Читать книгу Az-Ya - Олжас Сулейменов - Страница 1

OLJAS SÜLEYMENOV

AZ-YA

Məşhur qazax şairi, alimi və ictimai xadimi Oljas Süleymenovun “Az-Ya” kitabı türk xalqlarının tarixinə, dilinə yeni yanaşma və tamamilə orijinal bir münasibətə gö-rə əsassız hücumlara məruz qalmışdı. Yalnız son illərdə Qazaxıstanda bu kitabla əlaqədar çıxarılan qərardan sonra o, yenidən işıq üzü gördü.

Kitabdakı tarixi problemlər, abidələrlə bağlı fikirlər və digər məsələlər Azərbaycan xalqının da tarixi ilə üzvi şəkil-də bağlıdır.

QIZILQUŞLAR

VƏ QAZLAR

BİRİNCİ HİSSƏ

“İQOR POLKU DASTANI” TARİXİNƏ DAİR

“İqor polku dastanı” və “Zadonşina”

tarixinin qısa xülasəsi.

1791-ci ildə A.İ.Musin-Puşkin Müqəddəs Sinodun ober-prokuroru təyin edildi. Həmin il avqustun 11-də və II Yeka-terinanın fərmanı ilə Sinoda monastırın arxivlərindən və ki-tabxanalardan rus tarixi üçün dəyərli olan əlyazmaları mü-sadirə etmək icazəsi verildi.

Bu iş A.İ.Musin-Puşkinə tapşırıldı. Təxminən, 1792-ci ildə (dəqiq tarixi bilinmir) o, XVI əsrə aid bir məcmuə əldə etdi. “İqor polku dastanı”nın nüsxəsi də oradan tapıldı.

1812-ci il Moskva yanğını zamanı qrafın evi də, kitabxa-nası da yanıb külə döndü. XVI əsrə aid nüsxə də beləcə məhv oldu. Hazırda elm aləmində Musin-Puşkinin nəşrin-dən və Yekaterina üçün surəti köçürülmüş nüsxədən istifadə edilir.

XVI əsr nüsxəsilə bağlı bu maraqlı əhvalat elə həmin dövrdə rus alimlərində də, əcnəbi mütəxəssislərdə də Das-tanın həqiqiliyinə şübhə oyatdı; güman edilirdi ki, əldə olan nüsxə saxtadır və bunda məqsəd keçmiş dövrlərdən alınmış dəlillərlə Yekaterinanın imperialist siyasətinə haqq qazan-dırmaqdır. Hətta saxta nüsxənin gümana gələn müəllifləri-nin adları çəkilirdi (o cümlədən, Musin-Puşkinin).

Skeptiklər çox əsaslı tarixi və linqvistik dəlillər irəli sürə bilmişdilər. Son iki əsr ərzində dastanın fasiləsiz öyrənilməsi nəticəsində toplanmış bütün ədəbiyyat, əslində, bir məsələyə həsr edilib: “İqor polku dastanı” orijinal əsərdirmi?

Skeptiklərin və müdafiəçilərin mübahisəsi öz məğzi eti-barilə Ostap Benderlə ksendzlərin mübahisəsini xatırladır.

Ostap dedi:

– Allah yoxdur.

Ksendzlər dedi:

– Var, Allah var.

Skeptiklər dastanı bütövlükdə inkar edir, məddahlar ey-ni bir qətiyyətlə onu öpüb gözləri üstünə qoyurlar.

XIX əsrin birinci yarısında, Rusiyada skeptiklər məktə-binin təzəcə yarandığı dövrdə dolayı yolla da olsa, dastanın həqiqiliyini sübut edən bir çox tarixi faktlar hələ məlum de-yildi.

Skeptiklər məktəbinin banisi, “Elm üçün skeptisizmdən dəyərli bir şey yoxdur” şüarını irəli sürmüş M.T. Kaçenovski özünün bu barədə ilk yazısı olan “Rus tarixinin mənbələri haqqında”¹ məqaləsində knyaz Oleqlə, İqorun yunanlarla bağladıqları sazişi şübhə altına almışdı. “Rus salnamələrində paralellər” məqaləsində isə müəllif qədim rus xronikaların-dakı bir çox məlumatların həqiqiliyinə şəklə yanaşıb və belə qənaətə gəlmişdir ki, bu məlumatlar sonralar, yəni XVI əsrdə əlavə edilib².

M.T.Kaçenovski və onun məktəbinin nümayəndələri tə-kid edirdilər ki, faktlar bir-biriylə müqayisə edilməli və “ta-rixi inkişafın ümumi qanunları” əsasında nəticə çıxarılmalı-dır. Sonralar bu məktəbin başqa bir nümayəndəsi N.İ.Nadej-din yazırdı: “Hər bir fakt inandırıcı görünmək üçün öz-öz-lüyündə daxili mühitə malikdir… Bu daxili mühit faktın ta-rixən mümkünlüyünə şərait yaradır… Əgər hər hansı bir fakt bu qanunlara büsbütün ziddirsə, o vaxt ən qədim manus-kript, tənqidin bütün işgəncələrindən uğurla çıxmış ən mötə-bər alim belə məni həmin faktın doğru-dürüstlüyünə inandı-ra bilməz”.³

Qədimliyə belə münasibət zərurətdən doğub. Milli şüu-run inkişafı nəticəsində elm bir çox hallarda rəsmi, saxta və-tənpərvərliyin quluna çevrilir və tarix həqiqətdən uzaqlaş-mağa başlayır. Keçmişə mövcud baxışdan asılı olaraq, faktlar ya düzgün işıqlandırılmır, ya da saxtalaşdırılır.

Bu hal universal xarakter daşıyır. Avropa ölkələri tarix-çilərinin demək olar ki, hamısı bu mərhələdən keçmişdir. Qərbdəki skeptiklər məktəbinin banisi Avqust Şletser reali-yalar əsasında tarixi mənbələrə şəklə yanaşmağın zəruriliyi-ni sübut etmişdir. XVIII əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində Ru-siyada xeyli miqdarda saxta tarixi sənəd meydana gəlmişdi. Bunların çoxu spektiklər tərəfindən ifşa edildiyinə görə, elm aləminə daxil ola bilməmişdir.

Skeptiklər məktəbi (bir sıra qeyri-dəqiq praktiki nəticə-lərə baxmayaraq) rus tarixşünaslığının inkişafında müsbət rol oynadı. Elmdə mənəvi mühitin yaranmasına, dəqiq mə-nəvi meyarların təsdiqinə kömək etdi; bunlarsız elm obyek-tiv bilik mənbəyi kimi mövcud ola bilməz.

Skeptiklər vətənpərvər tənqidin olmazın “işgəncələrinə” dözməli oldular. Rus tarixinə olan hədsiz şəkk-şübhəni on-lara bağışlamırdılar, heç indi də bağışlamırlar. Spektiklərin ayrı-ayrı səhvləri, bəzi hallarda ciddi səhvləri (hər bir meto-dun təcrübəsində belə səhvlər labüddür) rəqiblərə imkan verdi ki, onları mühafizəkarlıqda və s. günahlarda ittiham etsinlər.

Artıq XX əsrdə Rusiyada Kaçenovskinin ardıcılları qal-mamışdı və bu məktəbin tənqidi xüsusi xarakter almışdı, yə-ni cavabsız hücumlar idi.

“Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, spektiklər məktəbinin nümayəndələri mühafizəkar, rəsmi dünyagörüşünə malik adamlar idi. Təkcə “parnas köhnəpərəsti” M.T.Kaçenovski deyil, F.Bulqarinin dostu – O.İ.Senkovski, həmçinin M.N. Katkov da öz mürtəce baxışları ilə tanınmışdılar. İ.İ.Davıdov isə bununla məşhur idi ki, Baş Pedaqoji İnstitutun rektoru ol-duğu illərdə onunla N.A.Dobrolyubov mübarizə aparmış-dır”⁴.

Bilmək maraqlıdır: skeptiklər tərəfindən İ.İ.Davıdovdan da kəskin çıxışlar edən K.S.Aksakov, görəsən, kimin dostu idi və kiminlə mübarizə aparmışdı?!

Halbuki K.S.Aksakov baltanı lap kökündən vururdu. O, belə hesab edirdi ki, “İqor polku dastanı” rus vətənpərvərlə-rinin deyil, əcnəbi saxtakarın əliylə “düzəldilmişdir”.

***

“İqor polku dastanı”nın öyrənilməsinin yeni mərhələsi başqa bir abidənin – “Böyük knyaz Dmitri İvanoviç haq-qında dastan”ın (nüsxələrindən birinə əsasən, əksər hallarda “Zadonşina” adlandırılır) tapılması ilə bağlıdır⁵. Fərz olunur ki, bu dastan Dmitri Donskoyun Mamay üzərində qələbə-sindən (1380) az sonra yaradılmışdı. Əsərin müəllifi Sofoni – “rezanets” hesab edilir. Belə ki, bütün nüsxələrdə bu ad və ayama qeyd olunub. Bəs bu adın altındakı konkret olaraq kim gizlənib? Bu sual indinin özündə də tədqiqatçılara ra-hatlıq vermir. Onu gah “Ryazan keşişi”, gah “Bryansk boya-rı” hesab edirlər.

B.A.Rıbakov ikinci varianta üstünlük verir: “Bryansk boyarı Sofoni (əlyazmalarda “rezanets” kimi müəmmalı və heç bir məntiqə sığmayan ayama ilə qeyd edilib)”⁶ məlum-dur ki, axtaları, yaxud zorla sünnət edilib müsəlmanlaşdırı-lan xristianları “rezanets” adlandırırlar. Volqa sahillərində indinin özündə də müsəlmanları “rezanets” deyə çağırırlar.

“Zadonşina”nın əlyazması 1852-ci ildə tapılmışdır. “Za-donşina” ilə “İqor polku dastanı” arasında oxşar cəhətlər o qədər çox idi ki, bu hal məddahları da, skeptikləri də çətin vəziyyətə saldı, həm də hər iki tərəfin əlinə güclü dəlillər keçmiş oldu. Nəhayət, fransız slavisti Lui Leje 1890-cı ildə öz tarixi-ədəbi analizinin nəticələrini çap etdirdi. Onun gəldiyi qənaət bundan ibarətdir ki, “İqor polku dastanı” təqlidi və zəif əsərdir. “Zadonşina” – orijinal və poetik cəhətdən güclü dastandır. O, “Zadonşina”nın kəşfi tarixinə də tənqidi yana-şıb, belə bir fikir yürüdüb ki, bu əlyazma XVIII əsrin axırla-rında aşkar edilmişdir və onun əsasında naməlum saxtakar-lar “İqor polku dastanı”nı yazmışlar⁷.

Son zamanlara qədər Lui Lejenin fərziyyəsi Fransada prof. Mazon və onun həmfikirləri tərəfindən qətiyyətlə da-vam etdirilirdi.

Professor Mazon yazırdı: “Bu ala-bəzək mətndə dövr və mühitdən savayı heç bir vəhdət yoxdur; dövr – XVIII əsrin axırları, zəfər çalmış Rusiyada II Yekaterina dövrüdür, mü-hit isə ibarətdir qraf Musin-Puşkinin dərnəyi ətrafında toplanmış bir neçə savadlı adamdan, kitabxana işçilərindən, tarixi əsərlərin mütaliəsindən vəcdə gəlmiş kübarlardan, və-tənpərvər olduqları qədər də yaltaq olan bir sürü şəxsdən ki, onlar da yazı-pozuları və nitqiylə öz millətçilik hisslərinə, bir də imperatriçənin siyasətinə nökərçilik edirlər”.⁸

İki abidənin poetika və leksikasını müqayisə edən A. Mazon bir neçə konkret sual irəli sürdü. Qeyd edək ki, dastanın məddahları bu sualları çoxdan özlərinə verməliy-dilər.

Bir qrup sovet alimi A.Mazona qarşı etirazla çıxış etdi: A.S.Orlov, S.P.Obnorski, N.K.Qudziy, V.P.Adrianova – Pe-rets və s. əcnəbi alimlərdən – A.V.Solovyov, İ.N.Qolenişev – Kutuzov, A.V.İsaçenko. S.Lesnov (Paramonov), R.O.Yakob-son və s. müdafiəçilərin bir neçə cild təşkil etmiş cavabların-da eyni bir dəlil müxtəlif üsul və şəkillərdə təkrar edilirdi. Bu əsas dəlil də ibarət idi dastanın həqiqiliyinə olan sonsuz inamdan!

Halbuki A.Mazonun bir çox sual və qeydləri onlardan ciddi əsaslandırılmış cavab tələb edirdi; məsələn, belə bir qeydi: “Xeyli xristian məzmunlu əsərdə bütpərəstlik ünsür-ləri süni şəkildə gözlənilməz həddə səpələnmişdir”.

Avstraliya alimi S.Lesnov (Paramonov) A.Mazonun ira-dına hamıdan konkret cavab vermişdir. Doğrudur, o, elmi üsluba riayət eləmir, bəzən təsvirçiliyə uyur (sübutlardan az istifadə edir), bununla belə onun cavabları bir çox hallarda digər müdafiəçilərin daha mükəmməl elmi əsaslarla təchiz edilmiş əsərlərindən həqiqətə yaxın olur. O yazır: “Professor Mazon öz təhlilinə aludə olduğuna görə başa düşmək is-təmir ki, Dastandakı bütün bu “xristianlıq” ünsürləri yazının surətini köçürən rahiblərin əlavələridir, çünki dastanda xris-tianlığın üstündən sükutla keçilməsi onları narahat etməyə bilməzdi. Onların əlavələri açıq-aydın seçilir, ələlxüsus, axır-da “xristianlar”dan danışıldığı səhnədə. Yeri gəlmişkən, Dastanda bu məqama qədər xristianlar haqda bircə kəlmə də deyilmir”⁹.

Bir çox müdafiəçilər A.Mazonun qarşıya qoyduğu prob-lemə tam bir etinasızlıq göstərir. Halbuki bu sualların ca-vabı qədim Rusiyanın mənəvi mühitinin daha mükəmməl öyrənilməsinə kömək edə bilərdi.

Təkrar edirəm ki, Dastanda süni bütpərəstliklə süni xristianlığın qarşılıqlı məsələsini müdafiəçilərin özləri ortaya qoymalı idilər.

Bu da səciyyəvidir ki, A.Mazonun mülahizələrinə ca-vab formasında yazılmış əsərlərdə fransız aliminin kitabın-dan son dərəcə xəsisliklə sitatlar gətirilir ki, bu hal nabələd oxucuda A.Mazonun savadsızlığı və nadanlığına heç bir şübhə qalmasın. Bu mənada D.S.Lixaçovun redaktorluğu ilə çıxmış məqalələr toplusu diqqəti cəlb edir¹⁰.

N.K.Qudziy məhz bu topluda öz “məşhur” tezisləriylə çıxış edərək, dastan mətnində olan bütün uyğunsuzluqları, külli miqdarda qrammatik, ədəbi və orfoqrafik səhvləri bir neçə kəlmə ilə “izah etmişdir”. Məkrli “fransızların” və “al-manların” “bic” suallardan bezib usanmış möhtərəm alim, sanki “əl çək” deyərək belə buyurmuşdur: “Mazona da, Un-deqauna da, etiraz olaraq ən əvvəl onu göstərmək olardı ki, Dastanın dili poetik dildir; deməli, o, hamı tərəfindən qəbul edilmiş dil normalarından kənara da çıxa bilərdi, elə çıxırdı da…”¹¹.

Bəzən mənə elə gəlir ki, A.S.Puşkinin “Poeziya gicbəsər olmalıdır” – kəlamını bir çox alimlər hərfi mənada dərk ediblər, hər halda, onların poetik dilə münasibətləri adamda bu təəssüratı oyadır.

… “İqor polku dastanı” ilə bağlı sovet elmi son ildə di-namik sabitlik vəziyyətindədir, bunun da səbəbini elmin gü-cündə deyil, onun ətrafında gedən proseslərdə axtarmaq la-zımdır.

Riyaziyyatçılar deyir: elmi kollektiv o vaxta qədər işlə-məyə qabildir ki, orada ideyalar ziddiyyəti mövcud olsun. Əgər bütün kollektiv bir nəfər kimi “bəli” söyləyirsə, bu, o deməkdir ki, ya mövzunun axırına çıxıblar, ya da kollektivin öz imkanları büsbütün tükənib.

Ölkəmizdə Dastan üzrə mütəxəssislər kollektivi çoxdan fəaliyyət göstərir. Hamısı da bir ağızdan “bəli” deyir. Dasta-nın yaranma tarixinə olan ümumi baxışı az-çox dəyişdirmək cəhdi dərhal lənətlənir¹².

Meydanda bir komanda var – hamısı da müdafiəçidir. Hücumçular çoxdan soyunub-geyinmə otağına çəkiliblər. Müdafiəçilər isə çılğın bir oyunu imitasiya edir, guya hansı-sa gözəgörünməz, lakin vahiməli komandaya qarşı gərgin mübarizə aparırlar…

Müdafiəçilərin yozumları, tərcüməçiləri, şərhləri çap olunub, geniş yayılıb və dərsliklərə daxil edilib. On illərlə yı-ğılıb-toplanmış bu biliklərin dəyərinə şübhə ilə yanaşmaq çətindir, bəlkə də, təhlükəlidir. Elm alimdən asılı vəziyyətə qoyulub.

Dastanı bütövlükdə rədd edən skeptiklərdə inam hissi, dastanı bütövlükdə qəbul edən məddahlarda isə sağlam bir skeptik şübhəsi çatışmır.

Tək şübhə hesabına elmi irəli aparmaq mümkün ol-madığı kimi, təkcə inam gücünə də onu inkişaf etdirmək ol-maz. Əks halda tarixi tutya iki dinin – nihilizmin və vətən-pərvərliyin bir atributuna çevrilir. Mənbəni bilmək mənbə-dən nə almaq istədiyini bilməkdən qat-qat əhəmiyyətlidir.

Belə bir şəraitdə elmdə ən dəyərli fiqur skeptik olur. Onu qoruyub saxlamaq elmin ömrünü uzatmaq deməkdir.

Müdafiəçilər fəhmlə də olsa bunu anlayırlar, buna görə xaricdə özlərinə bir rəqib tapıblar. Mədhiyyə əsərlərində – “Mazonu qoruyaq!” istəyi aydınca görünür. Skeptik – neş-tərli arıdır. Yalnız nadan bağban bu arını qoruq sayılan gül bağçasından qova bilər. Məhz arı gülzarlığa soxularaq çi-çəkləri mayalandırır. Qiymətli çiçək şirəsini tüklücə quldur-dan qorumaqla gələcək məhsulu məhv etmiş olurduq.

Əgər riyaziyyat və fizika da belə saxta vətənpərvərlik təzyiqinə məruz qalsaydı, bəşəriyyət indi də kəl arabası sü-rürdü. Yüz-yüz nida işarəsinin arasında tək-tənha bir sualı görmək – nadir keyfiyyətdir: geniş meydanda bir qoşun pi-yada, tək-tənha bir atlını qəzəb və hiddətlə təqib edir.

S.Lesnov (Paramonov) öz tənqidini müvafiq “üsluba sa-lıb” yazır: “Professor A.Mazonla haqq-hesabı çürütmək və bir də bu məsələyə qayıtmamaq üçün qeyd edək ki, bu tən-qidi heç də professor Mazonu fikrindən döndərmək üçün yazmamışıq! Onun təfəkkür metodu və elmi materialdan is-tifadə üsulları göstərir ki, bu büsbütün ümidsiz işdir. Biz Mazona və onun həmfikirlərinə “Söz”ün həqiqiliyinə şübhə-ylə yanaşmağı əsla qadağan etmirik, belə ki, rəylərin toqquş-masından həqiqət doğur. Biz yalnız buna etiraz edirik ki, professor Mazon “İqor polku dastanı”nı ortabab, əlaqəsiz, süst əsər və s. adlandırır”.¹³

Bu parçada “biz” – elmi əvəzliyi parlaq fəaliyyət göstə-rir.

“Bəzi dostlarımız bizim tənqidi qeydlərimizin forma eti-barilə çox kəskin olduğunu söyləyirlər. Biz onlara, – “şərə müqavimət göstərmə” prinsipinə üstünlük verənlərin hamı-sına bildirmək istərdik ki: 1) Səbir kasası daşa bilər. 2) Elmdə məsuliyyət hissi olmalı, günahkar mütləq öz cəzasına çat-malıdır!..

Ən pisi odur ki, dastanla bağlı məsələdə hər çeşiddən olan ruslar birləşmişlər: “ağlar”, “qırmızılar”, “yaşıllar” – görünür, onların yekdilliyinin fikir ayrılığından da möhkəm əsası var”¹⁴.

Maraqlı müşahidədir.

… Tarix – maraqlandırır, istorioqrafiya – maraq oyadır. Əgər mən desəydim ki, bu dastan müxtəlif yozumlar burul-ğanında fırlanmasaydı da məni bu cür özünə cəlb edərdi – yalan söyləmiş olardım. Bunlarsız o adi muzey əşyasına çev-rilər, son iki yüz ildə rus ədəbiyyatı, incəsənəti və filologiya elminə belə güclü təsir göstərə bilməzdi. Bu iki yüz ildə Dastan üzrə biblioqrafiyada bir neçə yüz adda əsər, məqalə toplanıb. Hamısında da eyni dəlillər təkrarlanır, palçığa düşmüş təkər kimi yerindəcə fırlanır və bu dəlillər çox vaxt elmi olmasa da, həmişə vətənpərvər xarakter daşıyır və bu ədəbiyyata artıq heç bir yanğın qorxulu deyil.

Dastanla bağlı mübahisələrdə bəzən gerçəklik hissi itiri-lir, beyinlər elə qızır ki, hətta ümumbəşəri anlayışlara mü-nasibət də kökündən dəyişilir. Abidənin yalnız, təxminən anlaşılan emosional üst qatlarına alimlərin yozumu və səyi sayəsində ən fantastik donlar geyindirilir, rənglərə boyanır, hətta zəhər rənginə düşür.

“İqor polku dastanı” XVI əsrə aid yeganə nüsxədə bizə gəlib çatmışdır. Dastanın başqa nüsxələri olmuşdurmu? Bu barədə müxtəlif rəvayətlər gəzir. 1948-ci ildə Parisdə çıxan “Русские современники новости” qəzetində (No 186) A.L. imzası ilə bir məqalə dərc edilmişdi:

“Вопросы истории” jurnalı vaxtı ilə nəhəng Sovetlər öl-kəsinin uzaq ucqarlarında tələf olan qədim rus əlyazmaları-nın toplanmasını təşkil etmək haqqında akademik Tixomi-rovun çağırışını dərc etmişdi. Jurnal çoxlu cavab məktubu al-mış və son nömrəsində “Əlyazmalar ardınca yürüş”ü həyata keçirmək kompaniyasına başlamışdır. Məqsəd bu möhtə-şəm ekspedisiyaya geniş ictimai hərəkat xarakteri vermək, mütəxəssisləri, tələbə və şagirdləri və ümumiyyətlə, ölkənin bütün mədəni qüvvələrini bu işə cəlb etməkdir.

Biz öz şəxsi xatirələrimizdən bilirik ki, demək olar hər bir rus evində, ələlxüsus qədim şəhərlərdə, malikanələrdə, yaxud monastırlardakı çardaqlarda, iri-iri sandıqlarda hər cür məktub, sənəd, fərman, əlyazma bağlamaları, əski kitab-lar saxlanılır. İnqilabın ilk illərində böyük arxivlərdə, kitab-xanalarda toplanmış sənəd və kitablar şəhərlərə daşınmış-dır. Lakin qalaq-qalaq əlyazma materialı hələ də yerlərdə qalmaqdadır və bu qiymətli, bəlkə də, rus yazısına abidə olan əlyazmaları toplamaq lazımdır ki, yanğın qurbanı ol-masın.

Akademik Tixomirovun məktubuna cavab olaraq, jurnal alimlərin və arxivşünasların rəylərini dərc etmişdir; onlar şi-mal vilayətlərində, Altayda, Pribaltikada və Qərbi Ukrayna-da axtarış aparmağı xüsusi tövsiyə edirlər…

Lakin ən maraqlı məktub Pskov muzeyinin əməkdaşı L.A.Tvoroqovdan gəlmişdir, “İqor polku dastanı”nın Olo-netsik nüsxəsinin axtarışından bəhs edən bu məktubu həyə-cansız oxumaq olmur. Tvoroqov bildirir ki, professor Troit-ski vaxtı ilə Olonetsk seminariyasında təhsil alarkən məşğə-lələrin birində müəllimin əlində bir əlyazma görmüşdür və müəllim bu əlyazma barədə demişdir: “Bax bu, “İqor polku dastanı”nın başqa bir nüsxəsidir. Özü də çap edilmiş nüsxə-dən genişdir”. Lakin müəllim tezliklə vəfat etmiş və əlyazma yoxa çıxmışdır.

Sonralar Dastanın mətni üzərində işləyən Tvoroqov 1923-cü ildə Petrozavodska gedib çıxmış və orada Olonetsk seminariyasının müəllimlərindən birilə görüşmüşdür. Hə-min şəxs də əlyazmanın mövcud olduğunu və xarakteris-tikasını təsdiq etmişdir.

Bu əhvalatın sonluğu rus mədəniyyəti üçün kədərlidir. Professor Perets danışırdı ki, onun tələbələrindən biri Həş-tərxan bazarında bir kəndlinin bir araba köhnə kağız-kuğu-zu necə satdığının şahidi olmuşdur. Tələbə kağız qalığının içindən bir neçə qədim əlyazma aşkar edir ki, bunların ara-sında “İqor polku dastanı”nın nüsxəsi də var imiş. Lakin əl-yazmanı almağa tələbənin pulu olmur, axırda hansısa bir qa-zax kağız qalağını bütövcə alır, öz arabasına doldurub apa-rır…”

Bu əfsanəvi qazaxın bir arabalıq qədim rus əlyazmasını hansı məqsədlə aldığını söyləmək çətindir. Lakin bir çox qiy-mətli əlyazmaların hansı möcüzə və təsadüflər sayəsində elm aləminə daxil olduğunu bildiyimiz üçün güman etmək olar ki, Həştərxan bazarında baş vermiş hadisəyə bənzər si-tuasiyalarda neçə-neçə əlyazma yoxa çıxmış, məhv olmuş-dur.

Lavrentev salnaməsi kimi nadir nüsxələr müasir oxucu-ya gəlib çatmaya da bilərdi. Musin-Puşkin bu əlyazmanı 1729-ci ildə təsadüfən – Petrovsk komissarı Krekşinin vari-sindən satın aldığı bir qalaq kitabın arasından tapıb əldə et-mişdir.

***

Dastanın yeganə nüsxədə olması qədim rus tarixinin bir para “qeyrətkeşinə” dinclik vermirdi. Musin-Puşkin əl-yazmanı çap etdirdikdən az sonra bir neçə saxta əlyazma peyda oldu. Ümumən, dörd belə saxta nüsxə aşkar edilmiş-di.

Məşhur arxeoqraf, qədim rus yazısının toplayıcısı və mütəxəssisi M.P.Poqodin, A.İ.Bardinin ölümünə həsr etdiyi nekroloqda yazırdı:

“… Mərhum, qədim əlyazmaları, xətləri təqlid etməyin ustası idi. İndi də camaat arasında onun A.İ.Musin-Puşkin və A.F.Malinovski kimi mütəxəssislərin başına necə bir oyun açdığı barədə gülməli bir əhvalat gəzir. Deməli, qraf Musin-Puşkin tarix cəmiyyətinə gəlib heyranlıq və sevinclə bildirir: “Cənablar, misilsiz bir şey əldə etmişəm, möcüzədir, möcü-zə!” – “Gedək bizə, göstərim”.

Hamı yığışıb qrafgilə yollanır, ev sahibi o biri otaqdan saralmış, bozarıb qaralmış perqament dəftəri gətirir… “İqor polku dastanı”nın nüsxəsi. Hamı təəccüblənib sevinir. Təkcə Aleksandr Fyodoroviç (Malinovski) dinib-danışmır.

– Bəs siz niyə dinmirsiz?

– Qraf, dünən mən də buna oxşayan bir əlyazma al-mışam.

– Ola bilməz!

– Düz sözümdür.

– Kimdən almısız?

– Bardindən.

Dərhal xidmətçini göndərib Malinovskinin evindəki əl-yazmanı gətirdilər. Məlum olur ki, hər iki nüsxə bir adamın işidir… savab əməllərini yad edək, Allah ona rəhmət eləsin”.

      Bu cür “zarafatlar” Dastanı əhatə edən şübhələri bir az da qatılaşdırır, tündləşdirirdi.

Əgər Musin-Puşkin kimi mütəxəssis Bardin nüsxəsinin saxtalığını sezməmişdirsə kim zəmanət verə bilər ki, yanmış əlyazma da kiminsə “zarafatı” deyilmiş? Əgər Bardin təkcə bir nüsxəni satmaqla kifayətlənsəydi, bunun mistifikasiya ol-duğu belə tez aşkar edilərdimi? O vaxtlar mürəkkəbin kim-yəvi analizi hələ tətbiq edilmirdi, kağız isə doğrudan da, köhnə, XVI əsrə aid ola bilərdi. Bu cür kağız ehtiyatı monas-tır kitabxanalarında XVIII əsrə qədər qalmaqda idi.

Haqlı suallardır. Əsas suala – “İqor polku dastanı” hə-qiqətən olubmuş, yoxsa bu, XVIII əsrdə düzəldilmiş saxta əl-yazmasıdır? – sualına isə yalnız Musin-Puşkinin çap etdir-diyi mətnini “Böyük knyaz Dmitri İvanoviçin dastanı”nın nüsxə mətnləriylə müqayisə etdikdən sonra dəqiq cavab ver-mək olar.

Müdafiəçilər məhz bu iki kəsişən istiqamətdə fəaliyyət göstərirlər. Heç şübhəsiz xeyli iş görülmüşdür, lakin alınmış nəticələr hətta küll halında da əsas suala konkret cavab ver-məyə qadir deyil.

Bir qoşunluq müdafiəçi əməyinin faydalı iş əmsalının bu qədər aşağı olmasının səbəblərini hekayətimin gedişində de-mişdim, indi qalır işin sırf texniki cəhətini nəzərə carpdır-maq. Bu cəhət də ondan ibarətdir ki, bizim dövrə gəlib çat-mış nüsxənin üzünü köçürmüş XVI əsr nasixinin¹⁵ mətnə ya-radıcı müdaxiləsini ya büsbütün inkar edir, ya da bu müda-xilənin payını xeyli azaldırlar. Abidənin dil, üslub və ideya eklektizmi də bundan irəli gəlir.

Nəyin bahasına olursa-olsun özlərini və özgələri Dasta-nın başdan-başa həqiqi olduğuna (yəni XII əsrə mənsub ol-duğuna) inandırmağa çalışan müdafiəçilər vəziyyəti bir az da qəlizləşdirirlər.

Mənə belə gəlir ki, heç olmasa bir faktı olduğu kimi qə-bul etmək lazımdır. – “İqor polku dastanı” ən azı iki zaman kəsiyinin – XII və XVI əsrlərin məhsulu, ədəbi abidəsidir. Bu abidədə protoqrafdan qalan nədir, nasixin verdiyi nədir? “Sünbülü alaq otundan” ayırmağa “Zadonşina” kömək edə bilər. Bu Dastan dahiyanə orijinalın kompozisiyasını və ob-razlarını elə təfərrüatı ilə təkrar edir ki, bir çox hallarda “Za-donşina”nın dəlillərinə daha çox inanırsan, nəinki Musin-Puşkin nüsxəsindəki faktlara. Bəzi poetik obrazları o daha dəqiq ifadə edir. Dastanda olduğu kimi özbaşınalığa yol ver-mir, yəni obrazın leksikasını süni surətdə inkişaf etdirmir.

“Zadonşina”nın müəllifinin qarşıya qoyduğu məqsəd Nasixin məqsədindən xeyli fərqlidir.

Birinci yalnız formadan istifadə edir və buna görə əgər anlaşılmaz, yaxud köhnəlmiş detallara rast gəlirsə, bun-ları sadəcə olaraq buraxır, yaxud müasir vasitələrlə ifadə edir.

Nasix isə məcbur idi ki, formanı da çatdırsın, məzmunu da: özü də elə çatdırsın ki, müasir oxucu bunları anlaya bil-sin. Buna görə o, anlaşılmaz yerləri bildiyi kimi yozur, arxa-izmləri sətirüstü sözlərlə izah edir, türkizmləri (əgər məna-ları ona aydın idisə) öz dilinə çevirirdi. O nəinki dastanın ca-nına bir xristian ab-havası hopdurur, ən kədərlisi odur ki; öz dövrünün ruhuna uyğun olaraq, bəzi parçalara vətənpər-vərlik donu geyindirməyə cəhd edirdi.

Ola bilsin, mən müəyyən mübaliğəyə yol verirəm, lakin qədim freskada rəngli malanın olması sübuta yetirilmiş fakt-dır. Səhvim varsa, daha mükəmməl analiz alətlərindən isti-fadə edən gələcək tədqiqatçılar öz düzəlişlərini verəcəklər.

Hələlik isə, protoqrafı bərpa etməyin bizə məlum olan metodunu sınamaq istəyirəm. “Zadonşina” və Musin-Puşkin nüsxəsi mətnlərində ayrı-ayrı yerlərin bir-birinə tam uyğun gəlməsi sübut edə bilər ki, bu yerlər ya orijinala mənsubdur, ya da dastanın daha qədim və dəqiq nüsxələrinə.

****

Müdafiəçilər bu iki dastan arasındakı formal oxşar-lıqları belə izah edirlər: Sofoni-rezanets Dmitri Donskoyun qələbəsi haqqında povesti qələmə alarkən, “İqor polku das-tanı” onun masası üstündəymiş. “Zadonşina” rusların Kuli-kov çölündə Kayaladakı məğlubiyyətin əvəzini necə çıxdı-ğından bəhs edir. Bu əsər, bir növ, “İqor polku dastanı”na cavab şəklində yazılmışdır.

Bu sxemin bütün suallara cavab verməyib yenilərini do-ğurduğuna baxmayaraq, mən ümumən onunla razılaşıram. Bu sxemə istinad etmirəm, lakin çox mümkün bir variant ki-mi ona qayıdıram.

… “Zadonşina” necə yaranıb? Variantlar çoxdur. Bun-lardan biri üzərində dayanaq, xəyalımıza güc verək.

“Dastan” dramında, mənim fikrimcə, əsas dörd surət iş-tirak edir: Müəllif, Nasix, Sofoni-rezanest, Tədqiqatçı (bu ad altında müdafiəçinin ümumiləşdirilmiş obrazını fərz edək).

Dramın birinci pərdəsinə baxaq.

II pərdə. Hadisənin cərəyan etdiyi yer – Cənubi Rusiya.

Zaman – 1240-cı il. Batı ordaları Kiyevi işğal edib. Knyaz və monastır kitabxanaları yandırılıb. Salamat qalmış kitablar şimal vilayətlərinə daşınır. Bunların arasında “İqor polku dastanı”nın bir neçə nüsxəsi var. XIII əsrə aid bu nüsxələr hələ ki, orijinala xeyli yaxındır. Dünyəvi məzmunda olan di-gər ədəbi nümunələr kimi bu nüsxələr də çox güman knyaz, yaxud boyar kitabxanalarında saxlanılırdı. Bu növ ədəbiy-yatı şeytan əməli, küfr sayan kilsə xadimlərində yəqin elə bir maraq oyatmırdı. (Güman etmək olar ki, monqol-tatarların gəlişindən əvvəlki dövrlərdə də, kilsə büt-Allahların tərən-nüm edildiyi, yaxud özündə xristianlıqdan öncəki dinlərin terminlərini daşıyan neçə-neçə qədim rus ədəbiyyatı nümu-nəsini məhv etmişdir. Onu demək kifayətdir ki, “veşşi” (müdrik) kimi geniş yayılmış sözə belə qadağa qoyulmuşdu, çünki bütpərəst kahinlərə tətbiq edildikdə bu söz “sehrbaz”, “ovsunçu” mənasını alırdı. “Keçmiş illərin povesti”ndə tarixi Oleq Veşşi adı xüsusi bir qeydlə verilmişdir: “Və Oleq “Veş-şi” adlandırırdılar, çünki bu adamlar bütpərəst və cahil idilər”.

“Sehrbazların döyülməsi” dövründə bütpərəstlik “iyi” gələn əsərlərin “üzü” yuyulur və perqamentdən “düzgün” əsərlərin yazılışı üçün istifadə edilirdi. Kilsə qədim rus bədii ədəbiyyatına Batının yanğınlarından heç də az ziyan vurma-mışdır.

Beləliklə, Rusiyanın cənub şəhərlərindən, dağıdılmış knyaz kitabxanalarından salamat çıxan əlyazmalar şimal-şərq monastırlarına aparılır və kilsə nümayəndələrinin əlinə keçir. Dini kitablar üçün yazı materialının qıtlığı Dastanın bəzi nüsxələrinin taleyində həlledici rol oynaya bilirdi. Onun tarixi məzmunundan və poetikasının ayrı-ayrı məqamların-dan, yəqin ki, salnamələrin və dünyəvi məzmuna malik bəzi əsərlərin üzünün köçürülməsi və redaktəsi zamanı istifadə olunurdu. Qeyd edək ki, “bitərəf”, yaxud mühüm tarixi məzmuna malik bəzi ədəbiyyat nümunələri qorunub saxla-nılırdı.

“İqor polku dastanı” isə az tanınmış, elə bir nüfuzu ol-mayan Novqorod-Seversk knyazının əməllərindən, özü də xeyli kədərli hadisələrdən bəhs edirdi. XIII əsr ruslar üçün ağır məğlubiyyətlər dövrü idi, bütün “cəbhələrdə” çölçülərə basıldıqları bir dövrdə bu cür kədərli məzmuna malik əsər-lərə çətin ki, müsbət münasibət olardı. Belə əsərlər vətən-pərvərlik tərbiyəsində əsaslı rol oynaya bilməzdi, deməli, la-zım deyildi, bəlkə hələ ziyanlı idi. Xristian silahını vəsf edən, “poqanı”lar üzərindəki qələbələrdən dəm vuran əsərlərə eh-tiyac vardı. Bax, elə bu səbəblərə görə “İqor polku dastanı” da faydasız sayıla bilərdi.

XIV əsrdə şimal-qərb monastırlarında dastanın olsa-olsa iki-üç nüsxəsi qalmışdı.

III pərdə. Fəaliyyət yeri – Moskva monastırlarından biri. Zaman – 1380-ci ildən az sonra. İştirak edənlər – Sofoni-re-zanets. Yaradıcı – istehsalat xasiyyətnaməsi: salnamələrin üzünü köçürən rahib, öz dövrünə görə kifayət qədər savad-lıdır, kitab həvəskarıdır, bədii yaradıcılığa meyli var, bu me-yil çoxillik məşqlər – köhnə əlyazmaları köçürmək və re-daktə etmək nəticəsində yaranıb; ondakı təqlidçilik qabiliy-yəti də elə məşğələlərin sayəsində tərbiyə edilib, lakin oriji-nal bədii istedada malik deyil. (Dəqiq bilmirəm, ancaq yəqin ki, incəsənət aləmində “kapelmeyster musiqisi” anlayışı mövcuddur. Birisi ömrü boyu nəfəsli orkestrə rəhbərlik edir və günlərin bir günü dizini yerə qoyub öz simfoniyasını ya-zır. Lakin musiqi onun qəlbindən çox qulaqlarında səsləndi-yinə görə, “Amur dalğaları” və dəfn marşları parçalarından quraşdırılmış bir “həftəbecər” alınır. Bəzi bəstəkarlar bu sa-hədə “kamillik” zirvəsinə yetirdilər).

Sofoni monastır kitabxanasında bütpərəstlik ruhunda yazılmış köhnə əlyazma tapır. Əsərin ədəbi üslubu onun əsl söz sənəti haqqındakı təsəvvürünə tam uyğun gəlir. Lakin fabulası ideyası və məzmunu Sofoninin dünyabaxışı, müasir hadisələr və dövri Rusiyanın əhvali-ruhiyyəsi ilə kəskin zid-diyyət təşkil edir. Bununla da əlyazmanın taleyi həll olunur.

Sofoni savadlı, çox oxumuş bir adam kimi başa düşür ki, Dastan geniş yayılmayıb və heç yayıla da bilməzdi. O, özü indiyədək bu əsər haqda heç nə eşitməmişdir. Başa düşür ki, bu nüsxə (bəlkə də, bunun orijinal olduğunu zənn edir) yan-dırılmış Kiyevdən gətirilmişdir. O əmindir ki, bu, yeganə nüsxədir. Anbara yığılmış və güman ki, XIII əsrdən bəri əl dəyilməmiş kitab qalağında ondan savayı bu əlyazmanı se-zən olmayıb, olsaydı çoxdan üzü silinərdi. Sofoni, bəlkə də, anbarı belə bir praktiki məqsədlə yoxlamışdı – qeyri-dini məzmunlu kitab tapıb perqamentindən öz işi üçün istifadə etsin. Əlyazmanı oxuduqdan sonra Sofoninin ağlına gəlir ki, müasir məzmunda belə bir şey yazsın. Kulikov hadisəsi hələ də onun xəyalına qol-qanad verirdi.

Dastan Don astanalarında rusların köçəri türklərlə vu-ruşundan bəhs edir. (Bizim hekayət Don uğrundakı döyüş-dən olacaq).

Dastan rusların köçəri türklər tərəfindən necə basıldığını təsvir edir. (Bizim hekayət qələbə haqqında olacaq).

Dastan – zavallı knyaz İqor haqqındadır (hekayətimiz – böyük knyaz Dmitri haqqında olacaq).

Başqa iş üçün nəzərdə tutulmuş ehtiyat perqament üzə-rində o, “Dmitri Donskoyun dastanı”nı (“Zadonşina”) yaz-mağa başlayır. Yanındakı qüdrətli nümunə əsasında. Bu əl-yazmanın mütləq silinəcəyinə arxayın olduğundan Sofoni-rezanets qorxu-hürküsüz onun “dərisini” soymağa, məhvə məhkum edilmiş nəhəngin canlı toxumalarını və üzvlərini öz əsərinə köçürməyə başlayır.

…Əgər Sofoninin azacıq belə şübhəsi olsaydı ki, qarşı-sındakı yeganə nüsxə deyil, Dastanın rus ədəbiyyatında müstəqil həyatı olacaq (özü də necə”) onun poetikasından bu cür açıq-aşkar bəhrələnməyə, üstəlik oğurluq əsərə imza-sını qoymağa heç vaxt cəsarət etməzdi.

“…Zadonşina” yerinə düşdü. Sofoni-rezanetsin adını şöhrətləndirdi. Neçə-neçə nüsxəyə köçürülüb (əsla bizə çat-masa da) geniş yayılıb. Lakin Sofoni bir daha əsər yazmadı. Görünür müvafiq nümunə olmadığına görə.

Üçüncü pərdəyə əlavə.

Sovet ədəbiyyatşünaslığında “Zadonşina”nın yaranma nəzəriyyəsi başqa cür təsəvvür edilir: XIV əsrdə “İqor polku dastanı”nın onlarca, yüzlərcə nüsxəsi vardı. Geniş yayılmış-dı, üslub gözəlliyi və yüksək amalına görə xalq tərəfindən sevilirdi. Geniş xalq kütlələri o vaxt da əsərin ədəbi dəyər və əzəmətini yaxşı dərk edirdi. Əsərin sadiq pərəstişkarların-dan bir də “Bryansk boyarı Sofoni Ryazanski” idi. Abidənin gözəlliyindən ilhama gələn bu Sofoni dizini qatlayıb cavab əsərini yazır və nümunəyə bəslədiyi böyük hörmət hissinə görə onun poetikasını öz əsərinə köçürür.

“Zadonşina”nın oxucuları və dinləyiciləri sevilə-sevilə oxunan hər iki əsəri həyəcan içində müqayisə edir, doğma ədəbiyyatın iki əsr ərzində qət etdiyi məsafəni xəya-lən gözdən keçirib qürrələnirlər…

Akademik B.A.Rıbakovun izahını oxuyanda qarşında təxminən belə bir mənzərə canlanır. O yazır:

“Dmitri Donskoyun qələbəsi Don uğrundakı döyüşdən az sonra Sofoni Ryazanetski tərəfindən yaradılmış “Zadonşi-na” əsərində vəsf edilmişdir. Elə ilk sətirlərdən müəllif “İqor polku dastanı”ndan sitatlar gətirməyə başlayır, ondan il-hamlanaraq, özünü onun təntənəli ahənginə sazlayır. Yəqin ki, “Zadonşina”nın oxucuları da, dinləyiciləri də “İqor polku dastanı”na yaxşı bələd imişlər və Kulikov döyüşü haqda nəğmə üçün necə bir dahiyanə nümunə seçildiyini layiqincə qiymətləndirə bilərdilər. Onun (müəllifin – O.S) “İqor polku dastanı”ndan daim bəhrələnməyi, dastanın poetikasına vur-ğunluğu, seçdiyi nümunənin təntənəli möhtəşəmliyi, 1180-ci illərdə ömür sürmüş naməlum kiyevlinin dahiliyinə, onun nəcib məramına duyduğu dərin ehtiram hissiylə izah edilə bilər”.

Toy sağlığına oxşayan belə təntənəli bəyanatlar onsuz da mürəkkəb məsələni bir az dolaşdırır.

IV pərdə. Fəaliyyət yeri – Pskov monastırlarından biri. Zaman – XV-XVI əsrlər. İştirakçılar: kitabların üzünü köçü-rən naməlum rahib. Yaradıcılıq xasiyyətnaməsi: əla redak-tordur, şərik müəllif bacarığına malikdir (dünyəvi ədəbiy-yatları köçürənlərin hamısı üçün xarakterik keyfiyyətdir). Süjetin yalnız başlanğıcı əvvəlkilərin eynidir.

…Rahib monastır kitabxanasındakı nüsxələri saf-çürük edir. Müharibə illərində cənubdan gətirilmiş əlyazmalar da burada saxlanılır. Rahib dini ədəbiyyatların üzünü köçür-mək üçün perqament axtarır. Perqament isə hələ də çatışmır. Artıq Rusiyada yeni yazı materialları – kağız işlədilir. Lakin bu, dini ədəbiyyata layiq material deyil. Nisbətən ucuz olsa da, perqamentdən davamsızdır. Bununla belə kağız istehsa-lı qədim rus ədəbiyyatını tam məhv olmaqdan xilas etmiş-dir). İndi rahibi dünyəvi ədəbiyyat da maraqlandırır. Özü də təkcə onu yox. Rusiyanın hər yerində qədim ədəbiyyata ma-raq gündən-günə artır. İndi qeyri-dini mətnləri dərhal silmir, əvvəlcə kağızı köçürürlər.

Rusiyada savadlıların sayı durmadan artır. Hətta ka-ğızdan hazırlanmış kitablar da yaxşı qiymətə gedir, monas-tırlara (o dövrün nəşriyyatları) böyük gəlir gətirir.

Anbarlarda uzun illər baxımsız qalmış kitablar araşdırı-lır, saf-çürük edilir, qədimi əlyazmalar, toplular, məcmuələr dünya işığına çıxarılır. Doğrudur, bu məcmuələrdə açıq aş-kar qeyri-xristian məzmunda olan yazılara da təsadüf edilir. Lakin varlığa nə darlıq, kağız ki var, azacıq redaktəylə kağı-za köçürüb çoxaltmaq olar…

Perqament qıtlığının həlliylə kilsə senzurası da liberal-laşır, müəyyən güzəştlərə gedir. Həm də siyasi vəziyyət də-yişib. XVI əsrdə qədim rus bütpərəstliyi artıq heç bir təhlükə kəsb etmir. Büt-tanrılar – Perun və Veles, Striboq və Xors xalq tərəfindən büsbütün unudulub, artıq onlar İsa peyğəm-bərlə rəqabətə girə bilməzlər. El mədəniyyətində bütpərəst-liyin bəzi elementləri qalmışsa da, ideologiyaya zidd oldu-ğundan boşluqdan asılı kimidir. Pravoslavlığın gürzələriylə yerlə-yeksan edilmiş əski monolitin bu miskin qalıqları kimi qorxuda bilər?! İndi mövcud ideologiya üçün qulyabanı və damdabacalar da qorxulu deyil. Axı mövhumat – din deyil, maraqlı, gülməli bir anaxronizmdir. Kilsə nümayəndələri bunu yaxşı bilirlər. Elə xristianlığın özü də indi Rusiyada hər bir din labüd olan mərhələdən keçməkdədir – o tədricən vər-dişə çevrilir, adamların canına, beyninə hopur, öz mövqeyini möhkəmlədir.

Əsas rəqibləri məhv etdikdən sonra qalib ideologiya əqi-dəyə, sonra da vərdişə çevrilir. O, eroziyaya uğrayır, qocalır, məişət səviyyəsinə enir, kütləşir. O artıq qıcıqlandırıcı xati-rələrə ehtiyac duyur. Qocalıb əldən düşmüş, piy bağlamış bu hakimi-mütləqə qədim düşmənlərin cisimsiz kölgələri daim özünü təsdiq etmək üçün gərəkdir. Beləcə, din tədricən qəti-likdən azad olur. Onun sönməkdə olan ruhu yalnız küfrdən, bidət cərəyanlardan qida alır. Onlarla mübarizədə öz ömrü-nü uzadır. Onun diqqəti daim həmin istiqamətdədir. Çünki ortodoksal kilsənin nüfuzuna qəsd edən həyati cəsarətli niy-yət və proqramlar orada hazırlanır. Onların kitabları hələ də camaatın gözü qabağında təntənəli surətdə yandırılır. Mə-nasız Veleslər, heç nəyə yaramayan, nə dediyini özü də başa düşməyən Makoşlar isə heç bir proqram irəli sürmür, onlar-dan yalnız boş ad qalıb və onlar kilsə üçün samoyedlərin taxta bütləri qədər ziyansızdır.

…Və rahib “İqor polku dastanı”nın son nüsxəsini tapıb öz masası üstünə qoyur. Üzünü kağıza köçürür, bir neçə nüsxədə hazırlayır. Bu nüsxələrdən birini XVIII əsrdə Mu-sin-Puşkin əldə edir. O biri nüsxə XX əsrdə Peçeroda görü-nüb yox olur. Üçüncüsünü isə Həştərxan bazarından namə-lum bir qazax alıb harasa aparır…

Mavi günəş

Heyvan civiltisi

Dastan bizə şeiriyyəti öyrədir. İllər boyu onu sətir-sətir oxuyub qavradıqca poeziya savadın artır. Rus dili və poeti-kasının canlı dərsliyidir bu Dastan – elə bir dərslik ki, qay-dalarını, düsturlarını özün tapıb qurursan, elə bir dərslik ki, insanlar cansıxıcı qanunauyğunluqlardan yüksəkdə durur. Poeziya – qrammatikanın özünüifadəsi deyil, lakin qram-matik duyum bəzən poeziyanı anlamağa kömək edir.

…İqor və Vsevlodun qoşunları qarşılaşır. Yürüş başlanır:

Тогда въступи Игорь, Князь, въ златъ стремень

И поехо по чистому полю. Солнце ему

Тьмою путь ваступаше: нощь стонущи

Ему грозою птиць убуди: свисть зиеринь

Вы стазби: дивь кличетъ връчу древа…¹⁶

Musin-Puşkinin tərcüməsi: “Княз Игорь вступя въ зла-тое стремя. Поехаль по чисеом полю. Солнче своим зат-мениемъ преграждаетъ путь ему, грозная возтавшая ночью буря пробгждаетъ, ревутъ звери стадами, кричит филинъ на вершине дерева…”¹⁷

Bir çox mütərcim və tədqiqatçılar bu parçada ilk növbə-də “стазби” sözünün izahını tapmağa çalışır və haqlı olaraq, belə hesab edirlər ki, bu ifadələrin (qeyd etdiyim) mənası bü-töv sətrin bölgüsü zamanı yaranmış bu süni birləşmənin va-sitəsilə aydınlaşdırıla bilər.

V.İ.Stelletski “стазби ” sözünün yozumu ilə bağlı əsas tədqiqatları ətraflı tədqiq etmişdir, – Maksimoviç birinci ola-raq, burada “въеста” (qalxmaq, durmaq) felini görmüş və “би” hissəciyini sonrakı cümləyə aid etmişdir. Onun yozu-muna əsaslanan Potebninin “узбися Дивъ”: düzəlişini V.A.Yakovlev “збисйа Дивъ” (“звисийа” – diksindi, tər-pəndi, həyəcana gəldi və s.) formasında qəbul etmişdir, son-ralar akademik V.N.Perets də həmin nəticəyə gəlmişdir və hazırda bu variantın xeyli tərəfdarı var – D.S.Lixaçov, O.V.Tvoroqov və s.

V.F.Rjiqinin “въеста близ” (qalxdı yerindən) düzəlişi paleoqrafiya mövqeyindən əsassız görünür ədəbi baxımdan da qeyri-təbii, süni təsir bağışlayır.

V.S.Miller, A.A.Potebnya, V.N.Şepkin, V.N.Adrianova-Perets, A.S.Orlov, D.S.Lixaçov, tərcüməçilərdən – A.F.Velt-man, Q.P.Ştorm, N.A.Novikov, L.İ.Timofeyev və başqaları belə hesab edirlər ki, cümlə “въста” feli ilə bitir, yəni, “свист звериный встал” (“heyvan civiltisi qalxdı”), V.Y.Barsov, S.K.Şambinaqo, F.E.Korş və V.Stelletski isə “зби”ni cümləni tamamlayan fel hesab edir və “въеста” sözünü parçalayırlar və “в ста”. Bəs bu “ста” qalığı nəyi bildirir? Burada fikirlər haçalanır: Barsov və Şambinaqo “ста” hissəciyinə “стайа” (dəstə, sürü, qatar), Korş isə “стадо” (sürü, naxır) sözünün qalığı kimi baxırlar. Stelletski ikinci fərziyyəyə tərəfdar çıxır.

Stelletskinin tərcüməsində mətn belə şəkil alır:

нощь стонущи ему грозою

птиць убуди,

свистъ зверинъ ста(да) зби.

Дивъ кличеть връху древа¹⁸

Məncə, bu indiyə qədər edilmiş elmi və bədii tərcümə-lərdən ən uğurlusudur. Digər nümunələrdən söhbət açmaq vaxt istəyir və maraqsızdır. Mən etimoloji üsuldan əvvəl struktural metodu sınaqdan çıxarmaq istədim və bu parçanı aşağıdakı şəkildə düzdüm:

Солнце ему тьмою путь заступаше.

Ночь стонщи ему горозою.

1) Птиць убуди свисть.

2) Зверинь выста зби.

Дивь кличеть вьрху древа…¹⁹

Müqayisə üçün daha bir təbiət təsvirinə – döyüş ərəfə-sində səhərin açılması səhnəsinə diqqət yetirək:

Долго ночь меркнет

Заря свет запала.

Мъгля поля покрыла.

3) Шекоть славый успе.

4) Говорь галичь убуди²⁰.

Dastanın iki müxtəlif yerindən götürülmüş cümlələrin qrammatik qohumluğu şəxsən məndə heç bir şübhə doğur-mur. Bir-birindən yalnız mübtədanın mövqeyi ilə seçilir, la-kin belə inversiya mümkündür və həm Dastan dövrünə, həm də sonrakı dövrlərə aid rus ədəbi dili tərcüməsində bu cür nümunələrə çox rast gəlmək olar.

1, 2, 3, 4 konstruksiyalarının ümumi quruluş xüsusiy-yətləri:

1. Təyini xəbərdən əvvəl gəlməsi (птичь убуди-зверинъ въста-славий успе-галич убуди);

2. Xəbər felin keçmiş zamanı ilə ifadə edilir (убуди-въста-успе-убуди);

3. Təyin sifətin qısa forması ilə ifadə edilir (птичь-зверинъ-славий-галич).

Quruluş baxımından 1 və 2-ci sətirlər 3 və 4-cü sətirlər kimi bir-birinə tam uyğun gəlir.

Beləliklə, bu nəticəyə gəldim ki, “птичь” çoxlarının dü-şündüyü kimi isim deyil, qısa formalı sifətdir, belə bir qram-matik oxunuşdan slavyan ədəbiyyatı üçün qəribə və yad səs-lənən “свист звериний” (heyvan civilitisi) ifadəsi aradan qalxır. Daha dəqiq və ənənəvi – “птичий свист” ifadəsi pey-da olur. (Hətta Musin-Puşkin də öz tərcüməsində “свист звериний” ifadəsini işlətmək istəməmiş, onu “ревут звери” nərilti, böyürtü ilə əvəz etmişdi).

Mən bu sübutları bir qədər ehtiyatla, tanınmış dilçilərin nüfuzu və adından çəkinə-çəkinə deyirəm. Onları da beləcə Musin-Puşkinin adı və nüfuzu ovsunlamışdır. Bu parçanın “anlaşılmazlığı” heç də sirli “въстазби”dən deyil, apaydın “птичь” sözündən irəli gəlir.

…Aydın olmayan “зби” – mübtədanın yerində durur və çox güman ismə aiddir. Semantik sxemə görə heyvanın çı-xardığı, yaxud hərəkətdən doğan səsin adıdır.

Qədim rus dilində oxşar söz var – зыбь – həyəcan, təş-viş, təlatüm. Müasir rus dilində – зыбь – dalğa, xəfif ləpə. Sözün kökü ukrayna, əski slavyan, slovak, sero dillərində yayılmışdır ( – зиб, зыб, – зеб –, зайб).

Bu mümkün axtarış istiqamətlərindən biridir.

“Зби” artıq bizə və nasixə məlum olmayan paleoqrafik, yaxud nitq nüansının ifadəsi ola bilərdi (зыби, зби). Hələ-liksə mən “зби” – “həyəcan, təşviş” oxunuşunu qəbul edi-rəm. Kobud, hərfi tərcüməsi: “Quş civiltisi oyandı, heyvanlar təşvişə düşdü”.

İzyaslav çarpayıda

Dastandakı bütün anlaşılmazlıqları Musin-Puşkinin aya-ğına yazmaq da düz olmazdı. Belə dolaşıqlıqlar sətirlərin səhv parçalanması nəticəsində də meydana gələ bilərdi. Mu-sin-Puşkinin “etirafına görə, əlyazmadan baş açmaq olduqca çətindir, çünki nə yazı qaydalarına riayət olunmuşdu, nə söz bölgüsünə; istifadədən çıxmış, mənası aydın olmayan sözlər hədsiz çox idi”.

Bütün bunlar əlyazmanın oxunuşunu çətinləşdirdi. Mu-sin-Puşkin novqorodluların knyaz Yaroslava göndərdikləri fərmanı araşdıran Şerbakov kimi kobud bir səhv buraxmaq-dan ehtiyat edirdi (Щербаков “заяц и Миловцы” ifadəsini заячьими ловцами” (dovşan tutanlar) kimi oxumuşdur.

Lakin Musin-Puşkin bütün ehtiyatkarlığına baxmayaraq bütöv sətirləri sözlərə bölərək, Şerbakovun səhvindən heç də geri qalmayan kobud təhriflərə yol vermişdir: “Кь мети əvə-zinə “къмети”, “въ стазби – вста зби”, “мужа имеся” əvəzinə “мужаимься” və s.

Redaktorun anlamadığı sözlər çox vaxt böyük hərflə ya-zılır və şəxsi adlara çevrilirdi. Beləcə “Кощей” – poloves adı, “Урим” – İqorun voyevadası kimi təqdim edilmişdi.

Sözlərin səhv bölgüsü üzündən qurama metaforanın ya-ranmasına səbəb olmuş bir halı nəzərdən keçirək. Musin-Puşkinin səhvlərini düzəltməyə çalışan tədqiqatçılar xeyli səy göstərir, lakin ondan da gülünc-nəticələrə gəlib çıxırdı-lar. Oxucu alimlərin ədəbi duyğusuzluğu nəticəsində bəzi hallarda öz saxtalığı ilə təəccüb doğuran, dastana və ümu-miyyətlə, ədəbiyyata dəxli olmayan obrazlar yaranırdı.

“Единь же Изяславъ сынъ Васильковъ позвони свои-ми острым мечи о шеломы Литовслия, притрепа славу деду своему Всеславу а самъ подъ чрълеными щиты на кроваве траве притрепань. Литовскыми мечи. И схотию на кровать и рекъ: “Дружину твою. Княже, птиць крилы приоде, а звери кровь полизаша”.

Qeyd etdiyim yeri Musin-Puşkin belə tərcümə etmişdi: “На семь то одре лежа произнесъ онъ” (Yataqda uzanıb dedi). Düzəliş verənlər çox idi. Ən maraqlı düzəlişlər bunlar-dır: 1) “И схоти юнак рова тьи рекь”. ²¹ Bu serb-rus cümləsi-nin təklif edilmiş tərcüməsi belə idi: “И схотел юноша ямы (могилы) тот сказал” – (“Və gənc ölmək istədi, dedi”). Lakin müəllifin lüğətində artıq “юноша” sözü var, deməli, юнак” yaramır. Bununla belə tərsliklərinə davam edirlər: 2) “и схыти юнак рова…” yəni “gənc yer” (qəbir) gizlədi, 3) “и схопи” – yəni uddu, 4) “и схотию на кровать и рекъ” – “и с лювимцем на кров, а тот сказал” 5) “и схотию на кровать и рекъ” – yəni “və öz istəklisi ilə çarpayıya uzandı və dedi”.

Bu mənzərə V.İ.Stelletskini utandırdığından o, cümləni bu cür çevirməyi təklif etmişdir: “И с милою на кровать – yəni, knyaz İzyaslav gənc oğlanla deyil, cavan qızla çarpayı-ya uzandı… ”

Mən “İqor polku dastanı”na illüstrasiyalar çəkməli ol-saydım tədqiqatçıların uydurduğu bütün obrazları rənglərdə əks etdirərdim. Bu epizod da rəssam fırçasına layiqdir

Çöl, qana bulaşmış otlar. Dəbilqələri əzik-üzük litvalı-ların sərili cəsədləri. Geniş çölün ortasında şişləri nikelli tax-ta çarpayı qoyulub. Çarpayıda ehtirasa gəlmiş İzyaslav öz is-təklisiylə (hansının ki, cinsi əlamətləri “əncir yarpağı” ilə üsulluca pərdələnib) uzanıb. Ətrafda isə cəsədlər, cəsədlərin üstündə də qarğalar…

Təklif edilmiş bölgü variantları qrammatik və ədəbi ba-xımdan qeyri-bitkindir.

İlk növbədə qrammatik baxımdan.

Musin-Puşkin bölgüsündə ən azı iki xəbər itirilib. Bun-lar “fərz edirlər”.

O biri bölgülərdə də bu qüsurlar aradan qaldırılmayıb.

2. Hərəkətin başlanmasını bildirən “и” bağlayıcısı Das-tanda bir qayda olaraq feldən qabaq gəlir. N.M.Dılevski bu əlaməti xüsusi qeyd edir: “yalnız bir təsadüfdə başlanğıc “и” feldən qabaq gəlmir – “и с хотию на кровать”²².

Mən İzyaslavla bağlı parçanı epik monolit şəklində gö-rürəm:

Mənim bölgüm:

Единъ же Изяславъ сынъ Васильковъ

позвони своими острыми мечи о шеломы Литовския,

притрепа славу деде своему Всеславу,

а самъ под чръленымя щиты

на кроваве траве, притрепанъ

литовскыми мечи

исхоти юна кров.

А тьи рекъ: Дружину твою, княже,

птиць крилы приоде, а звери кровь

полизаша.

Не бысь ту брата Брячаслава, ни

другаго – Всеволода²³.

“Исходить кровью” – bir çox slavyan dillərində sabit birləşmədir. Mənası – “qan itkisindən ölmək”. Görünür “ис-хоти” (istəkli, təxminən məşuq) müəllif uydurmasıdır. Əgər orjinalda oxşar “исходи” olsaydı, nasix heç şübhəsiz ki, bu sözü tanıyar və orfoqrafiyasını saxlayardı.

Həm qrammatik, həm də ədəbi baxımdan bu oxunuş daha dəqiqdir.

Qanlı döyüş meydanındakı dəhşətli çarpayının bu çar-payıda İzyaslavla “qol-boyun” olmuş gənc məşuqun əvəzinə epik mətnin obrazlar sisteminə və üslubuna tam uyğun ha-mının bələd olduğu sadə bir frazeologizm.

ƏLAVƏ

Adama ağır gəlir. Ötən iki yüz il ərzində Dastan üzrə külli miqdarda material toplanmışdır. Bütün bunları müntə-zəm izləmək, əslində, mümkün deyil. Dastan üzrə elmin əsas məcrasından kənarda qalmış köhnə, “əyalət” yazıları isə yalnız təsadüf nəticəsində oxuna bilər.

Bu məqaləni yazandan sonra bir kitabxananın katalo-qunda belə qeyd gördüm: “N.N.Mankovski, “İqor polku dastanı” – Boyan nəvəsinin lirik poeması Jitomir, 1915-ci il”.

Deməli, hələ 50-60 il bundan əvvəl “çarpayıdakı mə-şuqdan” asanca yaxa qurtarmaq olardı. O isə indiyədək çar-payıda, öz işindədir.

ŞAHİN TÜKÜN TÜLƏYƏNDƏ

Günlərin bir günü böyük Kiyev knyazı Svyatoslav Vse-voldiçə xəbər çatır ki, İqorun qoşunu Kayala çayı sahillərin-də darmadağın edilib və poloveslər rus sərhədlərinə yönə-liblər. Svyatoslav öz “qızıl sözünü” söyləyib, öz “doğma yu-vasını” son damla qanınadək qorumaq əzmində olduğunu bildirib.

А чи диво ся, братие, стару помолидити?

Коли соколъ въ мытехъ бываетъ,

высоко птицъ възбиваетъ,

не дастъ гнезда своего въ обиду.

Musin-Puşkinin tərcüməsi:

“Но мудрено ли, братцы, и старому помоледеть? Когда сокол перелиняетъ, тогда онъ птицъ высоко загон-яетъ и не даетъ в обиду гнезда своего” (“Qardaşlar, məgər qocanın cavanlaşması çox qəribədir? Şahin tükünü dəyişən-də quşları yüksəklərə çəkib aparar, yuvasına yaxın burax-maz”).

D.S.Lixaçov bu cümləni qrammatik cəhətdən daha dəqiq tərcümə etmişdir:

Когдо сокол линяет

высоко птиц взбивает,

не даст гнезда своего в обиду²⁴.

Sonra da izahını vermişdir: “В мытах” termini tüləmə dövrünü, xüsusən, cavan şahinlərin tükləndiyi dövrü bildi-rir. Bu, qızılquşun yetkinliyə çatdığına dəlalət edir. Belə qı-zılquşlar öz yuvalarını daha güclü yırtıcı quşlardan (məsə-lən, qartal-berkutlardan) cəsarətlə qoruyur”²⁵.

Bu da V.İ.Stelletskinin izahı:

“Мытъ” yaxud “мыт” – tüləmə, tük tökmə, şahinlərin hər il tükünü dəyişməsidir. Tüləmə şahinin yetkinliyinə və bununla bağlı öz təcrübəsinə dəlalət edir. Müəllif tük atmış qızılquşdan danışır. Tüləmə dövründə olan şahin öz yuvası-nın yanından çəkilmir, onu xüsusi bir çılğınlıqla qoruyur, yuvaya yaxınlaşan hər bir quşa hücum edir”.²⁶

…Alıcı quşlarla ov – ovlardan ən qədimidir.

Belə hesab olunur ki, ovun bu növü Avropaya cənub rus çöllərindən, Asiyadan gəlmişdir. Və yüz illər boyu Almani-ya, Hollandiya, Fransa, İngiltərə, Macarıstan, Polşada hökm-dar və əyanların, bəlkə də, ən sevimli əyləncəsi olmuşdur. Alıcı quşların köməyilə qu quşu, durna, ördək, leylək ovla-maq digər ov növlərindən yüksək qiymətləndirilirdi. Bu sə-bəbdən alıcı quşlar (ələlxüsus şunqar) çox baha idi… Bir çox hallarda sülh müqaviləsi bağlayan knyaz yaxud hökmdar belə bir tələb qoyurdu: “Bundan əlavə on əla şunqar quşu göndərilsin…”

Fransız kralı VI Karl Nikopol yaxınlığında türklərlə uğursuz döyüşdən (1836) sonra öz marşalları de Busiko və de lya Tremoqlyanı cəmi bir neçə şunqar quşunu əsirlikdən qurtara bilmişdi. Burqund hersoqu isə öz oğlunu elə həmin türklərdən bir düjün alıcı quşa azad etmişdi. İvan Qroznı in-gilislərin qılığına girmək ümidiylə onlara rus şunqarlarını hədiyyə göndərmiş, lakin Stefan Batorini belə “mərhəmət-dən” məhrum etmişdi: “Qabaqlar mahir şunqarlarım vardı, heyf kökü kəsildi”.

Rusiyada qızılquşuna həmişə hörmətlə yanaşıblar. Hələ rüriklərin gerbindəki soy emblemi qızılquş olub. Qızılquş ovuna gəldikdə isə bu barədə ilk dəfə XI əsr salnaməsində danışılır. Yaroslav Mudri dövlət qızılquş xidməti təsis et-mişdi, bu işin bir çox mahir ustalarını qulluğa götürmüşdü. Onlar “sokolnik” (quşsayağı) adlanırdı. Sokolniklər saraya yaxın adamlar sayılırdılar. Onların bir çox imtiyazları vardı. Bu işlərə baş quşağası rəhbərlik edirdi. O, hökmdarı əhatə edən əyanlarla bir sırada dururdu” (V.Peskov²⁷).

Bu xeyli faydalı məlumatın fonunda “İqor polku dasta-nı”nda qızılquş ovu ilə bağlı olan və müəllifin bu mövzuya bələdçiliyinə dəlalət edən informasiya daha asan qavranılır: “Тогда пущашеть²⁸ соколовь на стадо лебедей, который дотечаше, та преди песь пояше… Боянъ же, братие, не сколковь на стадо лебедей пущаше, нъ своя вещиа пръсты на живая струны въскладаше: они же сами княземъ сдаву рокотаху”²⁹.

Dastanda qızılquş obrazı dönə-dönə müxtəlif metafora-larda iştirak edir. Mətndə adı çəkilən quşları müqayisə etsək, müəllifin mənsub olduğu mühitin adamlarına ən çox tanış olanı qızılquş idi. Bol və dəqiq təbiət təsvirlərindən hiss olu-nur ki, müəllif təbiət aləminə yaxşı bələdmiş. Buna görə inanmaq çətindir ki, xalq arasında yayılmış ənənəvi bir ter-minin yazılışında səhvə yol versin. Müəllif bilməliydi ki, мыт³⁰ – xəstəlikdir. Tükünü tökən, tülənən qızılquş köməksiz olur. O nə göylərdə uça bilir, nə düşmənləriylə vuruşa bilir, yuvasındaca oturur və öz lələkli Tanrısına yalvarır ki, ona tə-cavüz edən olmasın. Tükünü tüləmə dövründə o büsbütün acizləşir. Ovçular vəhşi qızılquşları məhz belə bir vəziyyətdə yuvadaca tuturlar. Qədim Rusda şunqar ovçularını “по-мытчик” adlandırırlar. Qızılquş ömrü boyu bir neçə dəfə tük atır. İki-üç tüləmədən sonra güclü və döyüşkən quş olur.

İndinin özündə də “üç tüləmə” ifadəsini tez-tez işlədir-lər (“Üç” sayı tüləmənin miqdarını deyil, “döyüşkənlik” an-layışını bildirir). Mətndə “мыт” ifadəsi işlədilib, yəni söhbət tükünü dəyişib qurtarmış quşdan deyil, hələ ki, tüləmə döv-ründə olan qızılquşdan gedir.

Qrammatik forma kontekstin ədəbi mənası ilə ziddiy-yətə girir. Metaforada bir neçə dəfə tükünü dəyişmiş qızıl-quş iştirak etməlidir.

Nasixin əlyazmanın üzünü düzgün köçürdüyünə istər-istəməz şübhə oyanır.

Quşların tükünü tüləməsinə aid ən qədim nümunə XVI əsrə aiddir. Həmin dövrün salnaməsində oxuyuruq: “мытя-еся яко ястреби и поновляются яко орли (qırğılar tükün tüləyir və qartallar tükünü dəyişir”).

V.P.Adrianova-Peters haqlı olaraq yazır ki, “мытиться” sözünün kilsə öyüd-nəsihəti kimi təbiətşünaslıqdan uzaq bir janrda işlənilməsi bu terminin xalq dilində geniş yayıldığını göstərir, əks halda, müqayisənin özü oxucu kütləsi üçün an-laşılmaz qalardı.

XVIII əsrdə Rusiyanın ali dairələrində yenidən qızılquş ovuna maraq oyanır (yəqin ki, bu, çar Aleksey Mixayloviçin həmin ova olan həvəsiylə bağlıdır) və “Урйадник сокол-ничего пути” adlı qəzet çıxır. Elə o vaxtlar “Akira haqqında povestlər” əsərinin bir nüsxəsində deyilir: “Üç dəfə tükünü dəyişmiş qızılquş imkan verməz ki, onu yuvadan götürüb aparasan”³¹.

Qızılquş ovçularının – “tükünü üç dəfə dəyişmiş qızıl-quş özünü ələ verməz” və qızılquşa baxanların – “üç dəfə tü-künü tüləmiş qızılquş ova hazırdır” kimi müşahidələri, yal-nız XVII əsrdə düstur halını almışdır. Knyaz saraylarında xüsusi qızılquş xidmətlərinin təsis edilməsi – yırtıcı quşların tutulması və öyrədilməsi qədim ənənə idi. Zərb-məsəllər və atalar sözləri artıq X-XI əsrlərdə dilə daxil ola bilərdi.

Əski rus yazısında yunan ənənəsinə görə, rəqəmlər hərf-lərlə göstərilirdi. Özü də kiril əlifbasında yalnız yunan əlif-basından alınmış hərflər rəqəm mənasında işlənilə bilərdi.

Belə ki, orijinal Б (буки) hərfi kiril əlifbasında rəqəm ki-mi işlədilmirdi. Həmçinin Ж (живете) və s. hərflər.

Qlaqolitsada bu prinsipə riayət edilmirdi. Buna görə hər bir hərfin əlifba sırası həm də onun ifadə etdiyi rəqəm idi. Аз-1, буки-2, веди-3, глагол-4, добро-5 və s. Kiril əlifbasın-da: Аз-1, веди-2, глагол-3, добро-4.

Yalnız yota hərfi hər iki slavyan sistemində yunan yazı-sında olduğu kimi 10 rəqəmini bildirirdi.

Yəqin ki, “barmaqsayı” qlaqolitsa prinsipi daha rahat ol-duğundan kiril yazılarında da tətbiq edilirdi. Maraqlıdır ki, V.İ.Stelletski öz tərcüməsinin nəşrində “qlaqolik” səhvlərə yol vermişdir. Musin-Puşkin nəşrində rəqəmlər titlo işarəli hərflərlə verilmişdir: “Dənizdən gələn qara bulud D günəşin qabağını tutmaq istəyir”. II Yekaterina üçün nüsxəni hazır-layan nasix rəqəmin şifrini açmışdır – “dörd günəş”. Yeka-terina nüsxəsinə istinad edən V.İ.Stelletski Musin-Puşkin va-riantında düzəliş etmişdir: “г” günəş. Sonra öz tərcüməsində də “dörd günəş” yazmışdır. Qlaqolik “barmaqsayı” üsulu əsasən Kiril əlifbasında isə г-üçdür.