сиэтиитэ. Устар уһун күнү быһа нэс оҕус муннун тардыалаһыы диэн туһугар сылаалаах үлэ. Сонуокка сырыттахха, төһө да дөрөтүттэн тардан ырычаахтаспытыҥ иһин, күтүр улахан оҕус туохха эмэ аралдьыйан олооруҥнаан, иһинэн-таһынан тартаран, булуук сырыытын уларытан кэбистэххэ, биир айдаан. Булуук тутар оҕонньоттор, саттаан-сайдаан түһэн, кытаанах кырдьаҕастар буолааччылар. Ол эрэн, үлэҕэ эриллэн буһан-хатан, кэлин этиҥ-сииниҥ үөрэнэн «балык» буолан кыһаллыбаккын. Сайын хара сарсыардаттан улахан дьону кытары тэбис-тэҥҥэ от мунньуһан биир кэм бүгүйэхтэнии кытаанаҕа. Төһө үлэлээбиккинэн көрөн, көлөһүн күнэ ааҕаллара…

Аҕам билиҥҥэ диэри балыллыбыт сааһынан сылдьар. Бүлүү куоратыгар баар архыыбы уот сиэн, миэтирикэтэ көстүбэтэҕэ. Уонна ол кэлиҥҥи дөкүмүөннэргэ, дьыала-куолу да кумааҕытыгар аҕата оҕонньор суруйтарбыт сылынан сырыттаҕа. Көннөрүү оҥоһуллуор диэри баар сурукка-бичиккэ дьиҥнээх сааһа ыйыллыбыта үһү ээ, ол ханна баран сүппүтүн туох билиэ баарай. Ону бу, бэл, аймах инилэрим миигиннээҕэр аҕалар эҥин диэн, ирдэһэн туран, туоһу суруйтаран эҥин сэмэй муҥутаан улаханнык быһаарса, ирдэһэ барбатаҕа. Билигин сэрии саҕана холкуоска үлэлээбит кырдьаҕастар барахсаттар өлөн-сүтэн да бүтэн эрээхтииллэр. Онон аҕам сэрии кэмигэр холкуос араас иирбэ-таарба үлэтигэр барытыгар улахан дьону кытары тэбис-тэҥҥэ үлэ бөҕөтүн үлэлээн баран, бэл, тыыл бэтэрээнэ буолбатаҕа. Кэлин эрэлэ эстэн: «Ээ, чэ, тугун эмиэ…» – диэн саба сапсыйан кэбиспитэ…

Араас билсиилэринэн-көрсүүлэринэн киирэн-тахсан, туруорсан, саастарын сымыйанан эптэ-эптэ (ол чуолкай), сэрии кэмигэр тугу да үлэлээбэтэх, сулууспалаах аһын кэбийэ-кэбийэ, били, этэргэ дылы остуол анныгар сыалыйа сыгынньах сүүрэ сылдьыбыт сорох дэрдэм, киһиргэс майгылаах дьон: «Хайа, бу эн, Сэмэн тыыл бэтэрээнэ буолбатыҥ дии, сатаабыт саһыл саҕалаах, хата, биһиги тыыл бэтэрээнэ буоллубут… Хомуньуус да буолаҥҥын ол былааһыҥ эйигин араҥаччылаабыта көстүбэт…» – диэн сэнээбиттии күлүү-элэк кэриэтэ ымаҥнаһа-ымаҥнаһа кэпсэтэллэрин иһиттэхпинэ, ардыгар бу орто дойдуга кырдьык диэн суох бэйэтэ дуу, доҕор, диэх курдук санаа охсуллан ааһар…

Мин аҕам кырдьык да хомуньуус этэ. Харытын күүһүнэн, таһаарыылаах, холобур буолар түмүктээх үлэтинэн хомуньуус буолбут тыа сирин сэмэй оҕонньоро. Биир да кылаас үөрэҕэ суох аата, сылдьан эрэн үөрэнэн, биригэдьиирдииригэр суот-отчуот кумааҕытын, төһө да үгүс сыыһалаах-алҕастаах буоллар, бэйэтэ толороро. Хара үлэ ханныгар да икки ими ыпсыһыннарбыт, барыта холкуос, сопхуос туһа диэн бэйэтин харыстамматах, баламат, хоһуун үлэһитинэн мэлдьи ытыктабылга сылдьара.

Билигин араадьыйаҕа, тэлэбиисэргэ (хаһыакка биир оннук): «Хомуньуустар сиэбиттэрэ-аһаабыттара, хомуньуустар түөкүттэр!» – дии-дии, оччотооҕу кэм дьонун, араара барбакка, барыларын биир киэпкэ кутан, ыт аһаабыт иһитигэр кулгуйбутугар дылы, айахтара кытарааччылары, уот тылларынан кыырааччылары букатын саарбах, татым өйдөөх-санаалаах дьонунан ааҕабын. Ол, бил баһыттан сытыйбытыгар дылы, былаас баһа сытыйбытыгар, кыра-хара, үөрэҕэ суох, ол эрэн олоҕу туппут сүүһүнэн тыһыынча тыа сирин үлэһит хомуньуустара туох буруйдаах буолуохтарай. Былыр-былыргыттан күн бүгүҥҥэ диэри олоҕу хара үлэни хото баһылаабыт дьон тутан кэллилэр уонна инники да өттүгэр тутан олоруохтара. Мин маннык түгэҥҥэ Кытай биир улуу бөлүһүөгэ: «Сир үрдүгэр, муҥур уһукка, айылҕаны кытары күннэтэ алтыһар ураты нарын ситимнэрин быспатах, тыа сирин үлэтиттэн тэйбэтэх, күүс үлэтин үгэстэрин ыһыктыбакка илдьэ тиийбит омуктар эрэ ордон хаалыахтара», – диэбитин тэһэ санаан кэлэбин.

* * *

Ийэлээх аҕабыт биһигини кыра эрдэхпититтэн бэйэлэрин кытта бииргэ илдьэ, батыһыннара сылдьан үлэҕэ-хамнаска үөрэппиттэрэ, такайбыттара киһи быһыытынан үүнэн-сайдан тахсарбытыгар олус да туһалаах, сөптөөх да иитии эбит. Күүс үлэтэ диэн тугун, дьиҥин отой оҕо саастан билии олоҕу ис-иһиттэн дириҥник сыныйарга, дьон-сэргэ үлэтин сыаналыы, харыстыы үөрэнэргэ сүҥкэн да суолталаах эбит.

Мин окко бэрт кыра эрдэхпиттэн сылдьыбытым. Маҥнай көннөрү, саппай уопсан батыһан киирэрим, барсарым. Төһө да бырдах, оҥоойу сиэтэр, күлүмэн быһа ыстаан супту уулаатар – устар уһун күнү быһа ходуһаҕа төттөрү-таары тээспэрэйдэнэрбиттэн төрүт салгыбатым. Түөртээх-биэстээх, ас иҥмэтэх бэрт кыра, хачаайы оҕо үөн-көйүүр сиирин ньухханан, тэһэ тарбанан баас-үүт буола-буола, көлөһүн иҥпит сиидэс былааппын төбөбөр бастыҥалыы бааммытынан, кыһыл толбонноох маҥан өҥнөөх, кытархай муннулаах ыппын Саһылдьыты батыһа сылдьан баҕалаан-чохулаан, сир үөннээн, ходуһаттан төрүт тахсыбатым. Саһылдьыт, хордоҕой буорун хаһан тибилийэ-тибилийэ, кутуйахтыыра, бурҕаалыыра: тэтэркэй муннун хороон иһигэр батары анньан баран, дьигиһис гына-гына сытыргыыра, төхтүрүйэ-төхтүрүйэ ытырдара, онтон сыр кырсын ытыра-ытыра логлорута тардан киэр илгэрэ. Күөл кытыытыгар, кутаҥныы сытар кута сиэлигэр киирэн, чулум-чалым уулаах сиргэ, илин атаҕын өрө көтөҕөн туран, иһиллэнэн кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы кус оҕолуура…

Саһылдьыты эбэм Маарпа сурдьа Дьөгүөртэн ылбыппыт. Ыт оҕото ыла күөл уҥуор олорор дьоммутугар ийэбин кытта тиийбиппит. Ситэ харахтана илик тэбис-тэҥ өҥнөөх алта ыт оҕото орон анныгар от үөһэ ньыыгынаһа сыталлара үһү. Хайаларын ылаҕын диэн Дьөгүөр ыйыппытыгар, бу маны ылабын диэн ыйбыппын. Миигин ийэбэр куустаран кэннибинэн туруора-туруора, ытым оҕотун хат-хат талларбыттар. Төһө да үрүт-үрдүлэригэр ууран бутуйбуттарын иһин, туох да мунааҕа суох, наар маҥнай талбыт ытым оҕотун тала турарым үһү. Ити хайдах итиннигий, биир дьүһүннэх ыт оҕолорун хайдах билэрий, тугунан араартыырый диэн дьонум олус сөхпүттэрэ, дьиктиргээбиттэрэ эбитэ…

Биир күһүөрү сайын, куйаас күн, аҕам аах окко сырыттахтарына, түөрпэр сылдьар быһыылааҕым, убайым Сэргиэй оҥорбут мас саатын сүгэн, дьиэм анныгар, күөл диэки, бөдөҥ мастаах өтөҕүм тэллэҕэр, хотонум үөс өттүгэр, ыппын Саһылдьыты батыһыннаран «кустуу киирбитим». Дулҕа быыһыгар чоху хаалаах атырыаҕа баһа суох анды манчыыгын олордон кэбиспитим. Ити кэннэ кус кэлэрин, түһэрин кэтэһэн, хордоҕой томторҕонотугар олор да олор… Саһылдьыт, онон-манан тэлэкэчийэ сүүрэн баран, хайа муҥун салтаҕа, кэлэн курдуу, сиспин эргийэ сытынан кэбиспитэ…

Ийэм түбүгүн, үлэтин быыһыгар кэлэ-бара, киирэ-тахса, наар миэхэ хараҕын быраҕа сылдьара үһү. Көрдөҕүнэ, оол курдук, үөскэ төбөм харааран лэкэйээ олорор үһүбүн. Бырдах сиэн тарбанар, ньухханар эбиппин…

Ити курдук өөр баҕайы олороон-олорон баран тахсыбыппын. Ийэм: «Хайа куһуҥ?» – диэн ыйыппыт. Мин: «Ээ, биирдэ һуох. Арай биир тураах көтөн ааста…» – диэбитим үһү. Бу обургу кус кэлэрин чахчы бааччы, дьиҥнээхтик күүтэр эбиппин…

Омос санаатахха, бэрт судургу курдук эрээри наһаа да истиҥ, иһирэх өйдөбүллэр өйгө-санааҕа иҥэн, сөҥөн хаалбыттар. Ол мин кыракый оҕо сааспыттан хаалбыт туохха да тэҥнэммэт ахтар-саныыр күндү баайым…

Биирдэ Саһылдьыт улахан куһу (арааһата сара быһыылааҕа) ытыран эйэҥэлэтэ сылдьарын түбэһэ көрөн, ыҥыран ылан ылаары гыммыппар, туох иһин айаҕын атан биэрбэтэҕэ. Онуоха ийэбин ыҥырбытым, бука, үҥүстэҕим буолуо. Ийэм, аҕам ийэтин сурдьа Дьөгүөр кыыһа Өрүүнэлиин от мунньа сылдьан кэлэн (өссө биир ким эрэ баара), Саһылдьыты албыннаһан куһун төлө ыһыгыннара сатаабыттара. Ыппыт сүүһүн аннынан өрө көрөн баран турара, эккэлээн кутуруга эйэҥэлиирэ эрээри, айаҕын атан булдун биэрэр санаата суоҕа. Онуоха ийэм куһу тутан баран, Саһылдьыт кытархай муннугар «тү-тү-тү» диэн силлээбитигэр, дьэ, ыыппыта. Мин бэрт кыра сааспар сылдьан умнубаттыы өйдөөн хаалбыт түгэннэрбиттэн ити биирдэстэрэ…

* * *

Арыый улаатан истэҕим аайы, сөбүн көрөн бугул аннын харбааһынтан саҕалаан, субурҕал тардан мунньуһан, өссө кыра-кыралаан от охсуһан барбытым.

Аан маҥнай улахан отчут, сибэниэ дьиҥнээх чилиэнин быһыытынан сэттис кылааһы бүтэрэн баран, 1987 сылга аҕам ааҕы кытары Үгүлээттэн үс көстөөх төрөөбүт түөлбэм ытык эбэтин Муоһааны киэҥ нэлэмэн ходуһатыгар оттоһо барсыбытым.

Оччолорго Сэбиэскэй кэм этэ. Отчуттар омурҕаҥҥа күн сыралҕаныттан, ардахтан хаххаланан атах үөһэ дьэндэйбит сиипир сарай анныгар аһыырбыт. Кыһыл өрбөххө араас суруктаах былакааттары ыйыыллара: сибэниэ сайыҥҥы былаана, биригээдэҕэ сылдьар дьон испииһэгэ. Отчуттар испииһэктэригэр улахан дьону кытары мин аатым эмиэ суруллан турарын көрөн, сүрдээҕин астынарым, киэн туттарым. Сибэниэбит «мэхэниһиирэбэннэй аҥаардаах сибэниэ» диэн ааттанара. Оскуола оҕолоруттан соҕотох этим, ити кэннэ биир да оҕо суоҕа.

Отчуттар килиэптэрин Үһүс Күүлэккэ буһараллара. Төһө да дэриэбинэ көстөр, бэкээринэ баара. Сопхуос субан сүөһүтүн көрөллөрө. Үгүлээттэн сотору-сотору тыраахтарынан ыһык таһаллара. Бэл, Муоһааныга бөртөлүөт балдыгыраан тиийэн, ходуһаҕа түһэн, атыы атыылаан бараллара. Аны санаатахха, Сэбиэскэй кэм саҕана, дэлэгэй да олох эбит.

Ыһык тыраахтара кэлэрэ ордук оҕо киһиэхэ олус күүтүүлээҕэ. Сонун истэн сэргэхсийии, күлүү-оонньуу бөҕөтө буолара. Дьоммутугар кус, сир аһа ыытарбыт. Отчуттарга күөстэнэн сииллэригэр тайах көҥүлэ биэрэллэрэ. Сибэниэ тайах сиэбэтэх сайына диэн суох да быһыылаах. Хайа да күөлгэ илим үттүҥ да, эмис балык дэлэйэ…

Аҕабыт барахсан биһигини ити курдук бэрт кыра эрдэхпититтэн, улахан дьону кытары тэбис-тэҥҥэ илдьэ сылдьан, араас үлэҕэ бары үөрэппитэ. Кытта төрөөбүт убайдарым миигиннээҕэр өссө балыс сылдьан оттообут-мастаабыт дьон.

1978 сылга диэри биһиги Үһүс Күүлэт нэһилиэгэр олорбуппут. Дьоҕус учаастак этэ. Онтон сүөһүгэ бүрүсүлүөс ыарыы турда диэн сылтахтанан, дэриэбинэни бүүс-бүтүннүү үс көс ыраах сытар Үгүлээт нэһилиэгэр көһөрбүттэрэ. Дьиҥинэн, үөһэттэн ыйыллыбыт туох да толкуйа суох дьаһал эбит…

* * *

Биһиги дьиэ кэргэн Үһүс Күүлэккэ Илин Аһыктаа диэн дьоһуннаах эбэ уонна Орто Сурт (Сылгы Көлүйэтэ) диэн дьоҕус көлүйэ-күөл ыккардыгар баар, икки бурдук бааһыналаах бэрт киэҥ өтөххө олорбуппут. Ол аата мин биэспэр диэри төрөөбүт өтөхпүттэн ханна да барбатахпын. Дойдубутун Тириэтий диэн ааттыы үөрэнэн хаалбыппыт. Онтубут нуучча тылын курдук буолбакка, хайдах эрэ дьиҥ сахалыы аат курдук өйдөбүл буолбут.

Өтөхпүт соҕуруу өттүгэр баар тоҕойдоон киирбит үрдүк тумул тыаны биһиги Аҕаа Ойуура диэн ааттыырбыт. Наар, мэлдьи түмсэн оонньуур сирбит Аҕаа Ойуура буолара. Былыр бурдук ыһар эрдэхтэринэ, аһыыка киирбэтин диэн бүтэйи кыйа кырыс сири түөрэн хаспыттара оллороот-боллороот этэ. Онтулара кэлин оһон, сыл-хонук ааһан истэҕин аайытын, хойуу көтөҕө бүрүйэн, үллүйэн, сып-сымнаҕас тэллэх курдук көппөйбүтэ оонньуурга аһара астыга… Өнөрдөөн үүммүт хоп-хойуу кытыан уктаах. Арыы-арыы үрдүк харыйа бөлкөйдөр сиэттиһэллэр…

Бурдук бааһыналарыгар кэлин хаппыыста уонна турунуопус ыһа сылдьыбыттар. Хата онтулара сүрдээҕин үүммүтэ үһү. Турунуопуһу таах күлгэ ыһан кэбиһэллэрэ эбитэ.

Төһө да кыра ыамай буолларбын, Тириэтийгэ олорбут кэммититтэн элбэҕи, үгүһү өйдүүбүн. Уйулҕаны уйуһута хамсатар, куту-сүрү кутугунатан уйадытар наһаа да ыраас, сырдык, истиҥ, кэрэ да өйдөбүллэр хаалбыттар…

Ийэм 1956 сыллаахха Мастаахтан, Балаҕаччы нэһилиэгиттэн, Калинин аатынан холкуостан сылгы үүрэн иитийэхтии кэлэн баран, аҕабын кытта билсэн, ыал буолан олохсуйан хаалбыт.

Ийэбин эһэм Сэргиэй саахсалаппыт. Аҕам Иккис Күүлэккэ тутууга баран суоҕа үһү. Ол үрдүнэн эһэм Сэргиэй оччолордооҕу сэбиэт сэкирэтээрэ Ньукулаайап Ньукулай Баһылаайабыһы кэпсэтэн Дэлбэнигэ саахсалаппыт.

Ийэм аах холбоһон, ыал буолан баран маҥнай утаа Бэрэҕэ олорбуттар (Өркүҥээ диэн киэҥ эбэ бэрэтэ). Ол иһин ийэм Бэрэни мэлдьи олус күндүтүк ахтар. Икки сайыны сайылаан бараннар аны Өркүҥээ эбэ Дэлбэни диэн көлүйэтин өтөҕөр көһөн кэлбиттэр. Оччотооҕу, урукку дьон сиэринэн аҕам дьонун кытары дьукаахтаспыттар…

Ийэм бастакы оҕотун, улахан убайбын Махаары, Бэрэҕэ оҕоломмут. Ийэм ону бу курдук кэпсиир…

Тоҕус ыйбын ааһан сылдьабын. Бэйэм буоллаҕына Сэмэнниин улахан эбэттэн (Муоһааныттан) Дьөгүөссэҕэ (күөл аата) оҕуһунан субан сүөһүгэ от тиэйэбит.

Сэтинньи сүүрбэ аҕыһа. Бу күн Сэмэн сиргэ барар буолан от тиэйэ барсыбата. Сэмэни кытары тэҥҥэ, сарсыарда ааттаах эрдэ туран, хараҥаҕа Дьөгүөссэҕэ тиийэн, икки оҕуһу, биир аты көлүйэн үгэспинэн эбэҕэ бардым…

Хайдах эрэ сиһим, иһим түгэҕэ күрүс-күрүс сэмээр нүөлүйэн ыалдьар. Биир оҕуспун миинэ сылдьабын. Эбэҕэ тиийэн үс сыарҕабар үһүөннэригэр оппун лөглөччү тиэйдим, өтүүлэтэлээтим. Бэрэттэн эбэ – аҕыс биэрэстэ, эбэттэн Дьөгүөссэ – көс кэриҥэ. Дьөгүөссэттэн эбэҕэ барарбар дэриэбинэни таарыйабын, оппун илдьэрбэр төттөрү кэлэн эмиэ дэриэбинэни ааһан, Өркүҥээ эбэни усталаан Дьөгүөссэҕэ тиийэбин… Ити курдук син уһуннук айаннаан кыыкырдатан Дьөгүөссэбэр тиийэн, субан сүөһүм отун кыбыыга сүөкэтэлии охсоот, соҕотох оҕуһунан олорор өтөхпөр бардым. Ыалга киирэн чаай иһии эҥин диэн суох, үлэбин үмүрүтэ охсоору биир кэм ис-испиттэн хайдах эрэ наар ыксыы, тиэтэйэ сылдьабын. Ити ыккардыгар күн ортото лаппа ааһан, боруорсуйан барда.

Бэрэҕэ кэлбитим – Сэмэн сириттэн субу кэлбит, туһахтарын көрөн икки куобахтаах. Куобахтарбын астаан күөспэр буһара уурдум. Биир куобах быарын сонно сиикэйдии сэлибирэтэн кэбистим, иккиһэ кыаллыбата…

Чаайдаан баран, хараҥаны хараҥа диэбэккэ, аны бэйэбит кэтэх сүөһүбүтүгэр ходуу тиэйэ соҕотох оҕуһунан Бэрэҕэ киирдим. Ити тухары иһим түгэҕэ ыалдьар-ыалдьар…

Сэтинньи эргэтинээҕи халлыбыт халлаан киэһэнэн эбии тымныйбыта. Хараҥа халлааҥҥа сулустар биир кэм дьирибинэһэ, тырыбынаһа чаҕылыҥнаһаллара.

Оччолорго хат дьахтар бу курдук сылдьара – буолуох буолуохтааҕын курдуга. Эдэриҥ, чэгиэниҥ бэрт буолан киһи улаханнык кыһаллыбата, баардылаабата. Этэргэ дылы, тото аһаабыт курдук эрэ сананыллара…

Дьэ, ходуубун тиэйэн кэлэн сыарҕабын кыбыыга тартаран баран, киһи эрэ буоллар, талыым бэргээн, сүөкээбэккэ дьиэбэр киирдим. Соччо ыгылыйбаппын, долгуйбаппын. Хайдах эрэ өтөр-өтөр тахсан киириэх курдукпун. Хаһыс да сырыыбар хотунум Маарпа кэннибиттэн тахсыста, сэрэйдэҕэ: «Хайа, тоом, ыарыйдыҥ дуу?» – диэн ыйытта. «Һэ-ээ, арааһата…» – диибин. Урут хаһан төрөөн ымпыгын-чымпыгын билиэхпиний. Хотунум Маарпа бэйэтэ эмиэ хас да ыйдаах ыарахан сылдьар. Маарпа дьиэҕэ киллэрэн аан уҥа өттүгэр ороммор олордон кэбистэ, ити кэннэ таһараа ыалга, сурдьун кэргэнэ Маарыйаҕа (Бөлтөөкөпкө) таҕыста…

Бөлтөөкөп киирэн тутан-хабан көрөн баран: «Дьэ, тоом, кэмиҥ кэлбит эбит», – диэтэ. Таһырдьаттан, били, тиэйэн кэлбит ходуубуттан сабардаан кыбынан киллэрэн оронум уот өттүгэр бырахта. Сирэй оһохпут күлэ-үөрэ тигинэччи умайа турар. Тойонум Сэргиэйи уонна Сэмэни хотунум аах ыалга таһаардылар. Ити ыккардыгар мин эмиэ тахсан киириэх курдук буоллум. Бөлтөөкөп: «Таска тахсыма, бэйи, мин…» – дии-дии, оһох чанчыгар турар суунар кытахха барбыта, бии бэйэлээҕэ тобус-толору билгийэн, хараҕын көрөн турар. Маарыйа чаҥ тааһы көтөҕөн бидилиппитинэн таска татыахайданна. Мин талыым буоллаҕына сүрдэннэ, хотуммар өйөппүтүнэн тоҥ ходуу үөһэ чохчойон эрэрим баара да, оҕом бэрт кылбардык ньылбырыс гынан хаалла, тута ытаан ньарылаабытынан барда. Уол оҕо. Бөлтөөкөп тастан тымныы туманын өрүкүппүтүнэн киирэн иһэн биһигини көрөн, кытаҕын талыр гына быраҕаат, сүүрүүнэн кэлэн ходуу үрдүгэр түспүт оҕону көтөҕөн ылла. Уолбут көхсө түөрэтэ хаардаах-муустаах ходуу, ону ылҕаан, ньиккэрийэн кэбистэ. Ороҥҥо олорооппутун Маарыйа уолум киинин быһан иҥииринэн баайда. Хотунум имитиллибит, бүтэй, быычыкайкаан бороҥ куобах тириитэ баарын ылан, сиэнин онно укта, төбөтүгэр самыытын бүк тутан кэбистэ, ол таһынан өрбөҕүнэн суулаата…

Бөлтөөкөп оҕом иҥсэлээхтик эмэрин көрөн эҥиннээн баран, дьиэтигэр таҕыста. Эр дьон киирдилэр. Тойонум Сэргиэй, суулаах оҕону өҥөйөн көрө-көрө, ымманыйар. Сэмэн көтөҕөн көрдө. Сотору уолум ытаабытыгар эмиийбин үҥүлүтэ сатаабытым үрдүнэн эмпэтэ. Биир кэм ытыыр. Онуоха Маарпа суутун арыйбыта – киинэ сөллөн хаалбыт. Сонно тута Бөлтөөкөбү иккистээн ыҥыран киллэрдилэр. Маарыйа хат төхтүрүйэн ыксары баайда. Уолум киинэ үс хонон баран, иҥиирдиин түһэн, үчүгэй баҕайытык оһон хаалла.

Ити курдук бастакы оҕобун, уолбун Махаары, үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьан, бэрт кылбардык, дөбөҥнүк оҕолонон турабын. Аҕатынан эһэтэ Махаар (Маайыс) оҕонньор аатынан ааттаабыппыт…

Махаар кыратыгар иринньэх оҕо эбитэ. Дьулайа үһүн ааһыар диэри оспокко сылдьыбыта үһү. Аны сирэйэ, баһа түөрэтэ бүтүннүү бааһыран, мэктиэтигэр кулгаахтара туома туллан түһүөх айылаахтара үһү. Аныгылыынан диэтис буоллаҕа буолуо. Тарбаннаҕына түөрэтэ кыа хаан буолара эбитэ. Ону Үгүлээттэн тиийбит биэлсэр кыыс эмтээбит. Кинээс уола Кириилэ диэн киһи, эдэригэр сиргэ бултуу сылдьан утуйа сыттаҕына, балаакката умайан, иһин улаханнык уокка сиэппит. Онто бэрт уһуннук оспокко көрдүгэннии сылдьыбыта бэргээбитигэр ыҥырбыттарыгар кэлбит биэлсэр кыыс эбитэ. «Сымыыт уоһаҕын курдук өҥнөөх, халыҥ кумааҕыга суулана сылдьар маас этэ. Онон биспитэ. Инньэ гыммытын кэннэ, аҕыйах хонугунан, бааһа хатыра-хатыра хаҕыланан түспүтэ. Ити айылаах баастан чэр бөҕөтө хаалара буолуо диэн кэчэспитим баара, хата, букатын ып-ыраас баҕайытык оһон хаалбыта. Кэлин уонна бааһырбатаҕа», – диэн ийэм кэпсиир… Дьон, ол туох маас буолуой диэн төбөлөрүн сынньан, таайа сатаан бөҕө буолааччылар. Эмин таптахха, хайа баҕар ыарыы ол курдук дөбөҥнүк оһор…

Ыал улахан оҕото туох-хайдах дьылҕалаах киһи буолан иитиллэн тахсара – кини кэнниттэн кэлбит кытта төрөөбүттэригэр сүрдээх улахан суолталаах.

Махаар сэттис кылааска диэри интэринээккэ олорон Үгүлээт оскуолатыгар үөрэммитэ. Онтон Үөһээ Бүлүүгэ аатырбыт Михаил Андреевич Алексеев физмат оскуолатыгар үөрэнэ барбыта. Билиигэ-көрүүгэ сүрдээх тардыһыылаах эбит. Аны санаатахха, урут дойдутуттан, дьонуттан-сэргэтиттэн ыраах тэлэһийбэтэх оҕо, аҕынным эҥин диэн кыҥкыйдаан хайаан төннөн, кэлэн хаалбакка, тулуйан-тэһийэн, дьаныһан туран үөрэммит. Уон кылааһы онон Үөһээ Бүлүүгэ бүтэрбитэ. Норуодунай учуутал Михаил Андреевич туһунан наһаа иһирэхтик, истиҥник ахтааччы. Ордук киһи быһыытынан судургу майгылааҕын, сүрдээх өйдөнүмтүө, тиийимтиэ тыллааҕын-өстөөҕүн чорботооччу.

Махаар Үөһээ Бүлүүгэ үөрэнэ сылдьан дьонун, өтөҕүн олус диэн ахтарын туһунан кэпсиирэ. Үһүс Күүлэттэн Үгүлээккэ туох миҥэ көстөрүнэн, Үгүлээттэн Бүлүү куоратыгар сөмөлүөтүнэн, онтон салгыы аны Үөһээ Бүлүүгэ айанныыр. Оччолорго сибээс кэлиэ дуу. Кэпсэтии – суругунан эрэ. Хонньокуулугар Үгүлээттэн Тириэтийгэ барарыгар биир кэм сүүрүүнэн тиийэр эбитэ. Сайыҥҥы өттүгэр киэтэ кэтэн баран, дьонун, дойдутун аһара диэн ахтыбыт ахан оҕо, ырыа-тойук бөҕөтө буолан, аҥаардас чырбайа көтүүнэн өтөҕөр тиийэрэ үһү. Үс көс сири үс чааһынан тиийээччибин диэччи…

Улахан убайым Махаар букатын кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ көлүллүбүт, такайыллыбыт киһи. Маҥнайгы кылааһы бүтэрэн баран, холкуос оччотооҕу бэрибилээссэйигэр Борокуоппай Такыырапка бэйэтинэн тиийэн тылланан туран, сайын оҕуһунан отчуттарга ыһык таспыт. Ас иҥмэтэх олус хачаайы, баара-суоҕа бастакы кылааһы түмүктээбит оҕо тылын маҥнай утаа соччо баардылаабакка, суолталаабакка буолан баран, улахан киһилии сүрдээх ылыннарыылаахтык дьаныһан туран көрдөһөрө бэрдин иһин, тургутан көрөргө быһаарыммыттар. Дьонун батыһа сылдьан ат, оҕус көлүллэрин эрдэттэн көрбүт-билбит оҕо буолан, ким да көмөтө суох хара маҥнайгыттан бэйэтэ ылсыбыт. Өртүккэ мэччийэ сылдьар Өрүөл Уола диэн сүрдээх үскэл, холкуос ат оҕуһун тутан, көлүйэн, уот ааныттан сорук, дьарык оҥостон, дьаныһан туран үлэлээн барбыт. Маҥнай утаа дөрөтүн сүгэ сылдьара үһү. Онтон дулҕаттан салҕанан, аралтан үктэнэн, тэбинэн оҕуһун миинэ үөрэммит.

Онон Махаар бастакы кылааһы бүтэрэн баран, Муоһааны эбэ отчуттарыгар уһун сайыны быһа ыһык таспыт. Муоһааны – Илин, Орто уонна Арҕаа диэн үс улахан түөлбэлээх, элбэх тумуһахтардаах, бүтүн хас да холкуос сүөһүтэ дьыл тахсар ото оттонор, сүрдээх көнө, дэхси ходуһалаах, нэлэйэн-хотойон түһэн эбэ да эбэ…

Махаар өҥүрүк куйаас диэбэккэ, эймэҥнэс үөнтэн-көйүүртэн кыһаллыбакка, сорох ат дулҕаттан төбөтө эрэ быгар, лэкээриҥниир кыра ыамай аата, туохха да аралдьыйбакка оттомноохтук ылсан үлэлээбит. Аны, букатын оҕо эрээри, сиппит-хоппут улахан киһилии барыга-бары сүрдээх болҕомтолоохтук, кыраҕытык сыһыаннаһарын дьон сөҕөллөрө. Көлөбүнэн охсуллубут оту тэбистэриэм диэн, ходуһаны наар эргийэ сылдьара эбитэ, ону отчуттар ыһыытаан, далбаатаан быһа ыҥыран ылаллара үһү.

Дьаралыга суох ыһыктаах кууллары, иһиттэри бу эйиэнэ, бу киниэнэ диэн эндэппэккэ араартаан, наардаан, сыа-сым курдук тутан үллэрэрэ эбитэ.

Күһүн, атырдьах ыйын үһүс дэкээдэтигэр, хонуу биригэдьиирэ Өлөксүөйэп Бүөтүр: «Бу оҕо үөрэҕэ чугаһаата, саатар аҕыйах хонукка сынньана түһүө этэ буоллаҕа», – диэн аһынан тохтотоору гыммытыгар Махаар: «Суох, хайаан да ситэри сылдьабын», – диэн туох иһин буолумматах.

Ити сайын ыһык таспытыгар ылбыт хамнаһын сороҕотунан ийэтигэр лааппыттан «Луч» диэн бэгэччэккэ кэтиллэр чаһыы ылан биэрбит. Кимиэхэ да эппэккэ, бэйэтэ санаатыттан. Холкуос хассыыра буоллаҕына Махаарга хамнаһын, улахан киһилии биэдэмэскэ илии баттатан, тус бэйэтигэр туттарбыт. Ол оҕо киһиэхэ хайдах курдук суолталааҕын, долгутуулааҕын сэрэйиэххэ эрэ сөп…

Махаар холкуос отчуттарыгар ити курдук үс сайын ыһык таһан турар. Икки сай субуруччу оҕуһунан, оттон ол нөҥүө сайыныгар Бороҥдо диэн атынан.

Иккис сылыгар ийэтигэр сүрдээх күндү таҥас: хара хаатыҥка уллуҥнаах, оҕуруолаах билэлээх, таба тыһа унтуу ылан биэрбит. Үһүс сылыгар, күһүн, биир уостаах сүүрбэлээх сынтараалка доруоп саа ылыммыт. Оччолорго хайа да саа туох да хааччаҕа суох маҕаһыыҥҥа көҥүл атыыланара.

«Иккис кылааһы бүтэрбит сааһыгар, бэс ыйыгар, үөл кус ытыатын кэмигэр, сүүрбэлээх саатын илдьэ киирэн, Дэлбэнигэ дурдаланан олорон, хас сарсыарда аайы биирдии андыны тутан эйэҥэлэтэн тахсааччы», – диэн ийэм ахтар.

Улахан убайбыт Махаар аармыйаҕа сулууспалаан кэлэн баран, көҥүл тустуунан үлүһүйбүтэ. Сэбиэскэй Сойуус успуордун маастарыгар хандьыдаат. Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй култууратын туйгуна.

Махаар, кырдьыга да, үөрэҕи бата сылдьан үөрэммитэ. Ол курдук, үс үрдүк үөрэҕи бүтэрбитэ. Салайар үлэҕэ уһуннук, тахсыылаахтык үлэлээн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ буолбута.

Мантан сиэттэрэн мин өссө төгүл тоһоҕолоон этиэм этэ, ыал улахан оҕото туох-хайдах киһи буолан иитиллэн тахсара – кини кэнниттэн күн сиригэр кэлбит бииргэ төрөөбүттэригэр сүрдээх улахан суолталааҕын. Ити барыта ийэлээх аҕабыт барахсаттар сатаан, сөпкө ииппиттэрин түмүгэ, туоһута.

* * *

Аҕам аах кытта төрөөбүттэр сэттиэлэр. Өссө хас да оҕо кыраларыгар «төннүбүттэр». Мин дьиктиргиирим диэн, төһө да нууччалыы ааттаммыттарын иһин, ийэлээх-аҕалара таптаан хос ааттаталаабыттар: Сааба – Нохтообул, Сэмэн (мин аҕам) – Аччыгый Оҕо (Саабаттан аччыгыйын иһин буолуо), Маарыйа – Маайыстыыр, Эриэбэ – Биибээски, Маарпа – Тэскэлик, Муоча – Эллэкэ. Онон син биир сахабыт тарда сытар…

* * *

Аҕам маһы эрэ хаамтарбат улахан уус этэ. Оскуола тутуутугар, араас улахан тутууларга барытыгар (ыал олорор дьиэтин туһунан этэ да барыллыбат) ыҥырыкка сылдьара. Оройуон сэбиэтигэр дьокутааттыыр сылларыгар Үһүс Күүлэккэ үс оһохтоох дьоһуннаах кулууп туттарбыта. Туттарыа дуо, маһын кэрдиһэн, ааттаах тырахтарыыс киһи тыраахтарынан бэйэтэ таһан, сүгэ тутан тутуспута. Ол кулууп күн бүгүҥҥэ диэри дьэндэйэн турар. Сэбиэскэй былаас баар кэмигэр, өтөрдөөҥҥө диэри, аҕыыт биригээдэлэр тиийдэхтэринэ отчуттарга, сүөсүһүттэргэ онно кэнсиэртииллэрэ, киинэ илдьэн көрдөрөллөрө.

Аҕам барахсан үлэттэн ордон дьиэтигэр-уотугар, хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт кэриэтэ, түстээн-түптээн сынньалаҥ олоҕу олорботох киһи. Наар чэҥкир, мэлдьи, олоҕун устатын тухары, хара үлэни кытары өрө тустубут, бэйэтин букатын харыстамматах, этэргэ дылы сиэри таһынан баламат үлэһит киһи этэ. Дэлэҕэ да дьоно-сэргэтэ: «Туох туһугар ити айылаах умса-төннө түһэрэ буолуой!» – диэн сөҕүөхтэрэ, саллыахтара дуо. Мин итинэн олус диэн киэн туттабын.

Обургу кылааска тахсан баран, тутууга, окко үлэлии сылдьан, аҕам барахсан үлэҕэ такайбыт оҕото, ону сэргэ Сэбиэскэй саҕанааҕы мургун үлэһиттэрдээх киинэлэри көрүүнэн, кинигэлэри ааҕыынан олуһун диэн умсугуйбут оҕо, үлэҕэ олус үлүһүйэн хаалыллара. Ардах түһээри ыксатан, хастыы да хонугу быһа от кэбиһиитигэр эҥин букатын түүннэри сылдьарбыт. Күһүн ходуһаттан тыраахтар пааратын уотунан тахсыылар кытта бааллара. Биригээдэ дьоно арыый эрдэлээн бүтээри гыннахтарына, оскуола ыамайа аата, бу обургу: «Ээ, кэбис, маны бүтэрэн, итини түмүктээн баран биирдэ тахсыаххайыҥ, барыаххайыҥ», – диэтэхпинэ, сорох дьон: «Бу да киһи, аҕатын курдук үлэҕэ охторо буолуо, ситтэҕинэ-хоттоҕуна, биригэдьиир эҥин буоллаҕына – дьону сиир, үлэҕэ суулларар киһи тахсан эрэр», – дэһэллэрэ…

Ахсыс кылааһы бүтэрэн баран, эксээмэннэрбин туттараат, сол нөҥүө күнүттэн, сүгэбин тутаат, тутуу биригээдэтигэр киирсэн, сүүс сүүрбэ ыанньык ынах турар хотонун тутуспутум. Биригэдьиирбит, үгэс курдук, аҕам. Баҕанатыттан саҕалаан туох баар үрдүн, муостатын маһын түөрэтин билэрээмэҕэ бэйэбит эрбэппиппит. Ол күһүнүгэр, балаҕан ыйыгар, хотон үлэҕэ киирбитэ. Ортотугар, от ыйыгар, аҕам биһикки кэтэх сүөһүбүтүгэр оттоммуппут.

Аҕам үлэҕэ сүрдээх ирдэбиллээҕэ. Сайын от кэмигэр тутуу биригээдэтин дьоно эмиэ от үлэтин эрэсииминэн сылдьыахтаахтар диирэ. Сарсыарда тоҕустан киэһэ тоҕуска диэри биир туруу. Күнүс дьиэбитигэр кэлэн кыл түгэнэ (дьэ, чахчыта да, ыксал-тиэтэл, харбыалаһыы да эбит) эбиэттии охсоот, төттөрү түһүнэрбит. Биэстээҕи аһылыкпытын, ийэбит уонна эдьиийдэрим бэлэмнээбит ыһыктарын, онно үлэлии сылдьан аһыы охсон ыларбыт.

Үлэ кэмигэр, кыратык тыын ылан сынньана да түһэр кэмҥэ сыҥааҕырт да сыҥааҕырт буолары аҕам сөбүлээччитэ суох. Ол иһин дьааһыйар да буоллахха кистии-саба, тиэрэ хайыһан баран дьааһыйарбыт.

Аҕабын кытта бэрт элбэх араас тутууга сылдьыспытым. Ол иһигэр ыаллар кэтэх дьиэлэрин тутуутугар эмиэ.

Сэбиэскэй кэм саҕана, үгэс курдук, нэдиэлэҕэ хаста да, киэһэ аҕыс чааска кулуупка киинэ көрдөрөллөрө. Сайын сынньанар оҕолор, учууталлар, сололоох дьон онно субуһаллара. Оҕо-оҕо буоллаҕым, ханнык эрэ санаа дэгэтигэр, туос иллэҥ оҕолору ордугургуу, ымсыыра көрөрүм…

Ийэм үлэттэн, түбүктэн быыс-арыт булан кулуупка киинэҕэ сылдьыбыта да ахсааннаах. Холобур, тус бэйэм ийэм кулуупка киинэ көрө барбытын букатын өйдөөбөппүн.

Биирдэ сайын саҥа киинэ кэлбит үһү диэн сүпсүлгэн буолбутугар, ийэм оҥостон-оҥостон кулуупка киинэ көрө барбыт. Мин оччолорго кыра кылааска үөрэнэрим, эдьиийдэрим дьиэлэригэр бааллара. Арай туран ийэм саһан-саһан хотон кэннигэр тиийбитин кэннэ, мин: «Ийээ!» – диэн ыҥырбытым үһү. «Эдьиийэ, Саргыта баар», – диэн ийэм бөҕөх киһи быһыытынан тэлгэһэтиттэн тахсан салгыы барбыт. Аара өссө, Алыһар Бааска диэн суоппар ыалларга уу кута сылдьарыгар түбэһэн, бодобуос массыынаҕа олорсубут. Кулуупка тиийбитигэр Бииттэр Луукус диэн киинэмэхээнньик, ийэм киинэ көрө кэлбитин дьиктиргээн, соһуйан, биирдэ кэлбит киһиттэн харчы ылбаппын диэн, ийэм сүүрбэ харчы биэрээри гыммытын саба сапсыйан кэбиспит. Ийэм: «Биир көстүүнү кыайан тулуйан көрбөтөҕүм, кулгаахпар наар оҕом «ийээ-э!» диэн ыҥырбыт саҥата иһиллэр курдуга. Туох гынаары ити оҕом барахсаны хаалларан, ыҥырбытын, ыһыытаабытын үрдүнэн кэлтим буолуой диэн кэмсинэ-кэмсинэ, дьиэбэр тиэтэйэн ахан төттөрү кэлбитим… Кэлбитим, оҕом тиэргэнигэр эдьиийдэрин кытта оонньуу сылдьара», – диэн билиҥҥэ диэри сонньуйа-сонньуйа кэпсиир. Ийэ сүрэҕэ диэн, хор, оннук!

* * *

Тохсус кылааһы бүтэрэн баран, аҕабын уонна аҕам ийэтин сурдьа Ыстапаан уола Ньукулайы кытары уһун сайыны быһа бэйэбит туспа үс киһилээх илии сибэниэтэ буолан оттообуппут. Аҕалаах убайым иккиэн холобур буолар хоһуун үлэлэринэн баартыйаҕа киирбит хомуньуус дьон. Иккиэн кэпсэлгэ киирбит мургун отчуттар…

От ыйыгар, уһун күнү быһа күн уота быһа көрөн, сирэйим тириитэ хатыра-хатыра хаҕыланан түспүтэ; ол курдук кыһыл этинэн көрөн кытарыҥнаан баран, килэччи оһон хаалбыта. Аны ол айылаах сиикэй эт курдук сирэйиҥ тириитигэр бырдах эмин хайдах да бистибэккин, аһытарын оҕото…

Биһиги эҥээр сир-дойду ходуһата тиэхэникэнэн оттуурга улахан табыгаһа суох. Үксэ үрэх, күөл тардыыта, сиики сир буолан ньаалаҕай, кырдаайы сытайан үөскүүр. Дэлэҕэ үөн-көйүүр үгэнигэр төҥкөс гынан баран, турбут сиргин көрдөххүнэ оҥойон хаалыа дуо.

Бастаан утаа улахан от охсооччулары, дьоммун тыын быһаҕаһа тыынан сырса сылдьыбытым, онтон үөрэнэн, сотору эриллэ хатан, букатын, төрүт хаалсыбат буолбутум. Дэлэҕэ охсорунан биллибит Ньукулай: «Бу уол киһи бэрбээкэйин быһа дайбыыра буолуо, олус чугаһаама эрэ… Эһиил баҕас бэйэҕит туспа оттооруҥ, мин моой сырыттахпына да сөп буолсу», – диэн күлүө дуо. Ол миэхэ ханнык да сопхуос дириэктэрэ хайҕаабытынааҕар ордук улахан хайҕабыл этэ.

Күһүнүгэр тиийэн хатан, туох да омуна суох биир кэм өрө экчэҥкэлии, кыдьыгыран оту-маһы тутан-хабан көрө сылдьар буолан хаалбытым…

Маҥнай, ходуһа таһаараары хороннор, уулара саҥа түспүт тыа уолба күөллэрин кытылларын, хоннохторун-быттыктарын сирийэн оттоон баран, сай ортото арыыга, Тэбиэлэһэр диэн сиргэ көһөн киирбиппит.

Өрүс мыраанын үөһэ ыттан туран, охсубут хадьымалбыт киэҥин, тыһыынчанан бугул бачыгыраан турарын көрөн, ама, баччалаах киэҥ сири биһиги охсубуппут, оттообуппут буолуо дуо диэн, бэл, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдуга…

Ыраах, улуу эмчит, ытык кырдьаҕас Ньыыкан (номоххо киирбит норуот эмчитэ Никон Алексеевич Васильев-Ньыыкан) оҕонньор олорбут олоҕо, Логлоор хайата өрө үллэн, көҕөрөн көстөрө.

Ыһыкпытын уон хонук баһыгар биирдэ бөлөрүүс тыраахтарынан Дьөгүөссэ диэн киһи аҕалан барара. Ыһык таһар тыраахтар сүтэ-сүтэ бирдьигиниир тыаһа, от-мас быыһынан элэгэлдьийэн иһэрэ үчүгэй да буолара…

Хотуур ортото нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ кэлэ сылдьан, «Өктөөбүр Суола» диэн оройуон хаһыатын аҕалбыта. Онно Маисов Семен Сергеевич настаабынньыктаах үс киһилээх биригээдэтэ илии сибэниэлэрин ортотугар оруйуоҥҥа бастаан иһэр диэн сибидиэнньэ-табылыысса ыйыллыбыт, суруллубут этэ…

Убайым Ньукулай үөрэҕэ суох эрээри хаһыаты, кинигэни добдугураччы ааҕара. Тоҕо эбитэ буолла, наар тыастаахтык, таһыгар ааҕар үгэстээҕэ. Ньукулай ийэтэ Киристиин эмээхсин диэн. Ол иһин Ньукулайы Киристиин Ньукулай, өссө көннөрү Киристиинэп дииллэр.

Кэпсээнтэн кэпсээн. Ньукулай биирдэ, Үһүс Күүлэккэ олорор эрдэхпитинэ, атаҕын көнтөскө эрийтэрэн өлө сыыһан турардаах. Байытаан Кугас диэн саастаах эрээри, тордуос быһыылаах сылгыны тутан баран, тэпсэҥэлии сылдьар ат сиргэ соһуллубут көнтөһүгэр атаҕын эрийтэрбит. Сылгы сиргэнэн ойбут уонна киһини соспутунан, ыһыытаппытынан далы хаста да эргийбит. Хата, уолдьах ийэм түбэһэ тахсан ыһыытаан, уостуганыттан харбаан ылан уйуһуйбут сылгыны тохтоппут. «Дьэ онно баҕас саҥаһым Аана барахсан тахсан өрүһүйэн турар, онтон ынтах баҕас ыт өлүүтүн өлүллүөхтээх этэ», – диэн Ньукулай түгэн көһүннэр эрэ куруук ахтааччы.

Тоҕо эбитэ буолла, убайым Ньукулай, ардыгар, көлүүр оҕуһун ыҥыырдаан баран миинэр үгэстээҕэ үһү…

Биһиги дойду сирин, ходуһатын ото үксэ кылгас эрээри, этэргэ дылы «өлбүт сүөһү өндөйөр» сүрдээх иҥэмтиэлээх, сөлөгөйдөөх от. Киһи бэрт киэҥ сири дайбаан оту ылар. Оттон сорох нэһилиэктэр ходуһаларын ото, туома отчут мунарын курдук бөтө үүнэр эрээри – сүөһү сии туран охтор соппоҥ. Дэлэҕэ биир күрүөҕэ илиинэн уончалыы оту кэбиһиэхтэрэ дуо. Итинник кэлии оту кыһын пиэримэ кыбыытыгар от ыйааһыныгар сылдьан, туома хаптаһын тырыыҥкатын бугуллуу сылдьар курдук сананыллара. Хоччорхойо диибин диэн, нуучча мохуруонун курдук. Күкүр иһигэр күөдэл-таһаа буолан таах үллэн сытар. Бэл, сутаабыт сүөһү букатын сиэбэт. Ол да иһин, Үһүс Күүлэт Муоһаанытын ото былдьаһык буолара.

Мин оскуолаҕа сылдьан хотуурбун бэйэм хаһан да оҥостубатах киһибин. Түөрэтин аҕам бэрийэрэ, бэлэмниирэ: тэлэн, таптайан, сөрү-сөп гына уктаан, дуускалаан. Дьон эмиэ киниэхэ сөбүлээн таптайтараллара, хотуур тууратын саматан суолхайтараллара.

Аҕам бэйэтэ бэркэ табан оҥостубут хотуурун тыаһа «сууп-сыып» ыллаан, туораттан киһи көрдөр-көрөн туруох айылаах охсоро. Ыксаабакка, ыгылыйбакка, биир кэм илэчититтэн кыһыйара. Дэлэҕэ: «Сэмэн охсубут сиригэр эһиил от үүнэрэ биллибэт», – диэхтэрэ дуо. Омос көрдөххө аа-дьуо хаамар курдук эрээри, баран бардаҕына, киһи букатын сиппэт охсооччута.

Хас да холкуос сүөһүтэ дьыл тахсар ото оттонор Үһүс Күүлэт аатырбыт Муоһааны эбэтин киэҥ нэлэмэн ходуһатыгар Сэбиэскэй кэм саҕана, мэлдьи буоларыныы, үгэс курдук окко куоталаһыы ыытыллара. Уоннуу хонуктаах дэкээдэ. Аҕам, күөгэйэр күнүгэр сылдьар киһи, уһун сайыны быһа наар охсууга сылдьара үһү. Хас уон хонук аайы түмүк тахсара. Онно мэлдьи бастыыра, куруук удаарынньык этэ. Бастаабыт охсооччуга бириэмийэ уонна кыһыл былаах туттараллара. Ол кыыһар кыһыл былаах ардах буоллун, кураан буоллун – сөрүүн тыалга тэлимнии-тэлибирии, ол курдук ходуһаҕа анньыллан турара.

Киһи эрэ сөҕөр суола, аҕам уон хонук устата хас күн аайы соҕотоҕун хаа сүүрбэ, хаа отут суотайы охсоро үһү. Аны чаайын бэйэтэ өрүнэр, хас омурҕан аайы хотуурун бэйэтэ таптанар. Муоһааны эбэ ходуһата киэҥэ бэрт буолан, үлэлэрин түмүгүн чуолкай билээри, биир-биир сылдьаллара эбитэ. Дьэ, абытай үлэ диэтэҕиҥ!

Хара үлэҕэ иҥиир-ситии буола эриллэ, кииллийэ хаппыт аҕам барахсан хадьымалыгар кыыһар кыһыл былаахтаах, этэрбэстэрин устан икки атах сыгынньах, сиккиэр тыалга баттаҕа өрүкүйэ, хонноҕо аһыллан хотуурун тимирэ күн уотуттан килэбэччийэ курбууланан от охсон күөгэлдьитэ сылдьарын өйбөр оҥорон көрдөхпүнэ – миигин кэмэ суох киэн туттуу иэйиитэ саба кууһар. Оҕо дьоло… Аҕам барахсан…

Сорох дьон «Сэмэн хотуурун сатаан табан оҥосторо бэрт, ол иһин өнө быстыбакка итинник айылаах охсор» дииллэрэ. Ол эрэн киһи дьиктиргиирэ баар, ханнык да ортоһуор хотуурунан аҕам син биир охсубутун курдук охсоро. Отчуттар: «Сэмэн, хотуургун миэхэ уларыс, эн миэнинэн дайбаан көр эрэ», – диэн тургутан көрөллөрө да, букатын сиппэттэрэ. Онон оту чахчы кыайа-хото охсор сатабыл диэн биир эмэ дьоҥҥо айылҕаттан анаан бэриллэр улахан дьоҕур, идэ буолар. Ол дьоҕурга эбэн кэбиһиҥ – сатаан, табан эллэнэн оҥоһуллубут уус киһи хотуурун…

Иккис убайым Сэргиэй бэһис кылааһы бүтэрэн баран, аҕатын кытта эмиэ сибэниэ чилиэнин быһыытынан оттоһон барбыта. Оччотооҕу хонуу биригэдьиирэ Өлөксүөйэп Болуодьа, Сэргиэй улахан дьонтон хаалсыбакка үлэлэспитин иһин, хамнаһын тэбис-тэҥҥэ аахпыт. Сэргиэй онно букатын оҕо буоллаҕа. Аҕам от охсоллоругар, манастыырдаан батыаккалаһан бардахтарына, уолун бүтэһиккэ ыытара үһү. Бэйэтэ буоллаҕына мэлдьи Сэргиэй иннигэр сылдьара эбитэ. Аҕам охсоро бэрт буолан, уола хаалаары гыннаҕына, Сэргиэй кэлиэхтээх сирин ойо дайбаан биэрэн баран, аны бэйэтин суолун салгыыра үһү. Сэргиэй ол аҕата охсубут ырааһыгар диэри тиийэн баран, сүүрүүнэн түһүнэн аҕатыгар чугаһаат, суолун салҕаан охсон кулупаайдаабытынан барара эбитэ. Устунан охсо үөрэнэн, түмүгэр, букатын харыс да хаалсыбат ньургун охсооччу буолан хаалбыт. Ити буолан эрдэҕэ, оҕону сатаан табан үлэҕэ үөрэтии үтүө түмүгэ. Биһиги кытта төрөөбүттэртэн бастыҥ охсооччубут Сэргиэй.

Аҕабыт биһиэхэ тугу эмэ үлэлэттэҕинэ хайаан да сорук туруорара: күҥҥэ баччаны үлэлиэхтээххин, итиччэни толоруохтааххын диэн. Чэ, холобурдаан ыллахха, от үлэтигэр да буоллун, оҕону ходуһаҕа киллэрэн баран, мээнэ, үлүбээй оҕус, мус диэн баран баран хааллахха, туох да улахан түмүгэ, туһата суоҕа биллэр суол. Оттон бүгүн баччаны охсуохтааххын эбэтэр мунньуохтааххын диэн ыйыы-кэрдии этэн, өссө кэмнээн-кээмэйдээн биэрдэххинэ, соруйдаххына – оҕо талаһардаах, дьулуһардаах, соруктаах буолан, эйиэхэ этиттэриитэ, соруйтарыыта да суох, ис-иһиттэн бэйэтэ баҕаран, үлүһүйэн туран сонно тута үлэтигэр ылсыбытынан барар. Биир кэм хабытайданыы. Төрөппүт ону көрөн бэйэтэ да астынар. Оҕо соругун, күннээҕи үлэтин бүтэрдэҕинэ, түмүктээтэҕинэ тугу баҕарар гынара көҥүл. Аны улаатан, ситэн-хотон истэҕин аайытын, күннээҕи үлэтин соруга эмиэ улаатар. Итинник сылдьан оҕо устунан хайа да үлэҕэ үөрэннэр-үөрэнэр: сыыйа-баайа үлэһит дьон сатабылларын, үөрүйэхтэрин, албастарын сомсор, билиитин-көрүүтүн хаҥатар, үгүскэ-элбэххэ уһуйуллар. Үлэ үлүскэнигэр, үөрүүтүгэр ылларан барар. Түмүгэр тиийэн, кыралары бэйэтэ үлэҕэ такайар киһи буолан хаалар.

* * *

Аҕам кыраҕа да, улахан да тутууга барытыгар дэгиттэр уус этэ. Уонна олох эгэлгэ эйгэтигэр, барыга-бары наһаа көхтөөҕө. Сонуну, саҥаны түөрэтин олус сэҥээрэрэ. Урут харахтаабатах сээкэй тиэхэникэтэ эҥин кэллэҕинэ, сүрдээҕин дьиктиргээн тутан-хабан, сыныйан көрөр-истэр үгэстээҕэ.

Маайыс Аһыктаатыгар (Арҕаа Күөлгэ), Бэрэҕэ олорор эрдэхтэринэ, аҕам маһынан кыһан-кыладыйан холкуос сэппэрээтэрин, иистэнэр массыынаны үүт-үкчү үтүгүннэрэн оҥорбутун билиҥҥэ диэри дьон олус сөҕөн-махтайан ахталлар. Итэҕэйиҥ-итэҕэйимэҥ – ол иистэнэр массыыната, эрийэн тыккырдаттахтарына, өрбөҕү дьөлүтэ баттыалаан тэһэн тигэрэ эбитэ. Кинигэ ойуутуттан көрөн, бэлисипиэт кытта оҥорбут. Силигэ барыта сиппитэ үһү эрээри, тэбэр тиһилигэ (сыаба) сатаммакка хаалбыт… Быһах охсорун, хомус эҥин оҥорорун туһунан этэ да барыллыбат.

Эһэтэ Мэхээлэ оҕонньор сиэнигэр (мин аҕабар) элэйэн-элэйэн ончоҕор тиийэрэ чугаһаабыт буускап хотуурун биэрбитэ үһү. Ол буускабынан саҥа дьороччу улаатан эрэр аҕам, уон алталаах-сэттэлээх уол сылдьан, күҥҥэ хааттан ордуктууну охсоро эбитэ. Сотору ол буускаба тумса тостубутугар, аҕам тимирин быһан ылан хомус тыла оҥорбут. Онтута олус сатаммыт, сүрдээх этигэн тыастаммыт. Инньэ гынан ол буускабын тимириттэн, дьон үлэҕинэн, хас да хомуһу охсубут. Мэхээлэ сиэнэ улахан уһанар дьоҕурдааҕын сөҕөн, онтон иэйэн, аҕабар эһэтин Маайыс оҕонньор суохапчытын бэлэхтээбитэ үһү…

Аҕам сүүрбэччэлээҕэр, биир сайын от охсо сылдьан эт быстан дьиэтигэр нэһиилэ өөкөйөн тахсыбыт. Ону Тоотук диэн түөнньүт оҕонньор түөннээн, букатын харахтан сыыһы ылбыт курдук үтүөрдэн кэбиспит. Аҕам үөрүүтүттэн, Тоотук оҕонньорго махтанан, биир оту охсон биэрбитэ үһү. Аҕабыт сиһигэр Тоотук оҕонньор түөнүн суола чэр буолан хаалбытын дьиктиргээн көрөөччүбүт…

Тоотук оҕонньор эмээхсинин кытта Муоһааны эбэ Илин Түөлбэтигэр олорбуттара. Оҕолоро суоҕа. Билигин Тоотук өтөҕө диэн өтөх уонна Тоотук аатынан ааттаммыт көлүйэ күөл баар.

Биирдэ, эмиэ эдэригэр, сиһин үөһэ «хоҥнубутугар», ийэтэ инитин кыра уолу Бүөтүрү сыгынньах эмэһэтинэн иһигэр баллаччы олордон эмтээбит. Аҕам инньэ диэн кэпсиирэ…

Аҕам хараҕынан сүрдээҕин холуур уус буолан, бэл, кэми-кээмэйи улаханнык туттааччыта суох. Ылла да, тааҕы-таах, сөрү-сөп гына быһан-сотон кэбиһэрэ. Оттон сорох уустар хаста эмэтэ төхтүрүйэн кэмнээн-кэмнээн баран, наһаа уһун эбэтэр татым гынан кэбиһэн элбэхтик бадьыыһыралларын көрүллэрэ. Аҕам сүгэтин суола ырааһынан кэпсэлгэ киирбит киһи.

Аҕам барахсан букатын бөҕө куттаах-сүрдээх, чахчы кытаанах эр санаалаах, төрүт ураты айылгылаах киһи буоларын бу Орто дойдуттан анараа дойдуга аттанар, айанныыр дьон «ийэ мастарын» барытын силигин ситэрэн туран оҥорор ытык уус буолбута да кэрэһилиир. Киһи «ийэ маһын» оҥоруу диэн – мээнэ киһи ылсыбат үлэтэ. Сорох эр дьон омос көрүүгэ тыгар тымыра, хамсыыр хаана, харса-хабыра суох курдук дьүһүннээх-бодолоох, барыны-бары кыайыах-хотуох айылаах саҥалаах-иҥэлээх, тыллаах-өстөөх эрээрилэр – киһи «ийэ маһын» оҥоруутугар ылсыахтааҕар буолуох, буоругар да сылдьалларыттан саллан барсыбат дьон буоллахтара…

* * *

Сэрии кэмигэр аҕам төбөтүн чугуун иһиккэ үлтү түспүтүн эһэтэ Мэхээлэ оҕонньор уһун кыһыны быһа ыарыылаан, көрөн-истэн сүһүөҕэр туруорбут. Хойут, оҕонньор барахсан көмүс уҥуоҕун көтөхпүт уола – сиэнэ Сэмэн. Маайыс Аһыктаатыгар (Арҕаа Күөлгэ) уунан сылдьан, күннээн-хонуктаан эһэтин уҥуоҕун собус-соҕотоҕун дьип-дьап тутан оҥорон, эргиирин силигин барытын ситэрэн кэбиспитэ үһү. Хойукка диэри: «Тоҕо ол собус-соҕотоҕун сылдьыбытым буолуой?» – диэн дьиктиргээн ахтааччы. Мэхээлэ оҕонньор уҥуоҕа, дьэндэйбит уһун кириэстээх Маайыс оҕонньор уҥуоҕун кытта сэргэстэһэ, туох да буолбакка, күн уотугар тураҕастыйа кэриэрэн билигин да сүрдээх чэгиэн турар. Мэхээлэ аҕата, мин хос-хос эһэм Хоолоо оҕонньор диэн эбитэ үһү.

Күһүн бултана сылдьан сайылык өтөҕүн быһа ааспаппын. Хос эһэм уҥуоҕун көрдүм да, тоҕо эрэ наар аҕабын саныыбын. Аҕам сүгэтин суолун көрдөхпүнэ, «оо, бу уҥуоҕу тутар кэмигэр, бу бии суолун хаалларар түгэнигэр эдэр да буолуо ээ… Былыр дьон бөҕөтө тоҕуоруһан, олорон ааспыт баччалаах киэҥ өтөҕүн ортотугар собус-соҕотоҕун уһун күнү быһа түбүгүрэн букунайа сырыттаҕа…» дии санаатахпына, куппун-сүрбүн хамсатан, уйулҕабын уйадытан дьикти иэйии саба кууһар…

Маайыс Аһыктаатыгар (Арҕаа Күөлгэ) күн бүгүҥҥэ диэри тыатааҕы оҕонньор сөбүлээн дугуйданар. Хас сайын аайы чааркааным көҥдөйдөрүн ыһаталыыр хайыыр. Дойдулаах кыыл тиҥсирийиминэ, ханна барыай. Хас да сиргэ «оонньуур мастаах». Ону мин хайа да мусуой хартыынатынааҕар ордук кэрэхсээн, сирийэн көрөбүн.

Хос эһэм Мэхээлэ ойуурдааҕыттан куттаммата үһү. Арҕаа Күөлтэн Бэрэҕэ кэлэн иһэн, суолун икки өттүгэр отонноон сиэн ыбыгырата сылдьар эһэлэри көрдөҕүнэ: «Эмэх сырайдар сиир буоллаххытына сиэҥ», – дии-дии ыккардыларынан ааһара эбитэ.

Маайыс Аһыктаатын икки, Бэрэ икки ыккардыгар баар Тырыкаат диэн күөлгэ аҕам тиргэлиирэ эбитэ. Тырыкаат дьоҕус көлүйэлээх. Аҕам биирдэ тиргэлэрин көрө сырыттаҕына, көлүйэ уҥуор уун-утары эһэ сүгүллэҥнээн киирэн кэлбит. Киһиттэн букатын куттаммата үһү. Ыһыытаабытыгар, маһы-оту охсуолаабытыгар да кыһаллыбатах. Онуоха аҕам куопчахааны уматан баран онон далбаатаабытыгар биирдэ дьаадьыйбыт.

Аҕабыт биһиэхэ араас, эгэлгэ мас оонньууру оҥороро. Чыыспаан маһын ылан, бэрт түргэнник тыыран тырылатан, кыһан кырылатан, бүк-тах тута охсон таба оҥортоон биэрэрэ. Адаар муостардаах, кынталлыбыт моһуоннаах, дьыралдьыйбыт атахтардаах – атын аҕай, сүрдээх тупсаҕай кыыллар гына. Аҕам кэннэ ким да оннук тупсаҕайдык оҥорбото. Холонон көрөөччү үгүһэ да, наар атахтарын, муостарын салаатын тоһутан кэбиһэллэрэ. Кыһан, бүк-тах тутан син майгыннатан таһаардахтарына да, аҕам киэнигэр төрүт тиийбэт баллыр-иллир харамайдар буолаллара. Хайдах букатын тоһуппакка ити айылаах нарын гына атахтаан, муостаан оҥорорун мэлдьи сөҕөбүн…

Аҕам, улахан убайым Махаар маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирэн баран, Өктөөп бырааһынньыгын өрөбүллэригэр сынньана кэлэригэр бэлэмнээн, уу тэстибэтинэн ыпсаран, хатыыс хабаҕынан силимнээн оҥорбут түөрт атахтаах төгүрүк остуола күн бүгүҥҥэ диэритин дьиэбит биир баар-суох мааны тэрилэ буолан турар. Ол аата аһыыр остуолбут оҥоһуллубута биэс уонтан тахса сыл буолбут.

Мин төрүөм иннинэ оҥортообут өйөнөрдөөх олоппосторо, букатын туох да буолбакка, хаадьаҥнаан да көрбөккө сылдьаллар. Дьиэтин тэрилин, чороҥ соҕотох да тимир тоһоҕону саайбакка, олус да бөҕө-таҕа, тупсаҕай гына оҥортообут. Кэлин маҕаһыынтан хотуобай олоппостор син ылылыннахтара, олор бары сааҕынаан, халкыҥнаан, ыһыллан хаалбыттара.

Аны аҕам барахсан оҥорбут биир ытык мала – сэттэ оҕо түөрэ бары сыппыт биһикпит. Күн бүгүҥҥэ диэри ийэбит оронун үрдүгэр ыйанан турар. Дьэ кырдьыга, чахчыта да иччилэммит, тыыннаммыт ытык мааны мал диэтэҕиҥ… Кинини киһи сэмээр, оргууй аҕай илиитин иминэн эрэ имэрийэн көрөр. Оннук күндү…

Бэрэҕэ олордохторуна, Махаар төрөөбүтүгэр, хатыҥ маһы суоран, иэҕэн, эһэтэ Мэхээлэ оҕонньор сиэнигэр «маны ыл» диэн хайыһарын биэрбитин бысталаан, сигэнэн иитигэр тиһэн адарайдаан, көлбүүр ыйыыр чампараахтаан эҥиннээн биһигин наһаа тупсаҕай көстүүлээх гына оҥорбут.

Оҕо төрөөтөр эрэ тус-туһугар улахан көрдөһүүгэ, уларсыкка сылдьыбыт биһик. Оччолорго балыыһа Үгүлээт Ампаардааҕар баара. Онон Үгүлээт уонна Үһүс Күүлэт ыккардыгар, сайын ыҥыыр ат үрдүгэр сүнньүгэ иилиллэн көтөххө, кыһын сыарҕалаах акка бээгэйдэнэн, элбэхтик төттөрү-таары тиэстибит, кэлбит-барбыт биһик.

Биһиги кытары сэргэ өссө түөрт атахтаах оҕо ороно оҥорбут. Алта уонча сыл кэриҥэ ааспыт эрээри, бээгэй уйабыт биһикпит, ороммут букатын сабыс-саҥа кэриэтэ сылдьаллар. Дьэ тутуу-хабыы, бөҕө-таҕа да оҥоһуу эбит…

Аҕабыт дьиэтин иһигэр өрүү сээкэйи уһанара. Оһох иннэ түөрэтэ устуруус, эрбии көөбүлэ; сүгэ, быһах олуга буолан үллэн сытара көрүөххэ астыга сүрдээҕэ, мас сыта дыргыйан ураты кэрэтэ… Аҕам уһанарыгар сыа-сым курдук туттарын, туораттан, киһи эрэ умсугуйан, ылларан көрдөр-көрөн туруох курдук буолара. Аҕам барахсан сиргэ-уокка сылдьан отууга да, дьиэтигэр да, уоһун мунньары-ханньары тутта-тутта, тобугар тардан сытыы быһаҕынан саҕаһа кыһан эрилитэ олороро харахпар букатын субу баар курдук…

Аҕам эдэр эрдэҕиттэн илим баайарын, таҥарын, олус сөбүлүүр дьарыга. Куйуур эмиэ баайара. Кэлин өссө бэйэтигэр муҥха таҥыммыта. Онтутун барытын дөкүмүөннэтэн эҥиннээн, силигин ситэрэн баран, күөл ылан, дьону түмэн элбэхтик муҥхалаабыта. Көрөн-истэн дьаһайааччы, ыйыы-кэрдии биэрээччи, эппиэдэйдьит өрүү бэйэтэ. Аны биһиэхэ, сахаларга, анньыыһыт диэн туспа идэ баар. Сэдэх киһиэхэ айылҕаттан бэриллэр улахан дьоҕур. Дьэ ол анньыыһыт идэтин, дьоҕурун баһын-атаҕын билэн баһылаабыт киһи – мин аҕам. Ону биир дойдулаахтара, үөлээннээхтэрэ, доҕор-атас дьоно маннык ахталлар: «Сэмэн дьээбэрэн, кыдьыгыран муҥха аҥаар кынатын ойбонун соҕотоҕун бэйэтэ алларан барара, аҥаар кынатын өттүнэн икки эр бэрдэ түһүнэллэрэ да, Сэмэни ончу ситээччилэрэ суох. Сэмэн тахсыы чардаакка тиийэн баран, мичээрдээн быһа ыртайан турааччы».

Аҕам чахчы кыанар киһи этэ. Оҕо эрдэхпитинэ биһигини көхсүгэр олордуталаан баран, «солоҥдолоон» ытыһын таһынан бөҕө буолара…

Биир саас, уу-хаар тахсан эрдэҕинэ, Үһүс Күүлэттэн Бүлүү куоратыгар киирэн муҥурун быстаран баран, нэдиэлэ буолаат, дойдутугар, сүүрбэттэн тахса көстөөх сиргэ, суос сатыы тахсан турар. Иккис Күүлэт киһитэ Ыкаай уола Мэхээлэлиин аргыстаһан кэлбиттэрэ үһү. Оччолорго эдэрдэрэ да бэрт буоллаҕа. Үтүө да кэмнэр аастахтара…

Биһиги аҕабыт уһанарын үтүктэн, кинини батан, адьас кыра эрдэхпититтэн быһычча, быһах тутан сээкэйи бары мүлүктээбит, кыспыт дьоммут. Бука, элбэх ыстаан ньилбэгин быһа соттохпут… Оҕолору: «Сэрэниҥ, тарбаххытын быстыаххыт. Быстыбыт сиргитинэн очоҕоскут тахсыаҕа», – диэн куттууллара.

Мин аҕам олорбут олоҕор наһаа ымсыырабын, кинини олус ордугургуубун. Үчүгэй да кэмҥэ олох олорон ааспыт. Үлэ бөҕөтүн үлэлээн, оҕо бөҕөтүн төрөтөн, дьонсэргэ дьиҥнээх дириҥ ытыктабылын ылан. Аны Ийэ айылҕа барахсан чөл да кэмэ эбит…

* * *

Аҕам холкуос саҕаттан тырахтарыыстаабыта. Халбаакыга (Бүлүү нэһилиэгэ) тырахтарыыстар куурустарыгар үөрэммитэ. Тыраахтар айгыраатаҕына, алдьаннаҕына – сээкэй чаастарын, ардыгар ис эгэлгэтин түөрэтин барытын, көннөрү киһи иилэн-арааран ылбатын курдук суол-суол арааран ыһан баран, дьип-дьап тутан, оннуларын-туойдарын барытын булларан төттөрү таҥан оҥостору баҕас сатаабыт суола. Туохха эмит бутулуннахтарына, мунаардахтарына тырахтарыыстар киниттэн элбэхтик ыйыппыт, сүбэлэппит киһилэрэ. Аҕам туох да сүрдээх тииҥ мэйии мындыр киһи этэ. Кини туппута-хаппыта түөрэтэ барыта орун-оннугар, чөрү-чөкөччү буолара.

Эдьиийим Саргы тырахтарыыстар куурустарыгар барбыт аҕатын ахтан олус аймаммытыгар, ийэм лааппыттан өйөнөрдөөх олоппос атыылаһан аҕалан биэрбит уонна: «Бу аҕаҥ ыыппыт», – диэн уоскуппута үһү. Ол өйөнөрдөөх олоппоско Саргы бэйэтэ эрэ олороро. Аҕам үөрэҕин бүтэрэн кэлэригэр кыыһыгар Саргыга күп-күөх харахтардаах куукула атыылаһан таһаарбыт. Эдьиийим: «Куукула кырааска харахтарын тарбаан кэбиспитим», – диэччи.

Үһүс Күүлэккэ аан бастаан бэлисипиэттэммит, бэлисипиэти мииммит, тэппит киһи – аҕам. «Кама» диэн ааттаах, хара өҥнөөх бэлисипиэт үһү. Лааппыга элэтэ соҕотох кэлбитин ылбыт. Күһүн күрэх муҥхатыгар Өркүҥээ эбэҕэ тэбэн эрилитэн киирбитигэр дьиктиргээһин, көрүү-истии бөҕөтө буолбут. Ордук кырдьаҕастар. Куонаанап Сэргиэй (Суордаайы) оҕонньор: «Өтүүнү соспукка дылы, хайдах-хайдах суоллаах баҕайыный… Ити тугунан тэбинэн сүүрэрий? Туу киспэтин курдук көлөөскөлөөх…» – дии-дии, саҥа үөдүйбүт тимир көлөнү суоллуу-суоллуу, сүрдээҕин сөхпүтэ-махтайбыта үһү.

Сорох-сороҕо, букатын, көрүдьүөс түгэннэр эмиэ бааллар. Аҕам мэлдьи удаарынньык, өрүү холобурга сылдьыбыт үлэһит. Ол курдук биир күһүн таһаарыылаах үлэтин иһин холкуос салалтата улахан баҕайы күлтэйбит араадьыйа бэлэх биэрбит.

Күөл уҥуор Ойоҕоско олорор эһэм аах эмиэ араадьыйалаахтара үһү. Үһүс Күүлэт дэриэбинэтин ыаллара сүнньүнэн Аһыктаа эбэттэн ууланан-хаарданан олороллоро. Биһиги дьиэбит турар сирэ – Улахан дэриэбинэ диэн; Аһыктаа арҕаа өттө – Сардаҥа диэн; оттон хоту өттө – Ойоҕос дэнэр. «Ойоҕоско бардым», «Сардаҥаттан кэллим» диэн хас кэпсэтэр киһи саҥатын дэгэтэ буолара.

Аҕабар ол араадьыйа биэрэр кэмнэригэр убайым аах Үгүлээккэ интэринээккэ олорон кыра кылааска үөрэнэллэрэ. Хонньокуулларыгар дьиэлэригэр кэлэ сылдьар кэмнэрэ эбитэ. Килэбэчийбит, кылабачыйбыт сабыс-саҥа араадьыйаны ыамайдар остуол үөһэ ууран, уокка холбоон саҥарда сатаабыттар да – хардьыгыныыра, хордьугунуура эрэ эбитэ. Онуоха туран арыый да обургулара: «Ханнык сыыппараҕа (балынааҕа) турарын чуолкай билиэххэ», – диэн, үһүскэ үөрэнэр Сэргиэйи күөл уҥуор Ойоҕоско олорор дьонун аахха баран, араадьыйаларын ностуруойкатын үчүгэйдик көрөн кэлэригэр соруйбут. Сэргиэй, хантайбыт киирсэ саппыкыларын анньынаат, эбэни эргийэ, Сардаҥаҕа тохтообокко, Ойоҕоско эбэтин аахха тэбиммит. Дьэ көрүдьүөс диэтэҕиҥ…

Үһүс Күүлэккэ аан бастакынан бэнсиининэн үлэлиир «Дружба» эрбиилэммит эмиэ аҕам. Холоморуоп диэн Кыһыл Сыыртан муҥхалыы кэлэ сылдьар киһиттэн биэс уон андаатарга мэнэйдэһэн ылбыт.

Саас, мутукча көҕөрөн эрдэҕинэ, аҕам ийэбин кытта дьиэлэрин таһыгар, Сылгы Көлүйэтин кэриитигэр, оттор мас эрбэммиттэр. Мас эрбэнэ сырыттахтарына, чопчу ол күн убайым Сэргиэй бииргэ үөрэнэр атаһа Ньукуус диэн Иккис Күүлэт уолун кытта оскуолаларыттан үөрэнэн бүтэн, Үгүлээттэн сатыы тиийбиттэр. Сэргиэй Буор Суол кытыытыгар, Көлүйэ ойоҕоһугар мас эрбэнэ сылдьар дьонугар кэлэн, саҥа, сонун тэрил «Дружба» эрбии хайдах үлэлиирин сирийэн көрүү-истии бөҕөтө буолбуттара үһү.

Оҕо киһи наар дьээбэни өйдөөн хаалар үгэстээх. Сөп буола-буола сопхуос тырахтарыыстара Бүлүү куоратыгар «хапытааннай өрөмүөҥҥэ» киирэллэрэ. Ардыгар тардыллан, уһаан-тэнийэн, ыйы-ыйынан сылдьаллара. Дьэ онно аҕам биирдэ, куоракка тыраахтар өрөмүөнүгэр киирэ сылдьан, күлүгээттэргэ түбэспитин туһунан кэпсээннээҕэ. Бүлүүгэ оропкуоп ыскылаата диэн баар. Уһун субурҕа ыскылаат. Киһи ууннаҕына да тиийбэт сүрдээх үрдүк олбуордаах, эбиитин үөһээ өттө, уоруйах киирбэтин диэн, түөрэтэ чаачахай курдук хатыылаах боробулуоха. Арай туран аҕам, кыһын, түптэлэс тымныыга, хараҥаҕа, ол оропкуоп ыскылаатын кыйа түһүк сиригэр тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан истэҕинэ, утары икки эр бэрдэ көрсөн тохтоппуттар. Сылтах көрдөөн, түҥ-таҥ тыллаһан харсаахтаһан, атын аҕай экчэҥкэлэһэн түүрэйдээн бараары гыммыттар. Онуоха туран, аҕам биир бөтөс кулгаахтаах кыһыҥҥы көп бэргэһэтин төбөтүттэн туура тардан ылбыт да, оропкуоп олбуорун нөҥүө быраҕан элээрдэн кэбиспит уонна сулбу түһэн куотан сүүрэ турбут. Дьоно сырсан иһэн тохтообуттар. Бэргэһэлэрин ылаары бэйэ-бэйэлэрин сүксүһэ хаалбыттара үһү. Аанньа буолуо дуо, аам-даам тымныыга бас сыгынньах хаалыы диэн. Аҕам ити түбэлтэни кэпсээбитигэр мин быарым быста сыһыар диэри күлбүттээҕим. Аҕам барахсан…

* * *

Үһүс Күүлэккэ оскуола суоҕа. Эрдэ, Үнээкээн диэн күөлгэ (Тириэтийтэн көһү эрэ кыайбат тэйиччи) икки дуу, үс дуу кылаастаах оскуола аһылла сылдьан баран, сотору сабыллыбыт. Аҕам бастакы кылааска үөрэнэн иһэн тохтообутум диэн кэпсээччи.

Биһиги сэттиэ буолан кытта төрөөбүттэртэн мин эрэ, Үгүлээккэ көһөн кэлбит буоламмыт, дьиэбэр олорон оскуоланы бүтэрбитим. Эдьиийдэрим, убайдарым бары өтөхтөрүттэн тэлэһийэн сылдьан, интэринээккэ олорон үөрэнэр диэн тугун билбит, Үһүс Күүлэт икки Үгүлээт икки ыккардыгар элбэхтик төттөрү-таары тиэстибит дьон. Эһэлэрэ Сэргиэй хас да туркулаах табанан уонна үксүн аҕабыт тыраахтарынан таспыттар. Ардыгар үс көс сири бөдөҥ оҕолор сатыы да кэлэллэрэ-бараллара үһү.

Аҕам бииргэ төрөөбүттэриттэн Бүөтүр уонна Маарпа эмиэ Үгүлээккэ үөрэммиттэрэ.

Биир күһүн, арай, Бүөтүрдээх маҥнайгы кылааска Үгүлээккэ оскуолаҕа үөрэнэ кэлбиттэр. Интэринээккэ сыттык тиийбэтэ эбитэ буолуо, сыттыктарын илдьэ тиийбиттэр. Дьэ туран, учууталлара батыһыннара сылдьан интэринээккэ олорор хосторун көрдөрбүт, онтон аны оскуолаҕа таһааран бу үөрэнэр сиргит эҥин диэн билиһиннэрбит. Түмүгэр эппит: «Чэ, тоҕойдорум, ити курдук, билигин дьиэҕитигэр баран хаалыҥ», – диэбит. Онуоха туран Бүөтүр ийэтин сурдьа Дьөгүөр уола Өлөксүөйэп Дьарааһынныын, атаһа Билиикэп Уйбаанныын оскуолаттан интэринээккэ тахсан сыттыктарын кыбынаат да, дьиэлэригэр, дойдуларыгар Үһүс Күүлэккэ сатыы түһэ турбуттар. Оҕолор сүппүттэригэр сүпсүлгэн буолан, кэннилэриттэн киһи ыыппыттара, айаннаан иһэр ыамайдары аара ситэн, төттөрү аҕалтаабыт. Кыра оҕолор барахсаттар дьиэлэринэн дойдуларын, төрөөбүт өтөхтөрүн эрэ билинэр дьон буоллахтара.

Үһүс Күүлэккэ, дьикти эбит ээ, сайылык, титиик оҕустарын сорук оҥостон үүрэн аҕала-аҕала, анаан-минээн харсыһыннарар үгэс баара. Эбэтэр атыыр оҕустар, суоһурҕанан бэрт ыраахтан айаатаһан лоҥкуната-лоҥкуната, көхсүлэрин иһиттэн атын аҕайдык ньириһитэн мөҥүрэһэ-мөҥүрэһэ, бэйэлэрэ даадаҥнаһан, сүгүллэҥнэһэн кэлэллэрэ. Сыптарыҥ эмэһэ атыыр оҕустар, буору-сыыһы, бэл, уоттаах түптэни сүргэйэн үрдүлэригэр ыста-ыста, хааннааҕынан көрөн кынчыатаһаллара. «Сайылык оҕуһа кэлбит!», «Уҥуоргу оҕус иһэр!», «Титиик оҕуһа иһэр!» диэн улахан сонун, кэпсэл буолара.

* * *

Үһүс Күүлэккэ хойукка диэри элэктэриичэстибэ уота суоҕа. Ыаллар кыраһыын лаампатынан, чүмэчинэн сырдатынан олорбуттар. Кэлин диисэл кэлэн, дьэ, элэктэриичэстибэ уоттаммыттар. Аҕам дисэлиистии сылдьыбыта. Син биир тыраахтар курдук маҥнай пускааһын эһэн баран мотуору холбууллара. Пускаас тыаһа сатараан түһэн хатана, улахана сүрдээҕэ. Куттанарбын өйдүүбүн. Биһиги аҕабытын саппай уопсан диисэл дьиэтигэр элбэхтик сыбыытаспыппыт. Биирдэ аҕам аҥаар илиитин утаҕын эчэтэн, пускааһы кыайан тардыбат буола сылдьыбыт. Бэнсиинин ийэм кутан бэлэмниирэ үһү. Оттон пускааһын кыра эдьиийим Аанчык, оскуолаҕа киирэ илик аата, хата, куттаммата да бэрт эбит, аҕатын өлүөр илиитигэр эбии буолан тардыһан көмөлөөн эһэллэрэ үһү.

Диисэл уота сарсыарда алтаҕа холкуос ыанньыксыттара хотоҥҥо тахсалларыгар холбоноро, киэһэ уон бииргэ арахсара. Ортотугар, күнүс, арааран ылаллара. Киэһэ араарыахтарын иннинэ, чүмэчилэрин, лаампаларын бэлэмнэнниннэр диэн, тохтуу-тохтуу, үс төгүл чыпчыҥнатан баран биирдэ эрэ саба туталлара.

Аҕам тырахтарыыс буолан, кыра эрдэхпиттэн бөлөрүүс, ДТ тыраахтардар сыттарын, сэлээркэ, умунуох сытын олус сөбүлүүбүн. Биир бэйэбэр, санаабар, онно оччотооҕу оҕо саас умнуллубат кэмнэрин, күүрээннээх үлэ-хамнас күннэрин сыта барыта холбоспутун кэриэтэ. Болокуусаҕа от кэбиһэн баран, ДТ тыраахтарга состорон истэххэ, модун тимир көлө тиһилигинэн сииктээх, нүөл сир кырсын батарыта үктээн өрүкүтэн таһаарбыт сыта кэрэ да буоллаҕа. Күүһүн-уоҕун ылан түргэтээбит ДТ тыраахтар басымааҕын тыаһа биир кэм бөртөлүөт салбаҕын тыаһын курдук балдыгырыыра, оттон биһиги, ону истэ-истэ, кэбиһиллибит сөлөгөйдөөх от ойоҕоһугар, болокууса олоппоһугар туран иһэн, харахпытын симэ-симэ, сүрэҕи-быары эймэнитэр сөп-сөрүүн сир сытын ылан, бары биир кэм ыртаччы мичээрдээбит буоларбыт…

Эбэм Маарпа уолун тыраахтарын тыаһын эндэппэккэ билэрэ. Үлэҕэ-хамнаска тардыллан хойутаатаҕына, киэһэрдэҕинэ, таска тахсан тыраахтар тыаһын иһиллиирэ. Дьиэ иһигэр түбүгүрэ сырыттаҕына, ким эмит тастан киирэн: «Ыраах тыраахтар тыаһыыр», – диэн биллэрэрэ. Эмээхсин сонно тахсан иһиллээн баран төттөрү киирэрэ: «Атын киһи, Сэмэн тыраахтарын тыаһа буолбатах», – диирэ уонна хайа тырахтарыыс (тыраахтар) иһэрин чопчу этэн биэрэрэ. Эбэтэр: «Били киһи иһэр», – диэн аһын-үөлүн сылыппытынан, тарпытынан барара.

Улахан убайым Махаар кыра сылдьан, ким да тыраахтарын тыаһа буоллун: «Аах туллаахыта тааһыыр!» – диэн сонуннаах буолара эбитэ үһү.

Аҕабыт барахсан истиҥ-иһирэх сыһыаныттан үгүс да үтүөкэн өйдөбүллэр хаалбыттар. Үлэттэн быыс-арыт буллар эрэ биһигини бүөбэйдэһэн тахсара: оонньуур оҥорон, араастаан сааратан, көрөн-истэн. Оҕо-оҕо курдук, ардыгар, тотоммут ирээттэммит өлүү аспытын ситэри сиэбэккэ чымаадыстыырбыт да ханна барыай. Холобура, хааһыны эҥин. Ити түбэлтэҕэ аҕам бу курдук диирэ: «Чэ эрэ, ким хааһытын түргэнник сиир, бүтэрэр эбит…» Тимир миискэбит түгэҕэ хайаан да туох эмит ойуулаах буолара: ыт, кус, куобах, эһэччээн эҥин… «Ким куобаҕа маҥнай көстөр эбит», – албаһырара аҕам. Биһиги ойууну көрө охсоору хааһыбытын хабыалаан барарбыт. Хаһан баҕарар, кыра оҕо өс хоту, үтүктээйи, дэрдэм буолар баҕайыта. Куобахпыт маҥнай кулгаахтаах төбөтө көстөрө, онтон иһэ, салгыы муҥур кутуруга. Иһиттээх хааһыбыт бүттэҕэ ол. Өскөтүн түгэҕэ ойуута суох иһит буоллаҕына, аҕабыт этэрэ: «Чэ эрэ, ким тиэргэнин барытын ып-ыраас гына күрдьэр эбит». Биһиги луоскубутун «күрдьэх» оҥостон «тиэргэммитин» сып-сап «күрдьүбүтүнэн» барарбыт… Билигин тиэргэн кыраһалыыр, күрдьэр кэммэр наар аҕам барахсан эппитин саныыбын: көп хаары баһа-баһа күрдьүккэ эһэр түгэммэр, мэктиэтигэр, айахпар арыылаах, саахардаах мип-минньигэс хааһы амтана бу биллэргэ дылы…

Кыра сырыттахпытына, аҕабыт остуоруйалыыра. Оскуолаҕа алын кылааска үөрэнэр эрдэхпитинэ, тыал-куус эҥин буоллаҕына, сотору-сотору уот баран хаалааччы. Хастыы да хонукка. Дьэ ол оннук кыһыҥҥы киэһэлэргэ кыраһыын лаампатын сырдыгар, эбэтэр чүмэчи симик уотугар, тачыгыраччы умайар оһохпут (тоҕо эрэ итинник өйдөбүл ордук баһыйар) таһыгар мустан олордохпутуна, эбэтэр ороҥҥо кэккэлэһэн, хоонньоһон сыттахпытына, аҕабыт остуоруйалыыра, сээкэйи бары кэпсиирэ.

Ким айбыт остуоруйата эбитэ буолла, норуот киэнэ эбитэ дуу? Аҕам Кээтэккээн диэн киһи туһунан остуоруйалааҕа. Ол маннык. Арай биирдэ Кээтэккээн диэн дьэллик киһи сатыы айаннаан испит. Кыһын эбит. Баран испит, баран испит. Арай туран ол баран иһэн суолтан сүөһү сототун уҥуоҕун булан ылбыт. Сулугур кур уҥуох эбит. Айанньыт эргитэн-урбатан көрбүт. Толкуйдаан тура түспүт уонна кур уҥуоҕу сүгэһэригэр уктан сүгэн кэбиспит. Салгыы баран испит, баран испит. Кыһыҥҥы кылгас күн арҕаа саҕах кэтэҕэр түспүт. Борук-сорук буолан барыгылдьыйан барбыт, хараҥа күтүр күөртүү көтөн кэлбит. Сотору чугас ыал олорор сибикитэ биллэн барбыт. Киһи сүгэһэрин иһиттэн били кур уҥуоҕун хостоон таһаарбыт. Муннун тоҕу охсуммут. Сыа хаарга тохтубут муннун хаанын ытыһан ыла-ыла суолтан булбут кур уҥуоҕар сыбаабыт, аҕаабыт. Онтута үүт-үкчү мөскөм эттээх сото уҥуоҕун курдук буолбут. Өр-өтөр гымматах, тоҕойдоон киирбит тумул тыаны мүччү түһээтин кытта, оол курдук улахан өтөх ортотугар, сиксигэ тыа күлүгэр саспыт саах сыбахтаах балаҕан багдаллан турара үһү. Балаҕан үөлэһиттэн хойуу кыымнар уҥа-хаҥас элэгэлдьиһэн ыһыллан тахса-тахса, халлыбыт халлаан барча бачымах сулустарыгар ханыыластарбыт ханнык диэххэ айылаах өрө харбыалаһаллара эбитэ. Дал, кыбыы элбэҕиттэн, тэлгэһэ, тиэргэн дьаһалыттан сылыктаатахха, сэниэ ыал олороллоро тута биллэрэ үһү.

Киһи туран томтойбут күрдьүк таһыгар тохтоон ынах этэрбэһин топ-топ тэбэммит, сүгэһэрин лаабыска уурбут, дьиэ айаҕар кэлэн тоҕо эрэ тыас иһиллэнэн тура түспүт, ити кэннэ балаҕан иһигэр биирдэ көтөн түспүт. Тас таҥаһын сыгынньахтанан баран, саха киһитин сиэринэн, аҕыйах тылынан да буоллар, балаҕан иһинээҕилэри кытары кэпсэппит. Арай ол олорон көрбүтэ, дьиэлээх дьахтар дьоһуннаах алтан күөскэ ынах этин бидиличчи хаалаан, күүһүн-уоҕун ылан бачыгыраччы умайа турар сирэй оһоҕор буһара уурбут. Онуоха туран Кээтэккээн: «Бай, эһиги күөскүтүн саҥа күөстэнэн эрэр эбиккит. Миэхэ эмиэ эт оҕолоох этим, эһигини кытары кыттыстахпына хайдах буолуой?» – диэн ыйыппыт. «Тыый, кыттыс ээ», – диэбиттэр дьиэлээх дьон. Кээтэккээн таска тахсан, лаабыска уурбут сүгэһэриттэн суолтан булбут сүөһүтүн сототун уҥуоҕун киллэрэн күөс иһигэр уган кэбиспит. Дьиэлээхтэр көрдөхтөрүнэ, бойум эттээх уҥуох эбит. Кээтэккээн туран сылааска киирэн сылаата таайбыт киһи аатыран, күөс буһуор диэри нуктуу түһүүм диэн, быыс кэтэҕэр киирэн сыҥаһа ороҥҥо сыппыт да, мунна бурдьугунаабытынан барбыт…

Утуйбут киһиэхэ тоҥ күөс бастыҥа да төһө гынан ааһыай – күөс буһа охсубут. Дьиэлээхтэр хоноһону уһугуннарбыттар. Арай туран бии киһибит этин сиэри хамыйаҕынан алтан күөһү булкуйбут да, этин булбатах. Соһуйбута, өмүрбүтэ буолбут. Күөс түгэҕэр этэ суох сулугур сото уҥуоҕа тимирэн сытара үһү. Кээтэккээн туран: «Эһиги, утуйа сыттахпына, эппин сулуйан уоран сиэбиккит!» – диэн кыыһыран, тымтан туран кэлбит. Итинниги эрэ күүппэтэх дьиэлээхтэр ыксаабыттар, ыгылыйбыттар. Кээтэккээни уоскутан остуолларыгар олордон бииргэ аһаабыттар. «Тыл өс тарҕаныа, саат-суут да эбит, кэбис», – диэн дьиэлээх дьон Кээтэккээҥҥэ ынах буутун биэрэн ыыппыттар.

Кээтэккээн ынаҕын буутун туркуга соһон баран испит. Баран испит, баран испит. Арай ол баран иһэн, аара тугут сиэтиилээх киһи иһэрин көрсүбүт. Кээтэккээн туран: «Мин эйиэхэ ынаҕым буутун биэриэм, эн миэхэ тугуккун аҕал», – диэбит. Анараа киһи өс хоту сөбүлэспит. Инньэ гынан Кээтэккээн аны тугуттанан хаалбыт.

Кээтэккээн баран испит, баран испит. Кыһыҥҥы күн арҕаа саҕахха кытара кыыһыыта, Кээтэккээн киэҥ да киэҥ хочоҕо киирэн кэлбит. Им сырдыгар кыһайан өйдөөн көрбүтэ, хочо иһэ адаарыҥнас таба эбит. Кээтэккээн мыраан тэллэҕэр турар биир дьиэҕэ көтөн түспүт. Дьиэлээхтэр аһаары олороллоро үһү. Кээтэккээн аһаспыт уонна: «Мин тугут сиэтиилээхпин, ону ити бүтэйгэ хаайбыт табаларгытыгар холбуу ыытабын дуо?» – диэн ыйыппыт. «Ээ, ыыт ээ», – диэбиттэр дьиэлээхтэр. Кээтэккээн тугутун киэҥ бүтэй иһигэр аһыы сылдьар табаларга киллэрэн ыытан кэбиспит. Түүн ортото, дьиэлээхтэр түлүк ууларыгар үлүгүнэйэр кэмнэригэр, Кээтэккээн сэмээр сыбдыйан тахсан, бүтэй иһигэр ыыппыт тугутун тутан ылбыт уонна иһин хайа соппут. Тугутун очоҕоһун таба муоһун аайы иилбит. Ити кэннэ төттөрү киирэн туох да буолбатаҕын курдук утуйан хаалбыт. Кээтэккээн сарсыарда ааттаах эрдэ туран таска тахсан баран, бэркэ диэн айманан киирбит. «Түүн утуйа сыттахпына табаларгыт тугуппун кэйэн кэйгэллээн ый-күн ыһыаҕа оҥорбуттар! – диэн атын аҕай кыыһыран, тымтан турбут. Итинниги эрэ күүппэтэх дьиэлээхтэр ыксаабыттар, ыгылыйбыттар, итиэннэ Кээтэккээҥҥэ буур талыытын биэрэн ыыппыттар.

Кээтэккээн ханна барбыта, кэлиҥҥи дьылҕата хайдах-туох буолбута биллибэт…

* * *

Аҕам тугу эмэ үлэлиир, түбүгүрэр кэмигэр, үксүгэр ис хоһооно иһиллибэтэр да, наар муннун анныгар киҥинэйэн ыллыы сылдьар үгэстээҕэ. Ол истэргэ хайдах эрэ наһаа үчүгэйэ. Кулуупка сыанаҕа да тахсан ыллыыра эбитэ үһү. Сүрдээх үчүгэйдик. «Үрүмэччи маҥан ат» диэн ырыаны ыллаабытын убайым Майыһыай «Дельфин» диэн лиэнтэ моҕуньотопуоҥҥа устубутун, аҕам хоно-өрүү ыраах окко сылдьар кэмигэр олуһун ахтаммын, төттөрү эрийтэрэ-эрийтэрэ, хат-хат, үрүт-үөһэ холботторон истэрим. Майыһыай эмп кэриэтэ кэмнээн холбуура: үстэ иһиттим да, күннээҕи ирээтим онон бүтэрэ…