Читать книгу Şəhid Ənvər Paşa - Nevzat Kösoğlu - Страница 1

Nevzat Kösoğlu

ŞƏHİD ƏNVƏR PAŞA

roman

Otuz iki ildir məsuliyyətimi paylaşan həyat yoldaşım Nurşənə…

ÖN SÖZ

Cümhuriyyət dövründə bir çox insan fərqli motiv və səbəblərlə Ənvər Paşa haqqında səhv və haqsız fikirlərə sahib olub. Bunların bir qismi cümhuriyyət əvvəli siyasi çəkişmələrin sonrakı zamanlara əks olunmasıdır. Demokratik həyatımız hələ savaş və qaralama üslubundan xilas ola bilmədiyi üçün bu təsirləri, hüznlə də olsa, görmək məcburiyyətindəyik.

Milli Mübarizə dövrünə xas bəzi çətinliklər və bunların gətirib çıxardığı mövqelər də səhv nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Ənvər Paşanın Türkiyəyə girmə ehtimalı qarşısında, M.Kamal Paşa bəzi tədbirlər görmüşdür. Bu mövqelərin doğruluğu yaxud haqlılığı müzakirə edilə bilər. Ancaq maraqlı olan bu səhv qəbul etmələri davam etdirənlərin, Milli Mübarizə aparanların deyil, onların arxasınca danışanlar olmalarıdır. Ziyalılarımın bu fərqi görmələri lazımdır. Yaxın tariximiz, ən ciddi işlərdə belə aktual siyasətin dünyagörüşlərindən, yaxud anlayışlarından xilas ola bilmir; bu zəiflikdən xilas olmaqda çox gecikmiş vəziyyətdəyik.

Görülən böyük səhvlərdən biri, komanda azarkeşliyi etdiyimiz kimi tarixi qəhrəmanlarımıza azarkeşlik etməkdir! Birinə bağlanınca o birisini pisləyərək səhv mühakimə irəli sürmək, ağ-qara görmək, oyanıq bir ürək və açıq bir zehnin işi deyil. Zaman və şərtlərlə məhdud bəzi qiymətləndirmələrin, bütün zamanlar üçün etibarlı mühakiməyə çevrilməsi, istiqamətini itirmiş qeyri-kafi zehinlərin əsəri ola bilər. Bu mövqeni, az inkişaf etmişliyin ən sağlam göstəricisi olaraq şərh etmək yerinə düşər. Burada məlumat azlığının da önəmli rolu olduğunu söyləməliyik.

Bir nümunə göstərməli olsaq, Sultan II. Əbdülhəmid Xan heyranlığı, bəzi ziyalılarımızda, başqa heç bir tarixi şəxsiyyətə dəyər verməyən bir korluq yaratmaqdadır. Tələt Paşa Sultan Həmidi devirənlərdəndir! Başqa heç bir tərəfinə baxmağa ehtiyac yoxdur. Yaxşı, Tələt Paşa o adam deyilmi? Sual verilə bilər: Tələt Paşanın da, öz yerində böyük bir insan olması kimi, nə üçün narahat edir? Tələt Paşanın böyüklüyü Sultan Həmidi narahat etməmiş, “Təəssüf, bir-birimizi tanıya bilməmişik” – deyə təəssüf etmişdir. Bu vəziyyətdə Sultan Həmid tərəfdarlarına nə düşüb?¹ Bu kitabı oxuyub, M.Kamal Paşanın Ənvər Paşa haqqındakı möhtəşəm sözlərindən xəbərdar olunca siz də “Bu Atatürkçülərə nə düşüb?” deməkdən özünüzü saxlaya bilməyəcəksiniz… Guya Milli Mübarizəni ucaltmaq üçün geridə qalanları kiçiltməyə çalışmaq artıq həm bezdirir, həm də problem yaratmağa başlamışdır. Bizim tariximiz tək adama söykənən bir tayfa hekayəsi deyil; adlı-adsız bir qəhrəmanlar ordusunun meydana gətirdiyi böyüklükdür.

Görünən odur ki, öz qəhrəmanlarımızı alçaltmağa, şəhidlərimizə hörmətsizliyə yol açan bir xaos yaşanmaqdadır. Mən bu işdə, Ənvər Paşa ətrafındakı mühakimələri və əsassız şərhləri ayırd etməyə çalışdım. Bəzən sərt yaxud qəti hökmlərlə qarşılaşa bilərsiniz; bunların bir qismini mənim üslubuma uyğun, bərkimiş steriotipləri sarsıtmaq üçün olduqlarını da bilməlisiniz. Ancaq bunu da deyim ki, bu hökmlər asanca və dərhal verilmiş qərarlar deyil. Məndə formalaşan qənaətlər çox möhkəmdir; dayaqlarını sizə kifayət qədər izah edə bilməsəm də.

* * *

Ənvər Paşa mövzusundakı ən əhatəli və qiymətli əsər Şövkət Sürəyya Aydəmirin yazdığıdır; ondan çox faydalanmışam. Mənim araşdırmamın Şövkət Sürəyya bəyin kitabına görə mövqeyinə qısaca toxunmaq istəyərəm: Aydəmir, Ənvər Paşa ətrafında son dövr Osmanlı tarixini yazmağa çalışdığını söyləyər. Kitabın sistematikası buna görə qurulmuşdur. Bu yanaşma şəklində, təbii olaraq Ənvər Paşa bəzən itir və Osmanlı siyasi və ictimai həyatına dair uzun hadisələr, məlumatlar və şərhlər işin içinə girər. Mənim etməyə çalışdığım isə birbaşa Ənvər Paşanın həyatı və şəxsiyyətini izah etmək olmuşdur. Əsasən məni bu işə istiqamətləndirən təməl səbəb onun hələ sağlığında dastanlaşan parlaq şəxsiyyəti və gələcək bütün zamanlar üçün Türk gəncliyinə fəxr ediləcək bir nümunə olmasıdır. Buna görə haqqında danışdığım çərçivənin xaricinə ancaq zəruri vəziyyətlərdə çıxılmış və məhdud məlumatlar verilmişdir.

Bunu edərkən, şübhəsiz, Şövkət Sürəyya bəydən daha şanslı idim. Çünki o, Ənvər Paşanın şəxsiyyəti haqqında son dərəcə əhəmiyyətli və zəngin vəsait meydana gətirən bir qisim məktublarından xəbərdar deyildi. Şükrü Hanioğlunun nümayiş etdiyi bu məktublar, Paşanın Trablüsqərb² və Balkanlardakı mübarizələrini, öz qələmindən oxumaq imkanı yaradır. Eyni zamanda Türkistandakı mübarizə ilə əlaqədar olaraq Paşanın ümumi katibi olan Mirzə Pirnefesin xatirə və sənədləri, Əli Bademçinin idealist şəxsiyyəti sayəsində ilk dəfə bu kitabda istifadə edilməkdədir. Özbəkistanlı yazar Nabican Bakiyevin 1990-cı ildən sonra açılan gizli arxivlərdən faydalanan araşdırmasını da xüsusi olaraq xatırlamalıyıq.

* * *

Bu iş səbəbindən mütəşəkkir olduğum insanlar vardır. Əvvəl Əli Bademçini xatırlamalıyam; yuxarıda toxunduğum, Mirzə Pirnefesin xatirə və sənədlərinə söykənən araşdırmasını hələ ortalığa çıxmadan mənə göndərdi və faydalanmağımı təmin etdi. Prof. Dr. Kazım Yaşar Kopraman və Mustafa Ağlaç bəy əlyazma mətnləri oxuyaraq çox qiymətli köməklərini əsirgəmədilər. Türk Tarix Qrumunun rəhbəri Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu və Arxiv və Sənədlər Şöbəsinin müdiri hörmətli Aynur Gedil işlərimi asanlaşdırdılar. Rəssam İsmət Kəten, seçdiyim sənədləri kompüterə köçürməklə yardımçı oldular. Baş qərargah ATASE Nazirliyindən Polkovnik Əhməd Tetik Ənvər Paşayla əlaqədar xüsusi şəkillər göndərərək dəstək verdi. Ankarada Ərdal Özdemir də kolleksiyasındakı şəkilləri verməklə işə öz dəstəyini verdi. Azərbaycandan Kamil Vəli Nərimanoğlu Moskva muzeyində fotoşəklini çəkdiyi Ənvər Paşanın çəkmələrini CD olaraq göndərdi. Eyvaz Gökdemir və “Ötüken”dən Erol Kılınç, yazdıqlarımı oxuyaraq münasibət bildirdilər. İskəndər Türe qaynaqları hazırladı. Prof. Əli Birinci və Prof. Məmməd Şahingöz, mənbələrlə işləməyimə kömək etdilər.

Müxtəlif səbəblərdən bu barədə söhbət etdiyimiz dostlarımızın söhbətləri də mənim üçün kömək oldu. Hamısına təşəkkür edirəm.

Ümid edirəm, uca şəhidlərimizin rəhmətlə xatırlanmasına vəsilə olacaq, məqsədəuyğun bir araşdırma ərsəyə gəlmişdir.

30 Yanvar 2008-ci il, Ankara / Nevzat Kösoğlu

I HİSSƏ

ƏNVƏR BƏY

Bir nəsil və tarix

Ənvər Paşa Osmanlının son nəslinin simvolu idi. Onlar Türk tarixinin, bəlkə də, ən ağır və çətin bir iyirmi beş ilinin məsuliyyətini çiyinlərinə alıb həyatlarını, ovuclarındakı bir köz yığını kimi daşıyaraq yaşadılar. Müvəffəqiyyətli ola bilmədilər, hətta böyük Devlet-i Aliyye³ onların qolları üstündə can verdi. Amma cümhuriyyət də onların qollarının üstündə doğuldu. İdealist idilər; hər zaman, uğrunda can verəcəkləri bir iddiaları oldu; coşğun yaşadılar və lazım gələndə gözlərini qırpmadan ölməyi bildilər. Yüz minlərlə şəhid verən başqa hansı nəsil yaşayıb?

Tarix sadəcə hadisələrin bütünü deyil; tarixi/həyatı tamamilə və tək-tək insanlarıyla yalnız Allah bilir və qiymətləndirir. Biz keçmişə qırx istiqamətdən baxa və necə baxsaq, elə görə bilərik. Ancaq bu, tarixi axışın qanunları olmadığı demək deyil; tarix fəlsəfəsiylə məşğul olanlar boş yerə əziyyət çəkməyib.

Bunu deyək ki, tarixin əhəmiyyətli qovşaqlarını tək-tək insanların iradə və qərarlarına bağlayaraq şərhə çalışmaq çox təkrar edilmiş bir sadəlövhlük; israr edilsə, xoş niyyət sərhədləri aşılar. Vyana məğlub olacaqkən, geriyə dönüş, nə Qara Mustafa Paşanın ehtirası, nə Krım Xanının ayaq sürüməsi, hətta nə də Sobiyeski ordusu ilə açıqlana bilər. Fazıl Mustafa Paşaya Salankamendə güllə dəyməsəydi, dünyanın mənzərəsi dəyişərdi. Görünüşcə bu hadisələri, küləyin ogünkü əsmə sürəti və istiqaməti Sobiyeskinin bir gün sonra deyil, o gün yola çıxması, yaxud Qara Mustafa Paşanın, Vyana xaraba qalmasın deyə hücum əmrini gecikdirməsi təyin etmişdi. Halbuki tarixi əyrilərin bu qədər sadə, təbii yaxud bəşəri səbəblərə bağlanması bizi qane etmir və gerçəyə də uyğun deyil. Bütün bu səbəb görünüşləri, bu olub bitənlər bizi pərdələdikləri gerçək səbəblər üzərində düşünməyə yönəltmək üçündür. Əsl səbəblər o tarixi daşıyan cəmiyyətlərin hamısının məsuliyyəti ilə axtarılmalıdır.

Osmanlı bir anda yanğın kimi Söyüd⁴dən dünya dövlətinə çevrildisə, bunun səbəbi, onu quran millətin, o yükü çiyininə alanların ortaq varlığında axtarılmalıdır. Vyanadan geri döndüksə, səbəb yenə Osmanlı millətidir; çünki bu millət artıq, Vyanayla birlikdə bütün Avropanın yükünü birləşdirən imperatorluğun yükünü daşıyacaq mədəni gücünü itirməkdədir. Bu məsuliyyətdə hər Osmanlı fərdinin payı vardır. Görünüşdəki siyasi və hüquqi məsuliyyətlər, yenə o çərçivədə sanksiyalarla üzləşirlər, amma təməldəki məsuliyyəti dəyişdirməzlər.

Bu gerçəyi Osmanlı ziyalıları, xüsusilə, din alimləri, uzun əsrlər boyunca bilməyə davam etmiş; amma lazım olan addımı ata bilməmişdilər. Buna görə cəbhələrdən təxribat xəbərləri gəldiyində Ayasofya kürsüsündə Şeyx Himmetzade Abdullah Əfəndi, "Ümməti-Məhəmməd, dövlət sahibsiz qaldı; şəhər və qalalar düşmən əlinə düşüb, məscid və məscidlər kilsə oldu; əməllərinizi dəyişdirin, günahınıza tövbə edin…” deyə qışqırarkən heç kim cəbhədəki təxribata mənim günahımın nə dəxli var demirdi. Bu bütöv məsuliyyət içində, hər kəsin ayrıca siyasi, yaxud əsgəri məsuliyyətləri vardır; bu məsuliyyətlər içində edilənlər o bütöv məsuliyyətin gərəyini həyata keçirmək üçün onun yardımçısına çevrilər.

Bu girişi ona görə yazıram ki, imperatorluğumuzun yıxılmasını Ənvər Paşa və yoldaşlarının qərarlarına bağlamaq, ya düşüncə yükündən məhrum, yüngül tarixçilikdir, yaxud hansı motivlə olursa-olsun, siyasət işlətmək cılızlığıdır. Bu cür zəifliklərdən xilas olar, tarixin bütöv şərhində sağlam bir xətt tuta bilsək, vəsilələrin siyasi məsuliyyətlərini qiymətləndirməkdə də məqsədəuyğun mühakimə yürüdə bilərik.

Osmanlı İmperatorluğunu quran da, yaşadan da Türk milləti idi; heç olmasa, l856-cı il İslahat Fərmanına qədər bir milli dövlət idi; hakimiyyət Türkün, siyasi hüquqlar Müsəlmanların əlində idi. Türklər İmperatorluğun quruluş dövrlərində olduğu kimi yıxılmaq dövründə də böyük ölçüdə tək idilər və aydın olan odur ki, Türk millətinin bu imperatorluğu daşıyacaq mədəni gücü, iman istiliyi artıq qalmamışdı. Yüksəlişin olduğu kimi, çöküşün də qəhrəmanları vardır. Bunların həyatı daha maraqlı və faciəvidir. Çöküşün qəhrəmanları, ən böyük fədakarlıqlarla və sarsılmaz imanlarıyla, nə qədər yıxılmalar və ağrılar bahasına sonunda həyatlarını ortaya qoyaraq vəzifələrini yerinə yetirənlərdir. Və Ənvər Paşanın nəslində bu insanlar o qədər çoxdur ki, bu qəhrəmanların varlığıyla imperatorluğun çöküşünü birlikdə izləmək çaşdırıcıdır və insanı üsyankar olmağa məcbur edir. Hər cür həyat xoşbəxtliyini fəda edərək, nəhayət, həyatını ortaya qoyaraq edilən bu mübarizələrə, bu bənzərsiz insanlara baxmayaraq, Osmanlı İmperatorluğunun çökməsi haqsızlıq kimi görünür. Belə ki, Kanal Hərəkatında Osmanlı əsgərlərinin fədakarlıqlarını görən IV Ordunun Alman qərargah rəisi “Ya rəbbim, bu insanları əməllərinə layiq qiymətləndirməsən, ədalətindən şübhə edərəm", – deyə qeyd edir. Nə olur-olsun, onlar vəzifələrini qəhrəmancasına həyata keçiriblər, amma çöküşün mexanizmi başqadır.

Bu insanları qiymətləndirmək də asan deyil. Bunlar çöküşün qəhrəmanları idilər, ürəkləri dağ kimi idi; xəyalları da elə… Əsla kiçik düşünmürdülər. Uca Dövləti qurtarmaq üçün hər biri imparatorluğun bir uzaq səmtində can verərkən xəyalları yalnız Turanı qurmaq deyil, bütün İslam aləmini Qərbə qarşı ayağa qaldırmaq idi. Yəni ölkəsi və dövlətiylə özünü qurtara bilmək üçün atəşlərə atılarkən bütün Müsəlman dünyasını qurtarmağı arzulayır və bunun həyəcanı ilə döyüşürdülər. Böyük düşünmək, böyük xəyallar qurmaq, böyük ürəkli olmaq, böyük zamanların təzahürləridir; halbuki bunlar çökürdülər və çökərkən belə ürəklərində, bəyinlərində bu böyüklükləri unutmadılar.

Sonra hər şey bitib, Anadoluya çəkildiyimiz zaman gün keçdikcə onları anlamaq çətinləşdi. Döyüşlərin və sonrakı illərin yükünü çəkən insanların ürəkləri daraldı, baxış bucaqları daraldı, araya mənasız siyasi intriqalar girdi. Belə ki, Ərzurumu, Sarıqamışı Turan zənn etdilər və Ənvər Paşanı, əsgərlərimizi Turan yolunda qırğına verməkdə günahlandırdılar. Bu ölü insanlar, biz İraqda, Suriyada, Sarıqamış və Çanaqqalada döyüşərkən vətən torpaqlarını müdafiə etdiyimizi anlaya bilmədikləri kimi, ingilis ordularının minlərlə kilometr kənarlardan gəlib buralarda nə axtardıqlarını düşünməyi də ağıllarına gətirə bilmədilər. Bəli, iman işığı olmayınca, göz görməz. Sadəcə bu qədər idi? Xeyr. Ənvər Paşa haqqında Milli Mübarizə illərində və şərtləri içində nizamlanmış xüsusi bir təbliğat işi vardır ki, bunun təsirləri hələ də özünü göstərir.

Narahatlıqlar və təbliğat

Birinci Dünya Müharibəsinin məğlubiyyətlə nəticələnməsinin ardından, bütün baş verənlərin məsuliyyəti İttihad Tərəqqi Hökuməti və xüsusilə, onun liderlərinə yüklənərək, müttəfiqlər və xüsusilə, ingilislərin nəzərində mövqe qazanmağa çalışırdılar. Bunun üçün “İngilis Dostları Cəmiyyəti” belə qurulmuşdu. Dövrün digər siyasi partiyaları isə, İttihad Tərəqqi Hökuməti və idarəçiləri haqqında, heç bir ölçü və üslub tanımayan hücumlarla, guya siyasi gedişlər həyata keçirirdilər; onların xəyanətindən dinsizliyinə qədər ağıllarına nə gəlirsə, tərəddüdsüz söyləyirdilər. Milli Mübarizənin təşkilatlandırıcı gücünü və skeletini İttihadçılar meydana gətirdikləri halda, onlar da İttihadçılıqlarını, heç olmasa, dilə gətirməkdən çəkinir, gizlətməyə çalışırdılar. Yeni ruhla başlanan bu mübarizədə, İttihadçıların böyük əksəriyyəti üçün köhnə etiket və problemləri bir kənara qoymaq heç də çətin olmamışdı.

Xaricdə Sovetlərlə qurduğu əlaqələrlə Milli Mübarizəyə dəstək təmin etməyə çalışan Ənvər Paşadan, Sakarya Savaşından sonraya qədər Anadoluya gəlir deyə qorxulmuşdur. Bu döyüşün Türk Ordusunun zəfəri ilə nəticələnməsinə qədər, Sovetlər də Ənvər Paşanı əhəmiyyətli bir həmsöhbət olaraq qiymətləndirmiş və əlaqələrini bu şəkildə davam etdirmişdir. İnönü və Kütahya Savaşlarındakı müvəffəqiyyətsizliklər və Yunan ordusunun Sakaryaya gəlib çıxması əsgər və xalq arasında, hətta Böyük Millət Məclisində Ənvər Paşanın Anadoluya girəcəyi, Milli Mübarizənin başına keçəcəyi proqnoz və söz-söhbətlərini gücləndirmişdi. Ənvər Paşa, döyüşdə məğlub olmasına baxmayaraq, qorxmaz bir qəhrəman olaraq tanınmaqda və sevilməkdə idi.

Daha sonra görəcəyik ki, Ənvər Paşanın fikri Anadoluya dönmək deyil, Milli Mübarizəyə kənardan kömək etməkdir. Ancaq yunan ordusunun Ankaraya yaxınlaşması onun da düşüncələrini dəyişdirmişdir. Əgər Türk ordusu Sakaryada məğlub olsa, Milli Mübarizə baş tutmur və nə bahasına olursa-olsun müdaxilə etmək lazım gələ bilərdi. Paşa, Sakarya savaşının əvvəlində Batuma gəlir və döyüşün nəticəsini gözləyər. Məğlubiyyət halında Anadoluya girəcəyini də açıq şəkildə bəyan edir. Döyüş Türk əsgərinin zəfəri ilə nəticələnincə Ənvər Paşa da, Türküstana doğru çəkdiyi hədəfə doğru yola çıxar.

Ənvər Paşanın açıq və səmimi bəyanatlarına baxmayaraq, onun Anadolu ətrafında olmasından narahatlıq duyan Milli Mübarizə öndərləri, Paşanın Türkiyəyə girmə ehtimalına qarşı tədbirlər görür, əsgər və xalq içindəki yüksək etibarını qırmaq üçün bir sıra təbliğatlara girişirlər. Ənvər Paşanın kommunist olduğunu, Qızıl Ordu ilə Anadolunu işğal edəcəyi söz-söhbətləri bu dövrdə ortaya çıxır. Taleyin oyunu olaraq, bu təbliğatların ən fəal ideoloqu və müdafiəçisi də, “Ənvər mənim həyatımı xilas edib.” – deyən Kazım Qarabəkir Paşadır. Həqiqətən də, Balkan savaşı əsnasında, İttihadçılıq ideologiyası ilə əsgərlər arasında təxribatçılıq etdiyi üçün “Divan-i Hərbə” verilən Qara Kazım bəy, cəzalandırılaraq ordudan uzaqlaşdırılır. Müharibə naziri olan Ənvər Paşa, “Kazım yaxşı insandır; bu səhvini kompensasiya edər” deyərək “Divan-i Hərb”in qərarını cırıb atmış və bu gənc zabit yoldaşına yenidən şans yaratmışdır. Bu hadisəni orduda hamı bilir.

İndi isə başqa məsələ var; Kazım Qarabəkir Milli Mübarizənin ən güclü ordu qüvvələrinin başındadır. Ənvər Paşanın Anadoluya girmək ehtimalı ağla gələndə həyatını borclu olduğu bu insan qarşısında Milli Mübarizə öndərlərinin ona güvənməyəcəklərini düşünərək narahatlıq içindədir. Necə ki, General Sami Sabit Karamana "Sami bəy, Ənvər həddini aşdı; Ankara deyəsən məndən şübhələnir” deyərək bu narahatlığını dilə gətirir. (General Sami Sabit Karaman, İstiqlal Mübarizəsi və Ənvər Paşa, İst.,1202, s. 27) Bu duyğular içindəki Kazım Qarabəkir Paşa və onun, Trabzona bu iş üçün göndərdiyi Sami Sabit Karaman “kraldan çox kralçı” davranaraq Ənvər Paşa təhlükəsini və onu dəstəkləyən Trabzon Kuvayi Milliyə qabaqcılları barədə (Qayıqçılar Eşikağası Yəhya, F. Əhməd Barutçu kimi) mübaliğəli şəkildə davamlı olaraq Ankaraya hesabat göndəriblər.

Bu vaxt, Kazım Paşa Ankaraya yazıb, Ənvər haqqında açıq bir təbliğat savaşını başladılaraq xalqın və ordunun gözündən salınmasına çalışılmasını təklif etməkdədir. Kazım Paşa öz bölgəsində bu cür bir işə başlayır. 26 May 1921-ci ildə Fevzi Çakmağa göndərdiyi teleqrafda başlatdığı bu təbliğatın bəzi əsaslarını da bildirir:

“Xüsusilə, Acariya və Batumda Ənvərin proqramını izah etməklə bolşevik olduğunu, dindən çıxaraq qadınların kişilərlə birlikdə açıq gəzəcəklərini xalqa izah edərək dini duyğularına toxunulur… Bundan sonra mətbuat məsələsi çox mühümdür. Proqramının məmləkətə vuracağı fəlakət təhlil olunaraq Ənvərin şəxsinə hücum edilməlidir. Ənvər və yoldaşlarının sonuna qədər fəlakəti millətdən gizlədərək və xəzinələrimizi Anadoluya millət əlinə atmaq əvəzinə, düşmənə təslim və ələ keçirdikləri pulu götürərək qaçdıqlarını və məmləkəti başsız, təşkilatsız qoyduqlarını, bir zamanlar Almanlardan, indi də ruslardan küllü miqdarda pul alaraq xaraba vətənin başına “Əl-fatihə” lövhəsi yazmaqla məşğul olduqlarını, düşkünlükdən dörd tərəfi xoş bir həyata yüksələnlərin yenə o həyata qovuşmaq üçün hər bir vicdansızlığı edəcəyi bəşər üçün dəyişməz bir qayda olduğunu…" (Kazım Qarabəkir, İstiqlal Hərbimizdə Ənvər Paşa və İttihad Tərəqqi Ərkanı, İstanbul 1967, s. 138-139)

Mustafa Kamal Paşa Qara Kazıma 4 iyun tarixində göndərdiyi teleqrafda "Ənvər haqqında açıq təzyiqlərə qərar verdik" deyir. Kazım Paşa Ənvər Paşanın çöldə olduğu müddətcə təhlükəli olacağından bəhs edərək Ankara Hökuməti tərəfindən Anadoluya dəvət edilərək ələ keçirilməsini də təklif edir. (Qarabəkir, e. h. ə., s. 149) Təskinlik verən budur ki, bu sətirləri yazan Kazım Paşa, Ənvər Paşanın onu “Divan-i Hərb” qərarından qurtardığını da ifadə edərək “Bunun üçün hələ də sevərəm, hörmətim vardır” deyər. Lakin, Anadoluya girməsi fəlakət olacağından bunu mane törətmək vəzifəmdir, deyə davam edər. (Qarabəkir, e.h.ə. səh 201)

Elə görünür ki, Kazım Paşanın təklif etdiyi təbliğatlar çox müvəffəqiyyətli ola bilməmiş, ancaq bu dövrdən etibarən, xüsusilə, Sarıqamış hərəkatı ilə bağlı edilən təzyiqlərdə böyük şişirtmələr və dünyagörüşü sapmaları görülmüşdür və bu hərəkat üzərindən edilən təbliğatlar hələ də də təsirini davam etdirməkdədir. Belə ki, Çanaqqala zəfərinin dəyərini artırmaq üçün artırılan şəhid sayı – bu zəfərin də baş komandiri Ənvər Paşadır–Sarıqamışda Ənvər Paşanı qaralamaq üçün istifadə edilməkdədir.

“Doxsan min adamın Allahu əkbər dağlarında tək güllə atmadan donması" kimi boş sözlərinin, Ənvər Paşanı deyil, Sarıqamış savaşlarının böyük qəhrəmanlarını və əziz şəhidlərini alçaltdığı, ruhlarını təhqir etdiyi fərq edilə bilməmişdir. Müharibədə qələbə Kazanılanda ölənləri şəhid bilib ucaltmaq və məğlubiyyət olduğu zaman boş-boşuna öldüklərini söyləməkdən daha çirkin və düşməncə bir qiymətləndirmə ola bilərmi? Bəli, "Ənvər Paşa gələcək" qorxusuyla başladılan təbliğatın gəlib söykəndiyi utancverici nöqtə budur. Bəli, illər boyunca nə qədər yaxınları burada ölmüş olanlarımız belə Sarıqamış deyincə bu cür bir qiymətləndirməyi qəlib halında təkrarlayıb. Bu təbliğatların, tam bir məlumatsızlıq mühitində yarandığını və çox uzun müddət təsirli olduğunu söyləməliyik.⁵

Bu nöqtələrə işarə edən Camal Kutay, vaxtilə Ənvər Paşanın qərargah yavəri olmuş Kazım Orbaya, əldəki sənədləri təsnif edib arxivləşdirmək⁶ təklifini etdikdən sonra belə yazır:

"Həm sənədlər olmadığı üçün səhv hökmlər verilmişdir, həm də əslindən şübhə edilməyən açıq-aşkar sənədlərin izah etdiklərinin tam əksinə hökmlər verilmişdir. Necə ki 1947-ci ildə, Böyük Millət Məclisində, vaxtilə özü də Ənvər Paşaya “Azadlıq Qəhrəmanı” deyən bir millət vəkili vətən şəhidi üçün “macəraçı” dediyi zaman Kazım Orbay Baş qərargah rəisi idi və bildiklərini, çox yaxşı bildiklərini belə söyləməmiş, söyləyə bilməmişdi." (Camal Kutay, "Azad Türkistan Yolunda, Buxarada Ənvər Paşa", Tarix Söhbətləri, c. 3, Noyabr 1966, İstanbul, s. 141)

Sovetlər də, Paşa əleyhindəki təbliğatlarını, Onun şahid olmasına baxmayaraq davam etdiriblər. 1920-30-cu illər arasında "Ənvər Paşa – türk xalqının düşməni'' adlı Viladimir Kordinin rejissoru olduğu bir film çəkiblər.

Bu gün soyuqqanlılıqla baxanda görürük ki, Ənvər Paşa və o nəsildən gələcək nəsillərə qalan, onların idealistlikləri, sədaqətlərindəki dərinlik və bir də Cümhuriyyətimizdir.

Dalğalar çəkilir…

Təmiz əxlaqı və üstün qabiliyyətləri ilə Söyüddə yaranıb üç qitəni ağuşuna alan Türk enerjisi sönməyə, Vyana, Afrika və Qafqaz kənarları ilə Yəmənin sahillərini döyən nəhəng dalğaları çəkilməyə başlamışdır. Devlet-i Aliyye quruluşundakı xüsusi təşkilatlaşmalar, onu tarixin şahidi ən uca nöqtələrə daşımış; ancaq bir zamandan sonra özünü yeniləyə bilməmişdir. Buna durğunluq deyirik. Dünya dəyişməkdədir, insanlar və cəmiyyətlər dəyişməkdədir, amma Osmanlı təşkilatları bu yeniliklərin fonunda özlərini yenidən nizama sala bilmir. Bu təşkilatlar onun həyat qarşısındakı bütün problemlərini həll etmiş, ən yaxşı, ən gözəl və ən doğru olduğu inancını yerləşdirmişdir. Cəmiyyət bu imanla böyüyüb dünya dövləti olmuşdur, amma bu inanc eyni zamanda öz içinə qapanmasının da ən əhəmiyyətli səbəblərindən biri olmuşdur.

Mədəniyyətin təşkilatlanmasından sonrakı yenilənmələrində daha böyük bir enerji lazımdır. Çünki hazır ruhi və ictimai zəmin üzərində deyil, bir neçə yüz illik ənənələşmiş strukturlar pozularaq qurulacaq zəmin üzərində yenilənmə reallaşdırılacaq. Halbuki Osmanlı mədəniyyəti, eyni zamanda, ümumi mənada inanc zəifləməsinə söykənən bir mədəni soyuma yaşamaqdadır. Yəni mədəniyyətin yaradıcı gücü azalmaqdadır. Bir çox şeyi bilsə də, amma reallaşdıra bilmir. Cəmiyyətin gərginliyi sönməkdə, yaradıcı gücü azalmaqdadır. Cövdət Paşanın yüksəlişin təməli saydığı Türkün təmiz əxlaqı da, üstün qabiliyyətləri də korlaşmağa başlamışdır. Osmanlı görmə, şərh etmə və yaratma gücünü itirməkdədir.

O günə qədər heç bir zaman tək bir dövlətlə döyüşməmiş, heç bir dövləti həmsöhbət edib onunla müqavilə bağlamamış, həmişə birtərəfli əfv fərmanları vermiş olan Osmanlı Dövləti, on səkkizinci əsrə girəndə artıq digər böyük Avropa dövlətlərindən biri kimidir; onu məğlub etmək çox çətindir; amma qeyri-mümkün deyil. Hər şeydən əvvəl, Osmanlının da yenilə biləcəyi avropalılara aydın olmuşdur. Bu da taleyin bir oyunudur ki, Osmanlının məğlub olmağa başladığı, soyuma dövrünə girdiyi bu dövr, Rusiyanın yüksəlmə dövrüdür. Avropa da yeniləşmə və yüksəliş yolundadır.

Osmanlı, məğlubiyyətin təbii bir reaksiyası olaraq əvvəl əsgərini yenidən tənzimləmə səylərinə girişdi. Akınçı Ocağı çökmüşdü. On yeddinci əsr ərzində bu ocaqdan yaranan boşluğu Krım ordusu doldurdu. Torpaq nizamına bağlı olaraq qurulan Tımarlı Sipahi nizamı da tamamilə pozulmuşdu. Katib Çələbi və Qoçu bəy kimi böyük Osmanlı ziyalıları köhnə qanunlara qayıdıb bu ocağı yenidən dirçəltməyi məsləhət görsələr də, bu mümkün olmadı. Onlar bu ocaqları quran və yüksəldən qanun və ideallara sadiq qalınmasını istəyirdilər. Bu qanun və ideallara zidliklər bu ocağı pozmuşdu; indi düzəltmək üçün bu pozulmaları ortadan qaldırmaq və qurucu qanunlara sadiq qalınaraq yenidən təşkil etmək lazım olduğunu irəli sürürdülər. Mədəniyyətinə olan inancını itirməmiş olan bir aydının ilk təklif edəcəyi həll də budur. Ancaq, köhnə qanunlara zidd davranışları görüb ayırd etmək, bunlara səbəb olan şərtləri qiymətləndirmək və yeni şərtlər qarşısında eyni qanunlara bağlı yeni təşkilatlaşmalar təmin etmək, quruluşdakından daha böyük bir yaradıcı güc istəyirdi. Osmanlı isə yaradıcılığını itirirdi.

Osmanlı ilk və ən yaxın hədəf olaraq mərkəz ordusunu yenidən tənzimləməni seçdi. Bu ordu ki Yeniçəri Ocağından formalaşmışdı və xarici tarixçinin "cəhənnəm ideyası" dediyi möhtəşəm bir Osmanlı Təşkilati idi. Edilən yeniləşmə cəhdləri nəticə vermədi və bir gün, bu adlı-sanlı ocaq, top güllələri altında öz xalqıyla boğuşaraq özünü yox etdi. 1826-cı il idi.

Sultan II Mahmud Xan təhsil islahatlarına meyillənir. İstanbul üçün ibtidai təhsili məcburi edir, " “Mekteb-i Maarif-i Adlî” " məktəbləri açır. Tibb məktəbi və Hərbi məktəblər açılır. “Tıbhane” və “Cerrahhane” məktəblərinin açılışında Sultan Mahmud da iştirak edir:

“Gerek asâkir-i şâhâne ve gerek memâlik-i mahrûsemiz içün hâzik tabipler yetiştirüp, hidemât-ı lâzimede istihdâm ve diğer taraftan dahi fenn-i tibbi kâmilen lisanımıza alup, kütüb-i lazimesini Türkçe tedvine say’u ikdam etmeliyiz…”

Sultan Mahmudun fərmanıyla, əsgəri terminlərin türkcələşdirilməsinə tamamilə, tibb terminlərinin türkcələşdirməsinə qismən nail olurlar.

1826-cı ildə sonra Osmanlı sanki ordusuzdur. 1829-cu ildə Moraəldən çıxmış, xərac verən bir Yunan krallığını Osmanlı qəbul etmişdir. Sonrakı il Fransızlar Əlcəzairə hücum etmişdilər. Garp ocaqları deyilən Əlcəzair, Tunis və Tripoli, Dayı deyilən hərbi komandirlər tərəfindən idarə olunardı. Fransa, Əlcəzairə olan borclarını ödəməmiş və nəhayət, oranı işğal edərək məsələni həll etmişdir. Osmanlı bir şey edə bilmir. Gələcəkdə İtalyanlar da bənzəri bir həvəslə Tripoliyə hücum edəcək və qarşılarında Ənvər bəy başda olmaqla gənc Osmanlı zabitlərinin təşkilatlandırdığı böyük bir müqavimət gücü ilə qarşılaşacaqdı. Yenə 1830-cu ildə, 1826-cı il Rus müharibəsinin nəticələrindən biri ola-raq Serbiyanın muxtariyyəti qəbul edilmişdir.

Yunan krallığının qurulmasından sonra Osmanlı nəzarətindəki rumlar, tamamilə oraya yönəlməyə başlamışdır. 1832-ci ildə yunan üsyanlarında çox payı olan Sisam Adasına muxtariyyət verilir.

Bu narahatlıqlar içində Misir qubernatoru Məmməd Əli Paşa üsyan edir və oğlu İbrahim Paşa, Osmanlı ordusunu Konya yaxınlarında məğlub edərək irəliləməyə başlamışdır. M. Əli Paşaya Suriya və Adana vilayətləri də verilərək geri çəkilməsi təmin edilir. Ancaq, 1838-ci ildə M. Əli Paşa Ordusu yenidən hərəkətə keçir və Nizipdə Osmanlı ordusunu darmadağın edir.

1839-cu ildə Sultan Mahmudun ölümündən sonra yerinə oğulu Əbdülməcid keçir. Bu il, Xain Əhməd Paşa, əldə olan Osmanlı donanmasını Misirə apararaq M. Əli Paşaya təslim edir. Bu sırada “Tənzimat Fərmanı”⁷ elan edilir.

Yuxarıdakı qısa xronikadan sonra həm “Tənzimat Fərmanı”nın hansı şərtlər altında imzalandığı, həm də o dövr və daha sonrakıların ruh halları daha asan aydın ola biləcək. “Tənzimat dövrü”, Rəşid, Əli və Fuad Paşalar kimi yetişmiş insanların rəhbərliyində idarəni mərkəziləşdirmə və bir çox sahədə yenidənqurma səyləriylə keçmişdir. Bu sahədə ciddi uğurlar da əldə edilmişdir. Ancaq bu zəif zamanlarında, varlığını davam etdirə bilmək üçün davamlı Avropalı dövlətlərə möhtac halda olması və o dövlətlərin də hər cür nəzakəti bir tərəfə buraxaraq bu gücsüzlüyü istismar etmələri, yeni yetişən nəsillərə çox ağır təsir etmişdir. “Tənzimat Fərmanı”nın xarici elçilərin⁸ təzyiqi altında hazırlandığı məlumdur. 1856-cı il “İslahat Fərmanı”nın isə, xarici elçilərin də qatıldığı bir komissiya tərəfindən hazırlandığı da məlumdur. Eyni zamanda Cövdət Paşanın yazdığına və dövrün Şeyxülislamının söylədiyinə görə, düşmən gəmiləri Boğazda və topları saraya tuşlanmış halda 1856-cı il Fərmanı elan edilmişdi. Bu fərmanın, siyasi hüquq sahəsində müsəlman-qeyri-müsəlman ayrımını ortadan qaldıraraq, bərabər vətəndaşlar anlayışını gətirməsi ilə müsəlman xalq yalnız "qeyri-müsəlmana qeyri-müsəlman deyilməyəcək" deyə lağ etmədi; ən pisi bunu heç bir zaman bağışlamadı. Yeni Osmanlıların Tənzimatçılara olan kinlərinin əsas səbəbi də budur. Yeni Osmanlıların təsirində və Namiq Kamalın şeirləriylə qidalanaraq yetişən İttihad Tərəqqiçi yeni nəsil Osmanlının düşdüyü bu zəifliyi Dövlət-i Aliyye-yə yaraşdıra bilməyəcək və onu anlamaq əvəzinə, Tənzimatçılara və idarəçilərdən hesab soruşacaqdılar.

Atəşdə bişən insanlar…

Ənvər Paşanın yeddinci babası Abdullah, Müsəlmanlığı qəbul etmiş bir qaqauz türküdür. Yeməni⁹ satarmış. Krım sarayında yeməni satarkən, qızlardan birinə vurulub, qız da onu sevir, müsəlmanlığı qəbul edərək evlənirlər. Krımın Ruslar tərəfindən işğalından sonra Don deltasındakı Gili qəsəbəsinə köçürlər. Buranın da işğal edilməsindən sonra Abdullahın oğulu Qəhrəman, Qaradəniz sahilindəki Kastamonunun Söykənə bölgəsinə köçür.

Bu ailədən olan ictimai işlər Təşkilatında inşaat texniki Əhməd bəyin oğulu İsmayıl Ənvər, 23 Noyabr l881-ci ildə çərşənbə günü¹⁰ İstanbul Divan yolunda köhnə Lisan Məktəbinin qarşısındakı evlərində doğulmuşdur. Anası Aişə Dilara xanımdır.

Ənvərin şəxsiyyətini təsdiq edən sənədi (nüfus kâğıdı)

Dövlət- i Aliyye-i Osmaniyə Sənədidir

İsim ve şöhreti: İsmail Ənvər bəy.

Pederi ismiyle mahall-i ikameti: Deraliyye’de Ahmet bəy.

Validesi ismiyle mahall-i ikameti: Deraliyye’de Ayşe Hanım.

Tarih ve mahall-i veladeti: Deraliyye 1298 (yazı ile de yazılmış)

Milleti: İslam.

Sanat ve sıfat ve hizmet ve: Erkân-ı harbiye Kolağası.

intihab salahiyeti

Müteehhil ve zevcesi

Müteaddit olup olmadığı: Zevcesi yok.

Derecat ve sunuf-i askeriyesi: Kolağası.

Eşkali

Boy: Orta

Göz: Ela

Sima: Buğday

Alamet-i farika-yı sabite: Tam

Sicill-i nüfusa kaydolunan mahalli

Vilayeti: Manastır.

Kazası: “

Mahalle ve kariyesi: Emirçelebi yabancıyanı.

Sokağı: “

Mesken nu: 14

Nev’-i mesken: hane.

Balada isim ve şöhret ve hal ve sıfatı maharrer olan İsmail Ənvər bəy bin Ahmet bəy Devlet-i Aliyye’nin tabiiyetini haiz olup, ol suretle ceride-i nüfusta mukayyet olduğunu müşir işbu tezkere ita kılındı.

10 Kânunievvel 1321

Deraliyye’de daire 1, Xoca Rüstem Mahallesi

Çatalçeşme sokağı, hanəsər, 6

(Nezaret-i Umur-ı Dahiliye) mühürler.

(Arı İnan, Ənvər Paşanın şəxsi məktubları, Ankara 1997, s. 20)

Ailəsi orta səviyyəli olmaqla onun təhsili üçün lazımlı hər şeyi etməyə cəhd göstərir. Üç yaşında ikən evlərinin yanındakı İbtidai Məktəbə gedər. "İlk bəsmələni mədrəsə müəllimi Qara Hafiz Əfəndinin qarşısında tələffüz etdim" (Ənvər Paşanın Xatirələri, həzz. Xəlil Ərdoğan Çingiz, İst.1991, s. 33). Daha sonra Fatih “Mekteb-i İbtidaîsi”nın ikinci sinfində ikən ictimai işlər qurumunda konduktor olaraq işləyən atasının təyinitı Monastıra keçirilir. Məktəbi orada bitirir. Yaşının kiçik olması səbəbiylə “Askerî Rüşdiye”yə qəbul etmək istəməsələr də, çox həyəcanlı və istəkli olduğu üçün baxaraq məktəbə qəbul edərlər. Yaramaz olmadığı üçün yoldaşlarının, dərslərinə çalışdığı üçün də müəllimlərinin sevgisini Kazanar. İlk imtahanda sinif yeddincisi olur; ancaq ümumi imtahanda, dərsdə keçirilməyən bir sual verilir; kiçik Ənvər cavab verə bilmir. Sinfin altmışıncılığına düşür. Bu vəziyyət onu çox üzür və dərsləri zəifləyir. "Həm sinifin aşağısında olduğum üçün müəllimlərin əhəmiyyət verməməsi səyimi tamamilə kəsirdi. Dördüncü ildə son bir səylə sinifin otuzuncusu olmuşdum. Məktəbdən məzun olarkən on yeddinci oldum". (Çingiz, h.d.ə s. 34) Sakit sadə, amma ətrafına güvən təlqin edən bir şəxsiyyəti vardı. Bu dövründə parlaq bir şagird olmaqdan çox, yaxşı bir şagirddir.

Rüşdiye-dən sonra “Məktəb-i İdadi”¹¹yə on beşinci olaraq qəbul olur. Monastır Hərbi İdadisi o zamanlar, Mustafa Kamalın da oxuduğu, bir çox seçmə Osmanlı zabitinin yetişdiyi etibarlı bir məktəbdir. Hərbiçi olmaq həvəsinə görə həyəcanla dərslərə girişir. İkinci sinifə on ikinci və üçüncü sinifə doqquzuncu olaraq keçir. Sonunda Hərb Məktəbinə göndərilərkən sinif altıncısı olur. “İdadi məktəbindəykən, öz ifadəsiylə "Düzgünlükdəki fanatizmi" səbəbiylə altı həftə “izinsizlik” cəzası alır. Üçüncü sinifdə, şəkil dərsində, özündən böyük bir yoldaşı Ənvəri yatırdıb üstünə ot yığır. Tam Ənvər qalxarkən müəllim içəri girir və ona üç həftə “izinsizlik” cəzası verir. Ənvər kimsənin adını vermir. "Bu cəza mənə çox ağır gəldi" deyə yazır. Başqa bir vaxt yoldaşlarının israrı ilə çalğısını müəllimləri tutur və kimin etdiyini soruşarlar. Ənvər ortaya çıxıb etiraf edər. Yenə üç həftə “iznsizlik” cəzası verilir. "Lakin bundan o qədər kədərli deyildim. Çünki, həqiqətən, qəbahətliydim. Tək, doğruluğun itaətsizlik olaraq şərhi mənə çox təsir edirdi. (Çingiz, h.d.ə. s. 35)

İdadi məktəbini son sinifindəykən l897-ci ildə Girit hadisələri başlayır. Adanın Yunanıstana qatıldığını şərhiylə başlayan və sonunda türk-yunan savaşına çevrilən proseslər şagirdlərdə böyük həyəcan oyandırar. “İstirahət vaxtı sobanın başında toplanaraq mövzunu müzakirə edər, "Hökumətin acizliyindən, mütləqiyyət rəhbərliyinin pisliyindən və xüsusilə də, Sultan Həmdin pisliyindən bəhs edərdik".

Buradan sonra Hərb Məktəbinə gedən Ənvəri, oradakı yoldaşları, "çalışqan, təvazökar, ciddi və sözünün üstündə duran biri" olaraq tanıyırlar. O günlərdə qatarlar hərbi işlərə ayrıldığından Selanikdəki köçürmə nöqtəsinə xüsusi bir qatarla göndərilirlər. Sonra gəmi ilə İstanbula gedib orada Hərbi məktəbdə təhsil almağa başlayır. Bu barədə yazır:

"Artıq bizdəki sevinc fövqəladə idi. Zabitliyə namizəd olmuşduq. Biz də üç il sonra indi hərbə gedən qəhrəman əsgərlərimizə əmr verəcək insanlar olacaqdır. Yolda rast gəldiyimiz qatarlardakı Anadolu könüllü batalyonlarının əsgərlərinin üzlərindəki təbəssümlə bizə salam verməsi, mahnı oxumaqları, həqiqətən, bunlara layiq zabit ola bilmək üçün son dərəcə çalışmaq əzmi barəsində bizi həvəsləndirməyə kifayət idi. Bəli, onlar hər şeylərini, yerlərini, yurdlarını buraxaraq vətənin bir küncündə ölməyə gedirdilər. Biz də gələcəkdə bizə əmanət ediləcək bu yüzlərlə, bəlkə, minlərlə qəhrəmanı yaxşı idarə edərək, onları zəfərlərə sövq üçün məlumat və bacarıq Kazanmağa gedirdik. Hər iki tərəf də vətənin qurtuluşu üçün gedirdi. Bu sırada yeganə əməlim zabit olmaq, məmləkətimə bu surətlə xidmət etmək idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 36)

Hərb Məktəbinə həyəcanla başlayır; məqsədi buradan qərargah məktəbinə getməkdədir. Lakin Monastır İdadisini altıncılıqla bitirməsinə baxmayaraq, qeydləri aşağı olduğundan çox da ümidli deyil. İlk sıralamada sinifinin əlli altıncısıdır; bu vəziyyət davam etsə, qərargah sinfinə düşmək mümkün deyil. "Bununla belə hər halda əzm göstərmişdim” – deyir.

Bir gün şagirdlər toplayıb, zabitlərdən, Hərbi məktəbdən və Tibb məktəbi ndən bir çox adamın "Sultan Həmid əleyhinə cinayət təşəbbüsləri" səbəbiylə sürgün və edamla cəzalandırıldıqlarına dair bir elan oxunur. Məktəblər Nazırı Zeki Paşa bir nitq söyləyir və hərbidə sədaqətin hər şeydən üstün olduğunu söyləyir: "Sədaqət təhsil aldıqca tabeçili və səfər və digər mövzularda bacarıq Kazanılmasına gərək qalmadan zəfərə çatıla biləcəyini" söyləyir. Nədənsə bu sözlər Ənvərin zehnində "İyrənc yalanlar" olaraq əks-səda verir və kiçik bir iz buraxar. Sonunda unudur və yenə dərslərə diqqət etməyə başlayır.

İkinci ilə on yeddinci, üçüncü ilə on ikinci olaraq keçir. Məktəbi bitirərkən dördüncüdür. Lakin keçən illərlə birlikdə ortalama çıxarılanda doqquzuncu olur. Artıq qərargah üçün ayrılan qırx beş adam arasında Ənvər də vardır. Hərb Məktəbində bir həftə “iznsizlik” cəzası alır. Sinfin ən kiçiyi olduğu üçün ən qabaqda oturur. Lövhəyə sinifdəki pişiyin dilindən açıq məktub yazanın kim olduğunu növbətçi müəllim ondan soruşur. O da bilmirəm deyir. Sonradan ərizəni yazan ortaya çıxıb mən yazdım desə də, Ənvər bilmirəm dediyi üçün cəza alır.

"Məni dinc, çalışqan bir şagird olaraq tanıyardılar. Çox vaxt dərslə-rimə tək çalışar, bağçada tək gəzər, yaşımın kiçik olmasına görə Monastır Harbi Məktbindən gəlmiş böyük yoldaşlarım tərəfindən qorunardım".

Qərargah zabiti olmaq üçün Erkanı Hərbiyə Məktəbinə qəbul edilən Ənvər burada da sevilən və hörmət edilən biridir. Bu illərində eyni yaşlarda və eyni məktəbdə birlikdə olduqları əmisi Xəlil (Paşa) ilə siyasi səbəbdən həbsə düşmək təhlükəsi yaşayırlar. Məktəbdən istintaq üçün Ulduza aparılarkən Xəlil bir yolunu tapıb özünü "Mən bir şey bilmirəm, xəbərim yoxdur." deyə müdafiə edir. Hadisə şahzadə Məcid Əfəndinin Alman dili müəllimi ilə onun dostu olan bir jurnalistin evlərində görülməsiylə əlaqəlidir. Bu şagirdlərin Şahzadənin qaynı Zəki bəy kanalı ilə gizli əlaqələr içində olduqları şübhəsi oyanmışdır. Ənvər öz təbiri ilə "axmaq" rolu oynayar və bir şey görmədiyi, bilmədiyində israr edir. Xəlil isə özünün bir zabit olduğunu, Padşaha sədaqət andı içdiyini söyləyərək Bayram ərəfəsində evlərində iki qonaqları olduğunun doğru olduğunu; ancaq bu dəvətin Zeki bəy və Şahzadə ilə heç bir əlaqəsinin olmamasında israr edir. Məktəbə göndərilir və təkadamlıq kameralara salınır-lar. Sultan Həmidin zalımlığına çoxdan inandırılmış olan Ənvər burada istibdadın yıxılması barədə xəyallar qurur. Daha sonra "Sultan Həmid və yaxınlarına qarşı içimdə dərin bir kin oyandı." deyə yazır. Ona verilən ot döşək üzərində Sultan Həmidi yox etmək xəyalları içində yatıb qalır. Sabahısı gün yenidən Ulduza aparılıb sorğulanır və azad edilirlər.

"Bundan sonra hərdənbir güvəndiyim yoldaşlara bu zalım rəhbərliyi aşırtmaq yollarından danışmağa başlamışdım. Lakin bunlar söz olaraq qalırdı".

Qərargah məktəbində özünü tamamilə dərslərinə həsr edir. "Mən özümdə bir fövqəladəlik görməməklə birlikdə müəllimlərimin dərhal ümumiyyətlə təqdirlərini qazanırdım. Beləcə qərargah ikinci ilə beşinci, üçüncü ilə üçüncü olaraq keçdim".

Qərargah məktəbinin buraxılış imtahanlarına girərkən vətənə və millətə xidmət imkanı üçün Allaha davamlı dua etdiyini və həyəcan hiss etmədiyini deyir. "Ürəyim rahat idi; əlimdən gəldiyi qədər çalışmış, geri qalan üçün Allaha sığınmışdım". (M. Şükrü Hanioğlu, Məktublarında Ənvər Paşa, İstanbul 1989, s. 259) İmtahanlar bitir və Ənvər sinif birincisi və lakin məktəb ikincisi olaraq yanvar 1902-ci ildə məzun olur. Məktəb birinciliyi üçün, keçən bütün illərin ortalama qiymətləri nəzərə alındığı üçün, məktəb birincisi, daha sonra Sarıqamış hərəkatında XI Korpus komandirliyi edəcək olan və yoldaşlarının "böyük zəka" deyə xatırladıqları Hafiz Haqqı olmuşdur.

İyirmi bir yaşında qərargah kapitanı olaraq orduya qatılan Ənvər bəyin bütün qərargah zabitləri kimi piyada, topçu və süvari sinifləri içində səkkiz ay tələbəlik etməsi lazımlıdır. Bunun üçün də iki il müddətlə 3-cü Orduya təyin edilir. Özü bir müddət İstanbulda nənəsinin yanında qalmaq istəsə də, “Hırka-i Şerif” şənliyinə qatılmaq üçün (Ramazanın on beşində) dərhal Ordu mərkəzi yerləşən Selanikə getməsi əmr edilir. Burada 13-cü Topçu Alayına təyin edilir. Səkkiz ay müddətlə Monastırda 6-cı Topçu Batareyasının komandirliyini edir; böyük bir enerji ilə çalışar. Batalyon komandirinin vəkili kolağası¹² Saleh bəy də ona kömək edir. Həqiqətən, əsgərliyə girən və təcrübə Kazanmağa başlayan Ənvərin bu dövrü üçün yazdıqları maraqlıdır:

"Fikirlərimi ümid etdiyim kimi reallaşdıra bilməyəcəyimi görmüşdüm. Alayın içində islahatlar aparmaq çətin idi; kimsə böyük bir işə girmək istəmirdi. Beləcə hər kəsin könüllü olaraq, əlindən gələnin ən yaxşısını etməsi halında hər şeyin düzələcəyinə inanırdım. Öz vəzifəsini tam icra etməyən bir ordu nəfərinin ən üst ordu idarəsini, paşaları və s. tənqidə haqqı olmadığını görmüşdüm. Buna görə bu tip tənqidçiləri izləyib cəzalandırırdım." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 260)

Ancaq ətrafı ondan məmnundur. Balkan dəstələrinə qarşı qarşıdurmalara müəyyən vaxtlarda batareyasıyla qatılır:

"May ayında Mogilada on səkkiz nəfərlik Bolqar dəstəsiylə olan qarşıdurmaya iki topla qatıldım. İlk gerçək top və tüfəng atışını orada gördüm. Bu qarşıdurmada quldurlar tamamilə yox edilmişdi. Buna baxmayaraq topçu zabiti kimi qarşıdurmaya ciddi şəkildə qatıla bilməmişdim. Tək iş top atmaqdan ibarət idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 46)

1903-cü ilin sentyabrında öz istəyi ilə piyada stajı üçünə 20-ci Piyada Alayının 1-ci Batalyonuna təyin edilir. "Mənim niyyətim Bolqar sərhədlərindəki bölgəni öyrənmək idi və bu sırada kəşfiyyat əsgərləri də silahlandırıldığından, döyüş anında geri qalmaq istəmirdim." (Ş. Hanioğlu, h.d.ə., s. 262) Bir ay sonra bu batalyon polis bölmələrinə paylandığından, Koçanadakı 19-cu Piyada Alayının 1-ci Batalyon, 1-ci Bölük komandirliyinə təyin edilir. Burada ikən Sultan Təpə ətrafında iki yüz nəfərlik bir Bolqar dəstəsi ilə qarşıdurmaya qatılır. Bölgəni yaxşı tanımadığından və birliklərə əmr verən Miralay, birgə hərəkət planı təmin edə bilmədiyindən qarşıdurma axşama qədər çəkir və axşam dəstələr qaçırlar. Ənvər bəy izləmək istəyir; batalyon komandiri icazə vermir; onun gəncliyinə qıymadığı üçün icazə vermədiyini söyləyir. Halbuki belə bir dəstənin onların sayca üstün birliklərinin əlindən qaça bilməsi Ənvər Bəyi dərindən sarsıdır. Bundan sonrakı qarşıdurmalarda mümkün olduğu qədər işi gündüz bitirməyə qərar verir. Əsgərlər onu sevir; ancaq zabitlər, qaydaları çox möhkəm tətbiq etdiyi üçün çox məmnun deyildirlər.

1904-cü ilin aprelində süvari stajı üçün Üsküpdəki 16-cı Süvari Alayının bir bölüyünə göndərilir. "Çox məmnun idim. Burada tək olacaqdım. Burada zabitlərdən hər cür vəzifənin tam tətbiq olunmasını istədiyimdən, əvvəlcə öz kefinə hərəkət etməyə alışmış olan bu əfəndilər heç məmnun olmadılar".

Vəzifəsinə laqeyid yanaşan bir zabitə həbs cəzası vermək məcburiyyətində qaldığını bildirir.

"Burada əvvəlki fikirlərimi dəyişdirmək məcburiyyətində qaldım. Çünki, məmurlardan yalnız könüllü iş istəmək demək ki, doğru deyilmiş. Bu belə olsaydı, qanunlara və içində var olan cəzalara gərək olmazdı. Demək ki, hər şeydən əvvəl dövlət işlərinin yaxşı nəticələnə bilməsi üçün qanunun nöqtəsinə-cən tətbiq olunması şərtdir.... Zabitlər komandirlərinə itaətsizliyə başlasalar, orada ediləcək heç bir şey qalmamışdır. O zaman komandir bacarıqsızdır, yəni əmrini həyata keçirmək gücü yoxdur. Belə bir vəziyyətin davam etməsi vətənin iflası mənasını verir." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 263)

Ənvər bəy bacarıqsızlığına görə təqaüdə göndərilməli olan bir Miralayın, İstanbula bir neçə min lirə göndərib diviziya komandiri olduğundan bəhs edir. Bu cür hadisələrin zabitlər arasında mənəvi təsirləri olur.

Gənc zabitlər, bütün bu və bənzəri problemləri Əbdulhəmid zülmünə bağlamaq asançılığına özlərini qapdırmışdılar. O da "Və beləcə get-gedə bu pis hadisələrə bir son verib Əbdulhəmidin istibdadı yerinə Qanuni-əsasiyə söykənən bir dövlət təsisi lazım olduğu fikri içimdə böyüyürdü. Yoxsa hər cəhd sonda nəticəsiz qalacaqdı.” deyə düşünür. Avropanın təsir gücü ilə baş tutan islahatların ölkəni parçaladığını görür, ancaq bunu, məmləkətin zəif idarəsinə, pozulmağı da Əbdulhəmid istibdadına bağlayırdılar. Onlar pozulan rəhbərliyi düzəldəcəkdilər.

"Xristiyanların Avropa tərəfindən dəstəklənilməsi məmləkətdə əvvəlki ilə müqayisədə tam tərsinə bir bərabərsizlik yaratmışdı. Məmurlar artıq yalnız xristianlarınn işləri ilə məşğul olduğundan, kimsə müsəlmanların haqlarıyla məşğul olmurdu. Bir xristiyana edilmiş haqsızlıq dərhal cəzalandırıldığı halda, kimsə müsəlmanların haqqlarını nəzərə almırdı." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 264)

İki ay da İştipdə qaldıqdan sonra stajı bitən Ənvər bəy Monastırdakı qərargaha dönür. Burada 1-ci və 2-ci şöbələrdə on beş gün işlədikdən sonra yeni qurulmuş olan Ohri və Kotsavo hərbi bölgələrinə müfəttiş təyin edilir. 7 Mart 1906-cı ildə kolağası (önyüzbaşı) olan Ənvər bəyin sıx və bezdirici quldur şəbəkələri ilə döyüşləri başlayır. "Bəzən bir ay sonra bir dəstənin təqibindən qayıdanda dərhal yeni vəzifələrə göndərilərdim. Və heç bir zaman yorğunluq, yaxud narazılıq hissimi göstərmədim".

Ferik Hadi Paşa və qərargah başçısı Həsən bəyin məsuliyyət şüuru içindəki səyləriylə Monastır və ətrafındakı dəstələr təmizlənər.

"Bu şəkildə iki il içində yalnız mənim əmrimdəki qeydlərə görə əlli dörd qarşıdurmada oldum. Ketihada apardığım döyüş mənim üçün nümunə oldu. Ondan sonra mübarizə apardığım dəstələri qaça bilməmələri üçün mühasirəyə aldım. Ondan sonra şəxsən yaxın döyüş üçün uyğun nöqtəni təsbit edib ən qısa zamanda hücum edirdim. Beləcə tez və çox vaxt əhəmiyyətsiz itkinlərlə məqsədimə çatırdım." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 265)

Aprel ayındakı bir qarşıdurmada qıçından vurulur; bir ay qarşıdurmalardan uzaq qalır. Sonra yenə sıx və müvəffəqiyyətli döyüşlərə girir. Müvəffəqiyyətlərinə görə ona 4-cü və 3-cü Məcidiyə, 4-cü Osmaniye və qızıl ləyaqət medalları verilir.

Bir nəslin xəyalları

Bu bezdirici mübarizələr içində Ənvərin ulduzu parlamağa başlayır; sürətlə yüksəlir. 30 avqust 1906-cı ildə mayorluğa yüksələn Ənvər bəy iyirmi beş yaşındadır. 1907-ci ildə maaşı artırılaraq yenə Rum, Bolqar və Serb dəstələrindən ibarət olan qaçaqlara qarşı mübarizəyə göndərilir. Ənvər bəy bir tərəfdən dəstələrlə vuruşarkən bir tərəfdən də imparatorluğun xilası üçün düşünməkdədir:

"Bütün bu mübarizələr özünü bilənləri düşündürürdü. Hər gün məhv edilən dəstələrin yerinə yenisi ortaya çıxırdı. Hökumət bunların qarşısını almaq üçün təsirli gücü göstərə bilmirdi. Avropa hökumətlərinin etibarını itirmiş olması, artıq Osmanlı hökumətinin Rumeli hissəsini əldən çıxacağı hissini verməyə başlamışdı. Alban vətəndaşlarımız bunu anlayıb öz başları-nın çarəsinə qalmaq üçün döyüşürdülər. Onlar da məmləkətlərini zəbt edəcək yunançılıq fikrinə qarşı silahlanmışdılar. Bu qarışıqlıq içində hər kəsdə, elə hər gün ölməkdən və ya alçaldılma içində yaşamaqdansa, İstanbul idarəsini düzəltmək üçün döyüşmək, beləcə ya vətəni tamamilə qurtarmağa və yaxud bu yolda qürurlu şəkildə ölmək üçün döyüşmək həyəcanı oyanmışdı. Lakin hələ bunu hərəkətə çıxarmaq üçün bir təşəbbüs yox idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 57)

Belə başa düşmək olur ki, gənc Ənvər də asan yolu seçmiş, zamanın digər ziyalıları kimi həlli Hökumətin dəyişdirilməsində axtarmışdır. Avropa hökumətlərinin güvəninin Kazanılmasını bir təminat kimi düşünməkdədir. Bu gün bizə çox avamca görünən bu baxış tərzi o günün ziyalılarının çoxunda olub. Halbuki eyni Ənvər xatirəsinin başqa yerlərində Avropalı dövlətlərin təklif etdiyi islahatların məmləkəti parçalamaqdan başqa bir şeyə yaramadığını da yazmaqdadır. Elə görünür ki, gerçəyi yaxından anlaya bilmələri üçün dövlət məsuliyyətini yüklənmələri lazım gələcəkdi.

Tənzimat və arxasınca İslahat Fərmanlarıyla, Müsəlman təbəə ilə eyni siyasi haqlara qovuşan qeyri-müsəlmanlar milliçiliyin gətirdiyi həyəcanlar içində irəli addımlarını atmağa davam etməkdədirlər. Rusiya və Avropalı dövlətlərin barmağı davamlı Balkanlardadır. Şərq Məsələsi olaraq xarakterizə edilən problemlər, artıq Osmanlı İmperatorluğunun bölüşdürülməsi hesab edilməkdədir. Rum, Bolqar, Xorvat və Serb kimi Balkanlı qeyri-müsəlmanların İmperiyadan qoparaq müstəqilləşməsi üçün, Avropa dövlətləri və Rusiya tərəfindən açıq dəstək verilməkdədir.

Şərqdə Erməni məsələsi olaraq gündəmə gələn hadisələr də, eyni dəstəklərlə eyni hədəfə yönəlmişdir. Bütün bu proseslər islahat adı altında addım-addım irəlilədikdən sonra, sonunda üsyanlara çevrilmişdir. Balkanların hər yanında Rum, Bolqar, Serb və Makedon dəstələri ilə qanlı mübarizələr davam etməkdə və Osmanlı Türk xalqı əriməkdədir.

Sultan II Əbdülhəmid Xan, dövləti ayaqda tuta bilmək üçün əlindən gələni etməkdədir. Ancaq, onun açdığı məktəblərdə yetişən gənc zabitlər heç də onun kimi düşünmürlər. Bu nəsil, Namiq Kamal və bənzəri Yeni Osmanlıların həyəcan xəttində, Hökumət idarəsinin qurulmasını istəməkdə və bunu, eyni zamanda Balkanlardakı qiyamlara bir həll kimi düşünməkdədirlər. Tənzimatla birlikdə başlayan və Osmanlı İmperatorluğunu bərabər vətəndaşlar statusuna söykənən yeni bir anlayış üzərinə qurmağı hədəfləyən Osmanlıçılığa, Türklərdən başqa inanan və sarılan olmamışdı. Bəlkə bir az da çarəsizliyin verdiyi bir psixologiya ilə və Avropadan gələn sıx təlqinlər altında bu gənc insanlar, müsəlman-qeyri-müsəlman ayrımı etməyən bir qardaşlıq havası içində Hökuməti qurub, bu insanları da rəhbərliyə ortaq etməklə qurtuluşa çata biləcəklərini düşünürdülər. Bu gün, yəni tarixi inkişafları bilən insanlar üçün çox avamca görünən bu ideologiya Osmanlı cəmiyyətinin o günə qədər tanımadığı şiddətli bir təbliğat mühitində anlamaq mümkündür. Əsasən cəmiyyət yorğundur, cəmiyyətin ziyalıları həll yolu tapa bilmir və buna görə həqiqi olmasa da, asan həllər onlara cazibədar görünməkdədir. Cövdət Paşa, bütün bu proseslər içində, dövlətin əsasının zədələndiyini, quruluş qanununun tapdalandığını görmüş və söyləmişdi; amma bu gün belə kifayət qədər anlayanları olmayan bu idrakın bu gənclərə məxsus olmasını gözləmək mümkün deyildi.

Müsəlman olmayan ünsürlər, əsasən millətçilik axınlarıyla qiyam qaldırmış, milli mədəniyyətlərinə dönüş prosesinə çoxdan başlamışdılar. Onlar, İbni Haldunun "Asabiyetin¹³ son hədəfi dövlət olmaqdır." qanununa uyğun olaraq hədəflərinin fərqində idilər və addım-addım irəliləyirdilər. Hökumətin elanı da bu addımlardan ən böyüyü olacaqdı. Balkanlardakı müsəlman olmayan ünsürlər, silaha sarılıb şəbəkələr quraraq quldurluğa və müsəlmanlara zülm etməyə başladıqları zaman bunu həm bir milli qurtuluş hərəkəti, həm də hökuməti elan etməsi üçün Sultan Həmidi məcbur etmək prosesi olaraq göstərirdilər. Avropa ölkələri də Hökumətin elan edilməsini istəyirdilər. Çünki, bərabərlik statusu Kazanılmasıyla çox əhəmiyyətli bir addım atılmışdı; indi, qeyri-müsəlmanaların Osmanlı Məclisinə girərək hakimiyyətə ortaq olmaları, milli iradəyə təsir etməkəri ikinci böyük addım olacaqdı və “Şərq məsələsi”ndə, yəni imperatorluğun parçalanmasında istifadə edilə biləcəkdi. Necə ki elə oldu və istifadə etdilər də.

"Üç Vilayət" (Vilayat-i Seləse) olaraq xatırlanan və əhalisinin yarısından çoxu müsəlman olan Selanik, Kosova və Monastır vilayətlərində, ikinci böyük xalq olan Bolqarlar "Makedoniya makedoniyalılarındır" şüarı ilə 1902-ci ildə qiyam qaldırarlar. Daha əvvəl 1877-ci ildə Rus müharibəsi sonrasında “Ayaste-fenos razılaşması” ilə Makedoniya Bolqarlara verilsə də, daha sonrakı “Berlin razılaşması”nda geri alınmışdı. Amma əsl böyük qiyam illərcə sürən silahlanma və təşkilatlanmadan sonra 1903-cü ilin avqustunda başladı. Çox qanlı prosesə çevrilən və on beş-iyirmi min qiyamçının qatıldığı deyilən qiyamı Osmanlı ordusu ancaq üç ay içində yatıra bildi. Amma onların əsl məqsədi Av-ropa və Rus müdaxiləsini təmin etmək idi.

21 iyul 1905-ci ildə “Cümə görüşündə” Sultan Həmidə bomba atılsa da, nəticəsi olmur. Xarici dövlətlərin müdaxilələri gün keçdikcə artmaqdadır. 1906-cı ildə Makedoniyadakı maliyyə islahatı bəhanə edilərək Midilli və Limni gömrük və poçt-teleqraf binaları xaricilər tərəfindən işğal edilmişdi.

Balkanlarda Osmanlı zabitləri bu qeyri-müsəlman üsyançılara qarşı bezdirici mübarizələrində qəhrəmancasına vuruşurdular. Xüsusilə 1903-cü il qiyamından sonra Osmanlı zabitləri də daha hazırlıqlı olmuşdular; üsyançı dəstələrə qarşı, sadəcə vəzifə olduğu üçün deyil, ehtirasla döyüşürdülər. Bəli, mayor Ənvər onların arasında idi. Bismillahsız addım atmayan bu gənc zabit "Ya Rəbbi! Mənə, vətənimə, millətimə və dinimə yaxşı xidmətlər etməyi nəsib et", – deyə davamlı dua edir, qorxu tanımırdı. Və ulduzu parlayırdı. Şövkət Süreyya bəy deyir ki: "Bu həmin Ənvər Bəydir ki on il sonra ordudakı komanda heyətinin hamısını təmizləyəcək. Balkan müharibəsində az qala güllə atmadan dağılan bir ordudan yalnız bir il yarım sonra idarəçilik işlərində dünyanın, bəlkə də, ən intizamlı ordusunu quracaq." (Ş. Süreyya Aydəmir, Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər Paşa, İstanbul 1970, c. I, s. 483)

Makedoniyada döyüşən zabitlər, eyni zamanda Hökumət üçün Sultan Həmidə qarşı təşkilatlanırdılar. Onları özlərindən çıxaran əsas faktor üsyançılar deyil, xarici dövlətlərin müdaxilələri qarşısında Osmanlı Hökumətinin çarəsizliyi idi. Belə bir hadisə yaşanır: Monastırdakı Rus konsulu küçələrdə gəzir və rast gəldiyi Osmanlı əsgərlərini təhqir edir, hətta qamçısı ilə vururmuş. Bir gün yenə eyni tərbiyəsizliyi edib polis bölməsinin növbətçisi Halimi vuranda əsgər tüfəngini qaldırır və konsulu küçəyə sərir. Dünya ayağa qalxır və qürurunu qoruyan Osmanlı əsgəri Halim “Divan-i Harb” qərarıyla edam edilir. Gənc zabitlər bu cür alçaldılmaları qürurlarına sığışdıra bilmirdilər; üsyançılara istənilən şəraitdə vuruşub ölürdülər, amma bunu həzm edə bilmirdilər. Ənvər bəy də bütün digər gənc Osmanlı zabitləri kimi "Nə vaxt bizdə məntiqli bir idarə qurulacaq, nə vaxt özünü belə təhqirlərdən təmizləyə biləcək və qoruya biləcək bir dövlət olacağıq!" deyə hirslə düşünürdü. Ənvər bəyin idarə etdiyi batareya Rus konsulunun ölümünə görə beş yaylım atəşi açmaq məcburiyyətində qalmışdı və Ənvər Paşa Osmanlının çarəsizlik içindəki bu zülmünü ölənə qədər unutmayacaqdı. Çox sonrakı qeydlərində, Avropanın Osmanlılar üzərindəki çevrəsini daralda-daralda Türkləri əzməkdə davam etdiyini, Rus hökumətinin bu əsgəri asdırmaqla "Osmanlıların izzəti-nəfsini daha da alçaldaraq onları əsiri olmağa alışdıracağını zənn edirdi." (Masayuki Yamauchi, Məmnun olmamış adam – Ənvər Paşa, İstanbul 1995, s. 288) deyə yazacaq.

Çox təəssüf ki, bu gənc zabitlər dövlətin zəifliyini başda padşah Əbdülhəmid Xan olmaqla Saray ətrafındakı şəxslərə bağlayır və bu çərçivədə aparılacaq dəyişikliklərlə xilas ola biləcəklərini düşünürdülər

“Cemiyet-i Mukaddese” və vətəni xilas etmək

Osmanlının son dövrünün proseslərini şərh edəcək və cəmiyyəti bütövlükdə qucaqlayacaq tək və təsirli bir siyasi təşkilatlanma olaraq İttihad və Tərəqqi Partiyası, Hərbi Tibb məktəbinin beş tələbəsi tərəfindən qurulan gizli birlikdir. 3 iyun 1889-cu ildə Hərbi Tibb məktəbində qurulan birliyin adı İttihadi Osmani Cəmiyyətidir. İshak Sükutu, İbrahim Temo, Abdullah Cövdət, Məmməd Rəşid və Konyalı Hikmət Emin adlı beş tələbə tərəfindən qurulan gizli Təşkilatin məqsədi vətəni xilas etməkdir. Vətəni qurtarmaq dedikdə isə Sultan II Əbdülhəmid hakimiyyətini devirməyi nəzərdə tuturlar. Bəzən Sultan Həmidə qədər uzanan, ümumiyyətlə, onun ətrafı haqqında təbliğatlar edərək ətraflarını genişlədər, bir müxalifət mərkəzi halına gəlməyə çalışarlar.

Bu müxalifət, xarici dövlətlərin Osmanlının daxili problemlərinə müdaxilələrini qəbul edə bilməyən və qürurları qırılan gənc zabitlərin diqqətini çəkir; Osmanlı rəhbərliyinin bacarıqsızlığı və cəhalətini səbəb olaraq görən bu təbəqə, rəhbərliyin devrilməsi və güclü bir idarəçiliyin qurulmasıyla hər şeyin düzələcəyini zənn edirdilər. “Qanuni Əsasi” bu xəyalın simvolu halına gətirilmişdir, elan edilməsiylə Tənzimatın bacara bilmədiyi Osmanlı qardaşlığı reallaşacaq. Bu gün bizə çox yüngül görünən bu düşüncələr, asan yoldan məmləkəti qurtarmaq həvəsində olan o günün bəzi əsgər və ziyalıları üçün təsiredici bir inanc halına gəlmişdir.¹⁴ Bir çox ziddiyyət bir yerdə yaşanır; amma, fərq edilə bilmir. 1856-ci il İslahat Fərmanının müsəlman-qeyri-müsəlman siyasi bərabərliyini elan etməsinin Osmanlı xalqını bir millət halına gətirmədiyini, bütünlüyünü təmin etmədiyini, tam tərsinə ayrılıq və bölünmələrin önünü açıb dərinləşdirdiyini bu vətənpərvərlər görə bilməmişdilər. Bunu görə bilməyənlər, əlbəttə ki, bütün bu "anâsır-ı muhtelife"¹⁵nin meydana gətirəcəyi bir “Meclis-i Mebusan”ın¹⁶ birlik deyil, nifaq mərkəzi olaraq çalışacağını, bölünməyi gücləndirəcəyini, formalaşdıracağını düşünə bilməmişdilər. Çünki bunları düşünərək Osmanlının problemlərinə həllər axtarmaq çətin işdir və Sultan II Əbdül-həmidin etməyə çalışdığı budur. Amma, gənc zabitlərimiz, işin asan yoldan şərhi varkən, elə çətin suallarla məşğul olacaq səviyyədə deyildilər. O qədər ki, milli qüruru zədələndiyi üçün ayağa qalxan insanlar rum, erməni, yaxud bolqar milliyyətçiləri ilə eyni cərgədə Osmanlı sultanına qarşı döyüşə girirdilər. İşin qəribə tərəfi bu zabitlərin Ənvər bəy daxil çoxu bir tərəfdən də dağlarda bu üsyançılarla döyüş halındadırlar. Böyük dövlətlərin müdaxilələrini qürurlarına sığışdıra bilməyib üsyan edənlər Osmanlını yenidən qurmağa çalışan padşaha qarşı bu dövlətlərin dəstəyini tələb edir, yaxud səs çıxarmazdılar. Ən qısa və köhnə şəkildə ifadə etsək, əsgər-vətəndaş ziyalılarımız, tam bir "ruhi və fikri teşevvüş" (qarışıqlıq) halındadılar.

Dövrün təhsil almışlarının hamısı Avropa təsiri altındadır və Qərbi nümunə götürməkdədirlər. Tripolidə İtalyanlarla vuruşarkən gənc Osmanlı zabiti və bir İttihadçı olan Ənvər bəy, xarici dostuna, qadın hüquqları mövzusunda bunları yazır:

"Amma, madam ki Avropanın mədəniyyətiylə bizdən daha üstün olduğunu və mövcudiyyətimizi davam etdirmək üçün bu mədəniyyəti təqlid etmək məcburiyyətində olduğumuzu söyləyirəm, o zaman bu mədəniyyətin pislikləri də istər-istəməz bizə gələcəkdir. Amma inşallah qadınlarımızın köhnə həyatından bir az da olsa nələrinsə qalması üçün daha diqqətli olarıq." (Hanioğlu, h.d.ə., 28 sentyabr 1912, mek.124)

Bu sətirlərdə Avropanın mədəniyyət üstünlüyünü qəbul etmiş olan insan yalnız sözləriylə deyil bütün həyatıyla tam inanmış bir Osmanlı və İslam qəhrəmanıdır, amma məmləkəti xilas etmək məsələsində beyni çox qarışdırılıb. Eynilə digərləri kimi Qərbi bütün təşkilatlarıyla qavrayıb şərh edə biləcək, iki cəmiyyət və mədəniyyət arasındakı fərqləri dəyərləndirəcək gücdə deyil. Bu baxımdan yuxarıdakı sözlər tək-tək ifadə edilmiş olsun, ya da olmasın, bütün bir dövrün oxumuşlarının ortaq qənaətidir.

Özünə, yəni öz mədəniyyətinə olan etibarı sarsılıb, həlli xarici mədəniyyətlərdə axtaran və xarici heyranlığına düşən oxumuşlar üçün zehni qarışıqlıq və qiymətləndirmə zəifliyi qaçınılmazdır. Osmanlı üçün çıxış çətinliyi bundadır ki, ənənəvi mədəniyyətimizə bağlı olanların, mədrəsədən yetişənlərin gərginlikləri, yaradıcı gücləri itmişdir. Bunlar Osmanlının problemləri barədə Katib Çələbidən, Koçi bəydən bəri görüşlər irəli sürsələr də, hərəkət gücünü itirmişdilər. Hücumçu olan, diri olan, gərginliyi yüksək olanlar yeni məktəblərdə yetişənlərdir; onlar da milli mədəniyyətlərinə etibarı sarsılmış, istiqaməti oxu-muşlardır. Sultan Həmid öz qurduğu məktəblərə istiqamət verə bilsəydi, canlandırmağa çalışdığı zehniyyəti buralarda hakim edə bilsəydi, bəlkə də, milli müqəddəslərimiz barədə bir dirçəliş hərəkatını başlada bilərdi. Çünki simvolu Ənvər Paşadır dediyimiz bu son dövr Osmanlı nəsilləri fövqəladə yaradılış imkanlarına sahib insanlar idi.

* * *

İttihadi Osmanı Cəmiyyəti 1895-ci ildən etibarən, məktəb xaricində ətrafını genişlətmək qərarı alır və Parisdəki Əhməd Rza bəylə əlaqəyə keçir. Əhməd Rza bəyin təklifi ilə Cəmiyyətin adı Osmanlı İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti olaraq dəyişdirilir. Cəmiyyət o il İstanbulda meydana gələn və "erməni patırdısı" olaraq xatırlanan qiyamı erməni qiyamı olaraq göstərən və küçələrə bunu padşah ətrafının təşkil etdiyi təbliğatını ehtiva edən afişalar asmağa çalışırlar. Abdullah Cövdət daxil yetmiş gizli cəmiyyət üzvü həbs olunaraq sürgünə göndərilir. Vətəni xilas edəcək “cəmiyyətçilər” bu xəyanət və saxtakarlıqlarıyla böyük dövlətlərin “Bab-i Ali”yə müdaxiləsinə zəmin hazırlamaq niyyətindədirlər.

Gizli cəmiyyət müxtəlif mərkəzlərdən icra edilən sıx təbliğatlarla bir tərəfdən də böyüməkdə və hər cür müxaliflərin toplandığı bir quruluşa çevrilməkdədir. 1896-cı ildən etibarən Hərb Məktəbində komitələr qurulmağa başlanır. Eyni il, Cəmiyyət içindəki anlaşılmazlıqlar səbəbiylə Əhməd Rza bəy başçılıqdan aşaraq yerinə Parisə gəlmiş olan Mizançı Murad bəy gətirilər. Bu dövrdə böyük dövlətlərin dəstəyini alaraq siyasi həll yolunda təbliğat aparılır. Cəmiyyətin 1896-cı və 1897-ci ildə iki müvəffəqiyyətsiz çevrilişə cəhdi olur və iştirakçılar həbs olunur.

1897-ci ildə türk-yunan savaşındakı zəfərimiz Sarayın gücünü artırır. Xaricdəki Murad bəy başda olmaq üzrə bir çox “Jön türk”, Sultan Həmidin əfvinə sığınaraq yurda dönür və Padşahın lütfüylə vəzifələrə yerləşdirilirlər. Əhməd Rza və ətrafı işlərinə davam edir. 1898-99-cu illərdə yenidən Sultan Həmidin adamlarıyla razılığa girişərlər; bir qismi xaricdəki Osmanlı səfirliklərində vəzifələrə gətirilir; Cəmiyyətin xaricdəki bəzi şöbələri bağlanır; bir çöküntü yaşanır.

Bu illərdə Şahzadə Səbahəddin bəy və Lütfullah bəyin Parisə qaçıb, cəmiyyəti maliyyə baxımından dəstəkləməyə başlamaları ilə yeni bir canlılıq başlayır. 4-9 fevral 1902-ci ildə toplanan Birinci Jön Türk konqresində anlaşılmazlıqlar yaşanır. Şahzadə Səbahəddin və ətrafındakı rum, erməni və alban nümayəndələr, Sultan Həmidi devirmək üçün 1878-ci il “Berlin razılaşması”na tərəf olan dövlətlərin müdaxilələrinin təmin edilməsini istəyən bir qanun layihəsi təqdim edirlər. Əhməd Rza bəy və Cenevredən gələn Jön Türklərin etirazlarına baxmayaraq, qanun qəbul edilir. Cəmiyyət ikiyə bölünür. Şahzadə Səbahəddin və ətrafı “Osmanlı Hürriyetperveran Cəmiyyəti”ni qururlar. Əhməd Rza bəy və yoldaşları isə “Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti” adını alaraq “Şura-yı Ümmət” qəzetini çıxarmağa başlayırlar. Bu parçalanmada, Şahzadə Səbahəddinin “edəm-i mərkəziyyətçi” və azadlıqlara vurğu edən fikirləriylə Əhməd Rza bəyin mərkəziyyətçi və radikal türkçü mövqeyi arasındakı qarşıdurma da öz təsirini göstərmişdir.

1905-ci ildə Parisə qaçan Dr. Nazım və Bahattin Şakirin səyləriylə Cəmiyyət daha da canlanır. 1906-cı ildə Selanikdə qurulmuş bir başqa gizli cəmiyyət olan “Osmanlı Azadlıq Cəmiyyəti” ilə “Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti” 1907-ci ildə birləşir, “İttihad və Tərəqqi” adını alır. Bu vaxt ölkədaxili təşkilatlanmalar sürətlənir.

Hikmət Bayur Əhməd Rza bəyin yazılarına və “Şura-yı Ümmət” qəzetinə söykənən Cəmiyyətin 1906-cı ilə qədər qiyamçılığın əleyhində olduğunu, (Hikmət Bayur, Türk İnqilab Tarixi, Ankara, 1983, c. 2, Hissə 4, s. 12) bu tarixlərdən etibarən, xüsusilə ordu mənsublarının ağırlığı artdıqca qiyamçılığa sürükləndiyini yazır. Başlanğıcda xarici dövlətlərin, ümumi islahatların tətbiq olunması üçün padşaha təzyiq etmələri açıq şəkildə istəndiyi halda, etnik qaynaqlı islahatlara müdaxiləni rədd etdiyi (Bayur, haqqında danışılan əsər, c. 1, Hissə 1, s. 249 .), getdikcə də nə şəkildə olursa-olsun, xarici müdaxilələrə qarşı çıxdığı görülməkdədir. Məhəlli yaxud etnik muxatariyyətlərə lap əvvəldən qarşı çıxılmışdır. Cəmiyyət, rəhbərlikdə mərkəziyyətçiliyi sərgiləyən mövqeyini sonuna qədər davam etdirmişdir. Cəmiyyət mənsubları, bir tərəfdən hadisələrin fonunda özbaşına meydana çıxan Türkçülük və İslamçılıq həssaslıqlarına əsaslanır. İctimai quruluş və mənəvi həyatımızda özümüz olaraq qalıb Qərbin elm və texnikasını götürməyimiz kifayətdir. Zamanın oxumuşlarından birinə aid olan bu məktub sətirləri daha sonra Ziya Göyalpın fikirlərinin də əsası olacaq:

"Biz Firəng təqlidçisi deyilik. Elə olanlardan da çəkinərik. Avropalıların texnikadakı yüksəlişləri inkar edilə bilməz. Yaponlar kimi biz də Firənglərin texnikadakı inkişaflarını öyrənmək və tək bu qismin məmləkətimizdə tətbiq edildiyini görmək istəyərik. Yoxsa əxlaq və ənənələr baxımdan Müsəlman, əlbəttə ki, Firənglərə qat-qat üstündür." (Bayur, haqqında danışı-lan əsər, c. 2, His. 4, s. 88)

1907-ci ildə yenə Parisdə “İkinci Jön Türk Konqresi” toplanar. Bir ortaq fəaliyyət komitəsi yaradılır. Bütün müxalifət tək mərkəzdə birləşmiş kimi görünür. Bu konqresdə qəbul edilən qərarların, o günün şərtləri daxilində qiymətini vermək çətindir; qərarlar ürküdücü və altındakı imzalar düşündürücüdür. Sultan Həmid rəhbərliyi "Xarici siyasətdə azadlıqpərvər dövlətlərin rəğbət və söhbətini nifrətə çevirdiyi" iddiasıyla qınanmaqda, buna qarşı "İndiki rəhbərliyin əsasən dəyişməsi, məsləhətləşmə üsulunun və Hökumətin qurulması" lazım olduğu bildirilərək bu "uca məqsəd" üçün bütün Osmanlı vətəndaşlarına bu mübarizə yolları nəsihət edilməkdədir:

1. Hökumətin fəaliyyət və hərəkətlərinə qarşı silahla müqavimət göstərmək.

2. Siyasi və iqtisadi tətillərlə, silahsız müqavimət (Məmurlar üçün tətil hərəkatlaarı)

3. Hökumətə vergi verməmək.

4.Ordu içində təbliğat aparmaq. Hərbçilər vətən övladlarına və qiyamçılara qarşı çıxmamağa çağırılacaq.

5. Ümumi bir qiyam.

6. Hadisələrin göstərdiyi zərurətə görə digər lazımlı vasitələrlə mübarizə.

Qərar belə sona çatır:

"Yaşasın indiyə qədər tək olan millətlərin birliyi! Yaşasın ictimai güclərin toplanması!"

Ziya Nur bəyin "”Dövləti Aliyyəni” yıxmaqdan, mənsub olduqları xalqların fəlakətini hazırlamaqdan başqa bir nəticə verməyəcək olan bu xəcalət və xəyanət vəsiqəsi" dediyi sənədin altında bu cəmiyyətlərin imzası var: “Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti” (nəşr orqanları “Şura-yi Ümmət” və “Meşveret”), “Erməni Qiyam Heyəti Müttefikası” – Daşnaksütun – (nəşr orqanı “Duruşak”), “Misir Cəmiyyəti İsrailiyesi” (nəşr orqanı “Lavara”), “Xilafət” – Türkcə və Ərəbcə Yazı Qurumu, mərkəzi London; “Armenya” qəzeti idarə heyəti – mərkəzi Marseldə; Balkan ölkələrindən idarə olunan “Ruzmik”; idarə heyəti, rəhbərliyi Amerikada yerləşən, “Hayrenik”; “Ahd-i Osmani Cəmiyyəti” – Misirdə, “Təşəbbüsi- Şahsi və Adem-i Merkeziyet, Meşrutiyet Cəmiyyəti” (nəşr orqanı “Tərəqqi”.) (Bayur, haqqında danışılan əsər, c. 4, his. 4, s. 138)

“Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti”nin bu qərarların altında imzasının olması izaholunmazdır. Çünki yuxarıda toxunulduğu hissənin təməl qanunlarına zidd olduğu kimi, Selanik mərkəzinə göndərdikləri hesabatda qeyri-müsəlmanların niyyətlərinin fərqində olduqlarını ifadə etməkdədirlər. Selanik mərkəzinə bu qərarları bildirən hesabatda ermənilərin Cəmiyyətlə əməkdaşlıq etmək istədikləri və "xam xəyallarını ürəklərində saxladıqları” bildirilməkdədir. Eyni zamanda bolqar və rumların öz hökumətlərindən əmr aldıqlarını, Osmanlı rum və bolqarlarını düşünmədiklərini, buna görə onlarla əməkdaşlığın mümkün olmadığı bildirilməkdədir.

1908-ci ildən etibarən Cəmiyyətin ölkədaxili işləri sürətlənir; ağırlıq ordu mənsublarındandır. “Cemiyyet-i Mukaddese” olaraq tanınan təşkilat Osmanlı cəmiyyətinin çox da vərdiş etmədiyi sıx bir təbliğat ilə hücumlara girişir.

Hərçənd Cəmiyyət hələ Parisdə fəaliyyət göstərdiyi illərdən etibarən Qafqaz və Türkistan türkləri ilə maraqlanmağa başlamış, oralar üçün xüsusi iş proqramları hazırlanmışdır; məktublaşmalar vardır: "Bir müddət üçün Rusiyaya olan düşmənçiliyinizi, hələ Türkiyəyə iltihak etmək ideyalarınızı ürəyinizdə saxlamağa cəhd göstərin." (Bayur, haqqında danışılan əsər, c. 1, h. 1, s. 342 vd.) Ancaq iqtidara yaxınlaşdıqca yaxud iqtidarı dövründə “İttihad və Tərəqqi”nin fikir və mövqeləri çox dəyişir. Bu dəyişmələr onların bəyinlərinə yeridilən yaxud kitabdan gələn düşüncələrinin Osmanlı Dövlət və cəmiyyət gerçəyi ilə qarşılaşmasından doğulmuş olmalıdır. Ən qısa şəkildə ifadə etsək, bu düşüncə islamçı-türkçü bir xətt izləyir. İslamçılıq həssaslığında İngilislərin Xilafət qorxusunu Türkçülükdə də Rusiyanın narahatlıqlarını düşünərək yüksək səslə danışmamağa çalışmışlar. Ancaq Dövlətin son anına qədər rəsmi Osmanlıçılıq siyasətindən heç bir zaman ayrılmamışdılar.

1910-cu ildən etibarən Ziya Göyalpın “İttihad və Tərəqqi” üzərində təsirləri görünməyə başlayır. Bəzi yazarlar bunu “İttihad və Tərəqqi” mürşidliyi olaraq xarakterizə edərlər.

"Selanikdən qalxıb İstanbula gəldikdən və burada yerləşdikdən sonra Ziya Göyalp ətrafında miqdarı getdikcə artan bir sıra müridlər toplamağa və özü də bunların arasında milli bir dərgah postuna oturmuş mürşid kimi mövqe seçdi” (Alaattin Korkmaz, Ziya Göyalp, Hərəkatı, Ank.1988, s. 261; Mühittin Birgen, “İttihad Tərəqqidə on il, c. I, İİst.2006, s. 360.) "Dünyanın şərqi də, qərbi də bizə açıqca göstərir ki, bu əsr milliyyət əsridir; bu əsrin vicdanları üzərində ən təsirli qüvvət milliyyət məfkurəsidir. Dövlət ancaq bunun fərqində olanlar tərəfindən idarə oluna bilər və "Milliyyət hissinin hakim olduğu bir məmləkəti, ancaq milliyyət zövqünü nəfsində duyanlar idarə edə bilər." (“Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək”yə istinadən N. Kösoğlu, Türk Milliyyətçiliyinin Doğuşu və Ziya Göyalp , İst.2005, s. 158)

Göyalp Türkçülük və İslamçılığı bir-birini möhkəmləndirən iki siyasət olaraq şərh edir və siyasi hərəkata yol göstərməyə çalışırdı. Hadisələrin məcbur etdiyi istiqamət də bundan fərqli deyildi. İttihad Tərəqqi Partiyasının Ümumi katibli olmuş Fəthi Okyarın Partiyanı qiymətləndirməsi belədir:

"O şərtlər içində fikir adamlarını və təşkilatları olmayan və gizli çalışan bir cəmiyyətin başqa qaynaqlardan ilhamlanması çox təbii hətta zəruri idi. Necə ki bu qaynaqlar Balkan komitaçılığından Mason lojalarına qədər uzanan ziqzaqlar içində idi. Lakin, şübhəsiz, olan bu idi: İttihad və Tərəqqi, bəlkə, o günün şərtləri içində açıqca ifadə edilməsi qeyri-mümkün və hətta rəhbərlikdə olanların da fəlsəfə və fikir olaraq ifadə edə bilməyəcəkləri şəkildə türk milliyyətçisi idi." (Fəthi Okyar, Üç dövrdə bir adam, İstanbul 1980, s. 23) Hökumətin elanından sonra "İki ay içində az qala bütün ölkədə Cəmiyyətin şöbələri açılmışdı. Bura diqqətimdən qaçmırdı: Məmləkətdə oxucu-yazar azlığına, vilayət, bayraq və qəzalarda həkimlik, əczaçılıq, baytarlıq, hətta az sayda olmaqla birlikdə mühəndislik peşələri Türk və Müsəlman olmayan rum-erməni-yəhudilərin əlində olmasına, bizim din, irq, məzhəb, milliyyət fərqinə baxmadan Osmanlı olduğumuzu israrla elanımıza baxmayaraq, təşkilat üçün müraciət edənlər arasında, az qala Türklərdən qeyrisi yox idi". (Fəthi Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 27-28)

Osmanlı siyasi həyatında getdikcə, ümumiyyətlə, Türk olmayan ünsürlərin müxalifət cəbhəsində toplanması, türklərin də İttihad Tərəqqiyə yönəlməsini sürətləndirir. Partiya bu baxımdan da zəruri olaraq türkçülüyə yönəlir. (Mühittin Birgen, “İttihad Tərəqqi”də on il, İstanbul 2006, c. I, s. 113)

Göyalpı yaxından tanıyan və o illərdə İttihadçıların “Tanin” qəzetində redaktorluq edən Mühitdin Birgen belə yazır:

"Bəli Ziya Göyalp belə bir adam idi. İçində fikir ilə şeiri bir-birinə qarışdırmış kah fikirlərinin məşəli ilə ətrafını işıqlandıraraq, kah şeir və xülyanın buludları üstündə göylərdə səyahətə çıxaraq, Türkiyə üçün fikir aləmində bələdçilik edirdi. Yavaş-yavaş Ziya Göyalp “İttihad və Tərəqqi”yə müəyyən bir ictimai və siyasi əqidə verən ruh oldu. O, Ümumi Mərkəzdə bu işi başlayana qədər “İttihad Tərəqqi” içində ictimai və siyasi fikir olmaq üzrə heç bir şey yox idi deyə bilərik. Həm məmləkət daxili, həm “İttihad və Tərəqqi” mühitində çox müxtəlif fikirlər vardı; lakin, bunların heç biri sistemlənməmiş, başdan-ayağa müəyyən bir fəlsəfədən ruh almış deyildi. Bütün fikirlər, xüsusilə, yenilik və inqilab fikirləri, əksəriyyətlə şəklə və zahiri görünüşlərə aid şeylər idi. O, ilk dəfə olaraq Avropanı Türkə görə oxumuş, Türk gözüylə araşdırmış və Türk ruhuyla anlamış insan olaraq ortaya çıxırdı… O tarixlərdə məmləkətdə yeganə sistematik fikir hərəkatı, “İttihad və Tərəqqi”nin sağ tərəfində idi." (Birgen, haqqında danışılan əsər, s. 364)

Köhnə bir “İttihadçı” olan Cəlal Bayar, keçmiş Osmanlı rəhbərlərini günahlandıraraq Osmanlılıq hüququnun qoruna bilmədiyini söyləyir. "Nə qədər qaydalar, adətlər varsa, hamısı Osmanlılığın əleyhinə, Osmanlı düşmənlərinin lehində idi". Buna görə İttihad və Tərəqqi siyasi baxımdan, bu qaydaları dəyişdirmək üçün inqilabçı. ictimai həyatında təkamülçü idi, deyir. (Cəlal Bayar, Mən də yazdım, İstanbul 1966, c. II, s. 432) Bayar, 1856-cı il “İslahat fərmanı”nın gətirdiyi müsəlman-qeyri-müsəlman siyasi bərabərliyinə toxunmadan, heç bir siyasi haqqı olmayan tayfa və camaatların ictimai nüfuzlarını genişlədərək siyasi güc halına gəldiklərini və hökumətlə mübarizəyə girdiklərini yazır. Lakin qeyri-müsəlmanların Osmanlı Məclisində təmsil hüququ əldə etmələri bir tərəfə haqqında danışılan ictimai qrupların, Hökumət sisteminin verdiyi imkanlarla güc Kazandıqları və parçalayıcı olduqlarının fərqində olmur.

İttihadçılığın bir xüsusiyyətinin də terrorçuluq yaxud "terror davranışı" olduğu deyilmişdir. Bunu hər məsələni qüvvətə söykənərək qısa və asan yoldan həll etmə anlayışı olaraq ifadə edə bilərik. Doğru olmaqla birlikdə bu rəftarın “İttihadçılar”a xas olduğunu düşünmək səhvdir; əsgərin içində olduğu bütün siyasi hərəkatlarda eyni tutumu görərik. “İttihadçıların” da, xüsusilə, güclü olan hərbi qanadı, Selanik mərkəzli III Ordu mənsublarıdır və gənc yaşlarından etibarən qiyamçı təqibi və qarşıdurmalarıyla həyata atılıbar. Problemlərin qüvvətlə və birbaşa həll edilməsi onlar üçün bir təhsil məsələsindən çox yaşanan bir həyat vərdişidir. Eyni zamanda bu nəslin tələsik həll yolu axtardığı və bunun üçün də həyat bahasına olsa da, asan həllərə meyilləndiyi unudulmamalıdır. Osmanlının həyatında və təhsillərində demokratik bir quruluş və tərbiyə götürməyən bu insanların, vərdişlərini siyasi həyata da əks etdirmələri təbiidir. Bilirik ki, ilk siyasi partiya, bir gizli qiyam cəmiyyəti olaraq qurulmuşdur. Bu cəmiyyətə mənsub bir hərbi tibb məktəbi şagirdinin, 1907-ci ildə yazdığı bir məktubunda bu sətirlər vardır:

"Məqsədimiz təkamülə bağlı olmaq deyil, onu silah ilə, ölüm ilə, qan ilə tezləşdirməkdir… Vətənin yarasının dərmanı silah və barıtdır…"

Bu ifadələri bir az uşaqca qəbul etsək də, dövrün ab-havasını əks etdirir.

Ənvər bəy cəmiyyətdə

Ənvər bəy, 1906-cı ilin sentyabrında Osmanlı qürurunu təmsil edə biləcək güclü bir iqtidarın xəyalları içində Selanikdəki Osmanlı Azadlıq Cəmiyyətinə daxil olur. Poçt məmuru Tələt bəyi orada tanıyır, –"Ona qarşı böyük məhəbbət hiss etdim", – deyə yazır. Bu cəmiyyət III Ordu mərkəzi olan Selanikdə, Tələt bəy, Midhət Şükrü (Bleda), Bursalı Tahir (Ongun), Kazım Nami (Duru), İsmail (Canpolat), Ömər Naci və yoldaşları tərəfindən qurulmuşdur. İtalyan Karbonari tərzində gizli təşkilatlanması və masonik mərasimlərə bənzər and mərasimləri vardır. Cəmiyyət mənsubları, əsasən, əsgərlərdir. Bu cür bir gizlilik və şişirdilmiş mərasimlər, xüsusilə, narazı gənc zabitlərin marağını çəkməkdədir və mistik bir təsir oyandırmaqdadır. Beləcə, qanı qaynayan gənclər, nəticəsini çox da düşünmədən, mahiyyəti məchul “vətəni xilas etmək” oyununa qatılmaqdadır.

Zabitlərin yüksəlişinin nizamlı ola bilməməsi, maaş və ödənişlərin həm az, həm də zamanında ödənə bilməməsi kimi ordudaxili çətinliklər narazılar zümrəsini artırmaqdadır. İstanbuldakı Mərkəz Ordusunun heç bir problem yaşamadığı, paşa övladlarına rütbələr paylandığı kimi təbliğatlar hər kəsin dilindədir. Selanik masonlarının da dəstəyini almış olan bu Təşkilatin qurucularından Midhət Şükrü cəmiyyətin ilk günlərini belə izah edər:

"Ən böyük zövqümüz Saray idarəsinə rahatca müzakirə etmək idi… Bu müzakirələr Padşaha uzaqdan yumruq yelləmələr, evimizin dörd divarını aşmırdı." (Ziya Nur Aksun, Osmanlı Tarixi, İstanbul 1994, c. 5, s. 74)

Selanikdə olduğu bir gün əmisi baş leytenant Xəlil bəy Ənvər bəyə "cəmiyyətdən" bəhs edir. Xəstə olan yoldaşları Hafiz Haqqını ziyarət edib; ona da məlumat verərlər. Xəlildən şərtləri soruşanda, o da "Məmləkətdə qanuni idarənin qurulmasına çalışmaq, 1877-ci Konstitusiyasının tətbiq olunmasını təmin etməkdən ibarətdir", – deyə cavab verir. Ənvər bəy əmisindən ayrıldıqdan sonra Selanik Rüşdiye müdiri olan, sevib-saydığı mayor Bursalı Məmməd Tahir bəyi ziyarət edir. Ona belə bir təklif gəldiyini söyləyərək fikirini öyrənmək istəyir. M.Tahir bəy şübhələnsə də, Ənvərin saflıq və səmimiyyətinə inandığından belə bir cəmiyyətin var olduğunu, özünün də üzv olduğunu açıqlayır, "Sən də gir, yaxşı olar" deyir. Ənvər bəy sabahısı gün Monastıra dönmək məcburiyyətində olduğunu söyləyincə, evində gözləməsini, gecə yarısı onu aparmağa gələcəklərini və aparacaqları yerdə xüsusi bir and içdikdən sonra cəmiyyətə girmiş olacağını söyləyir.

Ənvər bəy qayını olan Selanik Mərkəz Komandirinin yavəri şehenşahi-Miralay Nazim bəyin evindədir. O axşam bir ziyafət vardır və yemək yeyildikdən sonra qonaqlar qumar masasının ətrafında toplanarkən o, qulağı qapıda gəzişməkdədir. Sonunda qapı çalınır və M.Tahir bəyin haqqında danışdığı Qərargah mayoru Haqqı bəy gəlir. Evdən çıxarkən yenə də tədbirlidir: "Rovelverimi cibimə qoydum; Allaha təvəkkül edib yola çıxdım." Kafe Kristala ge-dirlər; oradakı bir neçə adama salam verib oturarlar. Buradan bir vətəndaşla birlikdə qalxaraq, qapıda dayanan avtomobilə minirlər. "Yolda bu vətəndaşı, Haqqı bəy təqdim etdi: Poçt və Teleqraf baş katibi Tələt bəy. Ürəyimdə özünə qarşı böyük məhəbbət hiss etdim. Demək bunlar bütün xəyallarımızı reallaşdırmaq üçün hərəkətə keçmişdilər”.

Alatini kərpic fabrikinin küçəsindən bir az əvvəl avtomobil dayanır; sürücü yola salınır. Haqqı bəy də orada qalır.

"Mən Tələt bəy ilə birlikdə küçəyə girdim. Meydanlığa çıxan küncdə dayandıq. Tələt bəy cibindən çıxardığı qara bir gözlüyü gözlərimə taxdı. Altında qara bir bez olsa da, ətraf bir az seçilirdi. Təəssüf ki, mən Selaniki tanımadığım üçün buraları da tanımırdım. Bir bağçadan içəri girdik. Bağça qapısında “kimdir o?” deyildi. “Aypara” parolu verildi. O gözləyən məni götürdü. Tələt bəy çöldə qaldı. Bir daş pilləkəndən çıxdıq. Sağda bir otağa girdim. Orada tək qaldım. Yüngül bir lampa işığı otağı işıqlandırırdı. Pərdələr bağlı idi". (Çingiz haqqında danışılan əsər, s. 60)

İçəri bir az qısa boylu, üzü qara örtüklü biri girir və ondan cəmiyyətə girməkdə qərarlı olub-olmadığını soruşur. “Bəli”, – deyir. Gözləri qara bir bezlə və yenidən möhkəmcə bağlanır. Artıq ətrafı heç görə bilmir. Başqa bir otağa aparılır. Orada ayaqüstə gözləyərkən qarşısında dayanan biri, vətənin içində olduğu vəziyyət buna səbəb olan zalım rəhbərliyin pislikləri haqqında çıxış edir və nəhayət, onun “Osmanlı Azadlıq Cəmiyyəti”nə qəbul edildiyini bildirir.

Sonrasını yenə özündən dinləyək:

"Nəhayət, sıra anda gəldi. Sağ əlim “Quran-i Əzimü'ş-şan”, sol əlim də bir xəncər və bıçaq üzərində olduğu halda, 1877-ci il Konstitusiyasının geri gətirilməsinə çalışacağıma və bu uğurda heç bir şey əsirgəməyəcəyimə və xəyanət etməyəcəyimə and içdim".

Sonra gözü açılır. Bu mərasim ona çox təsir etmişdir:

"Ürəyimdə tək başıma bu zalım idarəni kökündən aşırdacaq bir qüvvət və bu qüvvətə uyğun bir istək hiss edirdim".

Ona Cəmiyyətin işarə və parolları da izah edilir. Çıxarkən yenidən gözləri bağlanır və çöldə gözləyən Haqqı bəyə təhvil verilir. Cəmiyyətin on ikinci üzvüdür. İlk üzvlük haqqını Haqqı bəyə ödəyir. Tələt bəy onu evinə qədər ötürür.

“Artıq ürəyim vətənin xilas olacağına fövqəladə inanmış olduğu halda, sabahısı gün qatarla Monastıra hərəkət etdim".

Ənvər bəyin Cəmiyyətə girdiyi bölgəyə göndərilən Şemsi Paşa tərəfindən İstanbula bildirilir:

"Cəmiyyətin harada olduğuna dair heç kimin məlumatı olmayıb aparılan gizli araşdırmadan qərargah mayorlardan Ənvər bəyin qiyafətini dəyişdirərək fəsadçılar cəmiyyətinə qatılmaq üçün hərəkət etməsidir....” (H. Bayur, haqqında danışılan əsər, c. 1, Qıs. 1, s. 454)

* * *

Monastıra gedən Ənvər bəyə, necə çalışacağı barədə bir şey deyilməmişdir; bildiyi, çox diqqətli və gizli çalışılması lazım olduğu idi. Daha əvvəl də Monastırda bənzəri bir təşkilatlanmağa gedilmiş amma dərhal fərq edilərək dağıdılmışdı. Ənvər bəy əsgər və yaxın yoldaşları arasında qərargahı bacarığından və etibardan faydalanar. Əvvəl Qərargah başçısı Həsən (Miralay Həsən Tosun) bəyə, söz arasında belə bir cəmiyyət qurulmasından bəhs edir. Həsən bəy dərhal qəbul edir. Ardınca, batareya komandiri qərargah kapitanı Kazım Qarabəkirə danışır; o da qəbul edir. Gizli birlik getdikcə genişlənməyə başlayır. Ovçu Kapitan Niyazi bəy də (azadlıq qəhrəmanı Kolağası Resneli Niyazi) bu vaxt təşkilata girir. Ancaq cəmiyyət mərkəzi ilə xəbərləşmək təmin edə bilməməkdədirlər və nə edəcəkləri mövzusunda açıq bir fikirləri yoxdur. Buradakılar cəmiyyət mərkəzinin Selanikdə olduğunu bilmir, İstanbulda olduğunu zənn edərlər; hətta sədrəzəm Fərid Paşanın da cəmiyyətə daxil olduğunu zənn edirlər. Ənvər bəy bu zənnetmələrə uyğun davranar. Dörd ay sonra Ənvər bəy yenidən Selanikə gedərək Tələt bəylə görüşür. Orada Rəhmi bəylə tanış olarlar. Əl yazısıyla bir təlimat alır; Monastır üzvlərinin nömrələri beş yüzdən başlayacaq. Ənvər çox həvəslidir. Dönüşündə işlər sürətləndirilir və mayor ilə mülazım arasındakı zabitlər and mərasimindən keçirilərək gizli cəmiyyətə qəbul edilirlər. Monastırdakılar özlərinə ayrı bir mərkəz heyəti seçirlər.

1907-ci ilin aprel ayında, Cəmiyyətin yüksək mərkəzi heyəti tərəfindən Selanikə çağırılır. Qayını Selanik mərkəz komandiri Nazim bəyin köməyi ilə Selanikə gedir. Burada Jandarma kapitanı Nafiz bəyin evində Dr. Nazim ilə tanış olarlar. "Orada qısa saqqallı, entari-hırka” geyinmiş biri oturmaqda idi. Bu şəxsin siması üzərimdə yaxşı təsir yaratmışdı "Daxildə və xaricdəki" təşkilatların birləşdirilməsi üzərində razılaşırlar. Bir neçə gün sonra Manyasizade Rəfiq bəyin evində, Tələt bəy, Kapitan Canpolat İsmail bəy, Mayor Tahir, Piyada mayoru Əli Naki bəy, Midhət Şükrü (Bleda) və daha sonra Selanik deputatı olacaq Rəhmi Bəylərin iştirakı il edilən bir yığıncaqda Parisdəki “Tərəqqi və İttihad” ilə mərkəzi Selanikdə olan “Osmanlı Azadlıq Cəmiyyəti”nin birləşdirilməsinə və adının "Osmanlı İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti" olmasına qərar verirlər. Xarici mərkəzi Parisdə daxili mərkəzinin yeri müəyyən olmamaq üzrə iki mərkəzi-ümumisi olacaq; bir-biriləriylə xəbərləşəcəkdilər. Yeni nizamnamə bir neçə gün sonra göndəriləcəkdi.

Ənvər bəyin “Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti”nin keçmişindən və yuxarıda toxunulan konqres qərarlarından yaxud bənzəri hallarından xəbərdar olduğuna dair bir işarə yoxdur. Ancaq, zaman keçdikcə Cəmiyyət içindəki müsəlman olmayanlarla aralarındakı ruh və əməl fərqliliklərini hiss edəcək və ona görə vəziyyət almağa çalışacaqlar. Bunun üçün bəlkə çox çox zaman keçməsi lazım olmayacaq, amma artıq yola girilmişdir.

Sabahısı gün Monastıra dönən Ənvər bəyin ağlına maraqlı bir fikir gəlir. Məktəbi olmayan Müsəlman kəndlərə məktəb açıb buralara Cəmiyyət mənsublarından müəllimlər təyin edərək bunlar vasitəsiylə kəndlilər arasında güclü bir təşkilatlanma qurmaq. Kəndlər haqqında statistik məlumatlar toplamağa başlayar. Əsasən hərbi dəstələr davamlı ətrafı gəzməkdə olduqlarından, birlik komandirlərindən, getdikləri "İslam kəndlərində, əhalinin təbiətinə görə nəsi-hət yaxud icbari məktəb qurulması üçün" pul yığmaqlarını xahiş edir. "Milli təhsilə əhəmiyyət vermək lazım olduğu hər kəs tərəfindən bilinirdi." Özü də hərbiçi ətrafından pul toplamağa başlar. "Bu barədə Selanikdə belə bir dəfə qərargah başçısı Miralay Əli Paşa və Süvari feriki İsmayıl Paşa və Ferik Rəhmi Paşa və sair şəxslərdən pul yığmışdım." (H. E. Çingiz, haqqında danışılan əsər, s. 70)

Cəmiyyət Monastır və Ohri ətrafında yayılmağa davam etməkdədir. Ohrili olan Kolağası Eyyup Səbri bəy və müderris Mustafa Əfəndinin qatılmaları inkişaf sürətini artırır. Kəsriye mövqe komandiri Qərargah kolağası Fəthi bəy (Okyar) təşkilata qəbul edilir. 1907-ci ilin iyul ayında Monastır idarə heyəti tərəfindən, Selanikdə olduğu yalnız bu heyətdəkilər tərəfindən bilinən Mərkəzi-Ümumiyə üzv seçilir. "Xülasə, 1908-ci ilin əvvəllərində Rumelidə hər vilayətin, demək olar, əksər qəzasında təşkilat qurulmuşdu." Monastırda “Neyyir-i Həqiqət” adlı, daşbasma ilə çoxaldılan bir də qəzet çıxardılar. Cəmiyyətin mərkəzi-ümumisi Tələt bəy, Ənvər bəy, Qərargah Kolağası Hafiz Haqqı bəy, Piyada kapitanı Canpolat İsmayıl bəy, Manyasizade Rəfiq bəy və Qərargah kaymakamı Camal bəydən (Dənizçilik Naziri Camal Paşa) ibarətdir.

Sultan Həmid hakimiyyəti işlərdən xəbərdar olmuşdur. Ənvər bəyin qayını olan Selanik Mərkəz Komandiri kaymakam Nazim bəy tədbir görməkdədir. "Zahirən yunan qiyam komitəsinə qarşı olmaq üzrə otuz adamdan ibarət olan bir kəşfiyyat Təşkilatı qurmuşdu. Qayınım olduğu üçün bacımın köməyiylə bu təşkilatda olanların ad və vəzifələrini, fotoşəkillərini əldə etmişdim." (H. E. Çingiz, haqqında danışılan əsər, s. 79) Ənvər Bəy qayınının çox borclu olması səbəbiylə Saray katibliyinə bağlı olduğunu və təhlükə meydana yaratmağa başladığını yazır. Sonunda Mərkəzi-Ümumi Nəzim bəyin öldürülməsinə qərar verir. Beləcə, eyni zamanda bir güc nümayişi göstərmiş olacaqdılar. Bir neçə təşəbbüs nəticəsiz qalır; Nazım bəy çox diqqətlidir. İyunun əvvəlində Nazim bəy tələsik İstanbula çağırılınca yenidən təşəbbüs edilər. O axşam Ənvər bəy və atası Əhməd bəy də Nazim bəyin evində yuxarı mərtəbədədirlər. Qapı döyülür və Nazim bəyi bir zabitin görmək istədiyi deyilər. Ənvər həyəcanlanır; amma tərpənmir. Nazim Bəy bir az tərəddüddən sonra aşağıya enir. Aşağıdan bir silah səsi gəlir. Bundan sonra Ənvər aşağıya yönəlir. "Nazim bəyi, qıçını tutaraq yuxarı çıxanda gördüm. "Həkim çağıraq” deyə yalançı bir təlaşa girir, qapıya doğru qaçar. "Bu sırada Canpolatzadə Kapitan İsmayıl Əfəndini qonaq otağının qapısının yanındakı kresloda uzanmış görüncə nə baş verdiyini soruşdum: “Səhvən məni də vurdular" deyər və ondan şübhələnmədiklərini əlavə edir. Ənvər bəyin dərdi vuran adamın qaçıb-qaçmadığıdır; adam tutulsa böyük fiyasko olacaq. Həkim gətirmək üçün küçəyə çıxar, sahildəki “Bəyaz Qüllə”yə gedərək bir həkim gətirir. Bu sırada Nazim bəyin inzibat zabiti İbrahim gəlir; o da qıçını tutub: "Əfəndim məni də vurdu, qaçdı" deyir.

Ənvər bəy gələn-gedənlərin yanında rol oynamağa davam edir. Sabahısı gün Nazim bəyi vuran leytenant Mustafa Nəcib Əfəndini Tahtakaledə yoldaşlarıyla söhbət edərkən görür. Hər şey yolundadır…

Reval, bölüşdürmə görüşü

Eyni gün, 9 iyun 1908-ci ildə, aralarındakı müxtəlif qarşıdurma mövzularında bir şəkildə razılaşmaya gələn İngiltərə kralı ilə Rus şarı, Estonyanın Reval şəhərində bir gəmidə görüşmüşdülər. Bu görüşmədə Osmanlı Dövlətinin paylaşılmasına qərar verildiyi xəbəri, Balkanlarda bomba kimi “partlayar”. Bu xəbərin tarixi doğruluğundan əmin olunmamaqla birlikdə, əsasən, bu dövlətlərin Osmanlını paylaşmaq üçün plan üstünə plan qurduqları bilinirdi. Ancaq xəbərin yayılış şəkli, Balkanlarda atəş içindən keçən Osmanlı zabitlərini hərəkətə keçirəcək şəkildə idi; artıq dayanmaq olmaz; bir şəkildə hökumətin elanını təmin etmək lazım idi… Başqa bir çarə də bilmir, düşünə bilmirdilər. Bolşevik qiyamından sonra nümayiş olunan sənədlərə söykənərək Şövkət Süreyya Reval Müsahibəsində belə bir formulun aydın olduğunu yazar:

"1. Osmanlı Dövlətinin dünya üçün davamlı və təhlükəli anlaşılmazlıq mövzusu olmaqdan çıxarılaraq bəzi bölgələrin bəynəlxalq bir idarəyə verilməsi.

2. Bu bölgələrdən İraqın İngiltərə, İstanbul və boğazların Rus bölgələri olaraq bu dövlətlərə verilməsi.

3. Osmanlı Dövləti haqqında qərar verilərkən Şərq məsələsi ilə əlaqədar digər dövlətlərin mənfəətlərinin qorunması.

4. Osmanlı Dövlətinin sərhədləri daxilində Türk və Müsəlman olmayan xalqların özlərini idarə haqqları üçün rus və ingilislərin ardıcıllıq və stabillik göstərmələri…" (Aydəmir, haqqında danışılan əsər, c. I, s. 522-23)

Görünür ki, Osmanlı ziyalıları da, Saray da hadisəni doğru qəbul etmişdi; Osmanlı Dövləti bölünür, paylaşılırdı. Cəmiyyət bir məlumata hazırlayar; Rumelidə İslam ünsürün əksəriyyət olduğunu, bunların hüququnun diqqətə alınmasını "və insaniyyətə xidmət etmək istəyərlərsə, hökumətlərin, Konstitusiyanın islahında bizə kömək etmələri lazım olduğu" yazılır, Monastır, Selanik və Üsküpdəki “Düvel-i Muazzama” (Böyük dövlətlər) konsullarına verilir. Beləcə cəmiyyət ilk dəfə ortaya çıxmış olurdu. Rumelidə bir tərəfdən üsyançılarla döyüşən və bir tərəfdən də Sultan Həmidi devirmək üçün təşkilat quran “İttihadçı” gənc zabitlərin vəziyyəti necə gördükləri və nə istədiklərini Şövkət Süreyyanın layihə barədə müxtəsər fikirlərinə nəzər salaq:

"Bizi bu layihəni təqdim etməyə göndərən əvvəl üzərində dayandığımız torpağımıza olan eşqimiz və onun xoşbəxtliyinə xidmət qayğımızdır. Sonra da içində olduğumuz həqiqi xəstəliyi göstərərək, buna çarə axtaranlara kömək etməkdir.

Avropanın Makedoniyadakı son dörd illik islahat təcrübələri heç bir müsbət nəticə verməmişdir. Böyük dövlətlər də bunu etiraf edirlər. Amma yenə faydasız qalacağına inandığımız yeni tədbirlər arxasınca qaçırlar.

Cəmiyyətimiz isə faydasından çox zərəri toxunacaq olan müdaxilələrə deyil, müsəlman və xristian – bütün vətəndaşların əlbirlik ilə və bunların öz vətənlərini xarici müdaxilələrdən qoruyaraq hamısının siyasi və şəxsi azadlığını, indiki idarəçiliyin istibdadından, zülmündən qurtarmaq iddiasındadır. Bunun üçün qurulmuşdur. Bu bəyanlarımızda nə dini, nə milli bir fanatizm yoxdur.

Avropa muxtar, yaxud müstəqil bir Makedoniya yaratmaq istəyir. Halbuki Makedoniya Osmanlı Dövlətindən ayrıla bilməz. Avropanın Makedoniya deyə ayırmaq istədiyi üç vilayətin taleyi, dövlətin digər iyirmi yeddi vilayətinin taleyindən ayrı ola bilməz. Makedoniyaya aid olmaq üçün görülən tədbirlərin hamısı ölü doğulmuş uşaq kimidir.

Nəticədə Avropa islahat deyə müqavimət göstərməklə böyük səhv içindədir. Əgər ortada bir pislik varsa, o pislik tək Makedoniyada deyil, bu günkü Hökumətin rəhbərlik formasındadır. Və bundan tək Makedoniya deyil, bütün Asiya və Afrikadakı Osmanlı vilayətləri də əziyyət çəkir. Tək Makedoniya xristianları deyil, türk, ərəb, alban, şərkəz, kürd, erməni, yəhudi xülasə olaraq bütün Osmanlı xalqları əziyyət çəkir. Bütün bu xalqlar Rumelidəki bolqar, rum, ulah, serb və s. ilə birgə eyni boyunduruqda inləyirlər. Eyni zalım rəhbərlik hamımızı əzir. Çəkilən iztirablarda hamımız ortağıq. Müdaxilə və islahat deyilən şeylər isə Makedoniya xristianlarına Avropanın zərərli bir hədiyyəsidir." (Aydəmir, haqqında danışılan əsər, c. I, s. 528)

Layihədə daha sonra Avropalı dövlətlərdən rusların Makedoniya işlərinə qarışmasının önlənməsi istənir; rusların məqsədi makedon xalqına xidmət etmək deyil, Balkanları bir rus əyaləti halına gətirərək oradan İstanbulu işğal etməkdir, deyilər. Əlavə olunur ki, Balkanlardakı bütün təhriklərin arxasında Rusiya vardır; lakin digər dövlətlər də qarışıqlıqların önlənməsində səmimi deyildirlər. Layihə bu istəkləri sıralar:

"Avropa dövlətləri Makedoniya işlərinə müdaxilə etməkdən imtina etməlidir. Avropalılar Makedoniyalıları təhrikdən imtina etsələr, Makedoniya xalqları öz aralarında daha yaxşı razılaşaraq, öz işlərini əlbirlik ilə özləri düzəldə biləcəklər. Hər şeydən əvvəl millət və irq fərqi güdülmədən hamısını əzən Əbdülhəmid istibdadı əməkdaşlıq ilə yıxılacaq. Sonra ölkəyə daha ədalətli bir həyat nizamını özləri gətirəcəklər. Xülasə, həm Makedoniyada, həm Osmanlı ölkəsinin digər qisimlərində cins və məzhəb fərqi güdülmədən bütün Osmanlılar qurulacaq Hökumət idarəsi altında qardaş olaraq yaşamağa davam edə biləcəklər. Cəmiyyətin proqramı budur. Mövcud despotizm idarəsini devirib öz ölkələrinin nizamını azadlıq və bərabərlik əsasında qurmaqdır. Nə müsəlman vardır, nə də xristian! Tək Osmanlı vardır!"

Bu qədər zamandır serb, ulah, bolqar, makedon və rum üsyançıları ilə mübarizə aparan zabitlər, Hökumətin elan edilməsiylə bütün bu ünsürlərin qardaşca bir yerdə yaşayacaqlarına, həqiqətən, inanırdılarımı; yoxsa bir eyforiyaya düşmüşdülər, çarəsiz idilər; yoxsa Avropalı dövlətləri aldada biləcəklərini düşünürdülər? Bu sualları cavablandırmaq çox çətindir. Hər birinin vətənpərvərliyinə əminik. Hökumət və demokratiya kimi anlayışlar haqqında kafi məlumatları olmadığı da məlumdur. Təcrübəsiz olmalarına baxmayaraq, dünyadakı siyasi çəkişmə və prosesləri qiymətləndirə bilməyəcək ölçüdə zəif olduqlarını isə qəbul etmək mümkün deyil. Vətən və milləti üçün ürəyi titrəyən, yaşadığı təhlükələr içində çıxış tapa bilməyənlər – çünki bütün çıxış yolları uzun vədəlidir – həll çıxara bilməyənlər – çünki həllər üçün ciddi təcrübə lazımdır – təbliğatların təsirinə tez qapılar, əvvəl özlərini, sonra ətraflarını aldadaraq asan, sadə və tələsik düsturlara təslim olurlar. Sultan Həmid xaric, dövrün ziyalılarını bu ümumi çərçivə içində qiymətləndirmək, bəlkə də, səhv olmayacaq. İsmet İnönü o dövr zabitlərinin anlayışlarına da tərcüman olaraq bunları söyləyir: "Rumelinin başdan-başa təhlükədə olduğunu görməkdə kimsənin tərəddüdü yox idi. Əlbəttə, başlıca səhv sahibi də, ancaq hər cür şikayətlərin hədəfi olan Padşah idarəsi ola bilərdi. Padşah idarəsinin doğru yola gətirilməsi, millət vəkillərinin toplanması və çalışması ilə təmin edilə biləcəkdi." (İsmət İnönü, Xatirələr, Ankara 2006, Hazırlayan: Səbahəddin Selek, s. 43)

Görünür ki, xarici kitab yaxud qəzetlərdən öyrənilmiş, heç bir mədəni təcrübəyə söykənməyən nəzəri doğruların təbliğatı, gənc zabitlərin ayaqlarını yerdən kəsmiş, həqiqət duyğularını zədələmişdir. Bu insanlar ancaq Məclis açılıb, Balkanlarda döyüşdükləri insanları o dam altına daşıdıqlarını gördüklərində oyanmağa başlayacaqdılar. Buna demokratiya mədəniyyətinə xarici insanların ortaya çıxan ehtirasları da əlavə olununca, işin təhlükə ölçüsünü fərqinə vara biləcəkdilər. İnönü belə davam edir:

"Əməl və duyğuların əsil, təmiz mahiyyətləriylə, sonrakı hadisələrin gətirdiyi xəyal qırıqlıqları və müvəffəqiyyətsizliklər insanı dəhşətə gətirir. Məmləkətin siyasi mədəniyyətdən ağrılı dərəcədə məhrum olan kimsə fərqində deyildi. Vətənpərvərlik timsalında insanların yeni iqbal şərtlərində nə hala gələcəkləri heç təxmin edilmirdi. “Qanun-i Esasi” sözü sehr kimi təsir edirdi." (İnönü, haqqında danışılan əsər, s. 47)

Bu işlərin fərqində olan Sultan Həmid və bəlkə, ətrafındakı bəzi insanlar idi; onların da zabitlər fərqində deyildilər…

Paylaşma planının ortaya çıxması, vətənpərvər zabitləri özündən çıxarmış, nə ediləcəksə, bir an əvvəl edilməsi lazım olduğu fikrini qüvvətləndirmişdilər. Bir tərəfdən də gözlər Almaniyaya çevrilir; tək ümid orada qalmışdır. Sultan Həmid, Sədrəzəmini Alman səfirliyinə göndərərək nə düşündüklərini öyrənməyə çalışır.

Ənvər bəy dağa çıxır

Ənvər bəy Monastıra gələndə Sarayın kəşfiyyat işlərinin möhkəmləndiyini və artıq ondan da şübhə edildiyini anlyır. Ümumi müfəttiş Hilmi Paşa, Nazim Bəyin yoldaşı olan bacısını Selanikdən İstanbula aparması üçün əmr gəldiyini və bu səbəblə ona icazə verildiyini söyləyər. Ənvər bəy şübhələnir. Bu vaxt topçu alayı müftisi və zabitlərindən Hacı Nazmi bəyin İstanbula sorğuya çağrıldıqları və təşkilat barədə xəbər verdikləri şübhəsi doğulur. Müfəttiş Paşa Ənvərə yol pulunu verib, bacısını da götürərək tez bir zamanda İstanbula getməsini söyləyir. Ənvər bəy Selanikə gəlir. Burada iyunun doqquzunda “Qışla Meydanı”na baxan evlərinin üst mərtəbəsində Mərkəzi-Ümumi toplanır; İstanbula gedib-getməməsi müzakirə edilir. Sonunda, getməməsi və dağa çıxması qərarı verilir. "Lakin gününü hələ təyin edə bilməmişdik."

Reval görüşməsinin baş tutduğu gün, Ənvər bəy, hərbi formasını soyunaraq dağa çıxacaq və ətrafında yığacağı Osmanlılarla Sultan II Əbdülhəmid Xanı Hökuməti elan etməsi üçün məcbur edəcəkdi. Selanikdədir; Fəthi Bəy, "Bu işdə ilk addımı atmağı Allah sənə nəsib etdi, – demişdi, – bu addımı atdıran Allaha tam təvəkkül ilə mən də irəliləyəcəkdim".

Mayor Ənvər silahlı qiyamı elan edir.

"İyunun on iki və on üçüncü cümə axşamı və cümə günləri arasındakı gecədə artıq Selaniki, ailəmi, maddi gələcəyimi tərk edərək, yalnız xalqdan bir fərd kimi, Hökumətin bütün qüvvəsinə qarşı açıq-aşkar silahlı olaraq üsyan elan edirdim. Lakin əvvəl Allaha və Peyğəmbərə sonra da Cəmiyyəti-mizin Təşkilatına Hökumətin zülmündən bizar olan millətə güvənim tam olduğundan vətənin gələcəyini çox parlaq görür, bunun üçün mənim maddi olaraq qaralan gələcəyimin zülmətinə əhəmiyyət vermirdim".

Mindiyi avtomobil gecənin qaranlığında Monastıra doğru yola çıxır. Belə davam edir:

"Vardar qapısından çıxarkən nişanlarımı sökdüm. Bir az kədərliydim. Bütün köhnə xəyallarım yaxşı, böyük bir əsgər olmaq idi. Halbuki bu andan etibarən artıq bir heç idim. Kim bilir harada və hansı güllə ilə vurularaq kim bilir haralarda qalacaq və üsyankar deyə bir küncə atılacaqdım".

Yenə də bəzilərinin onu anlayıb arxasından bir fatihə oxuyacağına ümidi vardır.

Fəthi Okyar deyir ki, Ənvər bəyin dağa çıxması ayrı bir xüsusiyyət daşıyırdı. "Beləliklə, orduların ən həyati mihraklarında olan qərargah zabitlərinin hərəkatı başlayırdı." (Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 11)

Yenicəyə gəlir. Burada Karacaovadakı əmisi kolağası Xəlil bəyə xəbər göndərərək onu qarşılamasını istəyir. Xəlil Bəy kiçik bir birliklə gəlir.

"On nəfərlik bir atlı birliklə ulduzlu bir gecədə Yenicəni tərk etdim… Bütün təchizatım mükəmməl idi. Bir vaxt şiddətlə izlədiyim üsyan dəstələrinin rəislərinə bənzəmişdim. Hökumət nəzərində artıq onlarla eyni idim".

Ənvər bəyin yazdığına görə İstanbulu hökumət elanına məcbur etmək üçün ən kəsə yolun, ümumi bir qiyam olduğunda qəti bir qənaəti vardı, amma Mərkəzi-Ümuminin bu mövzuda qəti bir qərar və planı yox idi.

Karacaovada Teymur bəyin fermasına enirlər. Yenidən paltar dəyişdirir.

"Silahlarımı, paltarlarımı çıxardım. Ağ potur, qırmızı qurşaq və mintan, fəs, rəngli fermele – bir növ plaş – ilə artıq tamamıyla bir Kayalarlı Türk ağası olmuşdum. Adım da Əhməd dayı oldu." (Çingiz, haqqında danışılan əsər, s. 98)

Buradaykən onun qədər qorxusuz və döyüşkən başqa bir Osmanlı zabiti Resneli Niyazi bəyin də dağa çıxdığı xəbərini alır. Niyazi bəyin Monastır ətrafında lazımlı təsirini düşünərək özü Tikveş tərəfinə yönəlir. Uzun və yorucu bir dağ yoluna girir. "Artıq Bolqar qiyamında fövqəladə ziyana səbəb olmuş olan və Bolqar dəstələrinin yolu olan qayalıqla meşələrə girmişdik. Dəstəmiz iyirmi adamdan ibarət idi. Birliyimiz səssizcə dar yolda irəliləyirdi." Tikveşə çatırlar.

Ənvər bəy fərdi gələcəyi baxımından gəmiləri yandırmış və irəli atılmışdır; ancaq, ailəsi haqqındakı tərəddüdləri onu rahat buraxmır. Tikveşə gələn Kolağası Mustafa Kamal o gecə orada qalır və özünə bir neçə məktubla birlikdə Selanikdəki Mərkəzi-Ümumi tərəfindən Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyətinin Rumeli ümumi müfəttişi təyin edildiyinə dair bir sənəd verir. Məktubların biri anası Aişə xanımdandır; "Ənvərim, başladığın işi bitirmədən dönsən sənə südümü halal etmərəm!.." deyir. Bacısı və atasından gələn digər məktublar da onun hərəkətini təqdir etməkdədir. Ənvər bəy rahatlaşır, bütün yüklərindən xilas olur; "Artıq düşünəcək başqa bir şey qalmamışdı." Tarixçi deyir ki, Ənvər bəy kimi bir insan, əgər belə bir məktub alarsa, artıq onu dünyada məğlub edəcək hər hansı bir qüvvət yoxdur.

Ənvər bəy hələ o günlərdə, 3-cü Ordu içində adı çəkilən, özünə güvənilən bir insan olaraq xatırlanmağa başlamışdır. Özü kimi dağa çıxan Resneli Niyazi Bəy ondan böyük güc aldığını söyləyir:

"Xüsusən, Ənvər bəy kimi əfkarı-cəmiyyətin ən qüvvətli naşiri sayılan və “hərb-ü darp”da fövqəladə ləyaqəti bilinən bir qərargah zabitin, üsyana qalmaq cəhdinin şərəf və xidməti ucaldacağı düşüncəsi hamımızı sevinc və fərəhlə doldurdu… Kədərli və pessimist zamanlarımızda, bizi coşduran sözlər, ciddi rəftarlarıyla coşdurub təsir edən bu nadir və hər anlamında mükəmməl olan Ənvər bəy idi". (Hatıratı Niyazi, s. 115)

Ənvər bəy qiyam bəyannaməsi yayımlayır:

"Möhtərəm vətəndaşlarım!

Mebusan Məclisinin dağılmış olması səbəbindən, otuz ildən bəridir məmləkətdə hökm sürərək bir çox namuslu vətən övladının məhvinə və bir çox ailələrin çırağının sönməsinə səbəb olan despotizm idarəsi, son zamanlarda yenə şiddətini göstərməyə başladı. Onsuz da başlı-başına idarə nəticəsi olaraq bir çox qiyamlar içində qana boyanan vətən və millətimizi tamamilə zəiflədərək yaxında məhv edəcək olan bu istibdada nəhayət vermək lazımdır.

Mən, bu istibdada qarşı millətimin haqlarını mühafizə üçün hər şeyimi fəda etdim. Lazım olsa, bu uğurda həyatımı da əsirgəməyəcəyəm.

Siz, ey vətənin namuslu və lakin hər şeydən xəbərsiz olan övladları! Sizin də mənimlə bu yolda getmənizi və ya bu işdə tərəfsiz qalmanızı diləyirəm.

Əleyhimə hərəkət edəcək olanların görəcəkləri zərərlərin maddi və mənəvi məsuliyyəti özlərinə aiddir! Yaşasın vətən, yaşasın millət!

“Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti”nin Rumeli Teşkilat-i Dahiliy-ye və Kuve-i İcraye Müfettiş-i Ümumisi və Osmanlı Erkan-i Herbiyye mayoru Ənvər"

Kəndlərdə təşkilatlar qurmaq üçün bir idarə heyəti hazırlayır. Timyanik kəndindən başlamaqla kəndliləri təşkilata and içdikdən sonra götürməyə başlayar. Adem Ağanın evində kənd imamı və Adem Ağa da yanında olduğu halda, mərasim keçirilir. Ənvər Bəy burada bir ovçu batalyonu qərargah mayoru formasındadır, kəndlilər qarşısındakı çıxışı və sonrasını belə danışır:

"Bilirsiniz ki, indiyə qədər bir çox yerlər əlimizdən getdi. Dunay vila-yəti, Bosniya nə oldu? Oradakı əhalinin canlarını qurtarmaq üçün mallarını buraxaraq qaçdıqlarını bilirsiniz. Bunlar nə oldu? Gəldilər, bu yerlərə sığındılar. Lakin əksəri aç və çılpaqdır. Baxın indi bizim də başımıza bu bəlalar gələcək. Hökumətin məsuliyyətsizliyindən, görürsünüz əcnəbi zabitlər gəldi. Sabah, o biri gün buraları, biz işimizi görə bilmirik deyə parçalamağa cəhd edəcəklər. O vaxt biz nə olacağıq?

Artıq bizim üçün gedəcək yer yoxdur. Dənizə töküləcəyik, yaxud düşmənlərin ayaqları altında tapdalanacağıq. Belə zamanda arvad kimi ölməkdənsə işlərimizi düzəltmək üçün kişi kimi indi ölməyi gözə almaq yaxşıdır, deyilmi? Əgər biz belə çalışsaq, həm müvəffəq ölərik, həm də qalanlarımız rahat olar; övladımız bizə rəhmət oxuyar.

Nəyi düzəldəcəyik bilərsinizmi? İstanbuldakı idarəetməni. Çox yaxşı bilərsiniz ki, İstanbulda bir çox məmurlar, heç bir iş görmədikləri halda, minlərlə lirələr alırlar. Xəfiyyələrə minlərlə lirələr boşuna verilir. Buna görə bir çox evlər yıxılır. Sizin ayaqyalın, başı açıq çalışaraq əkdiyiniz əkinlərdən alınan pullar hamısı belə gedir. İstanbula gedənləriniz bilərlər ki, orada on yaşında uşaqlara miralaylık verilir. Kimin vecinədir, sizin Tikveşli müəllim yüz əlli lirə maaş alır; qardaşı oxumaq-yazmaq bilməzkən Məclisi Maarifdə əlli lirə alır? Halbuki bu pullar nə olacaq? Hanı yollarınız? Hanı məktəbləriniz? Əsgərə göndərdiyiniz uşaqlarınız, qardaşlarınız çırıl-çılpaq dağ başlarına qaçır, ölür. İstanbudakılar isə zövqü səfalarındadır. Məhkəməyə getsəniz müşkülünüzə baxan olmaz. Baxın bolqarlara, bu qədər ölürlər, yenə çalışırlar. Hökumətdə məmurlar onların işlərini görür, lakin sizə baxan belə yoxdur. O halda onlara baxaraq biz də çalışaq. İstanbuldan bu əhlikef idarətməni devirək.

Padşah Həzrəti peyğəmbərdən ağıllı deyil! Elə isə, Peyğəmbərimiz əfəndimiz müşavirə etmədən bir şey etməzdi. Həmişə səhabəsi ilə məsləhətləşərdi. Biz bundan uzaqlaşdıq. Otuz il əvvəl toplanan Məclisi İstanbulda dağıtdılar. Biz işdə, yenə bu Millət Məclisinin toplanmasını istəyək. Beləcə, verdiyimiz pulların haralara getdiyini soruşacaq vəkillərimiz olsun. Bunlarla məsləhətləşmədən Padşah özbaşına elə hər istədiyini etməsin. Belə olsa ədalət olar. Ədalət olan yerdə də, din, vətən, millət salamatlıq olar. Bir də xristianlar torpaq qardaşlarımızdır. Dinimizcə onların haqqını qorumaq bor-cumuzdur. Bunu bilək. Onlarla əməkdaşlıq içində çalışaq. Hamımız xoşbəxt olaq. Münafiqlərin sözlərinə qapılmayaq. Anladınızmı?

Yoldaşlar!

Baxın, məni görürsünüz. Mayor idim. Anam, atam, qardaşlarım var. Hamısını tərk etdim. Mən bu iş üçün çalışacağam. Siz də mənimlə birlikdə ölənə qədər canınızla, malınızla çalışacağınıza söz verirsinizmi?

Kəndlilər bir ağızdan:

– Veririk…

– Əgər içinizdə sözünü tutmayan və yaxud xainlik edən olsa, bu gördüyünüz bıçaq və rovelverlə öldürülsəniz, qanınızı halal edərsinizmi?

– Edərik.

– And içirsinizmi?

– İçirik. undan sonra kəndlilər sağ əllərini “Quran-i Azimü'ş-şan”a və sol əllərini rovelver və bıçaq üzərinə qoyaraq “İsm-i Cəlalı” təkrar edərək keçirdilər”.

İyirmi yeddi yaşındakı qiyamçı Osmanlı zabiti Tikveşdə bu təhrik edici nitqi söyləyərkən tək deyil. Kolağası Niyazi bəy də Monastır dağlarında eyni sözləri təkrarlayaraq Təşkilati genişlətməkdədir. Ətraflarındakı insanların sayı getdikcə artmaqda, ətraf kəndlərin seçilmiş adamları da təşkilata qəbul edilməkdədir. Bir tərəfdən də “İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti” “Dersaadet”ə teleqraflar göndərərək hökumətin elanını istəməkdədir. Bu ərəfədə Selanikdəki bir qəzetdə, mayor Ənvər bəyin itkin düşdüyü və “Gənc türklər” tərəfindən öldürülmüş ola biləcəyi istiqamətində bir xəbər çıxır. Ənvər bəy dərhal Avropa qəzetlərinə bir məktub göndərərək öldürülmədiyini, Hökumətin elanı üçün dağa çıxdığını bildirir. Müfəttiş paşaya da vəziyyətini və niyyətini bildirən bir məktub göndərir.

Selanik mərkəz komandiri Nazim bəyi vuran Mustafa Nəcib, Ənvər bəyin əmisi Xəlil Bəy və leytenant Məlik bəy də postlarını tərk edərək dağa çıxır, Ənvərin yanına gəlirlər. Ənvər bəy bir silahlı qüvvələr idarə heyəti hazırlayır və buna görə qüvvələr yaradılmağa başlayır. Şövkət Süreyyanın söylədiyinə görə, Ənvər bəy qabaqcıl zabitləri yanına çəkərək, lakin əsgərləri qarışdırmadan xalq qiyamı etmək istəyir. Özü də xatirələrində Selanikdəki Mərkəzi-Ümumiyə, avqustun ortalarına qədər gözləmək mümkün olsa, ümumi bir xalq qiyamı etməyi təklif etmişdir. "Tikveş qəzasındakı iyirmi beş min müsəlman əhalinin kamilən hazır olduğunu bildirmişdim", – deyir. Keçən zaman ərzində zabitlərlə də əlaqəsi olmaqla birlikdə əsas etibarilə xalqı cəmiyyət ətrafında təşkilatlan-ırmağa çalışır.

Saray bu qiyamları önləmək üçün hazırladığı birlikləri gəmilərlə Makedo-niyaya göndərməyə qərar verir və General-leytenant Şemsi Paşanı Monastıra göndərir. Bir neçə gün ərzində Sultan Həmidin də çox güvəndiyi Şemsi Paşanın Monastırda vurulduğu xəbəri gəlir. Saray ilə danışmış, qiyamçıları yox etmək üçün tam səlahiyyətlə mükafatlandırılmış olaraq poçtun pilləkənlərindən enib avtomobilinə minən Paşanı, ətrafındakı alban gözətçi qüvvələrinin arasından keçərək yaxınlaşan gənc leytenant Atif bəy, üç əl atəş açaraq vurmuşdur. Meydan qarışmış, silahlar açılmış, bir qiyamət qopmuşdur, amma gənc leytenant çox soyuqqanlı bir şəkildə aradan çıxmş və ələ keçməmişdir. Gündüz işlənən və şübhəlisi tutula bilməyən bu cinayət hər yanı sarsıdar.

Resneli Niyazi də birlikləriylə Monastıra enərək Ordu Müşiri Tatar Osman Paşanın evini mühasirəyə alır və Paşanı dağa qaldırar. Monastır qubernatoru Hifzi Paşanın, "Monastırda məndən başqa hər kəs “İttihadçıdır”…" dediyi ətrafda yayılır. Gözü çox qorxmuş olan Hifzi Paşa, Saraya göndərdiyi teleqrafda, "Selanik və Kosova vilayətlərinin də Monastır kimi olduğunu və Anadoludan gətiriləcək əsgərlərin, “ittihadçılar”a qarşı silah istifadə etməyə-cəklərinin xəbər alındığını" bildirir. (Aydəmir, haqqında danışılan əsər, 1.c., s. 555)

Bu vaxt Ənvər bəyə Mərkəzi-Ümumidən kağız gəlir: "Ümumi üsyan baş verəcək və əgər Sultan razı olmazsa İstanbula hücum olunacaq. Tikveşdə top-lanan Mustafa Nəcib Əfəndinin əmrindəki Birinci Milli Batalyon ilə Körpülü, İştib Milli Batalyonlarıyla bir alay təşkili ilə hərəkətə hazır olmaqlı olduğum yazılırdı." (Çingiz, haqqında danışılan e. ,s.121)

Ənvər bəy, 22 iyul 1908-ci ildə yoldaşlarıyla birlikdə Körpülüyə gedir. Əmin Ağanın evinə düşür. Əsgər-vətəndaş şəhərin ağsaqqalları ilə görüşür. Cəmiyyətin Körpülü idarə heyətinə, sabahısı gün Hökumət evindən Hökuməti elan edəcəyini bildirir və hazırlıq görmələrini istəyir.

Sabahısı gün Hökumət evinin qarşısında toplanan xalq, “yaşasın millət, hökumət, azadlıq” deyə qışqırmaqdadır. Bir molla dua edir, bir bolqar keşişi bolqarca çıxış edir, Ənvər bəy də Türkcə bir çıxış edir və hökuməti elan edirlər. "Yaşasın vətən, azadlıq sözlərini hamı birlikdə təkrar etdik. Bu sırada üç top atıldı. Əsgər də salam vəziyyətində duaya qatıldı; sonra qışlalarına çəkildilər". Körpülüdə Hökumət elan edilmişdir!… Baş məmur və komandir baş verənləri ümumi müfəttişliyə bildirir. Ənvər bəy də bir teleqraf göndərir və "Xəstəni müalicə etdik", – deyir. Eyni gün ordu mərkəzi olan Monastırda, “İttihad və Tərəqqi” Mərkəz Heyəti azadlığın elanına qərar verir. Möhtəşəm bir mərasim təşkil edilir və Qərargah mayor Vehip Bəy (Paşa) bir top maşının üstündə Hökumət bəyannaməsini oxuyur. Musiqi səslənir, toplar atılır, böyük şənlik olur. Kolağası Niyazi bəy və yoldaşları da Resnedə azadlığı elan edirlər.

Sultan Həmid yorğundur və çox çətin vəziyyətdədir. Rumelidəki az qala bütün ordu birliklərində eyni havanın əsdiyini və artıq geri dönüşün mümkün olduğunu görməkdədir. Özünə sadiq görünən əsgərlərə nə qədər güvəndiyi də müəyyən deyil. Daha sonrakı 31 Mart Hərəktında də görəcəyik ki, o, Osmanlı əsgərini bir-biriylə döyüşdürməyə əsla razı deyil. Yaxşı nə edəcək? 23 Iyul 1908-ci ildə Osmanlı xaqanı ikinci hökuməti elan edir və tətil edilmiş olan Məclisi Mabusanı yığıncağa çağırır.

Zəfər Kazanılmışdır, yəni zəfər olduğu sanılmışdı. Bütün Osmanlı ölkəsində İttihad və Tərəqqinin öndərliyində şənliklər keçirilir, "Azadlıq!" şüarları eşidilir. Ənvər Bəy xəbəri Tikveşdə eşidir.

"Artıq hamımız məmnun idik. Qan tökülməyə ehtiyac qalmadan məqsədə nail olunmuşdu. Şirinlik paylandı. Jandarmaya yemək verildi. Sonra dərə kənarındakı məktəb meydanında əsgər və əhali toplanaraq hökumətin faydalarına və bundan sonra qardaş kimi yaşamaq barəsində müxtəlif dillərdə çıxışlar oldu, dua edildi".

Bu nitqlərin və Sultan Həmidin ifadəsiylə “xəyal-i şairanə”lərin nə qədər qısa ömürlü olduğunu, hətta ölü doğulduğunu “İttihadçılar” çox keçmədən anlayacaqlar. Ancaq, bədəli ağır olacaq.

Ənvər Bəy Selanikə çağırılır. Osmanlı “Tərəqqi və İttihad Mərkəzi” teleqrafında belə deyirdi: "Bu gün bütün Selanik xalqı axşam qatarı ilə təşrifinizə intizar edəcəyindən, daha əvvəl hərəkətinizin bildirilməsi xahiş olunur". Yola çıxır.

"Stansiyalar dolu idi. Gevgili stansiyasında bütün xalq çıxmışdı. Burada xalqın göstərdiyi təvəccöhə dözə bilməyərək ağladım. Qatarın hərəkətində toplar atılmağa başladı".

Qatar Selanikə yaxınlaşarkən artıq Ənvər Bəyin də havası dəyişmişdir və Selanikə enərkən azadlıq qəhrəmanı olaraq coşğun izdiham tərəfindən qarşılanacaq.

"Saat birə doğru Selanikə çatdıq. Az qala bütün Selanik əhalisi stansiyada idi: Coşğun qışqırıqlar, sevinc qışqırıqları içində qatar stansiyaya girdi.

Olduğum vaqonun içində və hələ kupemin qarşısında izdiham o qədər artmışdı ki, Qərargah zabiti Camal Bəy (Paşa), Faik bəy və yoldaşları bu kütləni önləyib məni çıxarmaq üçün çox çətinlik çəkdilər.

Nəhayət, yoldaşlarımla qarşılaşdıq, sarıldıq, öpüşdük. Faik Bəy mənə bir dəstə çiçək verdi. Lakin tam bu ərəfədə Tələt Bəy göründü. Qucaqlaşdıq və mənə ən qiymətli bir hədiyyə təqdim etdi".

Gördüyü ilk gündən sevgi duyduğunu söylədiyi Tələt Paşa ona "Qırmızı cildli bir Konstitusiya kitabı" vermişdir. Sonra onu vaqonun qapısına doğru çəkərək əlini tutub havaya qaldırır və "Yaşasın azadlıq qəhrəmanı Ənvər Bəy!…" – deyə qışqırır. Bütün izdiham Tələt Bəyin şüarını təkrar edir: "Yaşasın azadlıq qəhrəmanı Ənvər Bəy!…"

İnönü deyir ki, "Azadlıq qəhrəmanları içində ilk gündən etibarən ən çox etibar görmüş olan və sonuna qədər böyük bir sima olaraq meydana çıxan, Ənvər Paşadır". İnönü, Ənvər Bəyin bu yüksəlişində, onun hərbi xüsusiyyətlərinin yanında əxlaqi təmizliyinə də diqqət çəkir. "Ənvər Bəyin şöhrəti tək qəhrəmanlığından gəlmirdi; yaxşı bir qərargah zabiti olaraq qəbul edilir və xüsusilə, şəxsi əxlaq baxımından nümunə olan üstünlükləriylə hörmət görürdü." (İnönü, haqqında danışılan əsər, s. 48)

Mayor Ənvər Bəy burada qısa bir çıxış edir:

"Vətəndaşlar!

Mənə qarşı göstərilən bu sevgiyə təşəkkür edirəm. Mən buna layiq olmaq üçün bir şey etməmişəm. Hər Osmanlı övladının sevə-sevə yerinə yetirməyə çalışacağı bir vəzifəni taleh mənə verdi. Əgər bunu haqqıyla yerinə yetirə bildimsə, bu mükafat mənə kifayətdir. Həmd olsun, Hökumətə qovuşduq. Azadlığımızı aldıq. Lakin bununla vəzifəmizin bitmiş olduğunu sanmayaq. Əsl çətinlik bundan sonra başlayır. Yüksəlmə yolunda atdığımız bu ilk addımı müvəffəqiyyətlə davam etdirmək üçün çox çalışmaq, diqqət yetirmək lazımdır. Xüsusən, bundan belə müsəlman və qeyri-müsəlman bütün vətəndaşlar birlikdə çalışaraq azad millətimizi, vətənimizi daim yüksəklərə aparacağıq.

Yaşasın millət! Yaşasın vətən!"

İzdiham təkrar edir: "Yaşasın!"

Mayor Ənvər Bəy artıq siyasətin tammərkəzindədir.

Köhnə xəstəlik: əsgər və siyasət

Osmanlı Dövlətinin öz xüsusi quruluşunda, bəzi təşkilatlar arasında xüsusi əlaqələr meydana gəlmişdir. Bunlardan biri üləma ilə kapıkulu, xüsusilə, yeniçərilərin əlaqələridir.

Bilindiyi kimi, taxt-tac Padşahındır; bütün səlahiyyətlər onda toplanmışdır. Bu təməl qanunun tətbiq olunmasında zaman-zaman bəzi problemlərlə qarşılaşılmaqdadır.

İlk problem səltənət varisliyinin qəti şəkildə qanunla müəyyən olması səbəbiylə padşah övladları arasında çıxan səltənət savaşlarıdır. Bu cür mübarizələrdə, hər cür silahlı güc, bu döyüşün bir tərəfi ola bilməkdə və nəticə dəqiqləşənə qədər qarşıdurma davam etməkdədir. Fateh Sultan Məmməd Xanın məşhur qardaş qətlinə icazə verən qanunnaməsi və sonrakı yüz illərdə varisliyin “əkbər övlada” aid olması ilə bu mübarizələr sona çatmışdır. Ancaq on doqquzuncu əsrə gələnə qədər, padşahların dəyişməsində və zaman-zaman taxtdan endirilməsində mərkəzdəki güc olaraq Yeniçərilərin payı olmuşdur. İldırım Bəyazid Xan sonrası çəkişmələr bir tərəfə buraxılsa, əyalətdəki sipahilerin bu proseslərə çox da müdaxiləsi ola bilməmişdir.

İkinci problem hüququn üstünlüyü qanununa bağlı olaraq, padşahın səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması ümumi çərçivəsindən doğulur. Osmanlıda üstün hüquq İslam şəriətidir; padşah bu çərçivənin xaricində qərarlar verə bilməz, hərəkət edə bilməz. Osmanlı protokolunda baş nazirlə eyni sırada və lakin mənən ondan da irəli olan, alimlərin rəisi Şeyxülislamın başında olduğu Təşkilatın bir funksiyası da, qərar və qanunnamələrin Şəriətə uyğunluğunu yoxlamasıdır. Bu mətnlər, Şeyxülislamlıq tərəfindən nəzarət edilib, üstün hüquq olaraq qəbul edilən qaydalara uyğunluğu təsdiqləndikdən sonra qüvvəyə minirdilər. Prof. Ömər Lütfü Barkan belə yazır:

"Padşahların iradələrinin qeydsiz-şərtsiz bir qanun halına keçməkdə olduğu zamanlarda Osmanlı İmperatorluğunda, bir yenilik, “Şər-i şərifə uyğundur” qeydiylə icra edilmişdir. Köhnə qanun hökmlərini ləğv edən yeni bir qanun, eynilə köhnələrində də vaxtilə olduğu kimi, “Şər-i şərifə uyğundur” qeydiylə qüvvəyə minmişdir". (N. Kösoğlu tərəfindən seçilmiş, “Hüquqa bağ-lılıq baxımından, köhnə türklərdə, İslamda və Osmanlıda dövlət”, İstanbul, 2004, s. 246) Şəriətlə əlaqədar olmayan xüsuslarda isə "Şəri məsləhət deyil, necə əmr edilmiş isə elə hərəkət edilmək lazım gəlir." qeydi qoyulmaqdadır. Ayrıca, İslam cəmiyyətindəki ümumi fətva ənənəsinin dövlət həyatındakı əks inikası, ediləcək hərəkətin Şəriətə yəni hüquqa uyğunluğunun fətvasının alınması lazımdır ki, bunu da din/hüquq alimləri və mərkəzdə Şeyxülislamlıq Təşkilati verir.

İslam hüququ, ümumiyyətlə, xüsusi hüquq problemlərini təşkil etdiyi, cəmiyyət sahəsini ənənə və məsləhətə buraxdığı üçün üstün hüquq olaraq “Şər-i şərif” yanında “qanunu qədim” və “münif” anlayışları inkişaf etdirilmişdir. Yəni Şeyxülislamlıq, qərar və proseslər haqqında hökm verərkən, yalnız Şəriəti deyil – ki bu şəxslərin haqq və azadlıqlarını qorumaqdadır – eyni zamanda, o mövzuda köhnə padşahların nümayiş etdikləri qurucu hüquq qanunlarını və dövlətin, xalqın mənfəətlərini də güdəcəklər. Dövlət həyatını təşkil edən və sultanı yaxud ənənəvi hüquq deyilən bütün qanunnamələr belə bir yoxlamadan keçdikdən sonra qüvvəyə minir. Xüsusi Osmanlı nizamında, yoxlama və məhdudlaşdırma yalnız iç hüquqla əlaqədar deyil; müasir zaman və konstitusiyaların “siyasi qərarlar” deyib, yoxlamadan kənarda qoyduğu sahələr də, məsələn ən ciddi qərar olan müharibə qərarları da bu yoxlamaya tabedir. Osmanlı Xaqanı hər hansı bir dövlətə müharibə elan edəcəyi zaman, bu qərarının uyğun olduğuna dair Şeyxülislamdan fətva almaq məcburiyyətindədir. Çağımız idrakının belə qavramaqda çətinlik çəkdiyi, bu, hüququn üstünlüyü inancının, Misir Səfəri, İkinçi Vyana Səfəri kimi fətva almaqda çox çətinliklərin çəkildiyi maraqlı nümunələri yaşanmışdır. Ayrıca, padşah dəyişmələri də mütləq fətvaya söykənmək məcburiyyətindədir, yəni hüquqa uyğunluğunun səlahiyyətli mərcilər tərəfindən sənədləşdirilməsi zəruridir.

Bax bu nöqtədə, yuxarıda işarə etdiyimiz üləma-yeniçəri xüsusi əlaqəsi doğulur: Yeniçəri mərkəzi nüfuzun hüquqa uyğunluğunu nəzarət edən Şeyxül-islamlığın tətbiq edici gücüdür. Bu mövzuda üləma-yeniçəri həmrəyliyi, halın zərurətiylə bir ənənə halına gəlsə də, Qanuni Sultan Süleyman Xan dövründə bir qanunnamədən də danışılmaqdadır.

"Dövlət idarəsi üləma ilə vükəlaya təqdim edilmişdir. Padşahın doğru yoldan sapması halında üləma və vükəla ordu rəislərini vəziyyətdən xəbərdar edərək padşahı taxtdan endirib, yerinə xanədan ərkanından digərini seçəcəklər." (Ord. Prof. Dr. Rəcai Qalib Okandana istinadla N. Kösoğlu, haq-qında danışılan əsər, s. 251)

Hər nə şəkildə olursa-olsun, padşahların dəyişdirilməsində "hal fətvası"nın alınması Osmanlının sonuna qədər davam etmişdir. Hökumət rəhbərliyinin qərarı ilə Sultan II Əbdülhəmid Xanı taxtdan endirərkən də, Şeyxülislamlıqdan fətva alınmışdır. Ancaq bu mövzuda bəzi şərhlər vermək lazımdır.

Yuxarıdan bura qədər izah etdiklərimiz, təşkilatların ibtidai səviyyədəki görünüşləridir; bir də bunların sui-istifadə edilməsi və təşkilatların çöküş dövründəki görünüşləri vardır. Yüksəliş dövrlərində təşkilatların, quruluş qanun və məqsədlərinə ən uyğun zamanlarının olduğu qəbul edilə bilər. Ancaq, bu zamanlarda da, mövqelərin və səlahiyyətlərin sui-istifadə edilməsi söz mövzusu ola bilər. Necə ki, yeniçəri qiyamlarında "Şəriət isterük", yaxud "Şər' ilə davamuz vardur" deyə üsyan çıxararkən, hüquqa zidd qərarlar qarşısında "hüquqa uyğunluq istəyərik" deyilmək istənsə də, tarixi bir çox nümunələrində görüldüyü kimi, işin əsası dəfələrlə maaşların artırılması yaxud bir iqtidar çəkişməsinin fitnəsidir. Xüsusilə Veziriazamlık (Baş nazirlik) yaxud “Divan Vəzirliyi” kimi yüksək mövqelər, yeniçərilərin tez-tez istifadə edildiyi siyasi çəkişmələrin mövzusu olurlar. Bənzəri vəziyyətlərdə “hal fətvaları” da, uydurma bir işə dönüşür.. Sözgəlişi Sultan Həmidin “hal fətvası”nda, bu padşahın müqəddəs kitablara hörmətsizlik etdiyi yolunda komik iddialar da olmuşdur.

Nəticədə bu həmrəylik, yeniçəriliyin 1826-cı ildə ləğv edilməsinə qədər müxtəlif ardıcıllıqla davam edir. Fətva ənənəsi isə, imperatorluğun sonuna qədər davam edir, yəni əsgərin siyasətə birbaşa qarışmasıyla başlayan çevriliş təşəbbüslərində də fətva almaq yaddan çıxmayıb.

Ocağın ləğvindən sonra hərbi təhsil, ümumiyyətlə, qərbli mütəxəssislərin istiqamət verməsiylə və yeni bir intizam anlayışı yerləşdirilməyə çalışılar. Tənzimatdan sonra mərkəzdə güclü bir Osmanlı bürokratiyası meydana gəlir. Əsasən faktiki gücünü itirmiş olan mədrəsə mənşəli üləma, yeni bürokratiya qarşısında ikinci plana keçir, təsiri azalar.

Yeniçəriliyin ləğvinin, uzun müddət əsgərlərin siyasətdən kənar qalmalarına təsirli olduğu deyilmişdir. (HAQQINDA Turan Alkan, Ordu və Siyasət, Ank. 1992, s. 11) Ancaq bu səfər də bir-biriylə bağlı iki başqa faktor ortaya çıxır. Tənzimat illərindən sonra Osmanlı Dövlətinin çökəcəyi qorxusu az qala bütün Osmanlı ziyalılarını düşündürən və çarələr axtarmağa məcbur edən məş-hur bir psixologiya idi. Bu vaxt, xüsusilə, Hərb Məktəbində xarici dil öyrənilməsiylə xarici nəşrlərə maraq artır və rahat bir təbliğat mühiti meydana gəlir. Çünki bu gənclər təsadüfən əllərinə keçən, yaxud xüsusi olaraq çatdırılan bu nəşrləri çoxistiqamətli qiymətləndirə biləcək səviyyədə deyildirlər. “Kuleli hadisəsi”ni saymazsaq, Yeniçərilərin ləğvinin əllinci ilində, 1876-cı ildə iki əsgər Hüseyn Avni və Mütercim Rüştü Paşa ilə iki vətəndaş Hayrullah Əfəndi və Midhat Paşa, Sultan Əbdüləziz Xana çevriliş həyata keçirərlər. Hərb Məktəbi komandiri Süleyman Paşa da çevrilişə qatılar. Bu çevriliş üçün də fətva alınmışdır.

Sultan Əbdüləziz Xanın ölümündən dörd gün sonra həyat yoldaşlarından birinin qohumlarından olan Kolağası Çərkəz Həsən Bəy, Nazirlər kabineti yığıncağına hücum edərək, çevriliş edən Serasker Hüseyn Avni Paşanı, Xarici işləri naziri Rəşid Paşanı və iki dövlət adamını öldürür. Bu da təkbaşına hazırlanmış çevriliş kimidir.

1876-cı ildə Sultan II Əbdülhəmid Xanın taxta çıxmasından bir müddət sonra, rəhbərlik, Sultanın yerləşdiyi “Ulduz Sarayına” keçmiş bu dövrün bir xüsusiyyəti olaraq üləma, ordu və bürokratiya üzərindəki yoxlama artırılmışdır. Bu nüfuzdan narahat olanlar asanlıqla Sultan əleyhinə axınlara qapılmışdılar.

1878-ci ildə Əli Süavinin “Çırağan basqını” uğursuz olmuş, 1879-cu ildə Hərb Məktəbində formalaşan gizli bir komitə ortaya çıxarılaraq əlli adam sürgünə göndərilmişdir. Trakya qubernatoru Müşir Rəcəb Paşanın liderliyi və ingilis dəstəyi ilə planlaşdırılan bir çevriliş layihəsi də başlamadan bitmişdir.

Nəhayət, 1889-cu ildə hərbi-tibb məktəbililərin qurduğu “İttihadı Osmani” ilə, əsgər birbaşa siyasətin içindədir və təşkilatlandırıcıdır. Xüsusilə Mərkəzi Selanik 3-cü Ordu, bundan sonrakı bütün siyasi prosesləri təyin edəcək olan qiyamçı əsgəri heyətlərin toplandığı yerdir.

Sultan Həmidin hərbi təhsilə də böyük hücumlar etdirdiyi, ancaq ənənəvi istiqamət və dəyərləri buralarda hakim edə bilmədiyinə işarə etmişdik. 1883-cü ildən bəri Alman Goltz Paşanın idarəetməsindəki Hərb Məktəblərində Alman əsgəri təhsil və intizamı verilməyə çalışılmışdır. Əhməd Turan Alkan buralarda yetişən zabitlərin düşüncələrini anlamağın çətin olduğunu söyləməklə birlikdə bəzi detalları aydınlaşdırır. Xəlil Kut Paşadan bu fikirləri, böyük ehtimalla məşhur bir anlayış idi:

"İstanbulun acizliyi isə ortada, gün kimi aşkardır… Sarayın axmaqcasına idarə olunması başımıza hər gün yeni bir bəla açır. Radikal bir hərəkatla bizlər dövlət idarəsinə yeni bir şəkil verə bilməsək, bu keşməkeş illərcə davam edər… İşin sonu yoxdur və dövlət hay-küylə məhvə gedirdi. Biz vətənə əlimizi ağıllıca uzatmazsaq, kim uzadacaqdı?.... Saray nüfuzunun çöküşü, əvəzində millətin gücü ələ keçirməsi, məktəb illərindən bəri bəynimizə yerləşmişdi. "(A.T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 22)

“Qüdrəti millətin əlində toplamaq” keyfiyyətinin, anladığımız mənada bir demokratiya anlayışı əks etdirmədiyini, məzmunsuz bir şəkil dəyişikliyi olduğunu, daha doğrusu, iqtidarı Sultan Həmidin əlindən almaq demək olduğunu, daha sonrakı proseslər də göstərmişdir. O nəsil, bütün vətənpərvərlik həyəcanına baxmayaraq, qolunu azdığı üçün şüarlara asanlıqla təslim ola, bağlana bilirdi. İnönü deyir ki,

"Hər dərdin dərmanının “Qanuni Əsasi” olduğu iman halında içimizə yerləşmişdi." (İnönü, haqqında danışılan əsər, s. 24)

Dövrün məşhur jurnalist və siyasət adamlarından Hüseyn Cahit Yalçının yazdıqları, ittihadçı Jön Türklərin halını qısaca və açıq olaraq ortaya qoymaktadır:

"İttihad Tərəqqini quranlar, həyatı, dünyanı, siyasəti bilməyən təcrübəsiz gənclər idi. Onların yeganə coşqusu vardı: Vətən sevgisi. Saray istibdadının ölkəni batırdığını görürdülər, yurdu qurtarmaq istəyirdilər. Bunun üçün də Hökumətin lazımlılığına inanmışdılar… Hökumət olarsa, daxili rəhbərlik maşını bir tilsim təsiriylə dərhal düzələcəyi kimi Türkiyədən ayrılmaq istədiyini göstərən azlıqlar da diləklərindən imtina edəcəkdilər, qüsursuz bir Türk vətənpərvəri olacaqdılar". Hökumətin elanıyla Osmanlı, eyni zamanda Qərb dövlətləri və Rusiyanın təzyiqindən xilas olacaqdı. (Hüseyn Cahit Yalçın, Siyasi xatirələr, İstanbul-2000, s. 49)

Bu inanc və düşüncələrin, həqiqətən də, bir "yüksək hərarətin" əsəri olduğu aydın olacaq; amma gecikilmiş olacaqılar.

Aradan yüz ildən çox zaman keçməsinə baxmayaraq, hələ problemlərin və həllərin konstitusiya mətnlərində axtarılmaqda olduğunu və konstitusiya dəyişikliklərinin aktual məsələ olmaqdan çıxa bilmədiyini gördüyümüzə görə, o insanları qınaya bilmirik.

Tətbiq olunan Alman hərbi təhsili, zabitlər içində bağlı bir sistem meydana gətirmiş və fərqli bir sinif şüuru Respublika dövründə də davam etmişdir. Hələ də də ordunun təməl məsələsi, bütün parlaq nitqlərə baxmayaraq, sivil xalqla inteqrasiya oluna bilməməsidir. Bu, öz xalqına yadlaşmanın təsiriylə, zabitlər, xüsusilə, qərargah zabitləri, hər şeyi bildikləri qənaətindədirlər və çox oxumaq gərəyi də duymazlar. Çalxantılar içindəki Osmanlı cəmiyyətində milli müqəddəslərindən ilk şübhəyə düşənlər və dini həyəcan və həyatları zəifləyənlər də onlardır. Daha sonrakı 31 Mart Hərəkatında zabitlərin bu cür mövqelərinə qarşı şikayətləri çox görüləcək. Onlar, azadlıq üçün çalışırdılar, halbuki xalq oralarda deyildi, xalqın belə bir problemi yox idi.

Milli iradə ən məşhur şüarlardan biri olmaqla birlikdə sonrakı Hökumət dövründə də milli iradəyə çox diqqət edən yoxdur. Çünki, başda İttihad Tərəqqi Partiyası olmaq üzrə çıxış və dayaqları ordudur. Hərəkətin mühərrik gücünü meydana gətirən gənc zabitlərə baxıldığında, Ənvər Bəy daxil, Hökumət və Məclis məsələsinin təməl məsələni meydana gətirmədiyi, əsl itələyici gücün vətən-millət-dövlət sevgisində mərkəzləşmiş millətçilik olduğu görülür. Hökumət sonrakı işdir və dövlətin-millətin qürurunu qoruya bilməyən iqtidarın dəyişdirilməsi üçün lazımlıdır. Bu partiyanın seçki müvəffəqiyyətləri mənsublarının fövqəladə təşkilatlanma güclərində axtarılmalıdır; mədəniyyət və iman olaraq xalqla tam inteqrasiya olunduqlarını söyləmək çətindir. Ancaq burada da adı qoyulmamış olsa da, millətçilik duyğularının İttihad Tərəqqini xalqla inteqrasiya edən təməl faktorlardan olduğunu düşünmək lazımdır. Xüsusilə, böhranlı dövrlərdə – davamlı elə idi– qabaran millətçilik duyğuları xalqı bu partiyaya yönəldirdi.

Ordu içində, maaş azlığı və ödənişlərin zamanında ödənə bilməməsi, qalxma və təyinlərdəki axsaqlıqlar kimi, az qala hər zabiti maraqlandıran fərdi problemlər də şişirdilərək bir təbliğat və narahatlıq vəsaiti olaraq istifadə edilməkdədir. İstanbuldakı paşa uşaqlarının, yaxud saraya yaxın olanların rütbə, ödəniş və rifah içində üzdükləri hekayələri ən çox təsiredici olanlarıdır. Necə ki Hökumətin elanından sonra edilən ilk borclanmada xəzinəyə girən pulu, zabitlərin maaşlarına yönəldirlər. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 48)

Əsgərlərin siyasətin birbaşa mərkəzində olması, əslində ordu mənsublarını da narahat etməkdədir. Eyni zamanda Cəmiyyət, yaxud Partiya içində istər-istəməz əsgər-vətəndaş ayrımına və çəkişmələrinə gətirib çıxarmaqdadır. Əsasən xaricdə olan əsgər-vətəndaş bölünmüşlüyü, partiyaya da bir ölçüdə əks olunmuşdur.

İttihad Tərəqqinin 1909-cu il Selanik Konqresində bu mövzu gündəmə gəlir. Mustafa Kamal Bəyin, qəti qərarlar alınması və ordudan siyasətin uzaqlaşdırılması fikri ümumi qəbul olunar ancaq, hərəkada bu çətinliklərin aşılması asan deyil. İttihad Tərəqqi siyasi mübarizəsinə davam etməkdədir və dayağı, ən böyük gücü ordudur. Belə ki, “İttihad Tərəqqinin ordusu” yerinə “Ordunun İttihad Tərəqqisi” deməyin daha doğru olacağı deyilmişdir. Ordunun, həqiqətən, siyasətdən təmizlənilməsi halında, Cəmiyyət yaxud Partiya, gücünü nə ölçüdə qoruya biləcək? Hökuməti elan etdirən və Sultan Həmidi taxtından endirən gücün, son təhlildə ordu olduğunu hər kəs bilməkdədir. O günlərdə Paris mərkəzli “İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti”nin hadisədən xəbərdar belə olmadığı deyilə bilməkdədir. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 70-71) Sultan II. Əbdülhəmidə qarşı icra edilən fövqəladə üslubsuz, çirkin və heç bir qayda tanımayan mübarizə üsulu indi Hökumətin siyasi mühitinə daşınmışdır. Hələ kifayət qədər qavranıla bilməmiş, həzm edilməmiş bir siyasət mühitində, bu nizamsız mübarizələr içində, öz iqtidarlarından qeyri həll tanımayan təşkilatlar və insanlar belə bir gücdən imtina edə bilərlərmi?

31 Mart hadisələrinin də xəbərdarlıqlarıyla, bu mövzuda zehnən bir addım daha atılar və ordunun siyasətdən uzaq dayanması, ancaq Hökumət və azadlığı qorumaq mövzusunda müşahidəçi və qoruyucu – hökumət və azadlıq – olması fikri ağırlıq Kazanır. Bu gün, o günlərdən yüz il sonra Ordunun hələ Respublika və dünyəviliyi müşahidəçi və qoruyucu olduğunu və bunu qanunlara əks etdirməyə çalışdığını görmək düşündürücüdür. Demokratiyanın balans nizamını tanklarla edən bu zehniyyət yüz il əvvəlini çaşdırıcı bir şəkildə təkrar etməkdədir.

Sultan Əbdülhəmid Xan, taxtdan endirilib Selanikdə Alatini köşkündə oturmağa məcbur edildiyində İttihad Tərəqqi lideri olan Tələt Paşa ağılına gələn və qarşılaşdığı bir çox sualı yazılı hala gətirərək bunların Sultan Həmiddən soruşulması üçün Fəthi Bəyi göndərər. Fəthi Bəy onu ziyarət edir; Sultan Həmid bütün suallara tək-tək cavablar verir; bunlar dövlətin rəhbərliyiylə əlaqədar məsələlərdir. Ordu-siyasət əlaqələrində belə söyləyir:

"Bəyəfəndi oğulum, dünən fikirlərimi soruşduğunuz mövzular arasında ehtimalla yazmağa gərək görülmədiyi üçün yer verilməmiş bir məsələ var ki, başdan yazmağımızı nəsihət edəcəyəm. Ordunu siyasətin xaricində tutun. Sizin, bu günün irəli gələnləri arasında olduğunuz gerçəyini göz qar-şısında tutaraq deyəcəm ki, bu xüsusu təmin üçün zərurət etsə, hər cür fədakarlığı, zərurət etsə, mənfi nəticələri də gözə alın. İfadə edilmək istənməyən hansı vəziyyətlər və şərtlər içində olursa-olsun, məni bura gətirməyə vəsilə olan son əsgəri hadisədə, əgər mən sizə tövsiyə etdiyim əsgərin siyasətdən kənar tutulmasının əksinə düşünsəydim, nov kimi qan axardı. Ordu siyasətə itələnilmiş olsa, bu səhv yalnız daxili narahatlıqlar doğurmaqla qalmaz, vətənin müdafiəsini zəruri edən səbəblər qarşısında, allah qorusun məmləkətin müdafiə etməsini qeyri-kafi etmək kimi kompensasiyası qeyri-mümkün fəlakətlərə gətirib çıxarar." (F. Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 116)

Sanki Sultan Həmid Balkan savaşından xəbər verir.

Ənvər Paşa Savaş Naziri olduqdan sonra orduda reallaşdıracağı böyük islahat içində siyasətdən təmizləməyi də əhəmiyyətli ölçüdə bacarır, orduya yeni bir hava Kazandırılır. Ancaq çox əvvələ söykənən əsgər-siyasət əlaqəsi, şübhəsiz ki, tamamilə yox edilə bilməyəcək. O qədər ki Milli Mübarizənin sonunda Mustafa Kamal Paşa da eyni problemlə qarşılaşacaq.

31 Mart Hərəkatının özü də, basdırılması da birbaşa əsgərin siyasi əməliyyatları idi və sonunda Sultan Həmid taxtdan endirildi. Daha sonra ordunun bir qolu ilə müxalifətin iç-içə girdiyi görülür. 1912-ci ildə başlayan Alban qiyamını, müxalifətdə olanlar əsgər-vətəndaş birliyində bir qorxu görməzlər. Albanlar arasında ağlasığmaz təbliğatlar aparılır; "dövlətin namaz, oruc və saqqal kimi müqəddəsatdan vergi alacağı" söz-söhbətləri yayılar. Müxalifətdən Rza Nur qiyam qaldıranları qəhrəman elan edir: "Albanları üsyana təşviq etdiyimi mən öz əllərimlə yazdım. Bu, qüsur deyil iftixar səbəbidir. Zalımlara qarşı üsyan haqdır və qəhrəmanlıqdır. Albanlar… dövləti İttihadçılardan qurtarmaq üçün üsyan etdilər." (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 125) Bir qrup zabit eynilə Resneli Niyazi və Ənvər Bəy kimi silahlanaraq dağa çıxırlar. Hərəkatın öndərlərindən Kapitan Tayyar Bəy bunları söyləyir:

"Bundan dörd il əvvəl hökumətimizi bir fəlakətə düşməkdən qurtarmaq üçün ayağa qalxdığımız kimi, bu səfər də məmləkətimizin başına çox böyük fəlakətlər gətirmiş və daxili-xarici savaşlar olmasına səbəb olmuş olan ibtidai bir heyətin pəncəsindən vətənimizi qurtarmaq üçün qiyam qaldırdıq." (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 127)

Üsyanı yatırmağa gedən əsgərlərin bir qisimi üsyançılara qatılırlar. Əsgər Sultan Həmid rəhbərliyinə qarşı istifadə etdiyi üsulları, indi İttihadçılara qarşı istifadə etməkdədir.

"Siyasi mübarizənin “Əsas odur rəqib ölsün” nöqtəsinə gəlib çıxan bir mərhələdə hər hərəkat rəqibin ölməsinə yaradığı nisbətdə məqbul və haqlı idi. Bu dəfə ordunun siyasətə müdaxiləsi, müxaliflər tərəfindən optimist şərhlər edilir “Hökumət nigehbanlığı” olaraq qiymətləndirilirdi." (Prof. Dr. Əli Birinci, Azadlıq və Müttəfiq Təriqəti, II. Hökumət dövründə İttihad və Tərəqqiyə qarşı çıxanlar, İst.1990, s. 176)

İttihad Tərəqqinin əsas simalarından Dr. Bahattin Şakir də eyni şeyləri Cəmiyyət üçün düşünürdü. Cəmiyyət Osmanlı imperatorluğunun əhyası vəzifəsini üzərinə götürmüşdü, "Cəmiyyət, ordu ilə birgə vətənin hərisi (qoruyucusu), azadlıq və hökumətin nigehbanıdır (müdafiəçisidir). Cəmiyyət, vətənin və ordunun timsalidir." (Mühittin Birgen, haqqında danışılan əsər, c. I, s. 67)

Siyasətə girmək istəyən əsgərlər hər zaman vardır, bunun vəsilələri olaraq da Sultan Həmid dövründəki şikayətlər eynilə davam etməkdədir; Sarayın yerini Cəmiyyət alıb. Cəmiyyətə daxil zabitlərin şəxsi işləri asanlıqla getməkdə, təyin və rütbə qalxmaları edilməkdə, Cəmiyyətdən olmayanlarınkı süründürməçilikdə qalmaqdadır.

1912-ci ildə seçkilərini İttihad və Tərəqqi böyük bir əksəriyyətlə Kazanmış, daha əvvəl müxalifət tərəflərində olan yüzə yaxın millət vəkili Məclisdən kənarda qalmışdır. Bu seçkilərdə Cəmiyyət bəzi bölgələrdə ordunu istifadə edərək seçkilərə müdaxilə etmişdir. Narazı müxalif ətraflarda iqtidara qarşı silah istifadə etməkdən başqa çarə qalmadığı fikri asanlıqla inkişaf edir. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 132)

Ordu içində “Halaskaranı Zabitan” qrupu qurular. Bunlar da məmləkəti Saraydan qurtaranlardan qurtaracaqlar… Rumelidə, “Top”, “Silah”, “Süngü” adlarıyla jurnallar yayımlanmaqda və hərbiçilər yazılar yazmaqdadır. (H. Ba-yur, haqqında danışılan əsər, c. 2, qıs. 1, s. 232)

Qurtarıcı zabitlər iki imzalı bir məktubu 18 iyul 1912-ci ildə yığıncaq halındakı Hərbi Şuraya verirlər. Bir neçə gün əvvəl, “İttihad Tərəqqi” dəstəkli Sait Paşa Hökuməti Məclisdən etibarlılıq Kazanmasına baxmayaraq, istefa vermişdir. Qurtarıcılar Kamil Paşa rəhbərliyində bir Hökumət qurulmasını və seçkilərin dərhal yenilənməsini istəməkdədir. Şura başçısı Nazim Paşa bu zabitlər haqqında intizam əməliyyatı keçirmək yerinə, məktubu Padşaha təqdim edir; “Halaskarlar”la “dirsək təması”ndadır. Sultan Rəşad, İtalyan savaşı səbəbiylə təhlükə içində olduğumuzu və əsgərlərin siyasəti buraxıb öz işləriylə məşğul olmasını istəyən bir mövqe sərgiləyir.

Nəhayət, Qazi Əhməd Muxtar Paşa rəhbərliyində “Böyük Kabinet” qurulur. Qurtarıcılar yeni bir təhdid məktubu göndərərək Saray Ümumi Katibi Xalid Ziya (Uşaklıgil) Bəyin istefasını və seçkilərin yenilənməsini istəyirlər.

22 iyul 1912-ci ildə, “Halaskarani Zabitan” bir siyasi partiya kimi proqram yayımlayır. Burada Hökumətə bağlanan ümidlərin boşa getdiyi, Avropalı dövlətlər nəzdində Osmanlı Hökumətinin bir dəyərinin qalmadığı, buna görə ordu yenidən iş görməli olduğu, davamlı borclanaraq ordu ehtiyaclarının qarşılana bilməyəcəyi deyilməkdədir və qanuni əsaslara söykənən bir rəhbərliklə, orduda ədalət təmin edilsə, vəziyyətin düzələcəyi irəli sürülməkdədir. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, 72 s. 137) Belə bir müdaxilədə iştirak etdikləri üçün kədərli olduqlarını da yazan “Xilaskarlar” kabinetin dərhal istefa verməsini Hökumətə xaricdən kimsənin müdaxilə etməməsini və Məclisin ləğv edilərək dərhal seçkilərə gedilməsini istəməkdədirlər. Proqramın sonunda da ordunun islahı istənilir: Hökumət təhlükəyə düşmədikcə ordu siyasətə qarışmamalı, vətəndaş vəzifələrdəki ordu mənsubları ayrılıb əsl vəzifələrinə dönməli, intizam və ədalət hakim olmalı, şəxsi problemlər, incikliklərə gətirib çıxarmadan düzəldilməli.

Qurtarıcı zabitlərin bu proqramları, ordu içindəki ayrılıqların və dəyişik partiyalara mənsubiyyətin bir zehniyyət yaxud dəyərlər fərqinə söykənmədiyini, hamısının eyni xətt üzərində olduqlarını göstərməkdədir. Halaskar hərəkatının, ordunu siyasətdən uzaqlaşdırmaq kimi bir məqsədi olduğuna və "siyasət istəyirik" sözünün qrup şüarı olduğuna işarə edən Əli Birinci, yaşanan ziddiyyəti belə açıqlayır:

"Bu hərəkatdan əvvəl də ordu içində siyasətlə məşğul olmamaq üçün edilən müzakirələr və fərdi mübarizələrin varlığı bilinməkdədir. Bu fərdi səylər fəsadçı bir dairəni də özü ilə gətirir və bir çox zabit, əsgərin siyasətlə məşğul olmaması yolundakı işlərə kömək edə bilmək üçün siyasətlə məşğul olurdu." (Əli Birinci, haqqında danışılan əsər, s. 167)

Əli Birinci daha sonra siyasətlə maraqlanma üslubunu da belə izah edir:

"Bu kimi fəaliyyətlərin zabitlər arasında bir nifrət yarışmasına gətirib çıxardığı görülməkdə idi. Əllər, ən kiçik bir mübahisə zamanı silahlara uzanır, bəxtəbəxt qanlı vuruşmalardan uzaqlaşmaq mümkün olurdu. Məsələn, Sait Paşanın istefasından qısa bir müddət əvvəl, Məclisə müxalif əsgərlərin hücumunu gözləyən İttihadçı zabitlərlə əsgərləri yaxın binalarda mövqe tutduqlarında, bir az uzaqda da qarşı qrupdakı zabitlərin rəhbərliyi altındakı hərbi qüvvələr Məclisə gedən yolları tutmuşdular”.

Zamanın məşhur siyasətçilərindən Şahzadə Səbahəddinin “Qurtarıcılar hərəkatı” ilə əlaqədə olduğu və digər siyasətçilərin də əlaqədar, yaxud maraqsız bu hərəkətin təsirlərindən faydalanmağa çalışdığı görülməkdədir.

Sait Paşadan sonra Hökuməti quran Kamil Paşa, ordunun siyasi cəhdlərindən son dərəcə narahatdır, ancaq çox şey edə bilməz. Dənizçilik və Savaş nazirlərini dəyişdirmək istəyərkən Cəmiyyət və ordu ilə qarşı-qarşıya gəlir. Bu mövzunun Məclisdə müzakirə ediləcəyi gün, "Bir çox zabit və əsgəri kəslər, rəsmi və sivil paltarlarla Məclisi Mebusanın içini tutmuşdular və bir zirehli maşını Mebusan binasının önünə gətirmişlər". (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 91) Ədirnə və Selanikdən III Ordunun zabitləri, teleqraflar göndərərək ediləcək dəyişikliklərə qarşı çıxırlar¹⁷. Eyni zamanda donanma komandirləri teleqraf göndərirlər. Hansı döyüşdə döyüşdükləri bilinməyən səkkiz hərb gəmisi, toplarını Məclisə çevirirlər. Bu qüvvəyə güvənən İttihadçılardan bir millət vəkili belə danışır:

"Padşahdan əvvəla möhtərəm ordumuzun süngüsünə, sonra donanmamızın topuna güvənərək yeni bir Baş vəkil təyinini istəyərik". (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 95)

Sözü keçən süngü və toplar bizi Balkan savaşında dünyaya güldürəcək, amma Məclisdə müvəffəqiyyətli olur, Kamil Paşa Hökuməti devrilir.

Görünüşcə əsgərin siyasətlə məşğul olmasından hər kəs şikayətlənməkdədir. Savaş Naziri Mahmud Şövkət Paşa tərəfindən hazırlanıb Məclisə təqdim edilən, əsgərin siyasətlə məşğul olmasını qadağan edən qanunu, bir çox müzakirələrlə birlikdə müsbət qarşılanar, ancaq qəbul edilmir. Daha sonra Qazi Əhməd Muxtar Paşa Hökuməti yalnız əsgərlərin deyil, məmurların da siyasətlə əlaqəsini qadağan edən padşah qərarları ilə boşluğu doldurmağa çalışar.

Bu mühitdə başlayan Balkan savaşındakı ordunun vəziyyəti isə, tək sözlə utancvericidir. Bunun da təməl səbəbi, zabitlərin siyasət maraqları və aralarındakı düşmənliklərdir. Silah atmadan şəhərlər təslim edilmiş, əsgər arasında ağlasığmaz təbliğatlar aparılmış; briqadalar, korpuslar dağılmışdır.

* * *

Burada diqqət yetirilməsi lazım olan bir nöqtəyə daha işarə edək: Şükrü Hanioğlu, ayrı-seçkilik zehniyyətinə işarə edir; xalqı nəzərə almadan popu-lizm. (Bir əsr sonra İnqilabi əzm, Zaman, 3 Avqust 2008, s. 22) Bu əslində, xalqın qibləsindən ayrılmasının zəruri məqamı idi. Və Respublika dövründə də davam etdi. Bu anlayış yalnız İttihad Tərəqqiyə deyil, az qala bütün ziyalılara şamildir. Buna görə də xalqa arxalanan bir hökumət yerinə, daim orduya söykənən çevrilişlərə maraq saldılar.

İttihadçılar daxil o günlərin siyasətçiləri günümüz mənasında, heç bir zaman demokratik bir rahatlığa sahib ola bilmədilər.

Əhməd Rza Bəy təkamülçü idi. “İstirdat-i Vatan”, “İntiqamçı Yeni Osmanlılar” kimi bir qisim qruplar isə fikri buraxıb silah və bombalı hərəkatlara keçmək istəyirdilər. Bunların qəzetləri, “İntiqam”, “Toxmaq” və “Zərbə” kimi adlar daşıyırdı.

1902-ci il konqresində, Osmanlı Hürriyyet Perveran konqresində Səbahəddin Bəy, erməni, rum, alban bölücüləri tərəfindən yaradılan ittifaqa karşı Əhməd Rza Bəy ətrafında Türkçü və pozitivist bir koalisiya qurulmuşdu. Amma, aktivistlər bu quruluşa fikirlərini keçirə bilməmişlər idi. (M. Ş. Hanioğlu, Zaman, 2 Avqust 2008, s. 22)

1905-ci ildən sonra Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti getdikcə bölücü güclərə qarşı çıxmağa başladı. Daha doğrusu, rəftarını açıq-aşkar ortaya qoymağa başladı. Biri dövləti parçalamaq üçün öz milli formalaşması üçün dəstələr qurub, hərakat planlaşdırır, o birisi dövlətin bütünlüyünü və etibarını dəstək olmaq üçün. Onlar üçün dövlət daim ən üstün ictimai dəyər olaraq qaldı.

Bütün bu proseslər içində İttihadçılarda Türkçülük şüuru meydana gəlməsi üçün xüsusi bir səyə gərək yox idi. Necə ki bütün irəli gələn İttihadçılar bu mövzuda kifayət qədər ayıq idi. Ancaq ifadə olaraq bunu sahiblənmələri mümkün və məqbul deyildi. Çünki dövlətin təməl anlayışı hələ Osmanlı idi və Türk olmayan müsəlman kəsimlər hələ 1918-ci ilə qədər dövlətə böyük ölçüdə bağlı qalacaqlardı.

31 Mart hadisəsi

Sultan Həmidi Hökumətin elanına məcbur edən səbəbləri Hikmət Bayur belə sıralayır: Sultan Həmid rəhbərliyindən doğan narazılıqlar, bolqar, serb və yunan dəstələrinin fəaliyyətləri və Makedoniyada türk və müsəlman xalqa edilən zülmlər. Yəmən və sair yerlərdəki qiyamlar və Türk gənclərinin davamlı bir səfərbərlik halında olması. Böyük dövlətlərin müdaxilələri və Makedoniyanın əldən çıxacağı inancının Türk və Müsəlmanlarda formalaşmağa başlaması. İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin təşkilatları və təbliğatları. Orduda, xüsusilə də, III Orduda gənc zabitlərin hamısının Əbdülhəmid əleyhinə çevrilməsi. Orduda maaş və ödənişlərin zamanında ödənə bilməməsi. (H. Bayur, haqqında danışılan əsər, c. 1, his. 1, s. 429-30)

Yorğun Padşah sərt mübarizələrə girməyi gözə ala bilməmiş, suyun axınına uyğunlaşmağı yəni Məclisi toplantıya çağırmağı seçmişdir. Eyni zamanda Sultan II Əbdülhəmid Xan Şeyxülislam hüzurunda “Qanuni əsasi”yə sadiq qalacağına dair and içmiş və bunun xalqa da məlumat verilməsini istəmişdir. Mabeyn Baş katibi (Ümumi katib) Tahsin Paşaya bunları söyləyir: "Yaşlandım və yoruldum. Suyun axarına gedəcəyəm. Hökuməti hər dərdə dərman sanırlar. Sınasınlar, görsünlər…" (Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 15)

Beləcə, Hökumət elan edilmiş, ancaq azadlıq nümayişləri və nitqlərindən başqa dəyişən bir şey olmamışdır. Hökumətin elan edildiyi günlərdə, məmləkətin müxtəlif bölgələrində hər kəs özünə görə bir azadlıq havası çalırdı; qarışıqlıq və xaos başlayır. O günləri yaşayanlardan bir-iki istinad ilə kifayətlənək:

"Azadlığa hər kəs istədiyi kimi məna verir; nizam, qanun və Hökumətə itaətdən danışanlar despotizm qalığı sayılırdı. Belə, “Dövri-Dailara-yi Meşrutiyyete” vergi verilərmi?” əfsanəsi, vilayətlərdəki xalqın maraqlarına uyğun gəldiyindən vergi toplama işi dayandı. "Herkes öz hava və həvəsinin arxasınca qaçırdı. Nəhayət, hər sinifdən ətrafın, biznesmen və hambalın yeganə məşğələsi siyasət olmuşdu. Hər ağızdan yaşasın azadlıq, yaşasın bərabərlik, yaşasın ədalət sədaları çıxırdı." (Əbdürrəhman Şərəf Əfəndi və Mevlanzade Rıfatdan nəql edən T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 72)

Hər cür fərdi kin və hirslərin bu vəsiləylə ortaya çıxdığı mühitdən İttihadçılar da narahatdır. İbrahim Temo belə yazır:

"Monastır daha səs-küylüdür; zabiti, axmağı, Albanı, Bolqarı bir fateh kimi başı dik, ayaqları yerin hərəkətini dayandıracaq bir tərzdə çırpılan, qanadları açılmış xoruza dönmüşdülər. Bir çox dünənki xəfiyyə, azadlıqçıları müstəbidlərin əlinə verənlər, qəhrəmanlıq nümunəsinə çevriliblər, meydanlarda, qəhvəxanalarda, meyxanalarda müzakirə açırlar." (Nəql edən: T. Al-kan, haqqında danışılan əsər, s. 74)

İstanbul küçələrində soyğunlar artır; baqqal dükanlarında belə silah və güllə satılmağa başlayır.

Ordu da qarmaqarışıqdır; gənc zabitlər ordu içində muxtariyyət qurmağa başlayarlar, paşalara sədaqət andları içdirirlər. Oktyabr ayında Ciddəyə göndəriləcək birliklərdən bir alay, tərxis zamanlarının keçdiyi səbəbiylə qiyam qaldırır. Üsyan böyümədən yatırılır.

İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti getdikcə ölkədə bir fəaliyyət qazansa da, Sultan Həmid və onun qrupu yenə kabinetdə suveren idi. Əsasən İttihadçıların Hökumətin elanından sonra tətbiqi düşündükləri bir proqramları da yox idi; yalnız iqtidara ortaq olmaq istəyirdilər. Bir İttihadçının ifadəsiylə: "Həyatlarında bir dəfə olsun bir məclis necə toplanır, nələri müzakirə etdiklərini görməmişdilər; amma, “Qanuni Əsasi” və Məclisi Mebusana bir tilsimə inanar kimi iman etmişdilər." (Nəql edən: Ziya Nur Aksun, haqqında danışılan əsər, c. 5, s. 98)

Ölkənin bir çox yerində nümayişlər keçirməyə, boş-boş çıxışlar edib əsassız istəklər irəli sürülməyə başlanmışdı. İdarəçilik çaşqın və qərarsız qalmışdır. İttihad və Tərəqqi mərkəzi də bu nümayişlərdən bezgindir və nəzarətin əllərindən çıxmaqda olduğunu görməkdədir. Bir məlumat yayımlayaraq hər kəsin qanunlara hörmətli olaraq işiylə gücüylə məşğul olmasını, əksinə hərəkət edənlərin böyük məsuliyyət daşıyacaqlarını bildirirdilər.

* * *

Meşrutiyetin ilk Hökuməti, Sait Paşa kabineti çox qısa bir müddət içində istefa verir. Kamil Paşanın üçüncü baş nazirliyi 5 Avqust 1908-ci ildə başlayır. İttihad Tərəqqi bir məlumat yayaraq Kamil Paşa Hökumətinə tam dəstək verdikləri, “Qanuni Əsasi”yə uyğun bir idarə qurulacağı, büdcənin düzəldiləcəyi, Tənzimatdan etibarən heç cür tətbiq oluna bilməyən, xristian vətəndaşların da hərbi xidmətə çağrılacağı, idarəetmədə islahat ediləcəyi açıqlanar. Xristianların hərbi xidmətə cəlb ediləcəyi xəbəri müsəlmanları da, müsəlman olmayanları da narahat edir.

Osmanlının itkiləri də artmağa başlamışdır. Hökumətin qeyri-müsəlmanlar üçün bir addım olmaqdan kənar məna daşımadığı, bəlkə, hələ aydın ola bilməmişdi; amma, Avstriya İmparatorluğu Bosnya-Hersoqaviniyanı 5 sentyabrda ilhaq etmiş, Bolqarıstan isə 13 Sentyabr 1908-ci ildə müstəqilliyini elan edərək Bolqar krallığı olmuşdu. Baş nazir olan Kamil Paşa əsgər yoxluğundan şikayət edir:

"Əgər avqust ayında Rumelidə hazır qüvvətli bir ordumuz olsaydı, nə Bolqarıstan istiqlalını elan edə bilər, nə Avstriya Bosnya-Hersoqaviniyanı öz məmləkətinə qata bilərdi." (Z. Nur Aksun, haqqında danışılan əsər, c. 5, s. 117)

Çox keçmədən, 5-6 Oktyabr 1908-ci ildə, Osmanlıya id görkəmli Girit adası, Osmanlıların aylarla sürən, "Girit bizim canımız, fəda olsun qanımız!.." qışqırıqlarından sonra Yunanıstana qatıldığını elan etmişdir.

Bu vaxt köhnə seçki üsuluna uyğun olaraq iki dərəcəli seçkilər keçirilir və İttihad Tərəqqi Məclisi Mebusanda üstünlük Kazanır; hər şeyə baxmayaraq təşkilatlı tək güc odur. Ancaq, bir çox əhəmiyyətli hərbiçi İttihadçı Məclisə girə bilmir. Məclisin tərkibi belədir: 288 millət vəkilinin 147-si türk, 60-sı ərəb, 27-si alban, 26-sı rum, 14-ü erməni, 10-u Serb və Bolqar, 4-ü də Yəhudidir. Bu vəziyyəti əvvəldən görən Sultan II Əbdülhəmid Xan, Hökumətin elanına qərar verərkən bunları söyləyirdi:

"Bir hökmdar üçün lazım olan şey məmləkətin mənfəətidir; əgər bu mənfəət “Qanuni Əsasi”nin elanında isə, o da edilir. Lakin, yaxşı tətbiq olunarmı Türkün mənfəəti qorunarmı, burasını təxmin edə bilmirəm. Müxtəlif əməl və fikirlər bəsləyən ünsürlərin toplandıqları yerlərdə, partiya anlaşılmazlıqlarından məmləkətə daim zərər gəlir; bizim ilk Məclisdə bunun acı təcrübələri olmuşdur." (Tahsin Paşadan nəql edən Z. Nur Aksun, haqqında danışılan əsər, c. 5, s. 120)

Hökumət sonrasında Sultan Həmid haqqında da müxtəlif söz-söhbətlər çıxır; bu cür söz-söhbətlərə yurdun hər yanında reaksiyalar verilir.

"Sultan Həmid vəfat edib, yoxsa taxtından endirilib.” Söz-söhbəti Ədirnədə yayılınca, İkinci Ordunun əsgərləri “Atamıza nə oldu? İstanbula gedib öyrənəcəyik” istəyində oldular. Zabitləri, “Əsli olmayan söhbətlərə inanmayın.” deyib və təskinlik çalışsalar da, ‘”Bölüklərdəki qardaşlarımız İstanbula getsin, Atamızı görməklə bizi təmin etsin.” təklifində müqavimət göstərmişlər. Bu vaxt bir Kolağasının, “Padşahım çox yaşa!” lövhəsini cırıb, ağzına gələni danışması Yanıkkışladakı əsgərləri qiyam qaldırır; “Atamızı görəcəyik”deyə israr edirlər. İstanbula göndərilmək məcburiyyətində qalınan üç yüz əsgər, dəlil olaraq, “Ulduz Sarayı”nın qarşısında, Padşahı şəxsən görmüş və dualar edərək Ədirnəyə geri dönmüşdülər." (Z. Nur Aksun, haqqında danışılan əsər, c. 5, s. 124)

İttihad Tərəqqi Mərkəzi-Ümumisi də, Məclisin xaricində ayrı bir güc mərkəzi olaraq işə davam edir. Kamil Paşa, əvvəllər İttihad Tərəqqinin gücünü Padşaha qarşı bir tarazlıq ünsürü olaraq istifadə etməyə çalışır. Məclis açıldıqdan sonra, onlardan əl çəkərək əsgərin siyasətdən kənar tutulması ilə maraqlanır. Savaş və Dənizçilik nazirlərini dəyişdirir. Cəmiyyət isə Kamil Paşa əleyhinə təbliğatlara başlayır. Nəhayət, Kamil Paşa Hökuməti, Məclisdə verilən etibarsızlıq təklifiylə 13 fevral 1909-cu ildə buraxılır. Sabahısı gün, Hüseyn Hilmi Paşa Hökuməti qurulur. Mətbuat İttihadçılar əleyhində nəşrlərini sərtləşdirərək artırır. Bu vaxt İttihad Tərəqqinin məcbur etməsiylə, köhnə Saray gö-zətçilərindən qalan bəzi dəstələr Selanik və Suriyaya göndərilir. Aprel ayında “Sərbəsti” qəzeti yazarı Həsən Fəhmi vurulur. Qəzetlər İttihadçı millət vəkillərinə od püskürür:

"Vətən bu xainlərin müstəbid əllərindən qurtarılmalıdır".

Elə bu ərəfədə “Otuz bir mart hadisəsi” deyilən hərəkat başlayır.

Hökumətin 3-cü Ordunun əsəri olduğunu düşünən və İstanbuldakı I Orduya güvənməyənlər, III Ordudan üç Ovçu batalyonu gətirdərək Taşkışlaya yerləşdirirlər. Bu batalyonlar Saray ətrafındakı qüvvələrdən lazım gələndə Hökuməti müdafiə edəcəkdilər. 13 Aprel 1909-cu ildə köhnə təqvimlə 31 Martda Ovçu batalyonları zabitlərinin din-diyanət tanımadıqları, özlərini aldatdıqları səbəbiylə qiyam qaldırırlar. Hadisənin əsil səbəbləri hələ mübahisə mövzusu olsa da, bu alaydakı zabitlərin də qarışdığı, rütbəsiz əsgərlərin məktəbli za-bitlərə qarşı duyduğu narazılığın bir partlayışı idi. Nizamlı, müəyyən hədəflərə istiqamətli planlı bir hərəkat olduğu deyilə bilməz. Ancaq, hərəkat haqqında sonradan yazan İttihadçılar (Cəlal Bayar kimi) belə göstərməyə cəhd göstəriblər. Hərəkat içindəki alaylı zabitlər Məclisə müraciət edərək alaylı-məktəbli ayrımının qaldırılmasını və şəxsi hüquqlarının düzəldilməsini istəmişlər. O gün üçün hökumətçilər öz strukturlarına etibarsız yanaşdıqlarından, hadi-səni olduğundan böyük görmüş və göstərmişlər. Hərəkat, Padşaha bağlı və hökumətçilərə qarşı bir görünüş verməkdədir. Ziya Göyalp bu hərəkatı, cəmiyyətin canlılığını göstərən sağlam bir reaksiya olaraq qiymətləndirir.