Читать книгу Таайыллыбат дьикти күүс - - Страница 1

Күн күөрэйэ ойон тахсан эрдэҕинэ, сыдьаайар сарсыардааІҥы саһарҕалар өрүскэ сөтүөлүүр кэмнэригэр, илин халлаантан суордар көтөн кэлэннэр, биир сиргэ долгуннуун охсуһардыы, суптурута түстүлэр… Тугу да гыналлара биллибэт – чуумпуга, долгуҥҥа, өрүскэ? Ким да билбэт бу көстүүнү. Арай биэрэк устун хааман иһэр кыра, хатыҥыр, хара таҥастаах дьахтар, бу түгэни мүччү тутумаары, хардыыта кэҥээн, ыксаабыт курдук чэпчэки-чэпчэкитик сиэлэн, дэриэбинэ диэки барда. «Ээ, баар эбиккин дии, буллум», – үрдүк халлааҥҥа, суордарыгар, түҥ былыргылыын ситимниир ытык эбэтин сырдык тыыныгар махтанна уонна сүппүттэрэ ый буолбут оҕолору кэпсии, ыалын диэки тиэтэйэ-саарайа хаамта.

Аныгы үйэ балысхан тэтимигэр киһи барахсан күүһүрдэ даҕаны: көрөрө-истэрэ элбээтэ. Барыта сайдыы, инникигэ хардыы. Ол гынан баран саамай-саамай күүстээх – айылҕа. Кини күүһэ, кини оҥоруута улуутуон! Уруккулуун силбэһэр ураты уйулҕалаах дьон биһиги ортобутугар бааллар. Ол эмиэ айылҕабыт дьикти айыыта, кини күүһэ, кистэлэҥэ, этэргэ дылы, күн сиригэр биһиги эрэ баар буолбатахпыт. Бааллар айдарыылаахтар, баар чараас эйгэ, баар иккис олох, баар анараа дойду. Бу хааман иһэр Араҥаччы эмиэ оннук ураты киһи. Аатын курдук кини араҥаччылыыр, арчылыыр, дьоҥҥо көмөлөһөр үөһэттэн үрдүк аналлаах. Билигин дьиэтигэр баран, сэдэх хаартытын ылыа, ол хаартыта, дьэ, барытын кэпсиэ… Киниэхэ эрэ: кини эрэ билэр анараа дойду аанын. Бу Араҥаччы соро дуу, дьоло дуу? Бастаан эрэйдэнэрэ, араас тыаһы истэрэ, онтон көрөр буолан барбыта. Кийииттээн тиийбит сиригэр аан бастаан өлбүт киһи сылдьарын көрбүтэ. Онтон ыла өлбүттэр быыстарыгар сылдьар, тэҥҥэ кэпсэтэр буолбута… Бу олоххо иккис олох эйгэтэ тэбис-тэҥҥэ баарын билбитэ. Бастаан куттанар этэ, араас тыастан, саҥаттан дьаарханар, этэ тардар этэ.

Дьон… Өлбүт дьон, тыыннаах дьон – олор ортолоругар олоро үөрэммитэ. Билигин ол бастакы саҕалааһыныттан бириэмэ бөҕө ааста. Билигин сааһыланан, бэрээдэктэнэн, өлбүт дьоннуун атын эйгэҕэ кэккэлэһэ сылдьан кэпсэтэр, быһаарсар буолла. Сылын аайы күүһүрэн иһэрин билэннэр, билбэт күүстэрэ көмөлөһөр буолбуттара. Суор буоларын билбитэ: үөһээнэн сундулуччу көтөр, уу анныгар төһө баҕарар устан киирэн, ууга түспүт дьоннуун кэпсэтэр буолбута.

Билигин бу хаартытын иннигэр ууран, илэ көрсөн, бокуонньуктуун кэпсэтэр кэм кэллэ:

– Тоҕо сытаҕын итиннэ?

– Манна чуумпу, уоскулаҥ ээ…

– Дьонуҥ көрдөөн эрэй бөҕөтүн көрдүлэр дии.

– Билигин тымныы. Үлэтэ бэрт… Саас, сир-халлаан ириитэ, тахсыам. Ийэбэр этээр, ыам ыйын 20–25 күннэригэр күөлү манаатын: тахсыам бэйэм. Инньэ диэн ийэбэр тиэрдээр, билигин көрдөөбөтүннэр, – уол элбэҕи кэпсээтэ, дьонун, олоҕун туһунан.

– Сөп, саас ити күннэргэ ийэҥ күүтүө, илдьиккин барытын этиэҕим, – хаарты кэпсээн бүттэ. Чараас эйгэни Араҥаччы оргууй сапта.

Аны саамай ыарахана хаалла – уол ийэтигэр тиэрдии. Ийэ барахсан, сүрэҕэ толугуруу мөхсөн, бу кыра дьахтарга итэҕэйдэ: уол ийэтин илиитигэр туттарылынна.

Араҥаччы аны билэр – ким киниэхэ итэҕэйэрин, ким итэҕэйбэтин. Билигин көрбүөччүлэр элбэхтэр, араастаан көрөллөр: ким илиитинэн, ким чүмэчинэн, ким хаартысканан, ким уруһуйунан. Оттон Араҥаччы киэнэ – хаарты. Эбэтиттэн алгыстаммыт, эбэтин сырдык тыына, сылаас тарбаҕын имэ иҥмит хаартыта… Араҥаччы диэн ааты, дьиҥинэн, эбэтэ биэрбитэ: сахалыы дьоҥҥун-сэргэҕин араҥаччылыы сырыт диэтэҕэ. Оттон кинини бары Анжеланан билэллэр: Анжелика, Анжела, Анджела, Араҥаччы. Баҕар кэлин, ситтэхпинэ-хоттохпуна, эбэм арчылаабыт алгыстаах аатын ылыныам дии саныыр.

Бүгүн эмиэ өлбүт киһилиин киирэн кэпсэттэ: олоҕун, туохтан эрэйдэммитин, хайдах маннык буолбутун – барытын кэпсээтэ. Бары араас оҥоһуулаахтар: санаммыттар да бааллар, алҕас да өлөөхтөөбүттэр, дьон да сэймэктээн өлөртөөбүт дьоно бааллар. Ыарахан, ыарахан… Ол гынан баран, кини тыыннаах дьоҥҥо көмөлөһөр үрдүк аналлааҕын билэр.

Саханы саха дэтээри уйгулаах хонноҕор олохсуппут Өлүөнэ эбэбит хара уутун күүстээх дохсун долгуннара тугу кистээн сытыаралларын ким билиэй, ким да билбэт курдук. Ол гынан баран, ону билэр киһи баар! Долгуҥҥа оҕустаран, манна икки кырачаан кыыс ийэлэрин кытта ууга былдьаммыттара. Ийэлэрин быыһаабыттара. Биир кыыс өлүгүн тута булбуттара, иккис кыысчаан ууга тааһы бырахпыттыы сүппүтэ… Анжеланы олох кэлин көрдөспүттэрэ. Сир үрдүгэр иччи сүрдээх элбэх, ону таһынан муммуттар, анараа дойдуга сатаан барбатахтар, сатаан хараллыбатахтар – муҥнаммыт дууһалар элбэхтэр. Ону Анжела барыларын көрөр, кинилэр быыстарыгар сылдьар, өлбүт дьоннуун кэпсэтэр, кининэн илдьит да ыыталлар, баҕаларын да этэллэр. Бу – кини анала-чааһа, өбүгэлэрин кытта ситимэ, хаартытын суола. Өлүөнэ биэрэгэр тиийээт, кэлбитин биллэрэн, бэйэтин сиэрин-туомун ыытта. Хайа үрдүн көрбүтэ: сир-дойду иччилэрэ сүүрэкэлии аҕай сылдьаллар, кинини сэҥээрэллэр, аллара диэки өҥөҥнүүллэр. Улуу Өлүөнэ өрүс уута күүстээх, уута дириҥ.

– Леночка, мин эйиэхэ кэллим… Бааргын дуу, ырааппытыҥ дуу?

– Баарбын, чугас баарбын ээ, ону булбаттар дии… – диэтэ оҕо синньигэс куолаһа.

Анжела уоскуйда: сибээскэ таҕыстылар да, булар.

– Сотору эйиэхэ киириэм, куттаныма, кэпсэтиэхпит, ханна бааргын кэпсээр дии.

– Чугаспын ээ, үлтү хаһаннар, тэпсэннэр, кумаҕынан бүрүллэн хааллым.

– Куттаныма, мин сотору эйиэхэ киириэм.

Анжела хаарты уурар чуумпу сири көрдөөтө. Киһи бөҕө: аймахтар, МЧС-тар, водолазтар… Хаартылара тугу эрэ кэпсии охсоору дэлби сылыйан, ыстаҥалаһан бардылар. Оҕо дууһата чараас, ыраас, намчы, бэйэтэ аанньал буоллаҕа. Анжела ууну солоон, икки гына хайытан, түгэх киирдэ. Кыысчаан соторутааҕыта илиитин тоһуппут эбит, ол гиипсэтиттэн иҥнэн хаалаахтаабыт, бэрт кыраттан иҥнибит…

Кыысчаан наһаа элбэх киһи мустубутуттан, айманарыттан эрэйдэммитин кэпсиир:

– Хас да хонукка сытан күлэллэр-салаллар, сорохтор көрдүү да сатаабаттар, кинилэргэ тахсыахпын баҕарбаппын, арай чуумпуга тахсыам этэ, оргууй аҕай, – диэтэ уонна эбэн эттэ: – Баһаалыста, бары бардыннар.

Анжела оҕо баҕатын толорон, базаны аллара атын сиргэ сыҕарыппыта, кыыс өлүгэ устубут, сыҕарыйбыт диэн эппитэ. Итэҕэйбэт дьон итиннэ элбэхтэрэ. Анжела билэр олору, ол гынан киниэхэ кылаабынайа – кыыһа. Кырачааны бэйэтин төрөппүттэрин илиитигэр туттарыахтааҕа. Сарсыарда, өрүс иэнэ сиэркилэ ньуурун курдук уу чуумпу, көбүс-көнө буолбутугар, эппит кэмигэр, кырачаан кыыс өлүгэ оргууй күөрэйбитэ, үрдүнэн суор халаахтыы көппүтэ… Ийэ, аҕа аймалҕана, тохтоло суох сүүрэр харах уута, сүрэх хаһыыта, хайдыыта… Оттон кини маны барытын ааһыахтаах, туоруохтаах.

Анжела биэрэккэ олорон, уруккутун санаата. Бастаан докумуон көрдөөһүнүттэн саҕаламмыта, онтон сүппүт харчы, күлүүс, саалар, сүөһүлэр… Оннук саҕаламмыта бу хаарты суола. Кэлин күүһэ эбиллэн, айдарыылааҕа биллэн, улаханнарга боруобаланан барбыта, бэйэтин аналын дьиҥнээхтии билбитэ. Кини ууһут эбит – билигин ууга түспүттэри түргэнник буларын биллэ. Аны хаартысканан көрүүтэ эмиэ табылынна. Хаарты ойуутунан, хаартыскаҕа олорор киһиэхэ суор буолан көтөн тиийэн, кини олоҕун көрүөн сөп эбит.

Тіліпµін тыаһа өрө тырылыы түстэ. Быыстала суох суотабай тыаһа. Соторутааҕыта булчуттар эрийбиттэрэ. Хоту бултуу тиийэн баран, үс эр бэртэрэ улахан сааларын сүтэрбиттэр этэ. Түспүт сааларын өрүс түгэҕиттэн булан, хаарта уруһуйдаан биэрбитэ. Хата, онтон булбуттар, ол иһин бу махтанан эрийэллэр эбит. «Махтал хаартым иччилэригэр, суордарбар».

Анжела саамай сынньанара – түүн утуйара. Саҥа төрөөбүт оҕо курдук утуйар, хаһан да, биирдэ да түүл көрбөт. Айыыһыттара түүнүн харыстыыллар, сынньаталлар быһыылаах: хаһан да тугу да түһээбэт. Бүгүн сынньанан аҕай турда. Бүгүн кэргэммэр, оҕолорбор ас астыырым дуу дии сырыттаҕына, эмиэ төлөпүөн кэллэ. Биир чугас киһитэ эрийэр эбит: «Анжела, мин эмиэ ытарҕам айдаана». Анжела күлэ санаата. Бу көмүс ытарҕалар үһүс айдааннара. Улахан былыргы кыһыл көмүс ытарҕалар. Кырдьык, бастаан сүтэрбитигэр, «айманыма, чугас киһиҥ сиэбигэр баар, көстүө» диэбитэ. Киһитэ сотору үөрэн эрийбитэ: оҕонньорум сиэбиттэн буллум диэбитигэр, күлсүү бөҕө буолбуттара. Онтон иккиһигэр, чахчыта, бии синньигэс илии киирэн, хараҥаҕа кистээн уурбута биллибитэ, ханна да ытарҕа суола тахсан барбатаҕа көстөрө. Оннук этэ ээ, хайдах булбатаҕай?

Анжела дьүөгэтин дьиэтигэр барда. Остуолга хаарты кэпсээн барда.

– Пахай, көмүһүҥ олбуортан тахсан барбыт, тоҕо тута ааспыкка көрдөөбөтөххүнүй?

– Суох, оттон уһаайба иһигэр баар диэбитиҥ дии, ол иһин сыттын диэн кыһамматаҕым. Онтон, дьэ, бу сарайбын түөрэ хастым да, олох суох.

– Онтон барбыт. Уонча хонукка ким кэлэн барбытай?

– Суох… Арай кийиит кэлэн барбыта.

– Оо, бу хараҥаҕа илиитэ киирбит, һол илии киирэн ылла, илдьэ барда… Суола бу, көмүстэр барбыттар. Эрдэ кэлэн, кистээбит сириттэн ылбыт. Тоҕо эрдэ көрдөөбөтөххүнүй?

– Баар аата баар, бакаа сыттын дии санаабытым ээ.

– Билигин аны көрдөөмө, көмүс көстүбэтэ үчүгэй. Бардыннар, харах уулаахтар… Кэнники иэстэбиллээх буолуо… Кэмсиниэ ылбытыттан. Биирэ ломбарга туттарыллан, ууллубут. Биирэ баар да, көрдөөмө…

Аанчык, Анжеланы итэҕэйэн, көмүһү кийиититтэн көрдөөбөтөҕө. Кийиит арахсыбыта, уорбут көмүһүнүүн сүппүтэ.

Анжела дьон кыһалҕатын кыһалҕа оҥостон, кыра буоллун, улахан буоллун, барытыгар кыаҕа тиийэринэн көмөлөһө сатыыр. Тыһыынчанан кыһалҕа, тыһыынчанан дьылҕа. Биллэн турар бу – үлэ. Маннык көрүүлэнэригэр көрөрө күүһүн-кыаҕын супту оборон ылар, күнтэн күн саҥаттан саҥа күүс-уох наада: суордаан көтөрүгэр, анараа дойдунан сылдьарыгар илдьи сылайар, сэниэтэ эстэр, уу быычыгырас буолан, сыккырыыр тыына эрэ дойдутун булааччы. Ону бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Кыырай халлааҥҥа күөрэйэн, сүтүктээхтэри булаары үрэхтэри, ойуурдары, күүстээх өрүстэри, таас хайалары үрдүлэринэн көтөр. Саха сирин ханнык-ханнык муннугар сылдьыбатаҕай?! Дьааҥы хайаларынан, Мииринэй, Нерюнгри, Ленскэй, Москуба куораттарынан, тас дойдуларынан – хаһан да харахтаабатах сирдэринэн көтөн кэлэр. Улахан сылаа, эт-сиин илистиитэ, ыгыллан-ыксаан, киирсэн, анньыһан да ылар түгэннэрэ элбэхтэр. Анжела кыра бэйэтэ дьон кыһалҕатын кыһалҕа оҥостон, өлбүттээхтэри дьонугар тиэрдэр ытык иэһин куруук өйдүүр. Сэниэ бүттэ. Хаарты сабылынна. Утуйуо, сынньаныа, харысхала – түлүк уута.

Анжелаттан киһи элбэххэ үөрэнэр. Кини этэринэн, алгыстаах дэйбиир дьиэҕэ тугу да киллэрбэт күүстээх. Иччи элбэх: дьиэ иччитин үөрдүҥ, алаадьылаан буруота таһаарыҥ, айылҕа иччилэрин аһата сылдьыҥ, хаһыытаамаҥ, кыыһырсымаҥ, салгыны хайытымаҥ, куһаҕаны дьиэҕитигэр олохсутумаҥ, былыргы иһити-хомуоһу, таҥаһы-сабы – эйиэхэ анамматаҕы – ылымаҥ.

Сарсыарда сылаас саһарҕалар эмиэ уһугуннардылар. Бүгүн эмиэ ыҥырыынан барыахтаах: эдэр киһи сүппүт, кута көппүт. «Эбэм барахсан көмөлөс, иччилэрим бары көмөлөһүҥ, үрдүк аналбын – Араҥаччыбын толоруохтаахпын! Көттүм суор буолан соҕуруунан-хотунан, буруйдаахтары да булуохпут, эдэркээн уоллуун да көрсүөхпүт – туох буолбутун хайаан да билиэхпит».

Араҥаччы кыра бэйэтэ үрдээн, сырдаан, улаатан, күүстээх кынаттарынан сапсынан, халлаан куйаарыгар көтө турда.