Казан ханлыгы / Очерки по истории Казанского ханства / Essays in the History of the Kazan Khanate

Оглавление

Михаил Худяков. Казан ханлыгы / Очерки по истории Казанского ханства / Essays in the History of the Kazan Khanate

Казан ханлыгы

Кереш

I бүлек. Ханлыкның шанлы вакыты (1438–1487)

Казан ханлыгының барлыкка килүе. Олуг Мөхәммәд

Олуг Мөхәммәднең варислары. 1467–1469 еллардагы сугыш

Гали хан. Рус тарафдарларының көчәюе

II бүлек. Рус кулы астында (1487–1521)

Мөхәммәд Әмин

Мамук хан. Габделлатыйф. Коләхмәд хөкүмәте

1505–1507 еллардагы сугыш

Мәңгелек солых. Шаһгали хан

III бүлек. Милли яңарыш дәвере (1521–1550)

Шәрык фиркасенең хакимлеге. Төркия протектораты

Русия белән берлек. Җангали хан. Гәүһәршад ханәкәнең вакытлы идарәсе

Җангалине тәхеттән төшерү. Катнаш хөкүмәт

Боерган сәед хөкүмәте. Шаһгали

Сафа Гәрәй. Үтәмеш Гәрәй. Сөембикә. Кузычак углан хөкүмәте

IV бүлек. Казан ханлыгының тар-мар ителүе (1551–1556)

Рус хөкүмәтенең яулап алу сәясәте

Кузычак угланның һәлакәте. Ходайкол углан хөкүмәте

1551 елның 14 август корылтае. Казан ханлыгын Русиягә кушу нияте

1552 елның 9 мартында булган түнтәрелеш. Чапкын Отуч хөкүмәте

Бәйсезлек өчен сугыш. Ханлыкның һәлакәте

Бәйсезлек өчен сугышның дәвамы. Гали Әкрәм

Казан азатлыгы өчен сугышлар

Казан ханнарының соңгы язмышы

Очерки по истории Казанского ханства

Предисловие

Глава I. Период могущества ханства (1438–1487 гг.)

Возникновение Казанского ханства. Улу-Мухаммед

Преемники Улу-Мухаммеда. Война 1467–1469 годов

Хан-Али. Усиление русской партии

Глава II. Эпоха русского протектората (1487–1521 гг.)

Мухаммед-Эмин

Хан Мамук. Абдул-Латыф. Правительство Кель-Ахмеда

Война 1505–1507 годов

Вечный мир с Россией. Хан Шах-Али

Глава III. Эпоха национального возрождения (1521–1550 гг.)

Господство восточной партии. Турецкий протекторат

Союз с Россией. Хан Джан-Али. Регентство царевны Ковгоршад

Низложение Джан-Али. Коалиционное правительство

Правительство сеида Беюргана. Шах-Али

Сафа-Гирей. Утямыш-Гирей. Регентство Сююн-Бике. Правительство оглана Кучака

Глава IV. Падение Казанского ханства (1551–1556 гг.)

Завоевательная политика русского правительства

Падение оглана Кучака. Правительство оглана Худай-Кула

Курултай 14 августа 1551 года. Проект присоединения Казанского ханства к России

Переворот 9 марта 1552 года. Правительство Чапкуна Отучева

Война за независимость. Падение ханства

Продолжение войны за независимость. Али-Акрам

Войны за освобождение Казани

Дальнейшая судьба ханов Казанских

Essays in the History of the Kazan Khanate

Foreword

Chapter I. Period of the khanate’s full might (1438–1487)

The Origins of the Kazan Khanate. Ulugh Muhammad

Successors of Ulugh Muhammad. The War of 1467–1469

Ali Khan. Rise of the Russian Party

Chapter II. The epoch of russian protectorate (1487–1521)

Muhammed-Emin

Mamuk Khan. Abdul-Latif. Government of Kel-Ahmed

The War of 1505–1507

Everlasting Peace with Russia. Shah-Ali Khan

Chapter III. The epoch of national revival (1521–1550)

The Rule of the Oriental Party. Turkish Protectorate

Union with Russia. Jan-Ali Khan. Regency of Princess Kovgorshad

Dethronement of Jan-Ali. Coalition Government

Government of Sayyid Beyurgan. Shah-Ali

Safa Giray. Utamish Giray. Regency of Syuyun-Bike. Government of Oglan Kuchak

Chapter IV. The fall of the kazan khanate (1551–1556)

Expansionist Policy of the Russian Government

The Fall of Oglan Kuchak. Government of Oglan Khudai-Kul

Kurultay of 14 August 1551. The Project of Annexation of the Kazan Khanate by Russia

Coup of 9 March 1552. Government of Chapkun Otuchev

The War of Independence. The Fall of the Khanate

Continuation of the War of Independence. Ali-Akram

Wars for Liberation of Kazan

Further Fates of the Kazan Khans

Отрывок из книги

Казан ханлыгының тарихы күп сәбәпләр аркасында кызыксыну уята. Зур дәүләтнең тарихы буларак игътибарга лаек булса, ул әле гомуми, шәркый һәм рус мәдәниятләренең тарихчылары өчен дә махсус әһәмияткә ия. Нигезендә борынгы мәдәният яткан хәлдә, көчле хәрби идарә урнаштырылганнан соң, әлеге дәүләт бик тиз арада көчәеп китә, әгәр дә Көнчыгыш Ауропаның икътисади үсеше аның өчен уңайлы булса, яшәеше дә озакка сузылыр иде. Казан тарихының барышы күп кимәлдә күрше рус дәүләтенең йогынтысына бәйле, һәм ул ике мәмләкәтнең үзара көрәшен чагылдыра. Боларның берсе күптән урнашкан икътисади мөнәсәбәтләргә бәйле рәвештә тотрыклы хәлдә булса, икенчесе әүвәл бик зәгыйфь, аннары бик тиз үсешкә ирешеп, икътисад өлкәсендә үзара баглы күршесен узып китә һәм, ниһаять, басып та ала.

Казан ханлыгының тарихы – күрше дәүләттән саклану тарихы ул. Шушы хәвеф аның эчке тормышына да биниһая тәэсир итә: икътисади мөнәсәбәтләр дәүләт организмын икегә бүлә, сәясәттә ике агым барлыкка килә. Бер як, тышкы дошманның басымына яраклашып, әүвәл – берлек, аннары ике дәүләтнең шәхси униясе рәвешендә уртак симбиоз булдырырга теләсә, икенче як, үзара тигезлекне танып, тулы бәйсезлек өчен көрәш алып бара. Ике якның әлеге алышы сәяси фикернең һәм дәүләти үзаңның үсешен тәэмин итә; гаҗәеп гыйбрәтле вакыйгаларга сәбәпче була, күренекле эшлеклеләрне тарих мәйданына чыгара – тарихчыларның игътибарын болар җәлеп итми калмаска тиеш. Икътисади яктан көчле дәүләтнең зәгыйфь күршене йоту процессын, ә зәгыйфь мәмләкәтнең исә исән калу өчен көрәшен өйрәнүчеләр өчен Казан ханлыгы тарихы бик шәп чыганак булып тора.

.....

Устюг отрядының Түбән Новгород гаскәре белән кушылуын ишеткәч, рус кенәзе яугирләрне яңадан коралландыра, азык һәм кием белән тәэмин итә дә Казанга янә һөҗүм итәргә боера. Гаскәрне җитәкләргә бөек кенәзнең борадәрләре Юрий белән Андрей килә. Август ахырында һөҗүм башлана, ә 1 сентябрьгә руслар Казанны чолгап ала, ләкин тиздән солых турында сөйләшүләр башланып, ике як та килешүгә ирешә. Рус тарихчыларының әйтүенчә, «Үзенең зур бәлагә калуын күреп, Ибраһим килешергә өнди башлый»[40]. Әмма солыхны казаннар гына теләгән дип әйтү дөрес булмас. Кара көзнең борын төбендә булуы һәм Казан янында озакка калу русларга да сугышчан дәрт өстәми, һәм алар «Казан белән тизрәк сугыш мөнәсәбәтләрен өзәргә теләгәннәр, чөнки аларның игътибарын бүтән, әһәмиятлерәк мөнәсәбәтләр җәлеп итә; Литва кенәзе Казимир Алтын Урда ханы Әхмәд белән бәйләнешкә керә»[41].

Солых шартлары рус хөкүмәтен канәгатьләндерә – ул «бөек кенәзнең һәм воеводаларның ихтыяры белән» урнаша. С. М. Соловьёв болай дип яза: «Бу ихтыярның нидән тәшкил булуын без белмибез, ханның 40 ел тупланган әсирләрне кире кайтаруы гына мәгълүм»[42]. Шулай итеп, рус хөкүмәтенең сугыш максаты ачыклана: ул казаннарга әсир төшкән рус кешеләрен коткарырга тели. Казан коллар сату белән шөгыльләнә, аларны Сарай һәм Төркестан базарларына озаталар. Коллар базарында иң төп товар рус әсирләре, аеруча хатын-кызлар була, боларны хәрәм йортлары (гаремнар) өчен сатып алганнар. Казан ханлыгы яшәү дәверендә рус хөкүмәте христианнарны коллыкка сатуны туктатырга омтыла. Һәм ике дәүләт арасындагы беренче зур бәрелештә үк үзенең шушы таләбен җиткерә. Әмма коллыкка алу тукталмый, чөнки ул илнең икътисади тормышында зур әһәмияткә ия булган: алар алпавытлар хуҗалыгында түләүсез эшләгәннәр, шәһәр кешеләренең өйләрендә һәм сәүдә-сәнәгать кярханәләрендә хезмәтче булып торганнар. Әсирләрдән күбрәк кара эш эшләтсәләр дә, һөнәрчеләрнең бәһасе югары йөргән. Казан дәүләтенең сәүдә һәм сәнәгатькә корылган икътисады күпсанлы әсирләргә ихтыяҗ кичерә. Сәнәгатьне үстерү өчен татар халкы арасында ирекле эшче куллар җитми һәм икътисади тормыш өчен чит илдән яуланган тоткыннарның эшләве котылгысыз бер шартка әверелә. Рус хөкүмәте бу күренеш белән даими көрәшә, һәм ике дәүләт арасындагы мөнәсәбәтләрдә әлеге хәл үзен бик нык сиздерә.

.....