Читать книгу Azərbaycan şairi Nizami - Мамед Эмин Расулзаде - Страница 1

MÜƏLLİFDƏN

Kitabımız Nizaminin 800-cü doğum ildönümü münasibətilə 1941-də bitmiş, fəqət, savaşın doğurduğu çətinliklər üzündən çapı gecikmişdir.

Bu gecikmə bir yandan müəllifin təəssüfünü doğurmuşsa da, o biri yandan hər keçən il əsərin bir az daha dolğunlaşmasına və gözəlləşməsinə səbəb olmuş, yeni materiallar, əlavələr, təsvirlər və haşiyələr gətirmişdir. Qaynaqlardakı bəzi – 1941-ci ildən sonrakı tarixlər kitabda bu yolla yer almışdır. “Əlavələr” bölümündə, xüsusən, “Nizamidən çevirmələr” qismi varlığını bu gecikməyə borcludur.

Fəsil başlarındakı Nizamidən alınan beytlərin türkcə çevirmələri bu gecikmədən qazanılan zamanda edilmişdir. Müəllif istər bu kiçik epiqrafların, istərsə də kitabın haşiyələri ilə sonuna əlavə edilmiş mənzum parçaların ustadın əsərinə layiq bir şəkildə türkcəmizə çevrilmiş olduğu iddiasında deyildir. Bunların Nizami nəzminin ruhunu az da olsa, əks etdirib-etdirmədiyini müəyyənləşdirmək, təbii ki, oxucuların öhdəsinə buraxılmışdır; zatən əsərin bu xüsusda müəyyən bir iddiası da yoxdur, yetər ki, bəzək olsun deyə edilən bu əlavələr əsərin nəzərdə tutduğu əsl məqsədə mane olmasın.

Kitabın haşiyələrində və “Əlavələr” qismində mətndə bəhs edilən mövzuları aydınlaşdırmaq üçün Nizamidən bəzi parçalar vermək faydalı görülmüşdür. Farsca beytlərin oxunuşunda oxuculara yardım olsun deyə bunların türkcə məzmunu qismən verilmişdir.

İllərin məhsulu olsa da, müəllif vasitələrin heç də tam olmadığı şəraitdə yaranmış bu əsərin istər-istəməz, nöqsanlardan uzaq olmadığına əmindir. Oxucularından dilədiyi ən səmimi şey bu nöqsanları ona bildirmələridir. Bu yolla onlar Nizami haqqında bizdə, onsuz da, az olan bilgilərin tamamlanmasına xidmət etmiş olurlar. Eynilə əsər haqqında ümumi düşüncələrini də bəyan etmək lütfündə bulunanlar müəllifi son dərəcə məmnun və minnətdar etmiş olarlar.

Ankara, 8 aprel 1948.

Şairlikdəki əsrar pərdəsi,

Peyğəmbərliyindir bir kölgəsi.

Tanrı hüzurunda sıra tutmuşlar;

İkinci şairlər, ilkin peyğəmbərlər.

            Nizami

BAŞLANĞIC

Nizaminin bu nəzmini oxursan,

Sözündə sən onu hazır bulursan.

Cilvəsini səndən necə o saxlar,

Ki, hər beytində anladır bir əsrar.

Yüz ildən sonra da desən harda o?

Beytlərdən nida gələr ki: ha, hu!¹

Nizami

Yüz deyil, səkkiz yüz ildən sonra da “ha, hu!”sunu duyduğumuz Nizami, Müsəlman Şərqinin irfan xəzinəsinə daxil İran və dünya ədəbiyyatında Nizami Gəncəvi kimi tanınan şairdir.

Müsəlman Şərqi dedikdə Nizaminin yurdu Gəncəni də içinə alan Azərbaycan da daxil olmaqla Yaxın Şərq və Orta Asiyanı əhatə edən coğrafi ərazi nəzərdə tutulur.

Bu ərazinin müxtəlif çağlarda yaşamış olduğu siyasi və tarixi təkamülü ilə mütənasib mədəni kamillik dövrləri vardır. Bura bir yandan İran və Turan, bir yandan da Ərəb ilə Əcəm çəkişmə və çarpışmalarına səhnə olmuşdur.

Tarixi olayların təsiri ilə baş vermiş qaynayıb-qarışmalar nəticəsində əski mədəniyyətlər yatağı olan bu yerlərdə yeni bir mədəniyyət yaranmışdır: Şərq İslam mədəniyyəti.

I

ŞƏRQ İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNİN ÜÇ ORTAĞI

Məşhur ərəb tarixçisi İbn Xaldunun hələ XIV əsrdə qeyd etdiyi kimi² İslam mədəniyyəti sadəcə ərəblərin yaratdığı bir əsər deyil, islam dinini qəbul etmiş xalqların birgə tikdikləri binadır.

İslam mədəniyyətinin bu xüsusiyyəti Şərqdə, islam dünyasından bəhs etdiyimiz bu qismində daha çox nəzərə çarpır.

“La literature Arabe” (“Ərəb ədəbiyyatı”) adlı əsərində Abbasilər dövrünü təsvir edən fransız müəllifi Hart miladi VIII əsrdəki ərəb mədəniyyətinin durumundan bəhs edərkən ərəb olmayan ünsürlərin təsirini xüsusi olaraq göstərir. Bu dövrdə “ilahiyyat və hüquq elmləri ərəb olmayanların təsiri altında idi; bunun kimi idarə məqamları, dövlət mənsəbləri və ədliyyə işləri də onların əlində idi; ədəbiyyat da onlar tərəfindən yazılırdı”.

Şərq İslam mədəniyyəti onu yaradan ünsürlərdən üç milli amillə sıx bağlıdır.

Ərəblərlə bərabər onlar qədər, bəzi xüsuslarda hətta onlardan da artıq islam elm və irfanı üçün çalışmış farslarla türklər vardır. Bu iki xalqdan yetişmiş böyük islam şəxsiyyətlərinin dünyaca məşhur adları cildlərlə kitaba mövzu olmuşdur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İslam mədəniyyətinin Şərqdə yayılmasında ərəbcə ilə bərabər fars və türk dillərinin də müəyyən rolu vardır. Bir duyğu, düşüncə və bilik vasitəsi olmaq etibarı ilə tarixin müəyyən dövrlərində bu iki dilin, xüsusən, ədəbiyyat sahəsində və beləliklə, Şərq İslam mədəniyyətinin inkişafı və yayılmasında çox önəmli təsirləri olmuşdur³.

II

ŞƏRQ İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNƏ MƏNSUB BÖYÜK ŞƏXSİYYƏTLƏR ÜÇÜN KEÇİRİLƏN YUBİLEYLƏR

Son illərdə Şərq İslam mədəniyyətinə mənsub böyük şəxsiyyətlərin xatirələrini anmaq için ildönümləri keçirmək xoş bir ənənə şəklini aldı.

Bunlardan birincisi, 1000 illiyini qeyd etmək üçün İran dövləti tərəfindən Firdovsiyə həsr olunmuş yubileydir. İkincisi, 1050-ci ildönümü münasibətilə İslam aləminin və ümumiyyətlə, mədəni dünyanın müxtəlif mərkəzlərində avropalıların Avitsenna dedikləri İbn Sina üçün keçirilmiş yubileydir. Üçüncüsü də, 500 illiyi münasibətilə türk dünyasının bəzi mərkəzlərində Nəvai üçün keçirilən yubileydir.

“Şahnamə”nin böyük yaradıcısı Əbülqasim Firdovsi dünya durduqca yaşayacaq bu böyük əsərini milli bir təəssüblə, milli qəlibdə “əcəmi” diriltmək için “farsca” yazmışdır⁴. Bu əsəri ilə o, ərəb istilası ilə aradan getmiş iranlılığı ədəbi şəkildə də olsa, yenidən canlandırmışdır. Fars ənənəsini fars dilində canlandıran Firdovsi milli bir şəxsiyyətdir. O, İran millətçiliyinin ideoloqu və fars oğlu farsdır.

Buna müqabil “Mühakimətül-lüğəteyn” adlı tanınmış əsəri ilə türkcənin farscaya üstünlüyünü isbat edən və bu müddəanı əyaniləşdirmək üçün fars ədəbiyyatının başlıca kitablarına bərabər cığatay türkcəsi ilə qüdrətli əsərlər yazan Mir Əlişir Nəvai də ədəbi türk millətçiliyinin atası və türk oğlu türkdür.

Bu iki şəxsiyyətin əsərləri ilə yanaşı milliyyətləri də hər cür şübhə xaricində olduğu halda üçüncüsünün, yəni İbni Sinanın milliyyəti barədə anlaşılmazlıq mövcuddur:

Ərəblərə görə, İbni Sina ərəbdir; çünki əsərlərini ərəbcə yazmışdır. Farslara görə, başqa bir çox iranlı alimlər kimi, əsərlərini ərəbcə yazsa da, İbni Sina bir farsdır; hətta farsca şeirləri belə vardır. Türklərə görə də, Türküstanın Əfşanə (Buxara) kəndində doğulmuş Sina oğlu⁵ bir türkdür; farsca şeir yazması onun türk olması barədə iddianı rədd etmir, çünki ərəbcə yazmış farslar və türklər olduğu kimi farsca yazmış türklər də az deyildir.

İbni Sina haqqındakı bu anlaşılmazlıq yubileyi keçirildiyi günlərdə İran, türk və ərəb mərkəzləri arasında ixtilafa da səbəb olmuşdur.

Nizamiyə aid bu qələm təcrübəsinə şairin 800-cü ildönümü münasibətilə girişilmişdir. Çox ehtimal ki, bu ildönümü sahibinin milliyyəti də bir sıra münaqişələrə səbəb olacaqdır və kitaba verdiyimiz “Azərbaycan şairi” adı onu “İran şairi” kimi tanıyanlardan bir qismində etiraz olmasa da, adət etdiklərinin pozulmasından irəli gələn bir narahatlıq hissi doğuracaqdır.

Fəqət nə etməli: dünya nəhənglərinin adları ətrafında millətlər arasında çəkişmə yeni bir şey deyildir. Həm də başqalarının yanlış alışqanlıqlarını pozmamaq üçün Azərbaycan öz təbii haqqından niyə vaz keçməlidir ki?! Əslində, bu mübahisədə iki millət və ya cəmiyyətin münasibətlərini korlayacaq bir cəhət də yoxdur; əksinə, həmin millət və cəmiyyətlər iki tərəfə mənsub edilən şəxsiyyət ətrafında daha çox birləşmiş və anlaşmış olurlar.

Məşhur elm və irfan adamlarının milliyyətləri haqqında mübahisələr Avropa üçün də yad deyildir. Orta əsrlərdə latın dili bütün avropalılar için ortaq bir elm dili idi. Bütün millətlərin ziyalıları əsərlərini bu dildə yazardılar. Milli oyanış və mədəni müstəqillik qazanıldığı dövrdə isə ortaq latın dili dövrünə aid tanınmış mədəniyyət adamları, milli mənsubiyyətləri baxımından qızğın mübahisələrə səbəb olmuşdur.

Qərbdə və Şərqdəki bu iki hadisənin kökü birdir. Latın dilində yaradılmış Avropa elmi xristianlıqla birləşmiş bütün qərblilərin milliyyət və irq təəssübü güdmədən yaratdıqları bir dəyər olduğu kimi ərəb elmi də eynilə müsəlman toplumunda birləşmiş şərqlilərin ələ gətirdikləri bir sərvətdir.

Tarixin müəyyən qanunauyğun inkişafından kənara çıxan bu hadisəni elmi şəkildə anlatmaq istəsək, fikrimizi bu cür xülasə edə bilərik:

Ümmət dövründə milliyyət və irq ayrılığına əhəmiyyət verilmədiyi üçün çox da axtarılmayan “mədəniyyətdə ortaqlıq payı” milliyyət dövründə aranmağa başlanmış və hər millət islam mədəniyyət və irfanında öz yetişdirdiyi şəxsiyyətlərin xidmətlərini müəyyənləşdirməkdən bir zövq duymuşdur.

III

ŞƏRQ İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNDƏ AZƏRBAYCANIN ROLU

Müəyyən millət və xalqdan olanların islam mədəniyyətinin inkişafındakı yerlərini təyin etmək istəyi nisbətən yaxın zamanların işidir. Coğrafi bölgələrin bu xüsusdakı əhəmiyyətini göstərmək isə daha qədimdir.

Türk olmaları etibarı ilə azərbaycanlıların islam mədəniyyətinə xidmət etmiş türklər arasında yerləri olduğu kimi bir Şərq islam məmləkəti olmaq üzrə də Azərbaycanın bu işdə önəmli bir rolu vardır.

Türkcədən başqa əsərlərini yalnız ərəbcə və farsca yazmış olan azərbaycanlı tanınmış şəxsiyyətlərin bir siyahısı yazılarsa, böyük bir cild olar. M.Ə.Tərbiyətin “Azərbaycan alimləri”nə ayırmış olduğu çox qısaldılmış cildi belə 400 böyük səhifədən artıqdır⁶. Təkcə bunu qeyd etmək qeyd etmək yetər ki, islamdan əvvəlki qədim dövrlərə aid məşhurlarla⁷ Qərbin təsiri ilə islam dünyasında başlayan yeni oyanış dövrünə aid şəxsiyyətlərdən⁸ başqa təkcə Nizami və çağdaşları üzərinə gerçək təsir göstərən və onlardan təsirlənən dövrlərdə yetişmiş mədəniyyətə xidmət edənlərin azərbaycanlı olanları belə həm sayı, həm də əhəmiyyəti baxımından diqqətəlayiq bir yer tuturlar.

Bunlardan bir neçə önəmlisini burada qeyd etmək istərdik. Beləliklə, Şərq İslam mədəniyyətinin hər sahəsində Azərbaycanın tutmuş olduğu yerlə bağlı ümumi bir təsəvvür yaranar.

Hicrətdən sonra 421-ci ildə (miladi X əsr) doğulmuş Xətib Təbrizi⁹ ərəb ədibləri və dilçiləri arasında çox önəmli bir mövqe sahibidir. O, ərəb ədəbiyyatının əsas kitablarından bir çoxunu şərh etmiş və aydınlatmışdır.

Hicri 458-ci ildə vəfat etmiş (X əsrdə yaşamış) Mərzban oğlu Əbülhəsən Bəhmənyar “müəllimi-əvvəl” Əbu Əli Sinanın böyük şagirdlərindən biridir. O, ustadının fəlsəfəsini davam etdirmişdir. Əsərləri Avropa dillərinə də çevrilmişdir¹⁰.

Hicri VI əsr münəccimlərindən Fəridəddin Şirvani otuz illik əməyin məhsulu olan astronomik təqvimləri ilə məşhurdur¹¹.

VIII əsrdə yaşamış Bakılı Əbdürrəşid ərəb coğrafiyaçıları arasında dəyərli bir müəllif kimi tanınır¹².

Yenə VIII yüzillikdə yaşamış Əbdülqadir Marağayi musiqidəki biliyi, bu sahədə yazdığı əsərləri və etdiyi yeni ixtiraları ilə tanınmışdır.

IX əsrin tanınmış təbiblərindən Şirvanlı Şükrüllah öz ixtisası ilə yanaşı başqa elmlərə aid əsərləri ilə də məşhurdur¹³.

Türküstan fatehi Əmir Teymurun tarixini yazan Nizaməddin Şam-Qazani¹⁴ də azərbaycanlıdır.

Memarlıq, kaşı sənəti, nəqqaşlıq və gözəl yazı (xəttatlıq-kalliqrafiya) kimi sənətlərdə də azərbaycanlı sənətkarların yüksək səviyyəli əsərlərinə Təbrizdə, Ərdəbildə, Naxçıvanda və Bakıda indi də rast gələ bilirik.

Təbrizdəki Göy məscidin¹⁵ kaşıkarlıq sənəti baxımından qazandığı şöhrət uçuntuları üzərində araşdırmalar aparan mütəxəssislər tərəfindən yekdilliklə təsdiq olunur. Naxçıvanda Azərbaycan Atabəylərinin tikdirdikləri Möminə xatun türbəsi¹⁶ yüksək səviyyəli bir sənət abidəsidir. Azərbaycan memarlarından S.Ə.Dadaşov və M.Ə.Hüseynovun “Bakı akropolu” dedikləri Şirvanşahlar zamanından qalma “Şaşal”¹⁷ üstündəki saraya aid binalardan ən məşhuru “Divanxana”nın ağ daş üzərində işlənmiş oymaları və tikilişindəki memarlıq özünəməxsusluğu ilə zövq və sənət əhlini heyran qoymaqdadır¹⁸.

XIV əsr şairi Arif Ərdəbili Şirvanda şah Axsitandan qalma bir qaladan bəhs edir ki, divarlarında qoyulmuş incə quruluşlu gözəl heykəllərdən fontan şəklində sular axarmış. İstər bunları, istərsə də Bakıdakı memarlıq abidələrini birnəfəsə təsvir edən şair “Fərhad oğulları”nın bu əsərlərinə, gerçəkdən, heyrətləndiyini bildirir¹⁹.

İran nəqqaşlığının ən məşhur ustadı Kəmaləddin Behzadın müəllimi Pir Seyid Əhməd təbrizlidir. Bu şəxs ilxanilərdən rəssamlıq və sənətkarlıqla yaxından ilgilənən Əbu Səidin zamanında yetişmiş Əhməd Musa, Əmir Dövlətyar, Şəmsəddin, Pir Əhməd Baqi-Şimali kimi məşhur Azərbaycan rəssam və nəqqaşlarındandır²⁰. Teymurilərdən Hüseyn Bayqaranın zamanında Heratda Əlişir Nəvainin himayəsi və nəzarəti altında çalışmışdır. “Teymurilər dövrü miniatürçülüyü” adı ilə məşhur nəqqaşlıq məktəbinin yaradılmasında rolu olmuşdur²¹. Həmin məktəbin bəlli ustadlarından, əski əlyazmalarını nəfis əsərləri ilə bəzəyən məşhur miniatürçülərdən Ağa Mirək də təbrizlidir²². Nəvainin zamanında Heratda çalışmış təbrizli məşhur rəssamlardan biri də Sultan Məhəmməddir. Bu şəxs sonradan oğlu Məhəmməd ilə birlikdə Səfəvilərin xidmətinə keçmişdir²³. Sultan Üveys Cəlari ilə oğlu Sultan Əhməd öz dövrlərinin sayılıb-seçilən rəssamlarından olmuşlar²⁴. Təbrizli Əbdülhəy rəssam Sultan Üveysin tələbəsi və oğlu Əhmədin ustadıdır ki, sonradan Teymur tərəfindən Səmərqəndə aparılmışdır. Azərbaycanlılardan nəqqaş Xacə Qiyasəddin, rəssamlar Kəmali və Mirzə Əlinin adları da tanınır. İlxanilər dövründə əvvəlcə daha çox çinlilər və uyğurların işi olan nəqqaşlıq və rəssamlıq sonradan azərbaycanlı türklərin əlinə keçmişdir²⁵.

Başda Seyrəfi²⁶ olmaqla Şərqin bir çox tanınmış xəttatları Azərbaycanda yetişiblər. Bunlardan Teymurun katibi olmuş Əmir Bədrəddinin əlilə yazılmış fərman və münşəat (münşəat – yazılar, məktublar, sənədlər və s. – Ə.Q.) Misirdə dövlət muzeyində qorunur. Yenə onlardan Baysunqurun kitabxanasının müdiri olmuş Cəfər Təbrizinin yazıları Heratın tarixi abidələrini bəzədiyi kimi Hindistanda da tanınmışdır²⁷. Nizami “Xəmsə”sinin 1431-ci ilə aid köhnə əlyazmalarından Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq – Ə.Q.) “Ermitaj” muzeyində saxlanılan nəfis nüsxə bu Cəfərin qələmindən çıxmışdır²⁸.

Baburilərdən (Moğollardan – R.Ə.) Hindistan imperatoru Böyük Əkbərin Aqradakı memarlıq abidələrini bəzəmiş rəssamlar arasında da təbrizlilər vardır²⁹.

Osmanlı sultanları tərəfindən Bursa ilə İstanbulda tikdirilmiş memarlıq abidələrində də azərbaycanlı türk sənətkarların əsərlərini tapmaq mümkündür³⁰. Məsələn, Bursadakı məşhur “Yaşıl came”nin kaşılarının çox mühüm bir qismi təbrizli ustalar tərəfindən düzəldilmişdir³¹.

Mücərrəd elmlər və maddi sənətlər sahəsi ilə yanaşı azərbaycanlıların təsəvvüf, fəlsəfə və ümumiyyətlə, fikir dünyasında Şərq İslam mədəniyyətinə son dərəcə önəmli faydası olmuşdur.

Sufiliyin şəxsiyyəti mübhəmliklər və mistik əfsanələrlə əhatələnmiş piri və Cəlaləddin Ruminin ilham qaynağı olmuş Şəms³² təbrizlidir. Eyni məktəbin klassik sirlərini izah edən məşhur “Gülşəni-raz” müəllifi Şeyx Mahmud Azərbaycanın Şəbüstər qəsəbəsində doğulmuşdur³³. Yenə sufilərin tanınmış şəxsiyyətlərindən, hürufi təriqətinin məşhur banisi Şah Fəzlullah Nəimi³⁴ də azərbaycanlıdır. Xəlvətilərin tanınmış mürşidlərindən şirvanlı Seyyid Yəhya Bakıda məscid, mədrəsə və dərgah sahibi olmuş və orada da dəfn edilmişdir.

İranın məşhur didaktik şairi Sədi öz “Bustan”ında bakılı Baba Kuhidən³⁵ iqtibas etmişdir.

Eyni zamanda Şeyx Sədi çağının tanınmış mürşidlərindən Şeyx Hümam Təbrizidən³⁶ də faydalanmışdır.

Səlcuqilər və onlardan sonra İlxanilər zamanında Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərində İslam elminin hər sahəsində böyük alimlər yetişmişdir. İlxanilər zamanında Azərbaycanın tarix, coğrafiya, heyət (astronomiya – Ə.Q.), tibb, fəlsəfə və başqa sahələrdə qlobal bir dəyərə malik olduğu professor Z.V.Toqanın istifadə etdiyimiz “Azərbaycan” məqaləsində təfsilatla qeyd olunmuşdur.

Ədəbiyyat sahəsinə gəlincə Azərbaycanın rolu daha böyük bir ölçüdədir.

Azərbaycan türklərinin klassik türk ədəbiyyatına Nəsimi, Həbibi və nəhayət, Füzuli kimi tanınmış və böyük simalar verdikləri məlumdur³⁷. Azərbaycanlıların klassik İran ədəbiyyatındakı payları da önəmli bir dərəcədədir.

Azərbaycan başda gəncəli Nizami olmaqla İran ədəbiyyatına bir sıra məşhur adlar bəxş etmişdir. Bunlardan Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, Mücir Beyləqani, Əbülüla Gəncəvi və başqalarını qeyd edə bilərik.

Bunlar XII yüzilliyin şairləridir. Hələ onlardan əvvəl XI əsrdə şair və filosof Qətran Təbrizi vardır ki, o zamankı Azərbaycan hökmdarlarının həyat və fəaliyyətini nəzmə çəkmişdir.

Həmin dövrlərdə fars dili müsəlman Şərqində ədəbi və rəsmi bir dil hökmündə idi. Fars olmayanlar da əsərlərini bu dildə yazırdılar.

Amma təkcə bu dövrlərdə deyil, daha sonrakı əsrlərə aid İran şairləri arasında da Əhməd ibn Məhəmməd Təbrizi (XIV əsr)³⁸, Qasım Ənvar (XV əsr)³⁹, Sadıq Əfşar (XVI əsr)⁴⁰ və Saib Təbrizi (XVII əsr) kimi İran ədəbiyyatının ön sıralarında yer alan bir çox azərbaycanlıları görürük. Bunlardan təbrizli olduğuna, xüsusilə, öyünən Saib⁴¹ fars ədəbiyyatının sonuncu ustadlarından ən qüdrətlisi kimi tanınır.

Çağdaş İran ədəbiyyatında da Azərbaycan türkü olan ədiblərin rolu önəmlidir. Bunlardan “Kitabi-Əhməd”in müəllifi Əbdürrəhim Talıbzadə, “Səyahətnameyi-İbrahim bəy”in müəllifi Hacı Zeynalabdin Marağayi və “Əxtər” qəzetinin yazarı Məhəmməd Tahir kimi simaları qeyd edə bilərik.

IV

TÜRK HAKİMİYYƏTİ ALTINDA FARS ƏDƏBİYYATI

XVIII əsrdə fransız olmayan avropalı yazıçılar da əsərlərini fransızca yazmışlar. Ümumiyyətlə, bu dil o çağlarda Avropanın böyük bir hissəsində ümumi idarə, elm və ədəbiyyat dili olmuşdur.

İslam Şərqində biz bu olayın bir bənzərini görürük: miladi X əsrlə XIII əsr arasında İslam Şərqi üçün fars dili ümumi bir dövlət və ədəbiyyat dili olmuşdur. İranlı, yəni fars olmayan müəlliflər belə elmi və ədəbi əsərlərini bu dildə yazmışlar. Zamanın bu tələbinə, xüsusilə, türk ziyalıları uymuşlar. Beləcə onlardan qalan əsərlər də təbiidir ki, yazdıqları dilə görə İran və fars ədəbiyyatı xəzinəsinin malı olmuşdur.

“Encyclopedie de L’Islam”da İran ədəbiyyatı haqqındakı məqaləsində Y.Bertels bu fikrə əsaslanaraq belə yazmışdır:

“Ön Asiyanın siyasi inkişafı yeni İran dilini, yəni farscanı danışıq dilləri farsca olmayan millətlər və xalqlar üçün ədəbi dil səviyyəsinə qaldırmışdır. Fars dili bu xalqlar üçün XVIII əsr Avropasındakı fransızca kimi yüksək hakim sinfi dili olmuşdur. Buna görə yeni İran ədəbiyyatını sözün geniş mənasında yalnız fars ədəbiyyatı kimi götürmək doğru olmaz. Bu ədəbiyyat İranın olduğu kimi Hindistanın, Orta Asiyanın, qismən Türkiyənin və Əfqanıstanın da ədəbiyyatıdır).

Görünür ki, İran ərəb istilasından yalnız siyasi cəhətdən qurtulmaq üçün deyil, mədəni baxımdan dirilmək və yüksəlmək üçün də türk qüvvət və zəkasından böyük ölçüdə faydalanmışdır.

Fars ədəbiyyatı yalnız türk saraylarında işlənməklə və türk xaqanlarının himayəsini görməklə qalmamış, eyni zamanda türk millətindən olan şairlər tərəfindən də yaradılmışdır.

Tarixin bizə qəribə görünən bu olayı İslam Şərqinin mədəni inkişafını düzgün anlamaqdan ötrü üzərində xüsusi dayanılmalı bir mövzudur.

Yaxın Şərqin ərəb fütuhatı (fəth, istila – Ə.Q.) nəticəsində islamlaşdırıldığı və dolayısı ilə ərəbləşdirildiyi məlumdur. Bu duruma qarşı mədəniyyət sahəsində ilk reaksiya farslar, sonra da türklər tərəfindən gəlmişdir. Halbuki yıxılan ərəb imperiyasının yerinə siyasi baxımdan farsların deyil, türklərin gəldiyi bir həqiqətdir.

Buradan bir sual doğur: nədən min ildən bəri İslam Şərqində hakimiyyət sürən sülalələr çox kiçik və önəmsiz istisnalarla həmin türklərdən olduğu halda klassik İslam türk ədəbiyyatının yaranışı fars ədəbiyyatının meydana gəlməsindən 3-4 əsr sonraya qalmışdır?

İslamiyyətdən sonrakı yeni fars dilinin ən böyük abidəsi “Şahnamə”dir. Yunanların Homerinə bərabər tutulan Firdovsi “İliada”ya bənzədilən bu şah əsərini Sultan Mahmud Qəznəvinin sarayında yazmışdır.

Qazanının gümüşdən, süfrə ləvazimatının da qızıldan olması ilə tanınan digər İran şairi Ünsüri bütün bu sərvət və şöhrətini həmin Sultan Mahmudun sayəsində qazanmışdır⁴².

Dünyaca məşhur rübailərin müəllifi Ömər Xəyyam Səlcuqi Məlikşahın məhəbbətini qazanmışdır. Fars qəsidəsinin ən məşhur nümayəndəsi Ənvəri Sultan Səncərin şairidir. Sədi, Hafiz və digər İran klassikləri də ya Səlcuqilərin, ya onlardan sonra gələn Atabəylərin zamanında yetişmişlər. Klassik İran ədəbiyyatının sonuncu ustadı sayılan Cami Teymurilərdən Hüseyn Bayqaranın sarayına və Əlişir Nəvainin məclisinə mənsub olmuşdur.

Səlcuqilərdə və onların ardınca gələn atabəyliklərdə olduğu kimi Çingizilərdə, Xarəzmşahlarda, Teymurilərdə də fars dili idarə, elm və ədəbiyyat dili olmuş, türk xaqan və sultanları fars ədəbiyyatına hamilik göstərmiş və yalnız hamiliklə kifayətlənməyib, bir çoxları farsca yazmışlar⁴³.

Ədəbiyyatdan başqa rəssamlıq sahəsində də İrana beynəlxalq şöhrəti təmin edən türk sülalələridir. İran miniatürçülüyünün ən parlaq dövrü Teymurilərlə Şeybanilər zamanına təsadüf edir. İran adına bağlanan bu sənət, əslində, Mavəraənnəhr ilə Xorasanda inkişaf etmişdir. Miniatürçülüyün ən məşhur ustadı Kəmaləddin Behzad Hüseyn Bayqaranın sarayında yetişmişdir.

Səfəvilər dövründə İsfahanın məşhur binalarını bəzəyən parlaq sənət Teymurilər dövründəki rəssamlığın bir davamı olmuşdur⁴⁴.

Təbrizdəki Göy məscidin bəzədilməsindəki üslub, rəng və ahəng etibarı ilə Teymur dövrü memarlığının Səmərqənddəki üslubunun eynisidir⁴⁵.

Bağdad xəlifələrini dini bir simvol halına salaraq siyasi qüdrəti öz əllərinə alan türk sultanlarının idarə işlərində ərəb dilindən savayı bir dildən istifadə etmələrini başa düşmək olur; lakin bu dil nə üçün türk dili deyil, fars dili olmuşdur? Çünki Asiya çöllərinin dərinliklərindən axıb gələn və Yaxın Şərqdə səltənətlər quran türklər köçəri idilər. Köçərilərin məskən saldıqları məmləkətlərdə yerli mədəniyyətə uyuşmaları isə adi bir şeydir. Necə ki eyni hadisə Çində hakimiyyət sürmüş türk sülalələrinin tarixində də görünmüşdür.

Eyni amil Əməvilər zamanında Şamda, onlardan sonra xilafət mərkəzini, qədim İran mədəniyyətinin ocağı olan bir sahədə yerləşən Bağdada köçürən Abbasilər zamanında İraqda ərəblər üzərində də təsir göstərmişdir: İslam cəmiyyət və idarəsi çöllükdən çıxaraq şəhərləşdikcə əski mədəniyyətə bağlı ünsürlərlə yunan və İran təsisatlarının təsirinə məruz qalaraq inkişaf etmişdir.

Min ildən bəri İslam Şərqindəki siyasi hakimiyyət, ümumən, türklərə məxsus olmaqla yanaşı bu hakimiyyətdəki sabitlik Türküstan çöllərindən ara-sıra gələn axınlar nəticəsində zaman-zaman çox mühüm sarsıntılara uğramış, məmləkət rəqabət aparan qüvvə və sülalələrin mübarizə səhnəsinə çevrilmişdir.

Biri digərini əvəz edərək bu yerlərdə səltənət quran türk sülalələri, ümumiyyətlə, köçəri tayfa başçıları tərəfindən təsis olunurdu. Ərəblərdən əvvəl qədim İran imperiyasının hökm sürmüş olduğu bu yerlərdə isə şəhər həyatı İranın qədim mədəni ənənələrinin təsirini daşıyırdı. Bu ənənələrlə üz-üzə gələn köçəri hökmdarlar istər-istəməz şəhərliləri və mədəniləşmiş digər ünsürləri idarə etmək üçün yerli məmurların bilik və təcrübəsinə möhtac idilər. Bu yerli elita isə feodal (dehqan) qəsrlərində qorunan fars dili və mədəniyyəti ilə təmasda idilər.

İnzibati və siyasi mülahizələrlə yerli məmurlara arxalanan türk hökmdarları, Abbasilərdə olduğu kimi yalnız yerli mədəniyyətin ictimai və daha çox siyasi təsisatlarının təsirinə düşməklə qalmırlar. Bunlar, eyni zamanda özlərinə ərəbcədən daha asan gələn fars dilini də qəbul edib, onu rəsmi və ədəbi həyatda mühüm bir mərtəbəyə qaldırırlar. Əslində, bu türklər İslamiyyəti və İslam mədəniyyətini daha çox Xorasandakı müsəlmanlaşmış fars elementlərinin və Mavəraənnəhrdə yerləşmiş İran mədəniyyətinin təsiri və müşayiəti ilə qəbul edirdilər⁴⁶.

Bağdad xəlifəsinin siyasi qüdrəti öz əlində saxladığı dövrlərdə İran təsiri fars dilini dinin və Quranın dili olan ərəb dilinin yerinə keçirəcək qədər irəliləmək imkanı toplamışdı. Siyasət etibarilə ərəb mərkəziyyətçiliyi ilə mübarizə və rəqabət edən türk sultanları isə çox təbii olaraq arxalandıqları yerli əyan zümrəsinin yaşadığı və yaşatdığı şəhərli “əcəm” adətləri ilə bərabər işlətdikləri ədəbi dili (fars dilini) də həm özləri qəbul edir, həm də onun yayılmasına şərait yaradırlar.

Beləliklə, türk hakimiyyəti altında yeni fars dili doğulur, fars mədəniyyəti və ədəbiyyatı canlanır. Türk sarayları da yeni doğulmuş bu “uşağa” dayəlik edirlər.

Yüzillər keçdikdən, türk köçəriləri yerləşdikdən və hərbi birləşmə həyatından çıxıb şəhərliləşdikdən sonra türk çadırı ilə obalarında yaşayan milli mədəniyyət kimi türk dilinin də saraylar və divanlarda yaşadılması barədə fikirləşilir.

İslamiyyətin amansız düşməni kimi çıxış edən monqollar ilk dövrlərdə ərəbcə ilə yanaşı farscanı da qadağan edib, onun yerinə monqol və uyğur türk dilini qoyurlar. Elxanilərdən Qazan xanın dövründə monqollar İslamiyyəti qəbul etdikdə fars dili yenidən işlənmək hüququ qazanırsa da, onunla yanaşı türk dili də inkişaf edir və mövqeyini möhkəmləndirir.

Teymur fəthlərindən sonra Teymurilərin təşəbbüsü ilə saraylar türkləşməyə başlayır. Nəticədə, türk ziyalıları ilə hakim siniflər arasında farsların klassik ədəbiyyatına bənzər klassik türk ədəbiyyatına qayğı göstərməyə bir ehtiyac yaranır.

Şirəsini, köklərini türk xalqları içərisində yaşayan milli təsisatlardan alan və digər ictimai amillərlə də güclənən bu ehtiyacın getdikcə əhəmiyyət kəsb edən təkamülü nəticəsində, nəhayət, Şərqdə Hüseyn Bayqaranın sarayı ilə vəziri Əlişir Nəvainin məclislərində, Qərbdə isə Azərbaycanda hökm sürən Ağqoyunlu Sultan Yaqubun, sonra da Səfəvi şahlarının (ilk dövrlərdə)⁴⁷ saraylarında klassik türk ədəbiyyatı yüksəlmiş olur.

Cığatay türkcəsi ilə azəri türkcəsinin inkişafı XVI əsrdən sonra bir sıra siyasi dəyişikliklər üzündən nisbətən yavaşıdığı halda Anadoluda qurulmuş böyük imperiyada Osmanlı türkcəsi təbii təkamülü ilə irəliləmiş və bütün qüvvəsi ilə çiçəklənərək nəhəng bir ədəbiyyat meydana gətirmişdir.

Yeni müsəlman-İran ədəbiyyatının türk hökmdarları və dövlət adamlarının himayəsi altında meydana gəlməsi bizi maraqlandıran dövrlərə aid ədəbi sənəd və abidələrin səthi araşdırılması ilə də nəzərə çarpır. Klassik İran ədəbiyyatının əsas əsərləri bu və ya digər türk xaqan və sultanına ithaf edilmişdir. Bundan başqa türklərə məxsus keyfiyyətlər fars ədəbiyyatının məcazi ifadələrində çox mühüm bir yer tutur. Hətta türk hökmdarlarına aid şəxs və ya soy adları belə şairlərin dilində məcazi bir ifadə kimi işlənmişdir⁴⁸.

Öz aralarında bitməz-tükənməz rəqabətlər üzündən daim çarpışan köçəri sülalələrin bir-birini əvəz edən hakimiyyətləri nəticəsində müsəlman Şərqinin həyatı, müəyyən tarixi dövrlərdə, qanlı hadisələr və böyük siyasi dəyişikliklər içərisində keçmişdir. Bu səbəbdən bizi maraqlandıran coğrafi ərazi üzərinə təsir göstərən mədəni mərkəzlər də zaman-zaman dəyişmişdir. Bu dəyişmə ilə əlaqədar olaraq Şərq İslam mədəniyyəti hər dəfə müəyyən bir mərkəzdən himayə olunmuşdur. Bu rol XII əsrdə Azərbaycana keçmişdir.

V

AZƏRBAYCAN XII YÜZİLLİKDƏ

XII əsr böyük Səlcuq imperiyasının süqut dövrünə təsadüf edir. Məlikşahdan sonrakı vərəsəlik qovğaları üzündən tənəzzül edən böyük səltənət yerli əmirliklər və atabəyliklərə parçalanmışdı. Məhz bu dövrdə İslam Şərqi Qərbdən xaçpərəstlərin, Şərqdən isə bütpərəst monqolların basqınlarına məruz qalmış, əsrlik mədəniyyət süquta üz qoymuşdu.

Bu qarışıqlıq və səbatsızlıq dövründə Anadoludakı Konya sultanlığı kimi Şirvan şahlığı ilə Azərbaycan nisbi əmin-amanlıqda qalmış, Şərq İslam mədəniyyətinin, xüsusən, klassik İran ədəbiyyatının önəmli sığınacaqlarından biri olmuşdur.

Gəncə ilə Şamaxı bu dövrdə Yaxın Şərqin bir mədəni mərkəzi idilər. Əslində, şeirin ən parlaq nümayəndələri və İran ədəbiyyatında mühüm yer tutan ustadlar burada yaranmış məktəbdə yetişmişdilər.

Məmləkətin o zamankı ədəbi mənzərəsi haqqında ümumi bir təsəvvür verə bilmək üçün Nizami ilə müasir, Şirvan şahlığı və Azərbaycan atabəyliyi sarayları ilə əlaqədə olmuş ən mühüm şairlərin bir siyahısını gözdən keçirək:

1. Əbül-Üla Gəncəvi – Şirvanşahlardan Məhəmməd Mənuçöhr ilə oğlu Axsitanın saraylarına mənsub şairlərindən Xaqani və Fələki onun şagirdləridir. Xaqanidəki böyük şairlik istedadını görərək onu Şirvan şahına təqdim edən və ona “Xaqani” təxəllüsünü verən odur. Şeir biliciləri Əbül-Ülanın böyük bir əhatə və sənətkarlıqla yazılmış əsərlərini Xaqaninin əsərlərinə bərabər tuturlar. Müasirləri ona “şairlər ustadı” demişlər. Fəxriyyələrindən birində “Gəncəlilər mənimlə fəxr edirlərsə, yeri var” – deyir⁴⁹;

2. Xaqani Şirvani – Narahat və coşqun bir həyat yaşamış bu şair klassik İran ədəbiyyatının məşhur simalarındandır. Onun Şirvanşah Axsitanın rus basqınçılarına qarşı müharibədəki qələbəsini təsvir edən parlaq qəsidəsi məşhurdur. Şirvan şahlarından əlavə Xaqaninin Azərbaycan atabəylərindən Qızıl Arslana yazdığı qəsidə də məlumdur. Şərq tənqidçiləri içərisində Xaqanini qəsidədə Ünsüri və Ənvəridən yüksək tutanlar vardır. Qərb tədqiqatçıları arasında da Xaqaninin sənəti, üslubü, həssaslıq və yaradıcılıqdakı qüdrəti təqdir olunur. 1864-cü ildə fransız dilində nəşr etdiyi bir ədəbi risaləsində Xanıkov, Xaqanini böyük fransız şairi V.Hüqoya bənzətmişdir⁵⁰;

3. Fələki Şirvani – Şirvan diyarında doğulmuş şair Xaqani kimi həm Əbül-Ülanın şagirdi, həm də yenə onun kimi Şirvan sarayının şairidir. Fələki şairlikdən əlavə həm də dövrünün məşhur astronomlarındandır; təxəllüsünü də bu münasibətlə “Fələki” götürmüşdür. Şeirlərində ulduzlara və səma cisimlərinə aid bir çox təşbeh və istiarələr işlətmişdir. Onu şairlikdə Xaqaniyə bərabər tutanlar olmuşdur;

4. Mücirəddin Beyləqani – Arranın qədimdə məşhur şəhərlərindən Beyləqanda yaşadığı üçün Beyləqani kimi tanınmış Mücirəddin Azərbaycan atabəylərinə mənsub şairlərdəndir. Atabəylərin birincisi Eldənizə və onun oğlu Məhəmməd Pəhləvana yazdığı qəsidələr məlumdur. Mücirəddini şairlikdə və üslubda böyük müasirləri Xaqani və Nizami səviyyəsində görənlər vardır. Şairi təqdir edənlər arasında ədəbiyyatda böyük səlahiyyəti olan Xosrov Dəhləvi də vardır ki, onu sənət aləmində Xaqanidən belə üstün tuturlar;

5. Qivami Mütərrizi – Nizaminin tərcümeyi-halına həsr edilmiş fəsildə gəncəli olan həmin şair haqqında ayrıca bəhs edəcəyik. Onun Azərbaycan atabəyi Qızıl Arslana həsr etdiyi qəsidəni sənətdən başı çıxanlar möhtəşəm sənət əsəri kimi təqdir edirlər;

6. Zəhir Faryabi – Əslən türküstanlı olan bu şair Azərbaycan atabəyləri zamanında saraya mənsub olub, Məhəmməd Cahan Pəhləvan ilə Qızıl Arslana qəsidə və mədhiyyələr yazmışdır. Zəhirin qəsidə və qəzəllərdən ibarət olan divanı:

Divani-Zəhiri-Faryabi

Dər Kəbə bedozd əgər beyabi⁵¹.

beytindən göründüyü kimi klassiklər tərəfindən çox bəyənilmiş və məşhur olmuşdur. Onun Qızıl Arslana yazdığı qəsidədən bir beytini şahid gətirmək olar. Həmin beytin məzmunu və təşbihi yüksək sənət sahibi olduğuna gözəl bir nümunədir⁵²;

7. Əsirəddin Əxsikəti – Bu şair də Türküstandan gələrək Atabəylər zamanında Azərbaycanda yaşamış və o zamanın məşhur şairlərindən olub, himayəsini gördüyü Azərbaycan Atabəylərinə mədhiyyələr yazmışdır⁵³;

8. Seyyid Zülfüqar Şirvani – Eldənizlərə mənsub şairlərdəndir;

9. Yusif Füzuli;

10. Şafur ibn Məhəmməd;

11. Fərrux Şirvani;

12. “Nizam ət-təvarix” kitabının müəllifi Qazi Beyzavi;

13. Kəmaləddin Naxçıvani;

14. Seyyid İzzəddin Ələvi və başqaları o zamankı ədəbiyyat səmasında parlayan ulduzlardandır.

O dövrün parlaq şairlərindən Məhsəti xanımı da bu işıqlı sənətkarlar arasında mütaliə edə bilərik. Gəncə xətibinin oğlu şair Əmir Əhməd ilə evli olan bu qadın Gəncənin yoxsul bir ailəsində böyüməsi və yetişməsinə baxmayaraq öz zəka və istedadı sayəsində zəmanəsinin ən yüksək təbəqəsinə qalxmış, saraylara yol tapmışdır. Musiqidəki məharəti, söhbət əsnasındakı hazırcavablığı onu Sultan Səncərin məclislərinə gətirib çıxarmışdır. Məhsəti Gəncəvi xəyyamvari rübailəri və yüksək lirizmi ilə məşhurdur.

Ölkənin ümumi vəziyyəti və mədəni durumu həmin fəaliyyət ilə ahəngdar idi. Mənuçöhr Axsitan zamanındakı Şirvan kiçik ölçüdə Sultan Mahmud dövründəki Qəznəni andırırdı⁵⁴.

Mühüm ticarət mərkəzi olan Şirvan (Şamaxı) memarlıq abidələri, bağ və bağçıları ilə məşhur idi.

Gəncəyə gəlincə qeyd etmək lazımdır ki, Arranın keçmiş paytaxtı Bərdənin⁵⁵ dastanlar mövzusu olan sərvət və var-dövlətinin varisi olan həmin şəhər o zamanın ən şöhrətli mərkəzlərindən biri idi. İstəxrinin verdiyi məlumata görə, 1139-cu ildə baş vermiş zəlzələdə 300 minə qədər əhali həlak olmuşdu. Bunu nəzərə alanda qədim Gəncənin nə qədər böyük mərkəz olduğu aydın olur.

Həmdullah Qəzvininin verdiyi xəbərə görə, Gəncə Orta Asiyanın ən gözəl şəhərlərindən biri sayılırdı. İbn əl-Əsir isə (XI əsrin tarixçisi) həmin yeri “Arran şəhərlərinin anası” adlandırmışdır. O dövrdəki Gəncənin sadəcə olaraq böyüklüyü və abadlığı haqqında deyil, etnik vəziyyəti haqqında da geniş məlumatımız var. 1170-ci illərdə Gəncənin bir böyük Türklər (Türkmən) şəhəri adlandırıldığını İbn Əzrəq öz əsərində qeyd etmişdir⁵⁶. Məşhur tarixçi Nəsəvi də həmin tarixdə Arran ilə Muğanda “türklərin (azərbaycanlıların) qarışqa kimi çox olduqlarını” yazmaqdadır.

Azərbaycanın XI əsrdə türkləşmiş (azərbaycanlılaşmış) olması o dövrün ədəbi abidələrində də sabit şəkildə göstərilmişdir. Məşhur Dədə Qorqud qəhrəmanlarının gəzib-dolaşdıqları başlıca sahə Azərbaycandır; bu dastandakı əlamət və realilər Azərbaycan əlamət və realiləridir; dastanlarda işlənmiş ləhcə də azəri türkcəsidir. Oğuz boylarının X və XI əsrlərdə Azərbaycana gəlmələri ilə bağlı olan bu dastanların XII yüzillikdə Azərbaycan xalqına məlum olduğuna inanıla bilər. Nizami mənzumələrində Dədə Qorqud dastanlarındakı motivlərdən bəzilərinə rast gəlməyimiz də fikirlərimizin həqiqətə uyğun olduğunu göstərir⁵⁷.

Nizaminin əsərlərini yazdığı fars dilinə daxil olmuş türk sözləri haqqında öz yerində təfsilatı ilə bəhs edəcəyik. Lakin yalnız Nizami deyil, onun Xaqani kimi müasirlərinin mənzumələrində də türk sözləri çoxdur⁵⁸. Təkcə şairlər yox, hətta öz nəsillərini qədim İran şahları Kəyanilər sülaləsinə bağlayan Şirvanşahların saray və ailələri içərisinə də türk dilinin daxil olduğunu açıq-aydın görürük.

Xaqani mərsiyələrinin birində Şirvanşahın qızı Alçiçək adlı bir şahzadəyə ağı demişdir. Qızına türk adı qoyan bir hökmdarın sarayında türkcə danışılmadığını necə iddia etmək olar?

Gəncə böyüklüyünə uyğun bir sərvətə də malik imiş; 1221-ci ildə gəncəlilər verdikləri qızıllar hesabına şəhəri monqolların talanından xilas etmişlər⁵⁹.

Gəncə gözəl sənət əsərləri ilə məşhurdur. Hazırda Gürcüstanın Kutaisi vilayətinin Gelati monastırında saxlanan və yüksək sənət əsəri olan Dəmir qapı XII əsrin birinci yarısında zəlzələ zamanı (30 sentyabr 1139 – red.) gürcü kralı Dimitri tərəfindən xarabazara çevrilmiş Gəncədən qəsb edilib Gürcüstana aparılmışdır⁶⁰.

Bu qısa qeydlərdən Şirvanşahlarla Pəhləvanilər (Atabəylər) dövrü XII əsrdə Azərbaycanın qabaqcıl bir ədəbiyyat mərkəzi olduğu aydın olur; yıxıb-dağıdan zəlzələlər, yandırıb-yaxan müharibələrə baxmayaraq az da olsa, Təbrizdə, Bakıda, Naxçıvanda və başqa yerlərdə indiyə qədər ucalan memarlıq abidələri öz mötəbər şahidlikləri ilə ölkənin o zamankı əzəmətini təsdiq edir.

XII əsrdə yalnız Azərbaycan deyil, bütün Qafqaz nisbi rifah içində yaşamışdır. Bu baxımdan Gürcüstan krallığı da tarixinin parlaq bir çağını – kraliça Tamar ilə şair Rustavelinin dövrünü yaşayırdı. Bu dövrdə Gürcüstan və Azərbaycan arasında geniş surətdə bir dostluq və səmimiyyət var idi. Bu yaxşı münasibət, xüsusilə, Şirvan şahları və Gürcü kralları arasındakı qohumluq əlaqəsi ilə qüvvətlənmişdi.

Şirvanşah Axsitanın anası gürcü kralı IV Davidin qızı idi. Gürcü salnaməçilərinin dediklərinə görə, Axsitanın ruslar əleyhinə qazandığı zəfərdə gürcülər bir müttəfiq sifəti ilə iştirak etmiş və həmin qələbənin şəriki olmuşlar.

İki ölkə arasında mədəniyyət sahəsində daha çox və böyük əlaqələr var idi. Yaxın Şərq mədəniyyəti təsiri altında olan Gürcüstan sarayında şairlərə göstərilən himayə Azərbaycanda mövcud olan ənənə və dəbə təqliddən irəli gəlirdi⁶¹. Tiflisdə kral David tərəfindən müsəlman şair və sufilər üçün bir mədrəsə tikilmişdi. Tamarın özü şəxsən o zamankı Azərbaycanda himayə edilməklə yaranan ədəbiyyatın xüsusi təsiri altında idi⁶². Gürcüstanın böyük şairi Şota Rustaveli Yaxın Şərq mədəniyyəti ilə möhkəm əlaqələr və çarpaz düyünlərlə bağlı olub, azərbaycanlı müasirlərindən və şəxsən Nizamidən ilham almışdır⁶³.

Qafqaz Qərb və Şərq mədəniyyətinin qarşılaşdığı bir keçid idi. XII yüzillikdə bu keçid hər iki mədəniyyətin qarşılıqlı təsirini bilavasitə duymuşdur. Əsərini gürcücə yazmış Şota Rustaveli məzmun və ideyalarını, demək olar ki, bütünlüklə Şərqdən alaraq xristian ikən müsəlmanlaşmışdır. Hətta onun müsəlman olduğu haqda bir çox rəvayətlər vardır. Fanatik keşiş və din xadimləri Şota Rustavelinin əsərləri “xristianlığa ziddir” deyə onu xristianlıqdan və kilsədən rədd etmişlər⁶⁴. Halbuki əsərlərini farsca yazmış Şirvanlı Xaqani müsəlman olmağına baxmayaraq əsərlərində xristianlığın bir çox ideyaları və terminlərinə bolluca yer vermişdir. Müsəlman Qafqazı ilə xristian Qafqazı arasındakı bu qarşılıqlı ünsiyyəti biz dövrünün ən böyük nümayəndəsi olan Nizamidə də görürük. Hissiyyatca türk və müsəlman olan şairin yaratdığı ən gözəl obrazın – Şirinin qafqazlı bir erməni şahzadəsi olması təsadüfi deyildir.

VI

MİLLİYYƏT BAXIMINDAN ƏDƏBİYYATDA FORMA VƏ MƏZMUN

Şərq və Qərb tədqiqatçıları tərəfindən Nizami daha çox İran ədəbiyyatı nümayəndəsi kimi öyrənilmiş və onun şəxsiyyəti yalnız həmin sifət ilə tanınmışdır.

Kök salmış bu yanlış təsəvvürə baxmayaraq Nizami bizim qənaətimizcə, Azərbaycan şairidir və bu həqiqət yalnız onun “Gəncəvi” olmasından irəli gəlmir.

Gəncəli Nizaminin bütün varlığı ilə Azərbaycanla bağlı olmasını onun tərcümeyi-halını yazarkən imkan dairəsində aydınlaşdıracağıq. Onun mənəvi varlığından bəhs edərkən demək lazımdır ki, yazdığı dilin farsca olmasına baxmayaraq şairin daşıdığı hissiyyatı ilə işlədiyi mövzular onun Azərbaycan duyğularından doğmuş bir zövqə sahib olduğunu göstərməkdədir.

Burada biz yaşadığımız günlər üçün aktual olan bir məsələyə toxunmalıyıq – Ədəbi bir əsərin milli olması üçün yalnız onun formaca milli olması kafidirmi? Yoxsa bir əsəri milliləşdirən ruh, məna və məzmundur?

Bizim qənaətimizcə, yalnız forma kafi deyil və formanın böyük əhəmiyyətinə baxmayaraq o, zəruri də deyildir. Hər bir əsəri milliləşdirən onun məzmunu və daxili varlığının milli olmasıdır. Bu iki amil arasında ahəng olmadığı təqdirdə, bizə görə, əsəri milliləşdirən amil formadan çox məzmun və özlüyü, başqa ifadə ilə desək, dildən çox məna və məzmundur. Yabançı, özgə dildə yazılmış bir əsər daşıdığı məna və ruha görə müəyyən şərtlər içində milli ola bilir. Əsrimizin ədəbi hadisələri arasında bu müddəanın misallarını istədiyimiz qədər tapa bilərik. Hər hansı bir əsəri yazıldığı dilə görə həmin dildə danışıb yazan xalqın milli əsəri kimi qəbul edilməyi lazım gəlsə, iyirmi ildən bəri Azərbaycan türkcəsi ilə yazılmış bir çox cəfəngiyyatı (sovet ideologiyasına xidmət etmiş sifarişli ədəbiyyata işarədir – Ə.Q.) ədəbiyyat deyə qəbul etməmiz lazım gəlir. Və ya belə olursa, onda Osmanlı klassiklərindən bir çoxu kimi Nəfinin:

Türkə haq çeşmeyi-irfanı haram etmişdir,

Eyləsə hər nə qədər sözlərini sehri-həlal;

və ya:

Necə söz söylənür ol yerdə kim şair sanur kəndin,

Qələtpərdazi – məna bir müzəvvir Türki-layəfhəm⁶⁵.

beytlərinə bənzər və bunlardan daha kəskin bir türk düşmənliyi ilə tanınmış, “türk” sözünü bayağılığın, qəddarlığın, idraksızlığın, kobudluğun qarşılığı olaraq işlətmək çirkinliyini və murdarlığını göstərən bir çox türkcə yazan şairlərin divan ədəbiyyatına keçmiş misra və mənzumələrini də “milli ədəbiyyat” kimi qəbul etməliyik.

Yaxşı məlumdur ki, finlərin məşhur vətənsevər şairləri əsərlərini isveç dilində yazmışlar, lakin buna baxmayaraq onlara milli şair kimi qəhrəman Finlandiyanın paytaxtında heykəllər ucaltmışlar. Bunun kimi ingilis hakimiyyətinə qarşı milli azadlığı tərənnüm edən İrlandiya ədəbiyyatı da müəyyən bir zamanda ingiliscə yazılmışdır⁶⁶. Həmin vəziyyətə Hindistan şəraitində də rast gəlirik. Rabindranat Taqorun hind varlığını və mədəniyyətini müdafiə edən ingiliscə yazdığı əsərlər, şübhəsiz ki, milli əsərlərdir.

Bu şəkildə düşünərkən formanın əhəmiyyətini azaltmaq niyyətində deyilik. Dilin çox zaman millilik nöqteyi-nəzərindən məzmun üzərində üstünlüyü olduğunu bilirik. Ancaq “sənət sənət üçün” deyil, “qayə üçündür” düşünən və deyənlərin sıralarında olduğumuz üçün ədəbi bir əsərin milliliyini təyin edərkən formadan, yəni dildən çox onun məğzinə, özəyinə, yəni məzmun və mənəviyyatına üstünlük veririk. Nizaminin dövründə formanın bizim zamanda olduğu qədər milli bir əhəmiyyəti yox idi. Fars dili yalnız farslara deyil, müəyyən bir coğrafi ərazidə yaşamış bütün millətlərin oxuyub-yazanlarına, ziyalılarına məxsus bir dil idi. Eyni zamanda o dövrdəki “milli ruh”lar da bugünkü qədər kəskin şəkildə bir-birindən ayrılıb büllurlaşmamışdı. Yalnız xüsusi diqqət və araşdırmalarla təyin oluna bilən milli özünəməxsusluqların kəskin tərəfləri müştərək din və mədəniyyət təsiri ilə yumşaldılmışdı. Buna baxmayaraq qəbul etmək lazımdır ki, şüurda olmasa da, şüur altında milli varlıq və özünəməxsusluqlar o zamanlarda da öz təsirini göstərməkdən geri qalmamış və bu müştərək formaya baxmayaraq ədəbi əsərlərin ruh, məna və məzmunları üzərində dərin izlər buraxmışdır.

VII

NİZAMİ – AZƏRBAYCAN ŞAİRİ

Nizaminin yaradıcılığı forma baxımından Azərbaycana nisbətdə milli deyilsə də, hissiyyat, duyğu, düşüncə, şüur və şüuraltı varlığı ilə öz yetişdiyi mühitə dərindən bağlıdır.

Bu bağlılıq onu bizim gözümüzdə azərbaycanlı bir şair olmaqdan başqa bir Azərbaycan şairi də etmişdir.

İran ədəbiyyatının müəyyən nöqteyi-nəzərdən, bəlkə də, ən böyük simasını təşkil edən Nizami əsərlərini ən gözəl fars dilində yazması bizə yuxarıda qeyd etdiyimiz mülahizə və mühakiməmizdən imtina etməyə əsas vermir və Nizamini xüsusi görüş nöqtəsindən tədqiq edib incələməkdən əl çəkdirə bilməz; çünki onun zamanında fars dilinin Yaxın Şərq və Orta Asiya üçün millətlərarası bir ədəbi dil olduğunu yaxşı bilirik. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, İran ədəbiyyatının ustad və böyük sənətkarları arasında farslar qədər (bəlkə də, daha çox – red.) türklərin də mühüm bir yer tutduğu bizə yaxşı məlumdur.

Əsərlərini araşdırdıqca Nizaminin fars millətçiliyindən uzaq olub, türk sevgisi ilə dolu, Zaqafqaziya mühit və şəraitinə bağlı, yurdunun tarixi müqəddərat və geosiyasətindən doğan daimi qayğılarda məşğul olduğu aydın görünür ki, beləliklə də, o, əlbəttə, bir A z ə r b a y c a n ş a i r i d i r.

Nizami öz mühitinin onun qədrini bilməyib, böyüklüyünü qiymətləndirmədiyi haqda söz açarkən əsərlərinin bir yerində (“Yeddi gözəl”də – red.) “türkcəsinin” (“torkiyəmra” – “mənim türklüyümü”) anlaşılmadığından şikayət edir. “Türklüyü” burada məcazi şəkildə yüksək söz mənasında işlədən dahinin danışıq dilinin həqiqətdə türkcə olmadığını heç kimsə isbat edə bilməz. Şairin o zaman Azərbaycanda artıq böyük və geniş kütlələr təşkil edən türklər arasında yetişmiş olduğunu, boya-başa çatdığını bilirik. Bunun izlərini əsərlərində rast gəldiyimiz və dəfələrlə işlədilmiş “türklük” söz və məfhumundan da hiss edirik⁶⁷.

Təkrar edirik: əsərlərini farsca yazmış olmasına rəğmən Nizaminin qeyd etdiyimiz kimi məzmun və hissiyyat baxımından azərbaycanlı bir türk zehniyyəti daşıdığını oxucularımız bu səhifələri çevirdikcə açıqca görəcəklər.

VIII

NİZAMİNİN YARADICILIĞI

Nizami təkcə klassik İran ədəbiyyatında deyil, bütün dünya ədəbiyyatında müstəsna yer tutan parlaq bir şairdir. Onun şeiri həm özü yaratdığı yeni janr – eşq əfsanəsi, həm bu janrla tam ahəngdə olan məna – ruhi təhlil, həm özünəməxsus kəskin ifadəli – rəmzi dili, həm heç bir şeyi gözdən qaçırmayan qavrayışlı görüş – qüdrətli təsvir, həm yüksəklərdə uçan geniş təxəyyül – parlaq təşbeh, həm də təsadüfə yer vermədən hər şeyi incələyərək anladan və tək bir kökə bağlayan qavrayışlı fəlsəfə – vəhdəti-vücud nəzəriyyəsi ilə eni-boyu ölçüləməyən üstün bir əsərdir.

Bu əsərdə bizi özünə cəlb edən amil şair Nizaminin yanında eyni gözəllik, qüdrət və mətinliklə bərabər yeriyən filosof Nizamidir. Şairə böyük Hötenin təqdir etmiş olduğu dərinlik, təmkin, sakitliyini təmin edən onun bu müdrik munisi, öz sözü ilə desək, “əkdəş”idir.

N i z a m ə d d i n ləqəbini daşıyan Nizamidə Şərqin, bəlkə də, heç bir şairinə nəsib olmayan bir fikir nizamı vardır. Bu nizam başqa ifadə ilə desək, bu sistem incəliklərinə varılarsa, ahəngdar bir ideologiya və dünyagörüşü sistemindən ibarətdir. Elə bir sistem ki, 800 il bundan əvvəl düşünülmüş olmasına baxmayaraq yaşadığımız bu böhranlı günlərdə belə aktual deyiləcək qədər təzə və yenidir.

Tədqiqatımızın sonuncu bölməsi bu sistemin ana xətlərini aydınlaşdırmağa həsr edilmişdir. Orada xülasələşdirilmiş fikir sistemi oxucuların görəcəyi kimi bugünkü bəşəriyyətin susadığı “Nizami-aləm” (“dünya nizamı”) baxımından belə yeni və əbədi məsələləri ehtiva etməkdədir.

İnsanlığın şərəfini biliyi sevməkdə, fərdin səadətini cəmiyyət üçün çalışmaqda görən, hissənin mənafeyini tamın salamatlığında axtaran şair dövləti ictimai ədalət qurmağa borclu bir varlıq kimi qəbul edir.

Millətlər və dövlətlərarası nizam və ahəngə gəlincə bu, onun fikrincə, “millətlərin dillərini ancaq vasitəsiz anlamaqla təmin edilə bilər”.

Hər böyük və həqiqi sənətkar kimi Nizami də millilik və vətənsevərlik xüsusiyyətini daşımaqla bərabər yaratdığı ədəbi obrazlarla təlqin etdiyi fikir meydanında milli çərçivədən kənara çıxmış, bütün bəşəriyyətə şamil olan duyğularla həyəcanlanmış, millətlər və ölkələrin fövqündə olduğu kimi dövrlər və əsrləri yarıb keçən yüksək və dünyaya şamil bir qayğıya cavab verə biləcək “söz”ü tapmağa çalışmışdır. Bizim qənaətimizcə, bu “söz” İskəndərin möcüzəsində tapılmışdır. Bu möcüzə bugünkü insanlıqla birlikdə bizim də gerçəkləşməsini görmək istədiyimiz idealdır:

– Millətlərə sadə, mənəvi avtoritet ilə nüfuz etmək və ruhlarını anlayaraq varlıqlarına qarşı ehtiram göstərmək!

IX

UNUDULMUŞ NİZAMİ

Bir tərəfdən İslam Şərqinin uğradığı ümumi gerilik, o biri tərəfdən isə çarizm istilasının zülm və istismarı nəticəsində öz keçmişini və bu keçmişdəki mədəni nailiyyətlərini unutmuş Azərbaycan Nizamini də yaddan çıxarmışdı.

Gəncənin yaxınlığında yıxılıb-tökülmüş bir məzar vardı. Bu məzar uşaq arzulayan qısır qadınların uşaq dilədikləri bir “Şeyx”ə mənsubdu. Bu “kəramətli türbə”nin bütün Şərqin olduğu qədər Azərbaycanın da başını ucaldan böyük bir şairin əbədi yatağı olduğunu bilənlərin sayı azdı.

Bu şairin, eyni zamanda böyük Azərbaycan şairi olduğunu isə bilən, bəlkə də, heç yoxdu.

Milli oyanış dövrünə daxil olan yeni Azərbaycan da Nizamini layiqincə mənimsəmək üçün yetişməmiş və farsca yazmış olduğunu nəzərə alaraq onun haqqında düşünməyi milli vəzifələrdən xaric, sonrakı işlərdən saymışdır.

Bununla bərabər obyektiv olaraq onu da qeyd etmək lazımdır ki, Nizami düşünən azərbaycanlılar tərəfindən büsbütün unudulmamışdır: məsələn, 1910-cu ildə Gəncə Dram Cəmiyyəti dahi həmyerlisini yada salıb onun xaraba türbəsini təmir etmək üçün bir kitabça çap edərək könüllü şəkildə vəsait toplamaq təşəbbüsündə olmuşdur. Şərqşünas A.Krımskinin qeyd etdiyi⁶⁸bu hadisə ilə bərabər mötəbər gəncəlilər, eşitdiyimizə görə, həmin məqsədlə bir neçə min manatdan ibarət olan bir məbləğ də toplamışlar.

Milli istiqlal dövründə də Nizami haqqında düşünüldüyünü müasir formada bir heykəl layihəsinin mövcud olması haqda Azərbaycan hökumətinin sabiq xarici işlər nazirinin müavini Adil xan Ziyadxanın çap olunmuş bir xatirəsindən xəbər tuturuq⁶⁹. Heyif ki, hadisələr bu layihənin yerinə yetirilməsinə imkan vermədi.

Halbuki Nizami həm azərbaycanlılıq, həm də türklüyə təsəvvür olunacağından daha ciddi, çox və səmimi düyünlərlə bağlıdır. Azərbaycan vətəndaşları kimi türk milliyyətinin də şairlə yaxından maraqlanması üçün təbii və həyati səbəblər vardır.

Azərbaycan hökmdar və şahlarının ehtiram və lütfkarlığını görüb, kitablarını onların adına bağlayan bir şairin Azərbaycan vətənpərvərliyində oynayacağı mənəvi rolun kiçik olmayacağı aşkar bir həqiqətdir. Hansı mənəvi varlıq və tarixi iftixar Azərbaycana Nizami xatirəsindən daha yüksək və dünyaya şamil olan bir dəyəri təmin edə bilər?

Nizami kimi bir mədəni dəyəri hansı azərbaycanlı vətənpərvərlik ənənəsi çərçivəsindən kənara çıxara bilər? Hansı yurdsevər və şüurlu bir azəri türkü Nizami ilə öyünməyə bilər?!⁷⁰

Nizami azərbaycanlıların yalnız məmləkətçilik deyil, milli duyğularını da oyandıracaq bir şəxsiyyətdir. Bu şəxsiyyətlə təkcə azərbaycanlılar deyil, bütün türklərin öyünmələri gərəkdir. Dilinin farsca olmasına rəğmən heç bir şairdə türklük Nizamidə olduğu qədər ideallaşdırılmış deyildir.

Kitabımızın müəyyən bölməsində təfsilatı ilə təkrar edəcəyimiz “gözəl ilə böyüyə türk, gözəllik ilə böyüklüyə türklük, gözəl və böyük sözə türkcə, gözəllik və böyüklük diyarına Türküstan” deyən bir şairə hansı ağız “o, türk deyildir” deyə bilər?

Onun yaşadığı zaman və şəraitdə dilin əhəmiyyəti yox idi; əhəmiyyətli olan hissiyyat idi. Hiss baxımından isə Nizaminin türklüyünü isbat edən dəlillər bir deyil, minlərcədir.

X

NİZAMİYƏ BORCUMUZ

Azərbaycanın bu böyük oğluna can və ürəkdən bağlanmaq, ona aid maddi və mənəvi xatirələri Vətən və milləti birləşdirən bir müqəddərat kimi mənimsəmək, əsərlərini diqqət və ehtiram ilə öyrənmək, yaratdığı ədəbi tablo və timsalları müasir sənətin texnika vasitəsilə yenidən canlandırmaq, möcüzəli sənətindəki bütün incəliklərin zövqünə varmaq, yüksək ruhundakı böyüklük və dərinliyin həqiqi ölçülərini bilməyə çalışmaq, varlığın sirlərini araşdıran hikmət və fəlsəfəsini qavramaq, bir sözlə, öz zamanında anlaşılmadığından şikayət etdiyi “türkcə”sini anlamaq – budur vətənpərvər Azərbaycan ziyalılarının və milliyyətçi türklərin vəzifəsi!

Bu vəzifədən üzərimizə düşən hissəsini öz bacarığımız daxilində hazırladığımız və müharibə vaxtının yaratdığı çətinliklər, mövzu ilə bağlı qaynaqların hamısını əldə edib nəzərdən keçirə bilməməyimiz, nəticədə, istədiyimiz kamillik və dolğunluğa nail olmayıb, bizi qane edə bilməyən bu səhifələrin Nizaminin yubileyinə hədiyyə edilməsində başlıca məqsəd türkdilli gənc nəsildə Azərbaycanın bu böyük şairinə qarşı bir maraq oyatmaqdan ibarətdir.

Kitabımızın bu məqsədə nail olduğunu bilmək bizim üçün bir sevinc qaynağı olacaqdır.

M.Ə.Rəsulzadə

Buxarest, 10.VIII.1941

BİRİNCİ BÖLÜM

NİZAMİ KİMDİR?

Mənəm sözə istiqamət verən,

Ona ta qiyamət, qiyamət verən.

Nizami

I

NİZAMİNİN TƏRCÜMEYİ-HALI

Çöldən, dərədən bütün ərənlər,

Lütf ilə mənə salam edərlər.

Qalsam eyi, gər ila nəhayət,

Qəbrim qılınır mənim ziyarət.

Nizami

Nizami Azərbaycanın qədim paytaxtlarından olan Gəncədə doğulub, yaşayıb və dəfn edildiyi üçün Gəncəli Nizami mənasında işlədilən Nizamiyi-Gəncəvi adıyla tanınmışdır⁷¹.

Nizami “nami-müstəar” deyilən götürmə bir addır, əski sözlə desək, təxəllüsdür. Şairin əsl adı İlyasdır. Atası Müəyyəd oğlu Yusifdir. Anası şairin özünün qeyd etdiyi kimi “Rəiseyi-Kürd” olub, Gəncədə yaşamış Azərbaycan kürdlərindən olan bir ailənin qızı olmuşdur. Onun adı məlum deyil⁷². Qaynaqlarda qeyd olunmamışdır. Şairin ləqəbi Nizaməddin, künyəsi Əbu-Muhəmməddir.⁷³

Əski dövrlərdə yaşamış Şərqin bir çox məşhur şəxsiyyətləri kimi Nizaminin də nə doğulduğu, nə də öldüyü tarix dəqiq məlum olmadığı üçün həmin tarixlər yalnız təxmini olaraq təyin edilir. Şair 1141-ci ildə (hicri 535-ci il) anadan olmuşdur.

Nizami hələ uşaq ikən atasını, sonra isə anasını itirmişdir. O da tarixin bir “Dürri-yetimi”dir⁷⁴. Bu yetimin tərbiyə və bəslənməsini dayısı Xacə Həsən öz üzərinə götürmüşdür.

“Leyli və Məcnun” poemasının müqəddiməsində şair atası ilə anasından sonra dayısını da itirməyindən böyük kədərlə söhbət açmışdır.

Bəzi təzkirələrdə qeyd olunduğu kimi Nizami dayısının himayəsinə tək deyil, öz qardaşı Qivami Mütərrizi ilə birlikdə keçmişdir. Bəzi rəvayətlərə görə bu Mütərrizi Nizaminin qardaşı deyil, ya xalası oğlu, ya da əmisi oğlu imiş. Necə olursa-olsun, uğradıqları fəlakətə baxmayaraq gənclər öz zamanlarına görə yüksək təhsil almış və yaxşı yetişmişlər. Mütərrizinin öz parlaq qəsidələri ilə klassik ədəbiyyatda önəmli yer tutması da dediklərimizi təsdiq edir. Onun Azərbaycan atabəylərindən Qızıl Arslana yazdığı qəsidə, qəsidə ədəbiyyatında şah əsər sayılmaqdadır⁷⁵.

Nizaminin yüksək təhsil alması onun əsərlərindən və müasirləri tərəfindən ona “Həkim” (böyük, bilici, müdrik – red.) ləqəbinin verilməsindən aydın görünür. XII əsrin məşhur irfan sahələrinin hamısından əsərlərində əlamətləri görünən bu ensiklopedik bilikli adamın İslam elmləri ilə yanaşı yunan fəlsəfəsinin bütün hissələri ilə yaxından tanış olub bəhrələndiyi heç bir şübhə doğurmur. “İskəndərnamə”də bütün tanınmış yunan filosoflarının hamısını danışdıran şair onların “dünyanın yaranışı” haqqındakı fikir sistemlərini özünəməxsus şeir dili ilə xülasə etmişdir. Bundan əlavə şair tarixə, dinlərə, hikmətə, həndəsəyə, riyaziyyata, astronomiyaya, sehriyyat və əsatirə dair geniş məlumata sahib olduğunu göstərmişdir. Əsərlərini təşkil edən canlı səhifələr zamanının əsl bir ensiklopediyasıdır.

Şairin musiqi aləmində geniş biliyə malik olduğunu Barbədin Xosrov Pərvizə çaldığı otuz mahnının ustalıqla hərəsini bir beytlə təsvir etdiyindən, ədəbiyyat sahəsində olan dərin məlumatını “Kəlilə və Dimnə”nin təmsillərinin qırxını qırx beytə sığışdıra bildiyindən, İslam elmlərinin dərinliklərinə vardığını Quran, hədis, İslam peyğəmbərinin tərcümeyi-halı və onun haqqındakı rəvayətlərdən bol-bol iqtibaslarından, astronomiya aləmində böyük mütəxəssis olduğunu isə Məcnunun ulduzlara öz vəziyyətini şərh etməyindən öyrənirik. Həkimliyin, təbabətin mahiyyətini şair iki kəlmə ilə izah edir: “Nə az ye, nə də çox…”⁷⁶.

Əsərlərinə yazdığı müqəddimələrdən məlum olur ki, Nizami qədim dillərdən pəhləvi, nəsturi, yəhudi dillərini də bilirmiş. O, öz poemaları üçün topladığı materialları adi və geniş yayılmış sadə qaynaqlardan deyil, qeyd edilmiş qədim dillərdəki məxəzlərdən dəqiq araşdırmalar vasitəsilə əldə etdiyini bizə anlatmışdır.

Nizaminin dövründə İslam cəmiyyəti bir tərəfdən şiəlik və sünnilik məzhəbləri arasında gedən mübarizə, o biri tərəfdən isə sufilər və şəriətçilər arasındakı mübahisələr içərisində çalxalanırdı. Nizami Allaha inanan, Peyğəmbərə bağlı dindar və sadiq bir müsəlman idi. O, İslam cəmiyyətini parçalayan məzhəb və firqələrin apardığı mübarizənin fövqündə duran, dar fanatizm, səbirsizlik və təmkinsizlikdən uzaq kamil bir təbiət və əxlaq sahibi idi. O, “İmam Əliyə böyük məhəbbət bəslədiyi kimi Ömərə sevgidən də xali deyildi”⁷⁷.

Din sahəsində göstərdiyi bu müvazinəti o, fikir sahəsində də göstərirdi. Bir sufi sifətiylə sufiliyə çox yabançı olmadığı kimi tərki-dünyalıq istəyən dərvişlərə də özünü bağlamamışdı. İsrafdan və dünya nemətlərindən sui-istifadədən, bəd əməllərdən və hər cürə düşkünlüklərdən özünü qorumaqla bərabər o, həyatı sevirdi və həyat sevgisində özünəməxsus bir gözəllik tapırdı, gözəl yaşamağı ürəkdən diləyirdi.

Sufilikdəki seyr və süluk təhsilini kimdən alması, hansı şeyxlər tərəfindən irşad və hidayət edilməsi barədə şairin özü susub, bir söz deməmişdir; yalnız bəzi rəvayətlərdə onun Şeyx Əxi Fərrux Reyhani və ya Əxi Fərəc Zəncanidən dərs alması qeyd olunur⁷⁸. Tədqiqatçıların bir qismi Nizaminin sufi olmasını qəbul etməsələr də, onun sufiyanə həyat keçirməsi barədə bütün alimlər həmrəydirlər. O, yalnız şair deyil, eyni zamanda yüksək səviyyəli müdrik, bilici və şeyx kimi tanınmışdır.

Nizaminin müəllimləri sayılan, adları yuxarıda çəkilmiş Əxi Fərrux və ya Əxi Fərəc haqqında təzkirələrdə və tərcümeyi-hal kitablarında heç bir müfəssəl məlumat yoxdur. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi şairin öz əsərlərində də bu xüsusda heç bir xəbər yoxdur. Bu çatışmazlıq nəticəsində şairin mənəvi şəxsiyyətinin həqiqətdə hansı qaynaqdan ilham almış olduğunu göstərmək çətindir.

Müəllimləri sayılan şeyxlərin adlarındakı “Əxu” və ya “Əxi” komponentlərindən məna çıxaran bəzi müəlliflər Nizaminin ustadı olan şeyxin “Əxilik” təriqət və cəmiyyətinə mənsub bir mürşid olduğunu təxmin etməkdədirlər. “Əhli-fütüvvət” də deyilən bu əxilik cəmiyyəti üzvlərinin nə kimi fikir cərəyanını təmsil etmiş olduqlarını tədqiq edib incələmək dolayısı ilə də olsa, Nizaminin hansı və nə kimi ictimai və fəlsəfi bir məktəbə mənsub olduğu haqda bizə qəti olmasa da bir təsəvvür verə bilər.

Nizaminin dövründəki əxilər haqqında məlumat yoxdur. Yalnız İbn-Bəttutə XIV əsrdə yazdığı əsərində əxilər haqqında çox gözəl məlumat vermişdir². Bu məlumata görə “Əxilik hər yerdə: şəhər və kəndlərdə mövcud olub, Rum (yəni Anadolu) türklərinin yaşadıqları bütün ölkələrdə var imiş. Əxilər evsizlərə, yolçulara qayğı göstərər, acları yedirər, möhtaclara yardım edər, zülm və haqsızlıq edənləri isə öldürərlərmiş. İbn Bəttutə yazır: “Bu xüsusda bütün dünyada bunlardan daha çox qeyrət və qayğı göstərən başqa bir kimsə yoxdur”.