Сайланма әсәрләр / Избранное

Оглавление

Мажит Гафури. Сайланма әсәрләр / Избранное

Халык күңелен, милләт хәлен аңлап язган әдип

Проза әсәрләре

Тәрҗемәи хәлем

Туган ил

Чит авылда мәдрәсәдә

Чит авылда икенче кыш

Кара йөзләр (Иске тормышның миллион корбаннарыннан берсе)

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

ХIII

XIV

XV

XVI

XVII

XVIII

XIX

XX

XXI

ХХII

ХХIII

XXIV

Тормыш баскычлары

I. «Китабел-җиһад» (Сугыш хакындагы китап)

II. Сугыш дәрте

III. «Тимер калкан»

IV. Бер катрә[161] каным калганчы

V. Бөтен авыл шаулады

VI. Кошлар очып җитмәс җиргә…

VII. «Яңа кырык фарыз»

VIII. Серле китап

IX. «Мәмләкәт хаиннәре[192]»

X. Бетмәс эз калдырган шомлы төн

XI. Тормыштагы яңа сүзләр

XII. Яз бәйрәмнәре

ХIII. Көтелмәгән бәйрәм

ХIV. Борынгы һәм иң соңгы хатлар

XV. Туган илгә таба…

ХVI. Борынгыча тәэсир итмиләр

XVII. Авыл үзенчә сөйли

XVIII. Ул әфәнденең киткәне яхшы

XIX. «Тартай теленнән табар» диделәр

ХХ. Яшеннәр ише генә булмады

XXI. Башкалар белән бергә Вахит та китте

XXII. Көткәннән күп артык булды

XXIII. Нәрсә булды икән?.

XXIV. Фронт дулкынлана башлады

XXV. Ишекләр ачылды, богаулар өзелде

XXVI. Бу шул түгелме?

Еллар үткәннән соң… (Гәзитләрдә шушы сүзләр язылып үтте)

Шагыйрьнең алтын приискасында

I

II

III

IV

Заятүләк берлә Сусылу

Сүз башы

Заятүләк берлә Сусылу

Болгар кызы Айсылу

Хан кызы Алтынчәч

I

II

III

IV

Кыр казы

I

II

III

IV

VI

Баштан үткәннәр

Шигъри әсәрләр

1905

Алмашыну

Хөррият дәверендә

Инсаф вә иттифак[425]

Өндәү

1906

«Ничә йөз ел изелгәнгә, татар юаш…»

Ике кош

Фидаи[443] мәхбүс[444] агызыннан

1907

Мәкъсуд[457]

Безнең хәл

Татар милләтенең лисане хәле[484] илә шикаяте

«Һәр кешенең үз нәфсенә йитсә көче…»

«Милләткә хадим улган яхшыларга…»

Кызык заман

Әһле ислам

«Сән күрендең күзләрә…»

«Алар мәгъбүд дигән бәндә…»

«Табылса бу җиһанда яхшы юлдаш…»

Дөнья

Бер татар шәкертенең үз хәленнән шикаяте

«Сәгадәткә ирешмәк…»

«Бәңа бу көн мәхәббәт булды михнәт…»

«Милләтем улганга татар, бән дә улдым бер татар…»

«Гафури, сән онытма милләтеңне…»

Икенче сада

Тырыш балалар

Әтәч белән Сандугач

Алмас[559] ташы

…гә (Бер хатирә)

1909

Инкыйлаб

Тәәссеф[567]

Нәсыйхәт

Бакчада…

Балыклар белән Кысла

Үрдәк – Лачын

Күңел

Сират күпере бәяны

«Әгәр үткәрмәсәң андан сәламәт…»

«Агайлар, алдыңызда куркынычлар…»

Тәвазыйглык идеп[618] тәкәбберлектән ерак булмак

Сүз аңлату хакында

Әдәбият кичәсенең соңында укылган шигырь

1910

Кәҗә белән Төлке

Бабай белән Аю

Чикерткә белән Кырмыска

Үтә гомерем…

Җүләр белән энҗе

Ишәк

Шаныбыз[636]

Күңел тарлыгы

Телеңне киссәләр…

Үлгән йөрәк

Кайвакытта

Адәм вә Иблис

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

1911

Ана теле

Карт белән үлем

Ике чебен

Мәймүн[732] белән күзлекләр

Карт бабай

Хакыйкать

Тормыш

Хәмер

Кәҗә тәкәсе белән көзге

1912

Кара җылан белән бакалар патшасы

Түгелгән яшь

Йолдыз

Күңелсез минутлар

Сарыкны кем ашаган?

Үгез белән Бүре

1913

Г. Тукай вафатыннан соң

Хәят юлында

Вөҗдан теләге

Бәхет эзләү

Тәәссер[772]

Таң яктысы

Яшь күңел

Саф күңел

1914

Исле гөл

Язармын

Тугайда

1915

Язмыш

Юктырсың ла, Алла!. (Зарыйлык[777])

Охшату

Беренче мәхәббәт

1916

Вөҗдан теләге

1917

Азатлык хөрмәтенә

Бер истәлек

Күңелгә

«Әй вөҗданым, йөрдем сине сатмас өчен…»

1918

Бер төндә

1919

Изге юлда

Миң

Барчасыннан син матур

Гаҗәп эш

Яңа танышым

Көлде…

Шәүләсе

Ул

Көтмәгәндә

Сулган чәчкә

1920

Балалар һәм китап

Кошларга!.

1921

Ач

Сулган гөлләр

«Картайдыра дөнья, картайдыра…»

Шатлык белән хәсрәт

1922

Юлдан (Туган җиргә)

Ул кем иде?

1923

Инкыйлаб

Яңа көчләр

1924

Гөлләр бакчасында

1925

Яз!.

1926

Нигә кирәк иде?.

«Таңын һаман күрә алмыйм төнемнең…»

1928

Алтын җирдә ятмас

1932

Монда иркен (Авылда)

1933

Гомерем йомгагы

Отрывок из книги

Мәҗит Гафури (Габделмәҗит Нургани улы Гафуров) 1880 елның 1 августында (иске стиль белән 20 июль) Эстәрлетамак өязе Җилем-Каран авылында (хәзерге Башкортстан Республикасының Гафури районы), кышларын балалар укытып, калган вакытын гади крестьян хезмәтенә багышлаган Нургани хәлфә гаиләсендә бишенче бала булып дөньяга килә. Ата-анасы йортында ике абыйсы, ике апасы һәм бер энесе янәшәсендә үткәргән сабыйлык һәм үсмер еллары әдипнең күңеленә тормышының иң бәхетле чоры булып сеңеп кала. Тәүге сабакны әтисеннән алганмы, әнисеннәнме – монысын ул үзе дә ачык кына хәтерләми, әмма әтисе укыткан авыл мәдрәсәсенә барганчы ук укырга өйрәнүен, җиде-сигез яшьләрендә авыл мәктәбендә бик теләп укуын гына белә[1].

1893 елның кышында әтисе укырга омтылышы зур булган зирәк улын үзләреннән ерак булмаган Үтәш авылы мәдрәсәсенә бирә. Бәхетсезлеккә каршы, Мәҗитнең бу мәдрәсәдә укуының беренче елында ук кыш көне – әтисе, март айларында әнисе Марзия дә үлеп китә. Унөч яшеннән тулы ятим булып калган балага тормыш итү һәм белем алу бик авырга туры килә.

.....

Мин, теге үзем кызыгып кала торган кыр казлары кебек, чит илләргә, матур урыннарга баруымны уйлап шатландым, күзем туйганчы, тирә-якны карап тордым.

Тауны төшү хәзерлеге башланды. Атлар чабып, арбаларны ватып, җәһәннәм кебек чокырларга төшеп китмәсеннәр өчен, арба тәгәрмәчләрен үрәчәләргә ныгытып бәйләделәр, атларны авызлыклап, аркалык белән бавыргалыкларны яңадан ныгыттылар. Арбага утырырга курыккан хатын-кызлар (хуҗаларның гаиләләре) җәяү төшмәкче булдылар. Без, арбаларга утырып, әкренләп таудан төшә башладык. Тәгәрмәчләр беркетелүгә, атларның авызларын тартып торуга карамастан, арбалар алга китәргә омтылып торган кебек булалар. Таудан төшү артык кыен булмады, озакка сузылмады. Без төшеп бераз торганнан соң, җәяү килгән кешеләр дә килеп җиттеләр. Көн яхшы ук иртә булуга карамастан, кояш, таулар артына төшеп, күздән югалды. Тау, урман арасына җиңелчә салкынлык төште.

.....