Читать книгу Yalnızıq - Пеями Сафа - Страница 1
ОглавлениеPeyami Safa
Yalnızıq
roman
Peyami Safa
Peyami Safa (1899 – 15 iyun, 1961) İstanbulda anadan olub. Məşhur şair İsmayıl Safanın oğludur. Davamlı təhsil ala bilməyib. Özü-özünü formalaşdırmağa çalışıb. 13 yaşından həyatın qoynuna atılan yeniyetmə Poçt Teleqraf Nəzarətində işləyib. Müəllimlik (1914–1918), müxbirlik (1918–1961) ilə məşğul olub. Həyatını yazdığı məqalələr, yazılarla təmin edib.
1961-ci ildə İstanbulda dünyasını dəyişib.
Qardaşı İlhami ilə birlikdə “İyirminci əsr” adlı qəzet dərc edən Safa bu qəzetin səhifələrində ilk hekayələrini imzasız çap etdirib (1919). “Mədəniyyət həftəsi” (21 nömrə, 15 yanvar–3 iyun 1936) və “Türk düşüncəsi” (63 nömrəsi, 1953–1960) adlarında iki dərginin nəşrində yaxından iştirak edib. Vəfat edənə qədər “Son havadis” qəzetinin baş yazarı kimi fəaliyyət göstərib.
Peyami Safa xalq üçün yazdığı ədəbi dəyəri olmayan romanlarını “Sərvər Bədi” imzası ilə yayımlayırdı. Sayı 80-dən artıq olan bu romanlar arasında “Cumbadan Rumbaya” (1936) romanı ilə “Cingöz Recai” polis-hekayə dizisi çox məşhurdur. Bundan başqa, o, dərs kitabları da qələmə alıb. Peyami Safanın lətifə və məqalələrində sağlam məntiqi düşüncə və inandırıcılıq hökm sürür. Romanlarında hadisələrdən daha çox təhlilə əhəmiyyət verən yazıçı toplumdakı əxlaq çöküntüsünü, mədəniyyətin yaratdığı silkələnməni, nəsillər və sosial çevrələr arasındakı qarşıdurmanı dilə gətirməyə xüsusi əhəmiyyət verib. Bir-birinə zidd anlayışları, duyğu və düşüncə təzadını əsərlərində çox böyük ustalıqla təhlil etməyi bacarıb.
Romanları: “Şəmşək” (1923), “Sözdə qızlar” (1923), “Məhşər” (1924), “Bir axşam” (1924), “Süngülərin kölgəsində” (1924), “Bir gənc qız qəlbinin cinayəti” (1925), “Canan” (1925), “Fatih Harbiyə” (1931), “Bir tərəddüdün romanı” (1933), “Madmuazel Noraliyanın kreslosu” (1949), “Tənhayıq” (1951), “Biz insanlar” (1959).
Birinci hissə
Cəsarəti yox idi. Qardaşı kiçik və yuvarlaq çörək diliminin üstünə saat şüşəsi kimi diqqətlə yerləşdirdiyi kərə yağını çəkərkən heç bir məsələ haqqında ciddi şəkildə danışa bilməzdi. Bir qaşını yuxarı qaldırmışdı. İri mavi gözlərində parlayan iştahı görənlər onu heç tanımasalar belə, üzünün nə üçün güldüyünü ilk baxışdanca anlaya bilərdilər. “Lakin söyləməliyəm. Yoxsa dəli olacağam. Dünən gecə gözümə heç yuxu getmədi”.
Yüksək səslə:
– Dünən gecə heç gözümə yuxu getmədi, Bəsim, – dedi.
Qardaşı çörək dilimini dişləməmişdən əvvəl gözucu ona tərəf baxdı. Sanki bu baxışla bacısı hansı məsələ haqqında danışacaqdısa, bunun üçün çox pis vaxt seçdiyini ona xatırlatmaq istəyirdi… Sonra çörək dilimini dişlədi. Udqunarkən bu ilahi ləzzət anının gözəlliyini heç bir fikir, heç bir düşüncə ilə kirlətməyə razı olmadığını ona hiss etdirmək üçün bu dəfə də qaşlarını çatdı. Bir-iki dəfə udqunduqdan sonra ikinci loxmaya əl uzatmağa hazırlaşaraq soruşdu:
– Nə üçün, abla1? Deyirlər ki, dovşan kimi qorxaq yuxular var… Xırda bir narahatlıq oldumu, bircə çıqqıltı salsan, o dəqiqə dabanlarına tüpürüb qaçırlar. Sənin də yuxuların, deyəsən, elədir, eləmi?
– Elə deyil, Bəsim. Səninlə ciddi danışmaq istəyirəm. Narahatlığım hansısa əhəmiyyətsiz, kiçik bir məsələyə görə deyil, inan mənə. Görürsən, Səlmin yenə də süfrəyə gəlmədi. Üç gündür ki, səhərlər belə edir. Ürəyi bulanır, başı fırlanır. Dünən də səhər yeməyində üzü sapsarı idi. Diqqət yetirmədinmi heç?
Bəsim danışarkən düşünməyi sevməyən adamlar kimi sürətlə cavab verdi:
– Hələ ki ona hamilə gözü ilə baxa bilmirəm, incimə. Bu məsələlərdən heç baş çıxarmıram da… Ancaq şübhəni başa düşürəm. İnan mənə… Bütün bunlar adi şeylərdir. Üstündə ciddi şəkildə dayanılacaq, hələ bir səhər yeməyi vaxtı söhbət ediləcək məsələlər deyil.
– Bəsim, xahiş edirəm.
Əlindəki çəngəli içində yaşıl zeytun olan qaba uzadan Bəsim yenə bir qaşını yuxarı dartaraq:
– Vallah, Məfharət abla, – dedi, – sən bu gombul zeytunları haradan aldığını desən, daha ciddi məsələ haqqında söhbətə girişmiş olacaqsan. İnsan bədənində lazımsız orqan yoxdur. Səlmin də öz orqanlarından istədiyi kimi istifadə edibsə, bunu niyə təbii qəbul etmirsiniz ki? Axı bu, onun nəfəs alması qədər adi halıdır. İyirmi yaşını keçmiş gözəl bir qızın bədəninə beşinci dərəcəli bələdiyyə məmuru möhür vurduqdan sonra toxunulmasına icazə vermək adəti əlli il sonra nə qədər gülünc olacaq, bunu bilirsənmi? Bu yaşa qədər səbr etməsi belə axmaqlıqdır.
Məfharət qıpqırmızı qızardı. Əslində, Bəsimin bu barədə nə düşündüyünü yaxşı bilirdi. Yazda balkonda şezlonqlara uzanaraq, qışda isə buxarı qarşısında kreslolara çökərək etdikləri söhbətlər, saysız-hesabsız münaqişələr mənasız olardı. Onsuz da, o, heç vaxt fikrindən dönməzdi. Amma bununla belə, ailə üzvlərindən kiminsə şərəf və ləyaqəti haqqında heç söhbət düşməmişdi. Hələ bir Səlminin, Səlminin…
– Bəsim, xahiş edirəm. Səlmin mənim qızımdır, sənin bacın qızıdır. Qan beynimə vuracaq bu dəqiqə. Özün bir fikirləş, Allah eləməsin, belə bir şey varsa, bu necə böyük bir biabırçılıq olacaq. Bu qız dörd aydan çoxdur ki nişanlısından ayrılıb. Hamı da bunu bilir və heç də haçı sənin kimi düşünmür
– Hamı… Hər kəs… – Bəsim mızıldandı və sonra sözünə davam etdi, – İstanbulda, özü də bu cür əldəqayırma bir qəzəbədə hər kəs elə də böyük problem deyil. Əgər bura bir Orta Anadolu kəndi olsaydı, bax o zaman sənin o haqqında danışdığın hər kəs qızcığazın başına bəla ola bilərdi. Hətta zavvallının atasını onu vurmağa da vadar etmələri mümkün idi. Yaxud… Bir macar kəndində olsaydı, qapısına qatranla nişan vurular, damğalanar, hər gördüklərində də üzünə qarşı lənətlər yağdırardılar. Hətta bədbəxtə Vilma Bankinin “Səhər vaxtında”kı cəhənnəm əzabını da yaşada bilərdilər. Lakin burada hər kəs bu cür məsələlər haqqında tulumba tatlısı2 ilə sadə qəhvə içə-içə söhbət edərkən danışır, həm də bu zaman uşağın sarışınmı, qarabuğdayımı olacağı, kimə bənzəyəcəyi ilə daha çox maraqlanırlar… Vəssalam, məsələ bununla da ötüb gedir.
Məfharətin yumru və ətli sifəti o qədər şişdi və qızardı ki, gümüşü rəngli saçları ağarmış kimi göründü. Dodaqlarının qıraqları da elə bil şişmişdi. Bəsim bunun fərqinə varar-varmaz susdu. Bir həftə əvvəl ablasının təzyiqi iyirmi birə qalxmışdı. Bu isə təhlükəli təzyiq idi…
Qadın ağzını yarı açıb dərin bir nəfəs aldı.
– Kimə bənzəyəcəyini hamıdan əvvəl qoy mən səndən soruşum… Fikrin nədir? Güman edirəm ki, bununla bağlı da, heç olmasa, hansısa bir fərziyyən var…
Bəsim çay fincanına doğru uzanan əlini birdən-birə havadaca saxlayıb yerindən sıçradı:
– Hə də! Bircə bu əskik idi! Təbrik edirəm səni, abla. Çox yaxşı tapmısan… Əla! Mənə bənzəyəcək, əlbəttə…
– Sənə deyil, məni səhv başa düşdün.
– Mənə, mənə… İnan ki, belə bir şeyin olması da, ağlına gəlməsi də imkansız deyil. Çünki Səlminin çox gözəl olduğunu düşündüyüm və sənin qızın olduğunu yaddan çıxardığım anlar az olmayıb… Hə də… Elə bil içimə qurd düşürdü elə zamanlarda… Bacım olsaydı, yenə də məndən şübhələnə bilərdin… Amma bundan nə çıxar ki, ablacığım? İnsanın bütün başına gələn fəlakətlərin səbəbi təbiətə qarşı çıxamasıdır.
– Bəsim!
– Şübhələn, şübhələn! Nə qədər istəyirsənsə, şübhələn! Məndən belə şübhələn!
Məfharət yan-yörəsini gözucu süzdükdən sonra bağırdı:
– Mən səndən şübhələnmirəm!
Sonra da yalanın boğduğu, qısdığı bir səslə sözünü davam etdirdi:
– Mən heç kəsdən şübhələnmirəm. Mənim dərdim başqadır. Qardaşımın da vəziyyəti heç xoşuma gəlmir… Ona da nəsə olub… Dünən gecə evə gəlməyib… Səninlə əvvəl də bu barədə çox söhbət etmişik. Neçə müddətdir ki, nəsə gözümə birtəhər dəyir. Elə hey otağına qapanır, ortaya çıxmır.
Bəsim çayı qurtum-qurtum udumladığı zaman ondan aldığı ləzzət hissinin dillə dodaq arasında dad mərkəzinə necə getdiyini duymağa çalışır, bu anı şüursuz halda ötürmək istəmir, daha dərindən yaşamaq üçün gözlərini yumurdu.
Dilini çıxarıb dodaqlarını yaladıqdan sonra, nəhayət ki, söhbətə qayıtdığını bildirmək üçün başını yellədi:
– Bu bir xromosom müəmmasıdır, – dedi, – üçümüzün də eyni ananın və eyni atanın övladı olduğumuz şübhəsizdir. Yalnız 1923-cü ilin ortalarına qədər dünyaya gələnlər belə bir rahatlıqda danışa bilərlər… Üçümüzün arasındakı fərqə bax. Elə bil abim Kornelin nəvəsidir, mən isə Molyerin. Sən… Sən də… Oooo! Böyük babanı axtarmaq üçün Sofokla qədər gedib çıxmaq olar… Sən Səmimdən daha faciəli bir məxluqsan, bilirsənmi? Heç olmasa, onun bəzi zəif, həssas anları olur ki, içindəki faciə barıtı partlayaraq gözlərini yaşarda bilir. O ki qaldı sənin keçirdiyin narahatlıq hissinə, o vaxt da sənə söylədim: bizim qardaşımız aşiqdir… Amma bu, sənin gərnəşən pişik balası kimi əlini havaya qaldırıb uzun-uzadı monoloq söyləməyin üçün yetərli deyil. Bilirəm… Bilirəm… Sənin üçün maraqlı məsələ onun kimə aşıq olmasıdır…
– Dünən gecə, az qala, ağlımı itirəcəkdim.
Bəsim başını geri atdı:
– Buyur da! Sənin ən çox təkrar etdiyin söz elə budur: ağlımı itirəcəkdim! Ağlımı itirməsəm, ağlımı itirməkdən… Və sair və ilaxır…
– Vallah, ağlımı itirəcəkdim! Mən bu evin havasında bir ağırlıq duyuram, Bəsim. İnan mənə ki, duyuram…
– Təbii ki… Əcaib-qəraib yuxular da görürsən…
– Hə, görürəm… Dünən gecə pərdə görmüşəm… Özü də qapqara bir pərdə… Sıxıntı deməkdir.
– Mən də bu evin içindəyəm. Mən də burada yaşayıram… Özü də sizin kimi hər quşu bayquş hesab edən kabus xəstələrinin arasında… Amma gördüyün kimi, kefimi qətiyyən pozmuram.
– Aman Allah, sən adamı lap dəli edərsən… Səninlə heç bir…
Başını çevirib arxaya baxdı… Ayaq səsləri eşidilirdi. Yüngül bir öskürək də gəldi… Səlmin idi.
Məfharət ayağa qalxdı və baxışları ilə Bəsimə işarə vurduqdan sonra qızı ilə üz-üzə gəlməmək üçün bağçaya baxan aynəbəndin pilləkənlərinə doğru getdi. Səlminin üzü solğun idi.
– Sabahın xeyir, dayı.
– Bonjur, Səlmin. Gəl əyləş…
Qız başını qaldırmadan düz önünə baxırdı. Bəsim içində yaşıl zeytun olan qabı ona doğru itələdi.
– İnandırım ki səni, insanı bundan başqa evə bağlaya biləcək heç bir ləzzət yoxdur… Bircəciyini ağzına at və mənə cavab ver: bu dünyada hər şeyi rahat-rahat danışa biləcəyin yeganə adam mənəm, ya yox? Mənə hər şeyi danışa bilərsən, elə deyilmi? Səlmin… Di tez ol… De görüm, səni belə saralıb-solduran nədir? Nə baş verir?
Səlmin çəngəlini zeytuna batırdı, lakin sonra da çəngəllə birlikdə kənara qoydu. Qızılı rəngli qıvırcıq və uzun kipriklərinin haşiyələdiyi yaşıl gözlərində o dəqiqə nəzəri çəkən kəskin bir məna ilə cavab verdi:
– Məsələ təxmin etdiyiniz kimidir.
– Nə təxmin etdiyimizi hardan bilirsən?
Səlmin baxçaya doğru işarə etdi:
– Anamın çıxıb getməsindən hər şey bəlli olur, onsuz da. Onun olanları başa düşdüyünü artıq iki gündür ki, bilirəm.
Bəsim güldü:
– Aydındır. O zaman problem yoxdur. Bircə o qalır ki… Həmin bəxtəvər adamın adını söyləyəsən… Kim olduğunu deyə bilərsənmi?
– Deyə bilmərəm, dayı, bağışla… Deyə bilmərəm…
Bəsim ayağa qalxdı və başını buladı:
– O zaman sən məndən bu problemi on dörd dəqiqə ərzində həll edəcək və bir il sonra səni hansısa bir məclisdə görərkən: “Necəsiniz, Səlmin xanım?” – deyərkən səsindəki eyhamla keçmişi xatırlatmaqdan çəkinəcək dost bir həkimin ünvanını soruşacaqsan… Haqlıyammı?
– Səhvin var, dayı, soruşmayacağam…
Sonra da səsini bir az da qısıb əlavə etdi:
– Uşağı doğacağam.
Bəsim qızın fincanına çay süzərək yenə də başını buladı:
– Əla! Deməli, o bəxtəvər adamla evlənmək fikrin var… Və bu da onun son bəxtəvərliyi olacaq.
– Xeyir, evlənməyəcəyəm də…
– Hə… Soyu məlum olmayan və qanunsuz doğulan saysız-hesabsız vətən övladının sırasına birini də sən əlavə edəcəksən, eləmi? Problem deyil… Dəqiq, ya qeyri-dəqiq, məncə, buna haqqın var. Amma məsələ ondadır ki, bunu anana söyləyə bilmərik.
Səlmin çiyinlərini çəkdi:
– Məncə də, bu mənim haqqımdır… Anam ən böyük şansımın qabağını kəsdi, mane oldu mənə… Bundan sonra onun heç bir işimə, heç bir qərarıma qarışmasına imkan verməyəcəyəm.
– Gəlir, diqqətli ol!
– Buyursun, gəlsin! Ondan qorxum yoxdur…
Məfharət içəri keçdi, onlara yaxınlaşdı. Ayı pəncəsi kimi irəli uzatdığı əli ilə əsəbi-əsəbi yapışdığı stulu taqqıldada-taqqıldada özünə tərəf çəkdi. Üzü hələ də qan sağılmış kimi qıpqırmızı idi və şişkin görünürdü. Kök, amma zərif yanaqları sallanırdı. Səlmininkindən daha tünd yaşıl, hərəkətli, kipriksiz və kölgəzis gözlərinin heç nəyi bəyənməyən narahat baxışları ilə qızının üzünə baxdı və dərindən köks ötürdü.
Səlmin yenə də gözlərini qarşısında məchul bir nöqtəyə dikib kipriklərini qırpmadan baxırdı.
Məfharətin qərarsız baxışları qızı tərəfdə hərlənib Bəsimin üzündə dayandı. Qardaşı yenə də qaşının birini yuxarı qaldırmışdı, başını yüngülcə bulayır və gülümsəməyə çalışırdı. Gözucu bacısına nəzər salaraq asta səslə:
– Etiraf edirik, – dedi.
Məfharət süfrədə onunla üzbəüz oturmuş qızına tərəf əyildi və daha çox “səssiz” sözü ilə ifadə edilə biləcək səslə bağırdı:
– Kimdəndir?
Səlmin heç yerindən qımıldanmadı da. Onun əvəzinə dayısı cavab verdi:
– Bacıcan, icazə ver… Sən mənimlə danışacaqsan, bir az səbr et…
Məfharət ağır vücuduna yaraşmayan çevikliklə dərhal ayağa qalxmaq istədiyi üçün stulu aşırdı. Sonra müvazinətini saxlaya bilməyib arxaya doğru səndələdi. Az qala, yıxılacaqdı. Bəsim onu tutmaq üçün tez ayağa qalxdı.
Qadın üzünü qızına tərəf tutaraq bağırırdı:
– Kimdəndir? Söylə! Söylə deyirəm sənə! Kimdəndir?
Səlmin isə heç qımıldanmırdı da. Üzü və göz qaparları hərəkətsiz idi. Lakin dodaqlarının kənarlarında qarnının içindəkindən daha betər şəkildə anasını özündən çıxara biləcək bir təbəssüm gəzişirdi.
Məfharət tir-tir əsirdi. Bəsim əvvəlcə onun əlindən yapışmaq istədi. Lakin bu təmasın partlayış ilə nəticələnə biləcəyindən ehtiyat edərək Səlminə tərəf getdi, onun qolundan tutaraq ayağa qaldırdı və qonaq otağının qapısına qədər apardı.
Qız qapıdan çıxarkən anası arxasınca var qüvvəsi ilə bağırdı:
– Alçaq!
Sonra qardaşına tərəf döndü. Dişlərini qıcıyaraq hər iki yumruğunu havada oynatdı:
– Siz məni dəli edəcəksiniz!
Bəsim əllərini şalvarının ciblərinə soxaraq bir-birindən aralı qoyduğu ayaqlarından birini, nəhayət ki, irəli ataraq cəmi iki addım gedə bildi.
– Yaxşı! Yaxşı! Hər zamankı adamsan da! Heç dəyişmirsən!
Məfharət təkrarladı:
– Dəli edəcəksiniz, deyirəm! Bu evdə nələrsə baş verir, amma eybi yox, axır-əvvəl nə olduğunu aydınlaşdıracağam! Heç nəyi gizlədə bilməyəcəksiniz məndən! Görərsiniz!
– Yaxşı! Yaxşı!
– Dəli edəcəksiniz! Deyirəm də, dəli edəcəksiniz! Ağlımı itirəcəyəm!
Səsinin bir pərdə alçalmasından içindəki həyəcanın zirvədən aşağı enməkdə olduğunu başa düşən Bəsim öz səsini də bu enişə uyğunlaşdıraraq bacısına yaxınlaşdı:
– Mənimlə danış, abla… Gəl, birlikdə fikirləşək… Birlikdə çıxış yolu tapaq.
İki əli ilə qardaşını deyil, boşluğu itələyən Məfharət bağırdı:
– Sən bir kənara dur görüm… Heç sən də ciddi adam deyilsən…
– Qoy çağıraq, gəlsin. O gələnə qədər yanındayam, abla… Otur burada, otur… Sakitləş…
Sonra da Məfharətdə maraq hissi oyadaraq diqqətini başqa istiqamətə yönəltmək və qəzəbini azaltmaq üçün əlavə etdi:
– Mənim də bildiyim məsələlər var… Öyrəndiyim işlər var, dinlə bir görək.
Bu söz ağzından çıxar-çıxmaz siqaret qutusunu çıxardı:
– Al bu siqareti, özün də gəl bax burada əyləş, görüm.
Qadının qəzəbi bir andaca maraq hissinə məğlub oldu.
– Tez söylə, tez söylə, yoxsa dəli olacağam…
– Əyləş.... Hə… Eşit bir… Ərə gedəcək.
Məfharət bütün bədənini şişirən bir gərginliklə başını arxaya doğru ataraq soruşdu:
– O oğlanamı? İs-tə-mi-rəm! Məni məcburiyyət qarşısında qoymağa çalışdı, eləmi? Belə elədi ki, səsimi çıxara bilməyim! İstəmirəm!
– Yox, onunla evlənməyəcək… Yox, nişanlısıyla yox…
– Bəs kiminlə axı?
– Çox orijinal şərəfimə and içirəm ki, abla, nişanlısı ilə deyil… Uşağın atası o deyil…
– Bəs kimdəndir axı? Kiminlə evlənəcək? Dəli olacağam…
– Əgər bu məsələ dəlixanada həll edilə bilsəydi, abla, inan ki, mən də böyük məmnuniyyətlə səninlə birlikdə dəli olardım. Əksinə, sakit olmaq lazımdır. Sakit ola bilsən, özünə gələrsən… Təzyiqin, az qala, otuza qalxıb…
– Onsuz da, öldürəcəksiniz məni.
– Dayan bir, eşit… O bəxtəvər adamın adını soruşma. Mən də bilmirəm. Bircə onu aydınlaşdırdın ki, nişanlısı deyil.
Məfharət yumruqlarını sıxmışdı. O naməlum adamı otağın içərisində axtarırmış kimi ətrafına boylanıb soruşdu:
– O zaman kimdir axı o? Harada, hansı arada, nə tez? O oğlandan sonra kiminlə tanış oldu axı bu? Özü də belə bir qısa müddət ərzində…
Sonra qardaşının iki əlini də birdən havadaca qapdı:
– Mən sənə bir şey deyimmi, Bəsim? – dedi, – istəyirsənsə, dəli olduğumu de mənə… Amma…
– Anlayıram. Başa düşürəm səni… Deməyinə ehtiyac yoxdur… Kimdən şübhələndiyini bilirəm.
– Çünki sən də ondan şübhələnirsən, düz deyirəmmi?
– Xeyr… Buna şübhə deyə bilmərəm… Ancaq… Ablacığım, dünən biri burada idi, o biri isə yox…
– Bilmirəm. Dünən gecə başqa məsələ… Nə deyir indi? Kimdən olduğunu demir, eləmi?
Bəsim bacısına fikirləşmək üçün zaman vermək istəyirmiş kimi bir qədər duruxdu, sonra cavab verdi:
– Çox səbrsizlik edirsən… İki dəqiqə belə danışa bilməmişdik ki, fırtına kimi başımızın üstünü aldın. Narahat olma. Axır-əvvəl anlayacağıq.
– Sən nə deyirsənsə de, mənim şübhəm hələ də davam edir.
– Haqlısan, araşdırarıq, onu da anlayarıq…
– Qalx ayağa… İndi, elə indi otağına gedək.
Bəsim divar saatına baxdı və ayağa qalxdı.
– Qatarın gəlməsinə bir saatdan artıq vaxt qalıb. Gecələr nələrsə yazır. Tapaq, oxuyaq. Casusluq murdar hərəkətdir, amma…
Bəsim də qalxdı.
– Gedək, oxuyaq, – dedi, – heç bir şey sənin bu halın qədər dəhşətli ola bilməz. Yazı otağının qapısı bağlı deyil ki?
– Mən onu açacaq açar taparam.
– Allahın altında oğurluq etmək sənin bu qəzəbindən daha qəbulediləndir. Dünyanın sakitliyi üçün səssiz bir cinayəti bu cür səs-küy salmaqdan daha üstün tuturam. Simeranyanı kəşf edənin yazı otağının qapısını açmaq üçün açar axtarıb tapmaqda da mənim əxlaqıma zidd ola biləcək heç nə yoxdur.
– Məgər sənin əxlaqınmı var, Bəsim?
– Nə qədər rahat yaşadığımı görürsən. Ən əxlaqlı adamdan belə daha zərərsizəm. Məndən indiyə qədər ziyan gördünmü, abla?
– Ziyan vermək üçün fürsət tapa bilməmisən də, ona görə…
Bəsimin sevimli gözlərindən iki mavi quş pərvazlanıb Məfharətin çiyinlərinə qondu.
– Fürsət tapa bilməmişəm, eləmi?.. Daha bir qızın da olsaydı, o zaman sənə göstərərdim…
Söz ağzından çıxar-çıxmaz bacısının qoluna girdi:
– Gəl, – dedi, – Simeranyaya filan qulaq asma… Hər bir caninin içində mütləq və mütləq təmiz bir dünya var… Ora qaçmaq insanın özündən nifrət etdiyini ifadə edir. Mən hamamı səndən daha çox sevən fahişələr tanıyıram. Bu təmizlik həsrətinin sirrini indi biz iş otağının bir küncündə tapmağa çalışacağıq… Bəlkə də, tapa bildik… Mənim də ürəyimə şübhə toxumu səpdin… Dünya bu qədər marağa və həyəcana dəyərmi?
***
“Son gəmi. Göyərtənin ön tərəfindəyik. Yaxınlıqda heç kim yoxdur. Saçlarımız, az qala, bir-birinə toxunur. Külək onun saçlarını mənimkinə, bədəninin qoxusunu isə dənizinkinə qarışdırır. Gözlərim yumulub. İki əli də ovuclarımda… Sıxıram… Başını zərif bir hərəkətlə çəkir və yaz baxışları ilə gözlərimi arayaraq gülümsəyir. Üzündə qarşılıqlı bir yuxu anının dalğınlığı var… Sonra bu izləri ağır düşüncələrdən yaranan dəhşət hissi əvəz edir. Qorxu sarayının qapqaranlıq dəhlizlərində dolaşan tənha və məhbus bir şahzadə kimi gözləri qaranlığı əmir… Sonra böyüyür, irilənir və gözəlləşir… Mən onun tənha qəlbinə uzaqdan da olsa, səsimi çatdırmaq üçün ən gözəl hislərim haqqında qulaqlarına pıçıldayıram. Sonra dodaqlarımı yanaqlarına yaxınlaşdırıram. Üzü od tutub yanır… O dərəcədə yanır ki, bir az sonra kül olub dağılmasından qorxuram. Sonra incə bir nəmişlik… Xəfif bir titrəmə. Gözlərinin içinə baxıram. Qaranlıqdır… Soruşuram:
– Ağlayırsanmı?
Gözlərini yumur…”
***
“İndi pəncərəmdə, bu bahar səhərində vələs ağacların arası ilə uzanan dumanlı yola baxa-baxa…”
***
“İki tərəfdə də arzunu qürura qurban verməyə çağıran mənəvi söhbət anları olmasaydı, öz-özünü yeyən məhəbbətin işgəncələri nə qədər də azalmış olardı”.
***
“Hiss edirlərmi? Bəzən bu sirri daşıya bilməyəcək hala düşürəm. Bu mənim taqətimi kəsir… Ağır bir yükə çevrilir… Süfrə arxasında donub qalmış sükuta çevrilirəm. Yanakı baxışlarla məni süzürlər… Dünən axşam Məfharət radionun başında birdən-birə soruşdu:
– Abi, sizə ritmik bir mahnı axtarımmı?
Əslində o, radioda deyil, qəlbimdə ritmik bir dalğa axtarırdı.
Cavab vermədim. Tənhalıq… İsrar etmədi. Birdən-birə Bəsim üçün darıxdım. Onun sevinci, nəşəsi daima bu evi səssizliyin fırtınalarından xilas edir.
O dəqiqə gəldi. Əlləri cibində, ayaqlarını aralı qoyub… Mənə tərəf bir addım atıb:
– Abi, – dedi, – bu səhər həddindən artıq mühüm bir qərar vermişəm… Daha doğrusu, artıq bir həftədir ki, bu qərarı verir, amma heç cürə tətbiq edə bilmirəm…
Nə olduğunu soruşmadım. Mənim əvəzimə Məfharət soruşdu. Bəsim ona tərəf çevrilərək cavab verdi:
– Üzümü yumağa qərar vermişəm. Bundan sonra hər gün mütləq üzümü yuyacağam.
Hər səhər bütün vücudunu kolonya ilə silən Bəsimin su qorxusu məni illərlə düşündürmüşdü. Bu hissin altındakı komlpeksin nə olduğunu hələ tapa bilməmişəm.
Bəsim sualına cavab tapa bilməyəcəyinə əmin olsa da, soruşdu:
– Abi, Simeranyada necə yuyunurlar?
Elə bu vaxt Səlmin içəri girdi. Sualı eşitmişdi. Gözlədi. Cavab gəlmədiyini görüncə öz cazibəsini və heç bir kişinin qarşısında dayana bilməyəcəyi təsirini mənim üzərimdə açıq-aşkar sınamaq istədi:
– Dayı, Simeranyanın qızları və sevgiləri haqda danışardınız da, çox xahiş edirəm.
Hələ də özümü karlığa vururdum. Bəsim Səlminə başı ilə məni işarə edərək dedi:
– Bu quyudan ovucla su götürə bilməzsən. Boş yerə özünü yorma. Simeranyanın qızlarını tanımaq istəyirsənsə, “Nəğmələrin nəğməsi”ni oxu. “Çox gözəlsən, sevgilim, çox gözəlsən”… “Gözlərin göyərçinlər kimi…”, “Məni almalarla canlandırın… Mən məhəbbət xəstəsiyəm”. “Sol əli başımın altında olsun, sağ əli ilə isə məni qucaqlasın… Ey! Orşelin qızları! Sizə – ceyranlara və səhra marallarına and verirəm ki, sevgilim istəmədikcə onu yuxudan oyandırmayasınız… Bu gələn sevgilimin səsidir… Budur, dağlar üstündən keçərək, təpələri adlayaraq gəlir…”
Dayandı. Xatırlamağa çalışaraq hafizəsini qurcaladıqdan sonra ilk gəncliyimizdə bərabər əzbərlədiyimiz bir parçanı oxumağa başladı: “Sevgilim ceyrana, yaxud maral balasına bənzəyir… Bax bu dəqiqə divarın arxasında durur… Pəncərədən baxır… Qəfəsdə çırpınır… Çünki artıq qış keçib. Yağışlar da yağmır… Hər yan çiçəyə bürünüb… Budama zamanı yetişib… Hər yerdə qumruların səsi eşidilir. Əncir ağacları tumurcuqlayır.. Üzüm tənəkləri çiçək açıb ətir yayır hər yana… Qalx, ey məhbubəm, Cəmiləm3, gəl… Ey qaya koğuşlarında, uçurumun gizli yerlərində yaşayan göyərçinim… Gəl üzünü görüm, səsini eşidim. Çünki səsin şirin, üzün gözəldir”.
“Dünən gecə az yatmışam. Məsələni hələ də həll edə bilməmişəm. Səkkiz ay əvvəl münasibətlərimizin dərinləşdiyi ilk anlarda sevdiyim rənglər haqqında danışarkən mən yaşılın adını çəkmişdim. “Yaşıl üçün mənim də ürəyim gedir”, – demişdi. Dünən mindiyimiz taksi təzə və gözəl idi. “Kaş ki rəngi yaşıl olmayaydı”, – dedi. Bənövşəyi rəngə nifrət etdiyimi də, gərək ki, xatırlayaydı. Soruşdum: “Bənövşəyi olsaydı, daha yaxşımı olacaqdı?” Tərəddüd etmədən cavab verdi: “Təbii ki…”
“Ya düz səkkiz ay əvvəl yalan söyləmişdi: hissimizin bir olduğu təsəvvürü yaratmaq üçün etmişdi… Ya da dünən yalan söyləyirdi. Hislərimizin bir-birindən qopduğunu hiss etdirib buna görə mənə əzab yaşatmaq üçün. Ya da, həqiqətən də, dəyişmişdi bu zaman ərzində. Birinci və ikinci ehtimal: fəttanlıqdır4. Üçüncü ehtimal isə üsyan. Dördüncü ehtimal yoxdur. Və ən dəhşətlisi də budur ki, bu ehtimalların hamısı pisdir. Eşq məni qarşısında axmaq yerinə qoyan bir səraba çevrilib. Ağlım istiqamətindən qüruruma sancdığı bu bıçağın ağrısı qoymadı ki gözümə yuxu getsin”.
***
“Fəttanlıq… fəttanlıq”…
***
“Bu sətirləri, bəlkə də, sənə göndərməyəcəyəm. Bilməni istədiyim həqiqət önündə məni güldürəcək qədər gəncsən, hər şeyi yanlış anlamağından qorxuram… Sənə içindəki şeytanı kəşf etdirdiyim anlar olur… Rəngarəng işıqlar önündə şeytan kimi qıvrıla-qıvrıla oynayan ifritənin bir bədəni, bir də azadlığının tarixi var…
Bədəni təbiətdir. Azadlığı isə orta əsrlər boyunca yüksək klanlardan gələn sərt təzyiqlərə və şirin təlqinlərə dörd-beş yüz ildən bəri baş qaldırmasıdır. Bu əxlaqsızlıq sənin də fəlakətli sonunu hazırlayır. Bunu sənə xəbər verməyə məcburam, lakin anlamayacaqsan”…
“Sənin üçün məsələ (C…) tayyöründə5 beldən ombaya qədər enən zərif cizgi ilə bağlıdır… Parçanı eyni dərziyə verdiyim zaman buna bir də kupu6 yaradanın şöhrət sirri də qarışır. Bax bu qədər… Şeytanın sənə heyrandır. Bəs mən?
Mən o cizgini dizlərinə, ayaqlarına qədər endirdikdən sonra, bəlkə, zəruri, lakin əskik təkamülün izləri ilə əvvəla beş əsr geriyə, sonra da beş əsr irəliyə doğru uzadıram. Geridə, işıq əsri hesab edilən bir yerdə doğuluşun başlanğıcında sənin sabahkı fəlakətini hazırlayan qaranlıq istiqamətin hərəkət nöqtələrini görürəm. Bu, mənəviyyatın indiki pozğunluğunu hazırlayan axmaq bir təbiətə dönüşün ilk çağlarıdır. Əsrlər sonra – bizim zamanlarda gecələri nura boyayan elektrikin ruhlarımızdakı qaranlığı artıracağını sezə bilməyən bir dövrün iməkləmə illərində bu cizgi hansısa məqsədə çatmaq deyil, qalxma nöqtəsini tapır.
Beş əsr sonraya gəlincə…”
***
“Nə qədər, nə qədər anası… O məşum irsiyyətin bütün xüsusiyyətləri onda davam edir. Koketriyi7 öldürməyən bir eşqin yetərsizliyi anasını məhv etdi… Qızının da axırına çıxacaq… Burnuma böyük fəlakətlərin qoxusu gəlir…”
***
“Dünən səhər yuxunu davam etdirdim. Bu, mənim ayıq halda Seminariyaya ilk gedişim idi… Yataq otağımın eyvanındakı şezlonqa uzanmışdım. Görünməz buludların toranlaşdırdığı bir payız axşamı idi… Çürümüş insan əti rəngində olan göy üzü altında ağac budaqlarının qara ucları zəif əsən küləyin təsiri ilə yırğalanırdı.
Gözlərimi yumdum. Yuxumu yadıma salmağa çalışdım. Özümü yelkənli bir gəmidə gördüm. Bələdçim də yanımda idi. İki tərəfi ağaclıq olan bir dərəyə girmişdik. Bu dəfə daha ağır-ağır irəliləyirdik. Suda və sahildə bizdən başqa heç kim, heç bir canlı məxluq yox idi. Yelkənli gəmimizin heç bir külək və hava cərəyanı olmadan irəliləməsinə heyrət edirdim. Suyu yaran gəminin çıxardığı səsdən başqa heç bir səs eşidilmirdi”.
“Bələdçimin üzünə hələ baxmamışdım. Qadın idimi, kişi idimi, bilmirdim. İçinə girdiyim yeni aləmə uyğunlaşma şərtlərinin səssizlik və hərəkətsizlik olduğunu hiss etdiyim üçün özümü yanımdakı bələdçidən, hətta ağlımdan belə əvvəl ürəyimdə doğulacaq ilhama təslim etmişdim. Hər iki tərəf sıx meşəlik idi. Gündüz olduğu halda havada əbədi bir səhər havası var idi. Ağacların qaraltıları arasında qəribə işıq halında anlaşılmaz işarələr görürdüm. Hava getdikcə açılmaqda idi… Uzaqda Semiranyanın yuxularıma girən limanı göründü. Sağ tərəfdə idi. Ondan əvvəl uzun bir sahil var idi. Lakin bomboş…”
“Bələdçimə baxdım. Qadın idi. Çaşdım. Çırıl-çıplaq dayanmışdı. Bir az diqqət etdiyim zaman əynində ayaqlarının ucuna qədər uzanan, dəri kimi bədəninə yapışmış, ipəkdən də incə, şəffaf və mavi bir don gördüm. Sanki sümüksüz idi… Zərif, uzun, bütün qıvraqlığı bəlli, görünməmiş bir plastikası olduğu hiss edilən, insanı bir baxışdanca heyran qoyan bədəni vardı… Üzündə örtüyə bənzəyən, hörümçək torundan daha incə duman təbəqəsi görünürdü. İri gözləri düz adamın ruhuna işləyirdi. Gözlərim ifadəli və kiçik ağzına ilişib qaldı. Elə bu vaxt sanki şimşək çaxdı… Kəskin bir işıq məni yerimdən sıçratdı. Limana doğru baxdım”.
“Yelkənli gəmi dayanmışdı. Bələdçim sanki nəfəs çəkirmiş kimi rahat eşidilən bir səslə mənə müraciət etdi:
– Diqqətli olun. Fizionomiyanızın və rəftarınızın yoxlanışı aparılır. Ruhunuzu oxuyurlar. Köhnə dünya hisslərinizdən xilas olun. Yoxsa qəbul edilməzsiniz”.
“Üzümə vuran işıq çox kəskin olduğu halda gözlərimi narahat etmirdi. Allaha yalvarıb məni utandırmamasını istədiyim an güclü bir işıq birdən-birə yox oldu, söndü. Bələdçim yoxlamanın bitdiyini xəbər verdi və dedi:
– İndi qarşıdakı böyük qüllədə işıq yanacaq. Qırmızıdırsa, rədd edildiniz. Yaşıldırsa, qəbul edildiniz.
Sakitcə və diqqətlə qülləyə baxdım. Məni utandırmasın deyə Allaha yenidən yalvardım. Nə qədər zaman…”
***
Bəsim hələ də oxuyurdu ki, birdən Məfharət bağırdı:
– Qatar gəlir!
Bəsim dəftəri bağladı, siyirməyə qoydu, qıfılladı və birlikdə otaqdan çıxdılar. Yemək otağının eyvanında oturdular.
Gözlərini baxça qapısından ayırmayan Məfharətin üzündə qəzəb və narahatlıq hiss edilirdi. Aydın görünürdü ki, söyləyəcəyi sözlərin hər kəlməsinə təxmin ediləcək qədər kəskin və açıq bir ifadə verəcək…
Bəsim onun hislərinə yeni bir istiqamət verə bilmək üçün saatına baxdı:
– Qatarın gəlməsinə hələ otuz beş dəqiqə var. Fit səsi səni aldatdı. Bir az da oxuya bilərdik. Ağlım Simeranyanın qülləsində qaldı. Ağabəyim bunlardan bizə heç danışmaz ki…
Məfharət böyük bir qəzəb hissini zəbt etməyə çalışdığı zaman etdiyi kimi dişlərini bir-birinə sıxaraq, kəlmələri bir-birinə dolaşdıra-dolaşdıra sürətlə:
– Ehtiyac yoxdur, – dedi, – mənim şübhəm qalmadı.
Simeranya qülləsində işığı gözləyən Bəsim fikri dağınıq olduğu üçün yanlış anladı:
– Hə! Çox şükür.
Məfharət böyük sinəsini silkələyən bir hərəkətlə yerindən sıçradı:
– Xeyr! Elə deyil! Şübhəmin doğru olduğuna şübhəm qalmadı.
– Dəftərdə heç bir ad yox idi axı…
– Buna ehtiyac varmı, yavrum? “Sezirlərmi”, – deyir, bizim haqqımızda danışarkən “Mən bu sirrin ağır yükünü daşıya bilmirəm”, – deyir. “Süfrədə sükutdan donuram”, – deyir. Hacət varmı başqa bir sözə? Hər şey açıq-aydın ortadadır da…
– Ağabəyim mən onu tanıdım-tanıyalı sirr dağarcığıdır… Sükut dondurmasıdır…
– Ay balam, elədirsə, nədən çəkinir? Səlmin haqqında dediyi kəlmələrə fikir vermədinmi? “Qarşısında dayanmaq mümkün olmayan cazibəsi”, – deyir.
– Doğrudur. Mən də güclə dayanıram…
– Bəs göy kostyum? (C…) dediyi Cahidə? Səlmin onun dərzisinə tikdirmədimi kostyumunu?
– Bütün “C” hərfi ilə başlayan adlar Cahidəsə və İstanbulda Cahidə ilə Səlmindən başqa kostyum geyinən qız yoxdursa, şübhələnməkdə haqlısan. Göy rəngi də sən uydurdun…
– Ay balam! Səfehləmə… Mənim haqqımda da danışır. Anası deyir.
– Anasından olan qız ancaq Səlmindirmi?
– “Eşqinin yetərsizliyi anasını əldən saldı”, – deyir. Bax o mən deyiləmmi? Ərimin tez ölməsinə eyham vurmurmu?
Bəsim yanaqlarını şişirdən səssiz bir qəhqəhənin havasını udduqdan sonra, səsində hiss olunmasından qorxduğu istehzanı şəfqət tonu ilə masqalayaraq cavab verdi:
– Ablacığım, ağabəyim şuxluğu öldürməyən bir eşqin yetərsizliyindən bəhs edir. Laroşfukoya8 görə eşqin nazı, yəni işvəbazlığı öldürməsi tələb olunur. Öldürməzsə, yarımçıq qalır və sevən qadını tərəddüdün daxili mücadiləsi ilə əldən salır. Əri vaxtından əvvəl ölən qadınlarda eşqin deyil, taleyin yetərsizliyi var. Əksinə, indi səninlə o qaranlıq sevgiliyə başqa bir ana axtarmalıyıq. Müəmmanı belə aydınlaşdıra bilərik.
– O ana mənəm. Əgər bu qız Səlmin deyilsə, bu köşkdəki payımı sənə verəcəyəm. Anladınmı? Səninlə belə bir mərc sözü də kəsə bilərik. Nədir, nə deyirsən? Bəhsə girirsənmi?
– Şinasi ötən gün öz qızı ilə altı il münasibətdə olub iki dənə də uşaq dünyaya gətirən sirli bir atanın məhkəmə işini apardığını söyləyirdi. Bu əcaib dünyamızda əxlaqın bu səviyyəyə düşdüyünü iddia etsək, o əsrarəngiz adama da, sənə də haqq verərdim. Lakin nəvələrinin həm atası, həm də babası olan orijinal adamın əsrarəngizliyi də, cəsarəti də ağabəyimdə yoxdur. Sevgisində, sadəcə, sirr var, başqa bir şey deyil… Sən Səlmini ona bu qədər münasib görürsənsə, deməliyəm ki, gecikmisən. O bəxtiyar adam hamıdan cəld davranıb… Hər kəsi qabaqlayıb…
Məfharət qarşısındakı masanın üstündən külqabını götürdü… Yuxarı qaldırdı, mərmər pilləkənlərə tolazlayacaqmış kimi havada silkələdi, lakin müəyyən bir tərəddüddən sonra təkrarən yerinə qoydu:
– Səninlə danışmaq mümkün deyil, – dedi.
Bəsim böyük bir təhlükə keçirmiş büllur qaba ürəyində “keçmiş olsun” dedikdən sonra mızıldandı:
– Amma mən səninlə də danışmasam, ya çatlayacağam, ya da Simeranyaya yollanacağam.
– Bəxtiyar adam dediyin kəs böyük qardaşımdır.
– Dəftərdə çox bədbəxt görünür…
– Vicdan əzabı çəkir.
– Mən vicdan əzabından əsər-əlamət belə görmədim. Düzdür, əzab çəkməyinə çəkir, amma səbəbi bəlli deyil. Həm də… Əzab çəkmək, ümumiyyətlə, onun təbiətindədir. Məsələn, mənim güldüyüm şeylərin hamısına o ağlayar. Yaşıl hekayəsinə çaşdım, bacı. Səkkiz ay əvvəl qız ona yaşılı sevdiyini söyləyib. Al bu da sənə səkkiz saatlıq yuxunun arasına girən bir məsələ… Ya o zaman yalan söyləyib, ya da indi. Belə çıxır ki, ağabəyimdən də, onun yaşılından da soyuyub. Başqa bir ehtimal varmı? Yox. Madam ki, yoxdur, deməli, yuxu da yoxdur. Yaşıllanmağın bu cürünü heç görməmişdim.
Kəskin bir qatar fitinin səsini eşidən kimi qulaq pərdəsinə iynə batmıştək yerindən sıçrayan Məfharət bağırdı:
– Budur bax, gəlir!
Bəsim bir daha saatına baxdı.
– Qatarın gəlməsinə hələ iyirmi beş dəqiqə var.
Məfharət yuxarı qalxan dirsəklərini aşağı endirdi. Üzü artıq bir gəlincik9 tarlası idi. Qıpqırmız qızarmışdı… Hətta o dərəcədə ki, bu qırmızılıq arasında dodaqlarının tünd boyası belə görünməz olumuşdu.
Məfharət birdən-birə iki əlini də Bəsimə doğru uzatdı:
– Bəs gəmi? – deyə bağırdı.
– Hansı gəmi? Bura Kadıköy deyil, Yaşılköydür. Bu saatda bura gəmi işləməz.
– Xeyr, dəftərdəki gəmini deyirəm.
– Hə!… Göyərtədə yanaq-yanağa dayanmışdılar. Orada mənim anladığım qədərilə eşqə bənzər nələrsə var, amma sonu yenə göz yaşı ilə bitir. Münasibətlərin, kövrəkliyin beləsini də heç sevmirəm…
Məfharət Bəsimin bir əlini havadaca qapdı və təkrarladı:
– Paroxod, paroxod! Keçən il Ağabəyim Səlminlə Adaya getməmişdimi? Son paroxodla dönmədilərmi?
– Düzdür, amma mən də onlarla birlikdə idim. Bunu yadından çıxarırsan axı…
– Sən gecə göyərtədə oturmazsan. Onlar isə oturublar.
– Xeyr, hamımız birlikdə aşağıda oturmuşduq.
– Səninlə danışmaq mümkün deyil.
– Elə deyirsən, amma yenə də danışırsan. Biz bir-birimizə möhtacıq, abla. Sənin qəzəbinə və mənim qəhqəhələrimə bu evdə məndən və səndən daha sağlam müştəri tapılmayacaq. Ağabəyim qaradinməzdir, danışmayacaq. Səlmin də bəxtiyar adam ilə başqa cür görüşür və bizim yanımızda ağzını açan deyil. Sən və mən bir-birimizlə kifayətlənməyə və bir-birimizə dözməyə məhkumuq.
Gözlərini bağça qapısından ayırmayan Məfharət soruşdu:
– Neçə dəqiqə var?
– İyirmi bir. Bu maraq nədəndir belə? Ağabəyim gəlsə, nə olacaq ki? Ondan soruşacaqsan yəni?
Məfharət çaşdı. Bu sual onun bayaqdan bəri duyduğu gözləmə həyəcanının səbəbsizliyini özünə də hiss etdirdi. Bəsimin üzünə baxa-baxa qaldı, sonra ayağa qalxdı.
– Mən o birini danışdıraram indi, – dedi.
Bəsim də ayağa qalxdı və onun hər iki qolundan yapışdı.
– Otur, abla. Üstünə getmə. İnadcıldır, bilirsən. Əyləş, Allah eşqinə. Məni dinlə. Əyləş!
Əyləşdilər.
Bəsim ablasına yenə də bir siqaret verdi.
– Taleyinin sükanı sənin əlindədir. Əmin ol! Onu dram istiqamətində sürmə. Bir az gülsənə!.. Vallah bu dünya buna dəyməz! Bax, həyəcandan üzün çuğundur turşusuna dönüb. Özün haqqında fikirləş. Canına yazığın gəlsin. Mən səndən bir şey soruşum: Səlminin qıvırcıq qızılı saçları olan körpə doğmasını xərçəng xəstəliyinə tutulmasından daha üstün hesab etməzmisən?
– Etmərəm. Bu cür uşaq doğmağı Allah heç qismət eləməsin.
– Allah qismət edibdir artıq. Qızılı saçlı körpə doğulacaq. Onu oxşamaqmı daha yaxşıdır, qəzəbindən çatlamaqmı, bunu sən seç… Ona münasib bir ata axtarmaq haqqında birlikdə fikirləşəkmi? Əhəmiyyət vermə. Bax, dinlə məni. Sənə bir əhvalat danışacağam.
Lakin danışmadı, susdu. İkisi də başlarını çevirdilər. Aydın bir əlinin baş barmağını gicgahına dayamış halda digər barmaqları ilə alnını ovuşduraraq yanlarından keçib getdi.
O dəqiqə ayağa qalxan Məfharət analıq hissinin verdiyi bir həyəcanla oğlunun arxasınca qaçdı və bağırdı:
– Nə var, nə olub sənə?
Uşağın üzü solğun idi.
– Başım ağrıyır. Çox ağrayır. Bir saat əvvəl iki aspirin atdım, amma xeyiri olmadı.
– Bəsdir daha işlədin.
– İmtahan sabahdır. Riyaziyyatdan…
– Bəsdir. Riyaziyyat qədər daş düşsün müəllimlərinin başına. Bəsdir. Öldürəcəklər səni.
Bəsim uşağa tərəf getdi.
– Mən də elə onu deyəcəkdi… Bu da sənin üçün bir problem olub da… Görəsən, riyaziyyat qədər daşın böyüklüyü, ölçüləri nə qədər ola bilər?
***
Takaş kababının önündə birdən-birə susan Bəsim pərəstiş hissi ilə dolu bir səssizlik içərisində idi. Ət və yuxa ağzında əriyərək başgicəlləndirici dərman halına gəldikdən sonra mədəsinə deyil, qəlbinə gedirmiş kimi ona böyük eşqlərin sərxoşluğunu bəşx edirdi. Xidmətçi onun önündə sarı xallı bəyazlıqdan başqa heç nə qalmadığını görüncə yemək dolu qabı sol çiyninin üstündən uzatdı. Qaşlarını çatan Bəsim üçün günün ən ciddi anlarından biri idi. Qabını yenidən ağızbaağız doldurduqdan sonra etiraf etdi:
– Mən bu kababa aşiqəm.
Çılpaq bir qadının üstünə sərilmiş atlas yorğan kimi kababların üstündə parlayan yuxanın kəhrəba sarısını iştahlı baxışlarla yaladıqdan sonra əlavə etdi:
– Dünyada bundan daha gerçək eşq yoxdur. Yerdə qalan hər şey ədəbiyyatdır.
Məfharət gözucu Səmimə baxırdı. Ağabəyi çox yorğun görünürdü. Zərif və tutqun üzündə qaşları, gözləri, ümumiyyətlə, bütün cizgiləri kədərli idi. Kölgələnmiş gözlərinin ağıllı parıltısı hiss edilmədiyi üçün onu yalnız geniş, gərgin, aydınlıq və möhtəşəm alnı çirkin görünməkdən xilas edirdi.
Məfharət bu dəfə də Səlminə tərəf baxdı. Qızının da gözləri Səmimə zillənmişdi. Lakin şübhə üçün əsas vermirdi. Bəsim danışdığı zaman bütün süfrənin diqqətini özünə çəkən Səmimin müxtəlif mənalar verən xəfif qımıldanışı və susqunluğu Məfharəti qardaşının sözlərindən daha çox düşündürürdü.
Aydın da ikidəbir gözlərini böyük dayısının üzünə dikir, diqqətlə qulaq asırdı. Lakin rəngi qaçmış üzündə hələ də ağrı çəkdiyi hiss edilirdi.
– Başın yenə də ağrayır? – anası soruşdu.
Aydın gözlərini qırpmaqla təsdiqlədi. Barmaqlarını alnına tərəf aparıb geri çəkdi.
Səmim də ona baxırdı.
Uşaq astadan, az qala, pıçıltı ilə:
– Çox ağrayır, – dedi.
Bir narahatlıq xərçəngi sərt cizgilərə çevrilərək qaniçən ayaqlarını Məfharətin üzünə sancdı. Səmim başını bir az uzadaraq Aydını süzürdü.
– Nə olub? Soyuq dəyib, bəlkə?
Bəsim isə bu arada xidmətçiyə tərəf dönüb:
– Bəlkə, bu səhərki zeytunlara bir dəvətnamə göndərək ki, süfrəyə buyursunlar, – dedi.
Məfharət ağabəyinə cavab verdi:
– Xeyr. Riyaziyyat imtahanına hazırlaşır. Dünən gecə gec yatıb. Səhər də tezdən qalxıb. Hələ də ara vermədən çalışır. İstəmirəm. Qoy sinifdə qalsın. Elə deyilmi, ağabəy? Sən də de, rica edirəm.
Səmimin kədərli səsi təsdiq etdi:
– Təbii. Riyaziyyat insanın sağlamlığı qədər vacib deyil. Hətta insanların yüzdən doxsanına heç lazım olmur.
Bəsim ablasına işarə edərək:
– Zeytunları həbsə məhkum etməyin zülümdür. Şkafın açarını verərsənmi? – soruşdu.
– Bəsim, çox xainsən.
– O zeytunlardan ikicə dənəsini yesin, baş ağrısından əsər-əlamət qalmayacaq…
– İndi zarafatın yeridirmi?
– Qaş-qabağını sallamaqla baş ağrısı müalicə edilirmi? Açarlar hardadır, söylə.
– Bufetin sol gözündə.
Bəsim Səmimə tərəf döndü:
– Mən də elə bunu deyirəm də… – dedi, – insanların yüzdə doxsan doqquzuna riyaziyyat ancaq alış-veriş edərkən lazım olur… Onun kimsəyə xeyiri yoxdur. Lakin nə çarə! Təhsil deyilən şey həyatımızda on beş ildən artıq davam edən xəstəlikdir və məktəbdən qaçmaqdan başqa əlacı yoxdur.
Məfharət yerindən qalxdı, oğluna yaxınlaşdı və əlini onun alnına qoydu.
– Qızdırman var elə bil. Qalx, uzan istəyirsən. Yemək də yemirsən. İştahan yoxdur. Sonra yeyərsən, qalx.
Ana-oğul otaqdan çıxdılar. Heç danışmayan Səlmin dalğın baxışlarla bir müddət Aydının ardınca baxdıqdan sonra mızıldandı:
– Dünən də rəngi boğulmuşdu elə bil.
Bəsim önünə qoyulan zeytun qabına barmağını uzadaraq saydı:
– Bir, iki, üç, dörd… On bir… İndi hamısını yeyərəm. On birdən on çıxsan, sıfır qalar. Mənə elə bu qədər hesablama yetər.
Səmim qarşısına baxırdı. Birdən-birə yeməyi saxlayıb siqaret yandırdı. Səlmin də iştahsız idi.
Bir az sonra Məfharət gəldi və xəbər verdi: Aydının qızdırması 36, 8-dir.
– Çox qorxuram, – dedi. – İbrahim bəyin qızı beləcə miningit olmuşdu… Yəni… İmtahana çalışarkən.
Bəsim ağabəyinə baxdı:
– Semiranyada da məktəblər belədirmi?
Səmim ayağa qalxdı, eyvana tərəf iki addım atdı və baxçaya baxaraq cavab verdi:
– Orada məktəb yoxdur.
– Nədir, insanlar analarından alimmi doğulurlar?
Səmim qardaşına tərəf çevrildi və gülümsədi. Əlləri pencəyinin cibində idi. Süst halda dayanmışdı… Başı yüngülcə önə və sola doğru əyilmişdi. Ala gözlərinin şübhə və diqqət qarışıq cəsur, qürurlu baxışı incə dodaqlarının ətrafındakı şirin gülüşün verdiyi təvazökarlı hissini bir az da yumşaltmışdı. Onun istənilən şeyi başa salmağa razı olduğunı hiss etdirən bu halı insanda maraq oyadır və yaranmış səssizlik içərisində bütün diqqətləri öz üzərinə çəkirdi.
Qəhqəhə çəkib başını buladıqdan sonra, nəhayət ki, cavab verdi:
– Simeranyada hər səviyyədən olan insanlar üçün oxu salonları, laboratoriyalar, atelyelər, musiqi, teatr, kino və idman evləri var. İnsanlar hər yaşda bu cür məşğuliyyətləri davam etdirə bilirlər. Maraqlandıqları mövzu ilə bağlı özləri etüd hazırlayır və bunu öyrənirlər. Uşaqlar və gənclərə araşdırma metodlarını tədris edən bələdçi-müəllimlər var. Bunların vəzifələri öyrətmək deyil, öyrənmənin yolunu göstərməkdir. Çünki Simeranya pedaqogikası insanın bütün həyatı boyu öyrəndiyi şeyləri ancaq özü istədiyi zaman və öz tədqiqatları nəticəsində mənimsədiyini bilir. Köhnə dünyada, yəni Simeranyaya görə bugünkü dünyamızda məktəblərdə uşaqlara və yeniyetmələrə öyrədilən şeylərin müəyyən edilmiş qabiliyyət və ehtiyacları təmin etmədikcə həyatda heç bir işə yaramadığı başa düşülüb. Orada klassik məktəbdən əsər qalmayıb. Sinif, kürsü, dərs proqramı, nitq söyləyirmiş kimi dərs keçən müəllim və professorlar yoxdur. Diplom verilmir.
Bəsim bağırdı:
– Bravo! Lakin bunlar bizim dünyamız üçün qeyri-adi nəzəriyyələr deyil. Russodan bəri bütün yeni düşüncə sahibləri belə deyirlər də…
– Burada nəzəriyyə olan şey orada artıq həyata keçib.
Məfharət soruşdu:
– Necə olur axı, başa düşə bilmirəm. Sinifsiz, dərssiz, diplomsuz…
Böyük qardaşının yerinə Bəsim cavab verdi:
– Kifayət qədər bəsit məsələdir. İş həyatından daha böyük məktəb, təcrübədən daha böyük dərs, ehtiyacdan daha böyük müəllim, maraqdan daha böyük ustad, müvəffəqiyyətdən daha böyük diplom olarmı? Dünyanın və Türkiyənin indiki zamanda heç bir böyük zəngin adamı Ticarət Məktəbinin məzunu olmayıb. Bəziləri yazıb-oxumağı belə bilmirlər. Məşhur Amerika milyarderlərindən kimisi kundura rəngsazı, kimisi mağaza süpürgəçisi, kimisi də poçtalyon idi. Bizim Qaramanlı milyonerlərinin arasında ilk məktəb təhsili görən neçə adam var? Bir fikirləş… Sizə dünyaca məşhur bir yəhudi zəngini ilə bağlı əhvalatı danışmamışammı? Amerikada, anadan olduğu gün onun şərəfinə verilən ziyafətdə həmin bu milyoner ona vurulan təbrik teleqramını katibəsinə oxutdurarkən dəvət olunanlar qarşısında etiraf edir ki, oxumağı bilmir. Orada olanlar arasında Amerika sənayeçilərindən biri soruşur:
– Oxumaq bilməsəniz də, bu qədər uğur qazanmısınız… Əgər bilsəydiniz, görün necə olardı?!..
Yəhudi zəngin gəncliyində işsiz qaldığı haqda danışır. Tövsiyə məktubu əldə edib hamamxanaya üz tutduğunu, lakin oxumaq bilmədiyi üçün orada boş olan iş yerinə – katibliyə təyin olunmadığını da dedikdən sonra:
– Oxumaq bilsəydim, indi, aranızda olmaq şərəfinə nail olmazdım. Çünki hələ də hamamxanada katib işləyirdim! – deyir.
Bəsim ablasına doğru bir addım ataraq əlavə etdi:
– Bizim kimi miras sahibi olanlar üçün oxumaq bacarığı gecələr kitab mütaliə etmək, gündüzlər isə boşboğazlıq edərək özünü ağıllı göstərmək üçün lazımdır. Lakin yoxsulların bütün fəlakətləri əlifbadan başlayır.
Səlmin böyük dayısına baxdı. Səmim qıza tərəf çevrildi:
– Məncə, əsas məsələ mədəniyyət və ixtisasla bağlı bütün məlumatları ehtiyac və istedada görə hazırlamağın yolunu insana göstərməkdir. Bunun bütün mövcud vasitələrini ona təqdim etməkdir. Tədris proqramlarının əzici yükü altında əldən düşən uşaqların fərqli ehtiyac və istedada sahib olduqları nəzərə alınmalıdır. Tələbə dərs hazırlamaqdan və imtahana hazırlaşmaqdan öz şəxsi araşdırmalarına vaxt və enerji ayıra bilmir. Halbki ona əsl mədəniyyəti də, məsləklə bağlı məlumatları da bu şəxsi araşdırmalar verə bilər.
Məfharət soruşdu:
– Kiçik yaşlarda da mı?
– Təbii ki… Ömrü ən uzun olan vərdişlər elə kiçik yaşlardan başlayır da… Uşaq ikən Qalatada ayağıyalın dolaşıb siqaret satan Səfəroğlunun sonradan varlı sahibkarlar cərgəsinə qatılmasının səbəbi istehlakçının ehtiyaclarını hələ uşaq yaşlarından müşahidə etməyi öyrənməsindədir… O elə həmin illərdə bu ehtiyacları təmin etmək haqqında düşünməyə başlayıb. Məktəbə getsəydi, bu təcrübə və müşahidələrin hamısından məhrum qalardı.
Səlmin soruşdu:
– Bu məsəlı Simeranyada necə həll edilir bəs?
– Uşaqlar və gənclər istedadlarına görə günortadan sonra ayrı-ayrı məslək şöbələrində təcrübə keçirlər. Parazit deyillər. Böyüklərə yardım edir və köməkçi kimi çalışaraq öyrənə bildikləri qədər öyrənirlər.
– Sonrada istedadlarının istiqaməti dəyişsə, necə?
– O zaman peşələrini, ixtisaslarını dəyişmək onların haqqı olacaq… Bu istedadları təyin edən mükəmməl testlər var. Amma bundan daha çox onların iş həyatlarındakı davranışlarına diqqət edilir. Günortaya qədər və əgər istəyərlərsə, gecələr belə nəzəri araşdırmalar, tədqiqatlar apara bilərlər. Lakin bu işlərdə məcburiyyət yoxdur. Çünki o ölkədə insan hansısa bir maşın-adam, ya da avtomat deyil. Qabiliyyətini sərbəst şəkildə inkişaf etdirməsinə hər yaşda və hər məsləkdə imkan verilən mənəviyyat adamıdır. Şəxsiyyətdir.
Səmim diqqətlə qardaşına baxaraq sözünə davam etdi:
– Bəsimin dediyi doğrudur. Mən yeni heç bir şey söyləmirəm. Çünki bizim müasir tərbiyəçilərin hamısı da eyni qənaətdədirlər. Lakin köhnə dünyamızda köhnə məktəb konsepsiyası hələ də yaşamaqdadır. Bütün bu sosial struktur dəyişmədikcə yeni pedaqoji fikilərin tətbiq sahəsi tapılmayacaq. Russodan Kerşenş Teynerə, Con Dyuiyə qədər bütün pedaqoqların iki əsrə yaxındır ki davam edən çabaları mənasız olub. İnsanın özünün özü haqqında təhrif edilmiş konsepsiyasını dəyişdirən bir dünyaya möhtac qalmışıq. Dyui nə deyir? “Məktəb kitabları və dərsləri bizə başqalarının bilgilərini və kəşflərini göstərir… Guya bilgiyə doğru bizi ən qısa yoldan aparır. Həqiqətdə isə bu təhsil üsulu gerçəkləri və fikirləri anlatmaq əvəzinə bizə hazır məlumatları əzbərləməkdən başqa bir şey olmayan tutuquşuluq öyrədir”.
Uşaq zəkasının proqramlardakı süni təsniflərə və bölümlərə zidd inkişaf kursu izlədiyi məlum olduqdan sonra bugünkü məktəblərin zəka qəssabxanası olduğu artıq anlaşılıb. Lakin ideal təhsil…
Səmim gülümsədi və Bəsim bağıraraq sözünü tamamladı:
– Xeyr, – dedi, – əsl təhsil oradadır… Bax o zaman sən Talaş kababına aşiq olmaqdan qurtulardın. Çünki orada ikidəbir dəyişən təhsil sistemindən çox plovu ilə məşhur olan bir məktəbdə oxumaq məcburiyyətində qalmayacaqsann. Həzm şirəsini ikidə bir coşduran təsirlərdən uzaq yaşayacaqsan və mənəvi dünyan daha çox formalaşacaq. Köhnə dünyamızın bütün yeni tərbiyəçiləri bu səmimi, bu gerçək və yüksək mədəniyyəti bugünkü məktəblərin verə bilməyəcəyi məsələsində həmfikirdirlər. Çünki hamısında təhsil basqı, zorlama, heyvan yetişdirmə və insanları ağızlarına qədər doldurma üsuludur. Sənin kimi ağıllı insanlar belə talaş kababına qarşı hiss edilən eşqdən daha gerçək bir sevgi olmadığına inanıblar. Lakin bəziləri hələ də bunun fərqində belə deyillər. Sən isə bildiyin və etiraf etdiyin üçün çox sevimlisən.
Bəsim udqundu və ağzını marçıldada-marçıldada cavab verdi:
– Vallah, abi, haqqın var. Düşüncələrinin ikisi də doğrudur. Mən bir sevimli heyvanam və bugünkü talaş kababı əsl möcüzə idi.
Məfharət Aydının necə olduğunu yoxlamaq üçün otaqdan çıxmaq istəyirdi. Lakin iki qardaş arasındakı bu münaqişəni hər zaman görmək mümkün olmadığı üçün oradan ayrıla bilmirdi.
Səmim kresloda oturmuşdu. Bəsim isə əli ilə qarnını sığallaya-sığallaya daxilindəki həzmsizliyin keçməsinə çalışırdı. İkisinin də üzündən yorğunluq yağdığını görən Məfharət:
– Dayanın, – dedi, – gedim Aydına bir baxım, gəlirəm. Söhbətiniz çox maraqlıdır. Mən gələnə qədər heç nə danışmayın.
Ablası çıxan kimi Bəsim Səmimə yaxınlaşdı. Dizlərinin üstündə qoyduğu bir jurnalı vərəqləyən Səlminə gözucu nəzər yetirdikdən sonra pıçıltı ilə soruşdu:
– Öz aramızda qalsın, amma… Sən hələ də platonik eşqə inanırsanmı?
Səmim, ola bilsin ki, bu sualı eşitdiyi, ya da sezdiyi üçün dizlərinin üstündəki jurnalı yerə ataraq səssiz və sürətli addımlarla yaxınlaşan Səlminə baxdı və cavab verdi:
– Platonik dedikdə nəyi nəzərdə tutduğunu bilmirəm, lakin cinsi təbiətimizi aşağıda və uzaqda qoyan yüksək mənəvi dəyərlər sistemi içində bir eşq olduğuna inanmıram. Nə cinsiyyət, nə mənfəət, nə də qürur ilə əlaqələndirilməsi mümkün olmayan bir eşq…
Bəsimin heyrəti təbii idi.
– Qəribıdir, – dedi, – ikimizin də bədən quruluşlarımız fərqli olduğu üçündürmü, ya nədir, bilmirəm… Amma mən başımı nə qədər işlətməyə çalışsam da, yenə də heç cürə sənin kimi düşünə bilmirəm.
– Bəlkə, iki ay ərzində ciddi bir pəhrizə riayət edəsən? Bax o zaman eşq haqqındakı fikirlərin dəyişər…
– Heç zənn etmirəm… Amma düzünü deyim ki, getdikcə yeməklərə qarşı məhəbbətimin artmasından qorxuram. Pəhriz bu eşqi ancaq gücləndirə bilər…
– İlk vaxtlar üçün, bəlkə də, belədir. Lakin az yeməyin bədənə verdiyi yüngüllük, ağıla verdiyi çeviklik və dərinlik səndə zövqlərin məhvərini dəyişdirə bilər… Bax bu mümkündür.
Bəsim belə bir inqilabın baş verməsində maraqlı olmadığını söyləyəcəkdi… Lakin birdən-birə bacısının qulaqlarını cırmaqlayan səsini eşitdi və yerindən sıçradı. Qadın bağırırdı:
– Yatır, yatır, çox dərman içib, ona görə… Halı heç xoşuma gəlmir. Yuxuda diksinir. Qaşları çatılıb, üzünü də büzüşdürüb.
Ablasına sözlərinin mənasından daha çox tonu ilə sükut təlqin etmək istəyən Səmim şəfqətlə dolu asta bir səslə:
– Qoy yatsın bir az, – dedi, – axşamtərəfi bu barədə düşünərik.
Məfharət Bəsimə, sonra Səlminə baxdı, qızının Səmimdən ayrılmayan düşüncəli gözlərində şübhəyə, qəzəbə, marağa bənzəyən qəribə ifadələr uçuşurdu. Anası ondan gözlərini ayırmırdı. Səlmin isə ona diqqət edildiyinin fərqinə varmayacaq qədər dalğın idi. Bəlkə, bir qədər əvvəl haqqında danışılan məsələləri də eşitməmişdi?! Kipriklərini ağır-ağır qırpılırdı.
Səmimə yaxınlaşdı və dayandı. Oyanmaq istəyirmiş kimi başını silkələdikdən sonra anasına tərəf baxdı və Səmimdən soruşdu:
– Dayı, dünən gecə harada idiniz?
Bu sual Məfharətin bir saatdan bəri başqa məsələlər arasında yatıb qalmış şübhəsinə xəncər kimi saplandı. Qadın yerində sıçradı və Bəsimə baxdı. Qardaşı da heyrətlə qaşlarını yuxarı qaldıraraq yanakı-yanakı Səlmini süzdükdən sonra böyük qardaşının cavabını gözləməyə başladı.
Səmimin dodaqları sanki kilidlənmişdi və dodaqlarının hər iki tərəfində həyəcanı geriqovan enerjinin təsiri görünüb yox olurdu… Öz məhrəmliyinə qarşı bu təcavüzün Səlmin tərəfindən edilməsinə heyrətlənmək əvəzinə Səmimin həddindən artıq sıxılması Bəsimin də şübhəsini artırdı. Məfharətin qardaşı heyrətini gizlətmək üçün gözlərini bir nöqtəyə dikərək qarşısına baxırdı: “deyəsən, köşkdəki payımı itirəcəyəm”.
Səmim qıza cavab vermədi. Astaca yerindən qalxdı və baxçaya tərəf getdi. Üzü qıpqırmızı qızaran Məfharət Səliminin qolundan yapışdı:
– Bir az mənimlə gəlsənə sən! – dedi.
Qızın da üzü qızarmış, çiyinləri birdən-birə boşalaraq aşağı sallanmışdı. Onun müqaviməti uzun müddət davam etmədi. Anasının əlindəki enerji qalib gəldiyi üçün arxasınca düşüb böyük salona keçdi. Bəsim də ablasının canavarlaşdığını görüncə onların dalınca getməyə cəsarət edə bilmədi.
Ana-qız böyük salona getdilər. Məfharət pəncərəyə ən yaxın olan kreslolara qədər irəlilədi və qızına işığın qarşısındakı yeri göstərdi:
– Otur bura görüm!
Səlmin ağır-ağır üsyandan itaətə keçdiyini bəlli edən bir silkələnmədən sonra, nəhayət ki, əyləşdi. Anası da oturdu. Bədəni tir-tir əsirdi. Bağırmaq istəyində olduğu halda səsini alçaldaraq boğula-boğula:
– Bilirsən, – dedi, – mənim anam da, atam da albandırlar. Yanyada bir gün anam bacımı boğurdu. Danışmışam da sənə neçə dəfə… Mən qurtardım qızı onun əlindən. Əslində, o zaman belə bir ağır məsələ də yox idi. Rəsmi dairələrdə yazışmaları qeydə alan bir katib vardı… Bacım onunla sevişir deyə dedi-qodu çıxmışdı. Bax biz belə tərbiyə almışıq. Üzümə bax… Görürsən, qıpqırmız qızarmışam? Təzyiqim, kim bilir, nə qədər yüksəlib… Bir yerimə vuracaq… Vallah əlimdən bir qəza çıxacaq. Səlmin, halım çox pisdir. Bir gecə yuxuda ikən qanını tökərəm sənin. İnan mənə… Çox pisəm. Mənimlə açıq danışacaqsan. Başa düşdünmü? Çox açıq.
Məfharət qızına baxdı. Səlminin çənəsi inadı tutduğu zamanlarda olduğu kimi boynunun ətini qabardacaq qədər geri çəkilmişdi. Görünməyəcək qədər nazilən dodaqlarının ucunda iki çökəklik yanlara doğru uzanaraq ağzını daha da böyük göstərirdi… Qaşları çatılmışdı… Gözləri donuq-donuq baxırdı.
Qəzəbinin son həddinə çatan Məfharət dişlərinin arasından:
– Cavab versənə, – deyə fısıldadı.
Səlmin əvvəlcə zərif bir hərəkətlə başını arxaya doğru atdı, sonra dodaqlarını irəli uzadaraq büzdü:
– Belə danışacaqsansa, cavab verməyəcəyəm.
Məfharət səsini yüksəltdi:
– Necə danışmalıyam bəs? Desənə mənə…
Səlmin cavab vermədi.
Anası iki yumruğunu da sıxaraq yuxarı qaldırdı və ona doğru əyildi:
– Söyləyəcəksən mənə, eşidirsənmi? Deyəcəksən! Boğaram səni, anlayırsanmı? Vallah, boğaram. Özümü də quyuya ataram sonra. Söyləyəcəksən.
Səlmin başınını önünə əyərək ayağının altındakı səccadəyə sual verirmiş kimi:
– Nə söyləyəcəyəm? – soruşdu.
Anası qəzəbli üzünü ona bir az da yaxınlaşdırıb güclə eşidiləcək qədər boğulmuş səslə soruşdu:
– Nə zamandan bəridir bu? Nə zaman fərqinə vardın?
– İki ay əvvəl.
Məfharət böyük bir heyrət içərisində geri çəkildi:
– İki ay?! Bir az gözlədim ki, bəlkə, səhv edirəm… Saniyənin ablasının yanına getdim… O da gözləməyimi tövsiyə etdi.
– Şükriyyə həkimin yanınamı? Ay indi ağlımı itirəcəyəm! O bilirmi yəni?
– Bilir.
Məfharət ağır bədənini hansı tərəfə yıxmaq istədiyini bilmirmiş kimi bir az çırpındıqdan sonra təkrarladı:
– Ağlımı itirəcəyəm!
Səlmin isə heç yerindən qımıldanmır, boğuq səslə asta-asta danışırdı:
– Keçən həftə müayinə etdi. Artıq şübhə yeri yoxdur. Yəni dəqiqdir…
Məfharət iki əlinin də baş və işarə barmaqlarını əqrəb qısqacları kimi qıvıraraq Səlminin boğazına doğru uzatdı:
– De, tez ol de görüm, kimdəndir?
Qız çevik bir hərəkətlə yerindən sıçradı və ayağa qalxdı… Bu təzyiqdən gərginləşdiyi üçün yumruqlarını sıxıb irəli uzadaraq bağırdı:
– Onu heç vaxt öyrənə bilməyəcəksən! Eşidirsən? Heç vaxt!
Anası da yerindən qalxacaqdı… Hətta dikəldi də… Amma rəngi sapsarı saraldı və yenidən kresloya çökdü.
Salondan çıxan Səlmin yemək otağına keçdi, aynabəndin qapısında söhbət edən dayılarına yaxınlaşaraq:
– Anam salonda özündən getdi, – dedi və bağçaya doğru enən pilləkənlərlə ağır-ağır aşağı düşməyə başladı.
***
– Abla, ablacığım, görürsən, həyatın təhlükə altındadır. Beyninə qan sıza bilər, ürəyin dayana bilər, hər şey ola bilər. Ürəyin getmişdi… Hələlik təhlükə keçdi. Qan beynindən çəkildi. Üzünün rəngi yavaş-yavaş yerinə gəlir. Bayaq yemək otağında qıpqırmızı qızarmışdın. Vallah, qorxdum, arxanca gələ də bilmədim. Bu qədər qanqaraçılığa, əsəbə dəyməz axı. Bu dünya belədir də… Qəbul edəcəksən… Başqa çarə yoxdur. Bu qarışıq iş də düzələcək, amma bir tərəfli iflic keçirsən, o düzələn deyil. Səbirli olmaq lazımdır, abla. Bir dərindən nəfəs al görüm… Oooooh… Ürəyini buz kimi saxla… Hər şey düzələcək… Düzəlməlidir də. Söz verirəm sənə. Görəcəksən, şübhələrin mənasızdır. Bax, abim yenicə tikdirdiyi kostyumu geyinib getdi. Səlmin isə öz otağındadır… Dalınca getmədi ki… Bu məqamlara diqqət yetirsənə… Nə olub? “Dünən gecə harada idiniz”, – deyə soruşduğu üçün hər şeydən şübhə edirsənsə, bu dünya sənin üçün cəhənnəmə dönər. Əgər elə də olsa, yenə də qəbul et. Qəbul et, o zaman rahatlaşacaqsan. Bu qız, əlbəttə ki, nələrsə fikirləşir. Uşaq deyil o… Özünə nə qədər hakim ola bilir, necə təmkinlidir, hamımız şahidik. Onun ağlına şübhənmi var sənin? Cin kimidir, maşallah… Fikir versənə bir… Ətrafda kimsənin xəbər tutmasına imkan verməz, narahat olma. Amma sən bu cür hay-həşir salsan, özündən getsən, əvvəlcə elə evin içindəkilər xəbər tutacaqlar… Hasibə nə olduğunu başa düşsə, bəsdir də… Ondan sonra bütün qonum-qonşu, bütün qəsəbə, bütün ətraf, hətta bütün İstanbul eşidəcək. Radio dalğası kimi olma. Bu dünya o tez-tez qoxladığın limon var ha – ona bənzəyir. Yuvarlaq və turş… Çox sıxmaq olmaz, dadı qaçar. Ya da… Şəkər qarışdırmaq lazımdır. Oğlana görə də üzülmə. Abim İstanbuldan qayıdanda kənddən Səbri həkimi də götürüb gələcək. Ağlına o dəqiqə pis şeylər gətirmə. Miningit belə başlamır… Bu xəstəlik elədir ki, xəstənin gözləri işığa baxa bilməyəcək vəziyyətə düşür. Nasazlıq daha çox olur. Baş ağrısı göz açmasına aman vermir… Adamı qışqırdır… Əla! Bax, rəngin artıq özünə qayıdır. İstəyirsənsə, qalx, yenə gedək abimin dəftərini qarışdıraq. Bu dəfə vaxtımız çoxdur. Simeranyada bir az dolaşıb hava alarıq.
***
“Nə qədər zaman keçdi, bilmirəm. Qüllədə yaşıl işıq yandı və qısa bir müddət ərzində yelkənlimiz sahilə yaxınlaşdı. Burada bina əvəzinə hava meydanı kimi geniş bir sahə vardı. Yer asfaltdan daha hamar, kauçuk kimi yumşaq bir maddədən idi. Yenicə ütülənmiş yataq örtüyü kimi səliqəli və təmiz… Bələdçimizin hissli və yerə hər toxunuşunu zərif qıvrılmalarla bəlli edən çılpaq ayaqları bir rəqsin yaşatdığı nəşə içərisində…”
***
“Eşqdən başqa hədəf arayan bir sevginin, əslində, özünə xəyanət etdiyini ona başa sala bilmirəm. Onun bu inadı öz zəifliklərinə qarşı qaldırdığı üsyanın bəhanəsinə bənzəyir. Əgər belə deyilsə, başqa birinin xəyalı və ya reallığı ilə mənim aramda yaşadığı tərəddüd hissinin üstünə çökmüş qalın bir duman pərdəsidir… Bu məqamda danışmır. Əgər belə bir tərəddüdü yoxdursa, deməli, büründüyü bu sirr pərdəsi altında öz hüdudsuzluğunu xəyalət halına gətirmək istəyir”.
***
– Bəsim, bu hissələrini oxuma. Bir hadisə, bir ad, bir dəqiq şey yoxdurmu, onu axtar.
– Dayan bir, abla. Tələsdirmə məni. Vaxtımız çoxdur. Tarix də qoymayıb.
***
“Ən çox düşündüyümüz kəlməni bizi ən az işlətməyə məcbur edən qürurumuzu aldatmaq üçün sevmək felinə sözdən başqa ifadə şəkilləri axtararıq. Məsələn, dünən o, stol arxasında yerlərimizi dəyişdirməyimizi istədi. Başqa bir stol arxasında oturmuş gözəl bir qadının tam qarşımda, mənimlə üz-üzə oturmasına dözə bilməyəcəyini hiss etdirdi. Mənsə onun başının ağrısını keçirmək üçün aspirin almaq məqsədilə qarsonu yollamaq mümkün olduğu halda aptekə şəxsən özüm gedib gəldim”.
“Gözləri, gözləri… Onu anadan olduğu gündən mənə sıx-sıx bağlayan, ən yaxın qohumdan belə daha yaxın adam münasibətini qat-qat aşıb keçən və ruhlarımızın doğmalığı hissini bir andaca oyandıran baxışlarında özümü nə qədər də tez-tez axtarıb tapıram. Onun varlığını mənim var olmamın əsas şərti halına gətirən bu ayrılıq duyğusunda görmə təəssüratıtək mərkəzdə birləşən iki gözün bir-birinə bərabər olmasına bənzəyən funksiya birliyi var”.
***
Məfharət dəftərin üstünə doğru əyilərək bağırdı:
– Gördünmü, Bəsim? Anladınmı indi? “Ən yaxın qohum”, – deyir.
– Xeyr, abla. Bu, bir bənzətmədir. “Ən yaxın qohumdan daha yaxın”, ֪– yazıb. Bu, bir ifadə şəklidir.
– Yox, deyil. Məsələ tam aydındır. Oxu. Bir az da oxu, görəcəksən.
***
“Anadan olduğu gecəni xatırlayıram. Telefonla xəbər verdilər… Hələ telefon dəstəyini yerinə qoymağa imkan tapmadan dəli bir şübhə dənizi dalğalanaraq otağıma soxuldu və məni öz ağuşuna aldı. “Ola bilməz, – dedim, – ola bilməz!” Anasının etirafları belə məni inandıra bilmirdi! Ola bilməz!”
***
– Gördünmü, Bəsim? Necədir, xatırlayırsanmı? Mən xəstəxanada doğdum Səlmini… Abim isə evdə idi. Ona zəng edib xəbər verdilər.
– Amma o bir etirafdan bəhs edir. Səndə belə bir etiraf olmuşdumu?
– Canım, o sözgəlişi deyilmiş sözlərdir. Nə demək istəyir ki? Başa düşülmür. Oxu görək. Oxu anlayacağıq. Vallah mənim haqqımda danışır.
***
“Hər zaman, hər zaman məni utandıran yaş fərqinin mövcud deyilmiş kimi əhəmiyyətsiz olduğunu söyləyərək nəzakətli olmağa çalışdı… Yalnız bu nöqtədə zalım deyil o. Bu utancımın ümidim üçün bir təhlükə olduğunu bilir və onu azaltmağa çalışır”.
“Görüşümüzə hər gəlişində bir yığın qəribə hərəkətlər edir… Görüş dəqiqələri yaxınlaşdığı zaman tutqun salonda gözlərim giriş qapısının yaylı qanadları üzərində parlayan buzlu şüşələrə dikilib qalır. Küçədə gəzənlərin kölgələri bu şüşələrin üzərində uzanıb-qısalmaqdadır. İçəri girən adamın kölgəsi getdikcə böyüyərək, sonra da yavaş-yavaş öz əslinə bənzəyərək yaxınlaşır. O deyil! Fəqət səhv etmiş olmaq ehtimalının yalvarışı içərisində birdən-birə açılan qapıya tərəf baxıram: yenə də o deyil! Gözlərim buzlu şüşələrin üstündədəki yuxu kimi təsvirlərə dalıb gedir. Donuq parıltılar, tutqun şəkillər, qeyri-müəyyən işartılar bir-biri ilə qovuşur… Uzun, uzun, çox uzun zaman keçir… Əslində, bəlkə də, bir neçə saniyədir… Lakin saatlar qədər uzanır. Saysız-hesabsız ola biləcək sürprizləri ilə görünüb yox olan kölgələrin heç biri yaranma və dağılma anlarında onun şəklini yarada biləcək bənzərliklər daşımır… Bu kölgə də o deyil… Qapı açılır, bağlanır… Qadınlar, qəhqəhələr, qarsonlar bir-birinin ardınca içəri girib-çıxırlar. Mən böyük salonun qaranlıq bir küncündə hər görünən adamın bağışladığı xəyal qırıqlığını getdikcə daha sürətlə döyünən qəlbimdə həzm etməyə çalışaraq gözləyirəm… Gözlərimi buz tutmuş şüşələrdən çəkmirəm. Uzun, uzun, çox uzun anlar bir-birini əvəz edir. Saata baxır, ayağa qalxıram. On dəqiqə də keçdi. Gəlməməsi ehtimalına haqq qazandıra biləcək bütün fəlakətləri ağlıma gətirsəm də, gecikməsini təbii göstərə biləcək bəhanələrin heç biri qorxunc reallığı izah edə bilmir. Onun gəlməsindən başqa mənə şəfa verəcək heç bir şey yoxdur. Gəlməzsə, yer üzündə mənim başımı qata biləcək heç bir gözəl, canlı və maraqlı hadisə ağlıma gəlmir… Bu ümidsizlik dəhşəti içərisində yerimdə əyləşir, gözlərimi buz tutmuş şüşələrin yarıqaranlıq fonunda oynaşan tale parıltılarına dikirəm”.
“Nəhayət, budur, o… Onun kölgəsi… Heç aldanmadım indiyə qədər… Yenə də yanılmamışam… Şüşənin üstünə düşək əksi böyüməyə başlayır. Odur… Bu dəfə mütləq odur. Lakin gözlərimin gördüyü rahatlığa mənən də qovuşmaq üçün qapının heç bir hərəkətini gözdən qoymamağa çalışıram. Əvvəlcə, kiçik bir aralıq açılır… Sonra onun əli, biləyi və mavi geyiminin qolu görünür. Yerimə mıxlanıb qalmışam. O mənim görüş bucağıma daxil olan kimi məkanın içərisində açıq-aydın görünür… Necə əzəmətli olduğunu ona sezdirib qürurunu yolundan azdırmamaq üçün ruhumun kəpənəklərini sakitləşdirib yerə endirirəm: qarşıma baxıram. Ancaq yaxınlaşdığı zaman başımı qaldırıram. O mənim üzümə deyil, heç bir şey görmürmüş, ən əsası, məni görmürmüş kimi sağ və sol tərəfə baxmaqdadır. Özümdə təbii olduğunu düşündüyüm hiss coşqunluğunun onda olduğunu bilsəm, bunu ona bağışlamaram. Çünki görüş anının ən böyük ümidlər və qorxularla dolu olan həyəcanı onun üzündən mənim üstümə bir eşq şəlaləsi kimi tökülməlidir.
Lakin üzü nə qədər donuqdur. Sanki onu istəyinin əksinə gedərək tale özü itələyib mənim yanıma gətirmişdi. Addımlarında nə qədər ağırlıq var!.. Hər an geri çevrilib çıxıb gedəcəkmiş kimi bir təəssürat yaradan bu istəksizlikdə, bəlkə də, iradəsini əldən salan bir zəhmət, gizli tutulan müdhiş bir həyəcan gizlənib… Lakin bu “bəlkə”lər o anın sevincini bulandıran, ona kölgə salan qorxunc etibarsızlıqdan başqa bir şey deyil…
Yaxınlaşır. Yerimdən qalxıram. Başını aşağı salaraq, gözlərini qarşısına dikərək əyləşir. Baxışlarım ona zillənib. Bu fərq iki cinsin təbiəti, yoxsa hislərimizin dərəcəsi ilə bağlıdır? Görüş anının ilk müəmması budur”.
“Üzümə baxır. Gözləri həm boşdur, həm də müxtəlif mənalarla dolmuş kimi gülümsəyir… Lakin bu da dəqiq deyil. Gec gəlməsini gündəlik həyatın bəsit maneələri ilə izah edərkən səsinin təbiiliyi aramızdakı münasibəti adi ruh təmaslarının sadəliyi içinə salır”.
***
– Aman, Bəsim!
– Qoy görək… İmkan ver oxuyaq da… Bir neçə dəqiqə içində aləm bir-birinə qarışır. Qəzetdə Üçüncü Dünya müharibəsinin başladığını oxusam, bəlkə də, abim qədər həyəcan hiss etmərəm. Sən heç aşiq oldunmu, abla?
– Təbii ki, oldum… Fazilə dəli kimi vurulmuşdum.
– O zaman bu cür həyəcan keçirmisənmi heç?
– Aaaa… Əlbəttə… eynilə… eynilə… Axşamlar evə gələcəyi saatlarda mən də belə olurdum…
– Çox qəribədir....
***
“– Necəsiniz?
– Mersi, siz?”
***
– Abla, mən qalib gəldim.
– Niyə?
– Bir-birlərinə “siz” deyirlər. Ağabəyim Səlminlə belə rəsmi danışmır.
– Əşşi, o elə-belə, …
– Xeyr, əfəndim.
– Vallah, billah, naz xatirinə elə danışıblar… Mən ərimə hər kəsin içində “sən” deyərdim, tək qalanda isə “siz”… Rəsmiyyət hər kişinin qürurunu oxşayır… Həm də onu hərəkətə gətirir… Aradakı məsafəni çoxaldır.
***
“– Dünən gecə gözümə yuxu getmədi.
– Niyə?
– Yaşıl məsələsinə görə…
– Yaşıl?
– Xatırlamadınızmı? Maşının yaşılını bəyənməmişdiniz.
– Xatırladım.
– Yaşıl rəngi heç vaxt sevməmisiniz?
– Sevmirəm.
– Səkkiz ay əvvəl isə sevirdiniz.
Kiprikləri çırpındı.
– O yaşıl başqa… Badamı ilə tirşe10 arasında bir tondur. Çox sevirəm onu, amma maşındakı yaşıl deyildi”.
“İzah mükəmməldir, – gülümsədim. Dünən gecə bu nüansı nə üçün qaçırmışdım? İçimdəki müxalifətin oyunudur bu… Qəlbə qarşı çıxan bu müxalifətin ağıldan və qürurdan qaynaqlandığı düşünülür. Məncə, bu, qəlbin özünümüdafiəsidir. Sevgilidə qeyb olmamaq üçün nifrət etməyə səbəb axtarır, tapa bilmədikdə də özü yaradır. Bax beləcə, özünü aldatdığını anlayınca utanır və ona daha çox bağlanır. Öz yalanlarını özünə bağışlaya bilməyən qəlbin özünə verdiyi cəza…”
“Aşiqlərə bir xəbər vermək istəyirəm. Qəlbin bütün məsələləri yalnız qəlbdə həll edilir. Çünki bir hissin öhdəsindən yalnız başqa hiss gələ bilər. Ümidsiz eşqin əks zəhəri nifrətdir. Fikirlər isə yalnız bu müqavimət hislərini yaradan təhrik və təlqin ünsürləridir”.
***
“Əlini öpdüm.
– Bəlkə, sevgilinin böyük təsiri altında olduğumuz üçün, yaxud bəlkə də… Onunla danışarkən sürətlə dəyişən təsir məqamları içində diqqətimizi yalnız bir nöqtə üzərində cəmləşdirdiyimiz üçün qavaraya bilmədiyimiz təfərrüat ondan ayrılar-ayrılmaz yeni bir məna işığı altında görünməyə başlayır.
Onu yaşadığı küçənin tinindən ötürüb geri qaydarkən birdən-birə xatırladım: səkkiz ay əvvəl sevdiyim yaşıl rəngin bir nümunəsini ona göstərmək üçün axtararkən gözlərim əlindəki şeir kitabının üz qabığına sataşmışdı. Daha doğrusu, orada əks olunmuş çizgiyə… Bu, badamı ilə tirşə arasında bir ton deyildi. Maşının rəngi ona daha yaxın olardı… O da o vaxt zövqümü dəstəkləmişdi.
Bunu xatırlayınca məsələ daha əhəmiyyətli rəng qazandı… Az qala, bütün düşüncələrimi qəsb etdi. Başa düşdüm ki, kipriklərinin çırpındığı an içində ildırım sürətilə işləyən yalan industriyasının bu “ton” izahını dərhal axtarıb tapıb. Ürəyimdə kədər uğultuları baş qaldırdı. Qatarda yanımda əyləşmiş Ələddin bəyin danışdığı əhvalatları…
***
– Mən uddum, abla, mən uddum. Bax, qızı küçənin tinində qoyub. Özü isə qatara minib. Deməli, fərqli yerlərdə yaşayırlar.
– Səlminin bəzən İstanbulda, həftələrlə yengəsinin yanında qaldığını yadından çıxarırsan axı… Təbii ki, məhz o zamanlarda görüşməyə üstünlük verəcəklər.
– Sənin öhdəndən gəlmək mümkün deyil. Qərarını vermisən də artıq… Oxuyaq, görək nə olur.
***
“Artıq dinləmirdim. İzah edərkən niyyətim yaxşı olsa belə, məni incitməmək üçün dediyini güman etdiyim bu yalan şübhələrimi daha da artırırdı… Yalan sevdası vardı ürəyində… Bu isə ən qorxunc inamsızlıqdan belə betər idi. Onun söylədiyi yalanın bir rəng vasitəsilə gizlədildiyindən əmin olmaq mümkün deyildi. Aramızdakı bütün fikir və zövq münaqişələrini xatırlamaq lazım gəlirdi.
Lakin Ələddin bəy nə dərəcədə diqqətli olduğumu anlamaq üçün danışdığı əhvalatların mənə olan təsirini arayan suallar verirdi. Kəndə çatana qədər onun məni rahat buraxdığı çox qısa anlar içində bu münaqişələrdən bəzilərini xatırladım. Lakin onlar haqqında çox düşünə bilmədim. Evə gəlincə süfrədə Bəsimin boşboğazlıqları və Məfharətin son günlərdə məni həddindən artıq göz dustağı edən və bir an belə gözdən qoymayan baxışları rahat düşünməyimə imkan vermədi. Yeməkdən sonra otağıma çəkildim”.
“Bu dəftərdəki ilk xatirələrimi oxudum. Onların arasında diqqətimi çəkən birinin üzərində dayandım. Bir yaz axşamı, Möhürdardan dənizi seyr edərək Kadıköy istiqamətində gəzərkən onunla birlikdə alçaq səslə bir musiqi mızıldanmışdıq. O vaxt bir neçə anlıq dayanmış: “Ah, nə gözəldir!” – demişdi. Onda mən bu həyəcanın sol tərəfimizdəki dənizdə salxımlanan qürubun narıncı rəngindənmi, söylədiyimiz havadanmı gəldiyi haqda xeyli fikirləşdim. Amma heç bir şey soruşmadım. Təxminən on gündən sonra – xatirələrimə, adətən, bir tarix yazmıram – boğazda bir dəfə də gəzdiyimiz zaman bu havanı yenə də dodaqaltı mızıldandım… Bax bu məqamda ondan heç gözləmədiyim bir diqqətsizlik gördüm. O, bu duyğu dolu anları məhv edən əhəmiyyətsiz bir şey soruşdu. Mən də Möhürdardakı həyəcanının daha çox qürub mənzərədən qaynaqlandığı qənaətinə gəldim. O vaxtlar kiçik bir kədər hissi ilə diqqətimi çəkən bu detalı yanlış mənalandırdığımı anladım. Yaşıl məsələsi qədər olmasa da, hər halda, bu da bir hiss yalanına bənzəyirdi”.
“Bu seriyaya daxil olan aldanmalardan ibarət bir ümid boşluğu və təhlükələr haqda düşünməyə başlayınca getdikcə içimdə daha da dərinləşən kədər hissi ilə çarpayıma uzandım. Onunla iki gün sonra görüşəcəkdik. Onun izahını tələb edən ehtiyac hissinin iki saat belə dözməyə səbri yox idi. Evə zəng vurmaq haqqında düşünürdüm. Əgər dəstəyi özü qaldırmasa idi, başqaları səsimi tanıyacaqdılar”.
***
– Gördünmü, Bəsim? Mən sənə demədimmi? Səlminin yengəsinin də evində telefon var.
– Yalnız oradamı telefon var?
– Diqqət et, “ev”ə deyir, “evinə” demir. Bu ifadədə aralarındakı yaxınlığın daha çox olduğu hiss edilir, elə deyilmi? Özünün də qohumu olduğu bir evdən söhbət gedir…
– Hə… Sənin də ağabəyimdən bir fərqin yoxdur. İynə ilə quyu qazırsan.
– Oxu, oxu, özü də görəcəksən. Axır-əvvəl mən deyənə gələcəksən…
***
“Fikrimi dəyişdim… Gözlərimi qapadım. Simeranyada belə bir məsələnin nə dəyəri ola biləcəyi haqqında düşünməyə başladım. Qeyd dəftərçəmi açdım. Elə birinci cümlədəncə aramızdakı bütün mübarizənin mahiyyətini başa düşmüşdü”.
“Sizi eşq institutuna aparacağam, – dedi, – orada “qədim dünya problemləri” şöbəsi var. Sizin problemləri bilirlər və hər şeyi izah edərlər”.
Bələdçim məni küçələrdən sonra xüsusi olaraq izah etmək istədiyim yepyeni bir üsulla keçirdi. Bir bağçanın içərisində tamamilə fərqli memarlıq üslubunda tikilmiş böyük binaya girdik. Birinci mərtəbədə, kiçik və boş otaqda böyük, rahat kreslo var idi. Bələdçim mənə:
– Sizi indi tək qoyacağam, – dedi, – bu kresloda rahatlanın, gözlərinizi qapayın, sizi narahat edən məsələ haqqında hündürdən danışa-danışa eyni zamanda da düşünün. Yanınızdakı qurğu səsinizi qeydə alacaq. Sonra ayağa qalxın və çölə çıxın. Mən dəhlizdə gözləyəcəyəm. Sabaha qədər probleminiz araşdırlacaq. Sonra sizi çağıracaq və problemin nədə olduğunu izah edəcəklər.
Ertəsi gün eyni binada, başqa bir otaqda məni qəbul edən yaşlı, ciddi və sevimli bir adam bələdçimin tərcümə etdiyi bu sözləri söylədi:
– Məsələniz araşdırıldı. Tipik haldır. İnstitutumuzun “qədim dünya problemləri” bu cür bir çox müşahidələr aparmış, müxtəlif faktlar toplamışdır. Hadisəni sizin psixoloqlarınızın elədiyi kimi, sadəcə, elmi cəhətdən və psixologiyanın işığında aydınlaşdırmağa imkan yoxdur. Qədim dünya elminin ən böyük xətalarından biri də “bütün”ü gözdən qaçırdıqları üçün heç bir hadisəni əsaslı və doğru izah edə bilmədiklərini anlamamasıdır. Simeranya elmində “fiziki hadisə”, “bioloji hadisə”, “sosial hadisə” deyə bir-birindən ayrı hadisələr seriyası yoxdur. Bu hadisələrin hamısı “bütün”ün işığı altında aydınlaşdırılır. Bir şeyin içərisində hər şey mövcud olduğu üçün bir məsələ başqa məsələni öz daxilində daşıyır. Məsələn, insan ruhunu anlamadan atomu izah etmək mümkün deyil. Dalğa mexanikası ilə həzm funksiyası, yaxud öskürəklə göydə ulduzun düşməsi arasında sıx əlaqələr var və bunlar böyük var olma prosesinin fərqli görüntüləridir. İnstitutumuz eşq hadisələrinə aid müşahidələri toplayır və “İnsan tədqiqatları mərkəzi”nə yollayır. Sizin məsələniz çoxdan tədqiq edilmiş olduğu üçün, sadəcə, fakt kimi dosyeyə əlavə edildi. Hadisə sizin dünyanızda göründüyü kimi, sadəcə, psixoloji, hətta sosial da deyil. Hər bir fakt kimi insan bilgisinin bütün şöbələrini eyni plan içərisində maraqlandırmaqdadır. Əgər bu cür toplu araşdırma metodundan istifadə edilməzsə, heç bir hadisə öz cəbhəsində, öz sərhədləri daxilində bizi qane edəcək nəsə söyləyə bilməz. Köhnə dünya elminin mahiyyəti, qavramaq istiqamətində göstərdiyi əzm bununla bağlıdır və inkara qədər gedib çıxması bir dalandan başqa dalana düşməsinin nəticəsi idi. Simeranyanın elmi nəzəriyyələri haqqında sizə bəsit bir məlumat vermək məcburiyyətindəyəm. Yoxsa sevgilinizin kiçicik hissi yalanı ilə bütün varlığın ziddiyyət prinsipi arasındakı münasibəti qavramağınız mümkün deyil.
