Читать книгу Bozqurdlar - Piter Kouter - Страница 1

Hüseyn Nihal Atsız

BOZQURDLAR

ölür, dirilir

roman

3

TÜRK OĞLU – AT BELİNDƏ

Hüseyn Nihal Adsızın “Bozqurdlar” romanını ilk dəfə iyrimi dörd, iyrimi beş il əvvəl oxumuşdum, hardasa əlli yaşlarımda və onda hələ Türkiyəyə gediş-gəlişlər imkansızdı, ya da seyrəkdi, Sovet rejminin çöküşünə də bir xeyli vaxt qalırdı. Oxuduğum vaxtlarda isə içimdən bu bənzərsiz əsəri Azərbaycan türkçəsinə uyğunlaşdırmaq keçmişdi. Ürəyimdən keçənləri bir Tanrı diqtəsi sayanlardan olduğumdan, ürəyimə daman kimi də hərəkət etmiş və əsəri dilimizə uyğunlaşdırıb çap etdirmişdim.

Otuz min tirajla çap olunan roman qısa müddətdə oxucular tərəfindən çox böyük maraqla qarşılanmış, tirajı az zaman içərisində alınıb qurtarmışdı. Görünür, kitablar da insanlar kimidir, onların da hardasa öz taleyi var, gətirməyəndə onların da taleyi gətirmir. Əsərin ikinci nəşrinə hazırlıq görülərkən qanlı hadisələr tale qapımızı döymüş və əsərin nəşri “görünməz aylara, illərə qalmışdı”…

Fransız tarixçisi Fernand Brodel tarixi üç qatlı bir binaya bənzədir. Ən üst qatda, dənizin dalğaları kimi hər an dəyişən və yenidən şəkillənən hadisələrin tarixi var.. Bu, fərdin müdaxilə edə biləcəyi bir tarixdir. Hərəkətli tarixin altında ritmi yavaşıdılmış bir başqa tarix daha axar. Onun səssiz, amma daha güclü dib dalğaları asanlıqla fərq edilməz. Bunlar orta səviyyəli ekonomik və kültürəl dəyişimlərdir.

Neçə yüz ildə bir qabaran dəniz bir axımı kəsib, digərini başladır. Tarix fərdlərin tək başına təsir göstərə biləcəkləri bir meydan olmaqdan çıxmışdır bu qatda. Artıq kollektiv hərəkətlər səviyyəsindədir. Ən dibdə isə (burası üçüncü qatdır) tamamilə hərəkətsiz bir tarix yatır. Hardasa zamandışı və cansız nəsnələrlə təmas halında olan bu tarix, çox yavaş axmaqda və dəyişməkdədir.

Dəyişdiyinin fərqinə varılması asanlıqla mümkün deyil. Sıx-sıx israrlı geri dönüşlər yaşanır. Onun qucağında daima yenilənən divlər gəzər. Böyük tarixi öldürən böyük tarix qorxusudur. Braudelin

“Büyük Tarix”i, bu günü anlamaq peşindədir və bu günü anlamaq üçün “bütün tarixi səfərbər etmək”

məcburiyyətində olduğumuzu da söylər. H.N.Adsızın “Bozqurdlar” romanı əslində min üç yüz illik bir tarixin irəli-geri dönüşlərini, dünyadakı türk nüfuzunun gəlişmə çağlarını, onun ölümünü, dirilişini, bu ölümün və dirilişin səbəblərini bədii bir dillə gün işığına çıxardan önəmli bir əsərdir.

Tanrı dağlarından, Monqolustan çöllərindən Anadoluya qollu-budaqlı Türklüyün mənəviyyat ağacı uzanır. Bu mənəviyyat ağacının kökləri Orhun çayı sahillərində, Altay dağlarında, gövdəsi Orta Asiya bozqırlarında, Qafqazlarda, çi-çək açan yeri isə Türkiyədədir. Amma gövdələr köksüz, budaqlar gövdəsiz, çiçəklər budaqsız mövcud ola bilməz… “Bozqurdlar” saz üstə, söz üstə köklənmiş

həqiqətləri içində barındıran dastanvari bir romandır, qürbətə düşənlərin fədakarlığının romanı!

Gələcək həyatı qorumaq və yaşatmaq üçün yalnız türklərə məxsus özünü qurban verə bilmək fədakarlığı! Niyə yalnız türklərə məxsus deyirəm? Əgər siz bir-birindən çox uzaq coğrafiyalarda, bir-birindən xəbərsiz yazılan H.Adsızın “Bozqurdlar” və Ç.Aytmatovun “Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş”

əsərlərini müqayisə edərək oxusanız bu əsərlərdəki türk fədakarlığının necə böyük bir sevgi ilə təsvir olunduğunu görərsiniz.

“Hamıdan yuxarı bir yerdən yapışan yüzbaşı ara-sıra çaxan şimşəklərin işığında Yamtarın bütün etdiklərini görmüş, sonra da səssizcə bir-birindən tutub sallanan bu insan zəncirini gözləri ilə

izləmişdi… Birdən parlayan şimşəyin ani işığında bir alay əsgərinin köhnə qayışını sivri qayanın hər an artan bir çevikliklə gəmirib yediyini gördü. Nə edəcəyini yenə bir ildırım sürətilə qərarlaşdırdı və o saat da hayqırdı:

Qurd Qaya, əlini burax!…

Qurd Qaya Yamtarın arxasndan sıralanan əsgərlərin sonuncusu idi. Yüzbaşının əmrini eşidincə

bir an belə tərəddüd etmədi və qara, azğın sular on əsgəri bir anda uddu…”

Çingiz Aytmatovun əsərində də aşağı-yuxarı eyni hadisə baş verir. Dənizdə balıq ovuna çıxan və

qəfil dumana yaxalanıb yolunu çaşan balıqçıların başına gələn hadisələr də əslində türk fədakarlığının bir başqa örnəyidir. Göz-gözü görməyən sis-dumanda azan balıqçılar götürdükləri azuqə və suyun bitəcəyini görüb Kirsiki, yəni ilk dəfə ova çıxan yeniyetməni yaşatmaq ümidi ilə əvvəlcə yeməkdən, sudan imtina edirlər və sonra da bir-bir özlərini qaranlıq sulara atırlar, yetər ki, gələcək həyat və

gələcəyin təmsilçisi Kirsik yaşasın.

Bir-birindən xəbərsiz yazılan bu əsərlərdə demək olar ki, eyni ideal, eyni düşüncə ön plana çıxarılmışdır: Türk fədakarlığı! Bu əsəri oxuduqca istər-istəməz Göy Türklər dövründən yeddinci yüz ildən günümüzə keçid etməli oluruq. O türk məmləkətlərini ki, qanıqarışıqlar idarə edəcək orada azadlıqdan söz açmaq boşuna cəhtdən başqa bir şey deyil. Əsərlər yazıldıqları məmləkətlərə

4

bənzəyirlər. İndi yaşadığımız həyat keçmiş düşüncələrimizin əks-sədasıdır, bəlkə… İnsan ancaq sevdiyi şeylər uğruna döyüşər. Yalnız sevgi duyulan şey sevilir. Harda azadlıq var, orada həyat, harada məhkumiyyət var, orada əzab, işgəncə var. Şərəfsiz bir toplumun soyu heç zaman azadlığa layiq görülmür. Ruh azadlıqdır, yaradıcılıq, şəxsiyyət sevgi ilə tanışlıqdır. Azadlıq − ruhun hər şey üzərində hakimiyyətidir! Bozqurdlar azadlıq uğruna ölürlər ki, azadlığı gələcək nəsillər üçün dirildə

bilsinlər.

Son onilliklərdə “Bozqurdlar” sözünü tez-tez işlədirik. Yəqin ki, çoxları bu sözün hardan maya tutduğunu doğru-dürüst bilmir. Bilənlər də bunu millətçi, ya da təxribatla məşğul olan bir dəstənin adı, ayaması kimi başa düşür. Bu da səbəbsiz deyil. Mətbuatımız bizdən ötrü hansı şablonu yaradıbsa, biz də istər-istəməz onu qəbul etməli olmuşuq. Amma “bozqurd” nə bu günün, nə də dünənin sözüdür.

Dünənə açılan yollarımızın bağlı olduğu illərdə biz “bozqurd” kəlamını təbii ki, ilkin mənasında anlaya bilməzdik, bundan ötrü ilk növbədə bizi tarixi dünənimizdən, türklüyümüzdən ayıran sədləri keçmək lazım idi. Çay bulaq, yol cığır başlanğıcını unutduğu kimi biz də keçmişimizi unutmuşduq.

Düşmənin sistemli şəkildə ruhumuza yeritdiyi təbliğat zəhərindən az-maz özümüzə gələndə isə

könlümüzdən, dilimizdən dodağımıza qəribə tale kəlmələri gəlmişdi: “Qurdla qiyamətə qalasan”,

“Qurdu ulayır”, “Qurd ürəyi yemisən”, “Qurdu qımıldayır”…

Hələ Tovuzda məşhur bir kəndin ünvanına deyilən “Bozalqanlı kəndi bozqurddur” ifadəsi… Çox sonralar bildik ki, niyə bu söz birləşməsi Bozalqanlı kəndinə ünvalanırmış. Çünki Bozalqanlıda saz çalıb, söz qoşmayan yoxdu. Çünki harda saz var, orda türk var. Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Xəyyat Mirzəni, Aşıq Mirzə Bayramovu, Nəcəfi, Aşıq Əkbər Cəfərovu və onlarca digər bozalqanlıları xatırlayın. Onda bir daha inanar-sınız ki, sazı türkdən, türkü sazdan ayırmaq mümkünsüzdür.

Düşmənlərimiz bunu bildiyindən sazı da bozqurd kimi zaman-zaman gözümüzdan salıb, bizi təkbaşına ölümlə üz-üzə qoymuşlar. Türk dünyasının ən böyük şairi Nəcib Fazil Qısakürəyin cəmi iki misralıq şeirini oxuyun:

Qədər bəyaz kağızda südlə yazılmış yazı,

Əlindəsə, bəyazdan gəl də ayır bəyazı.

Sən demə, bəyazı bəyazdan ayırmaq mümkün olmadığı kimi xalqı da tale tərcümeyi-halından, özgürlüyündən ayırmaq olmazmış. … “Qəhrəmanlar can verir, yurdu yaşatmaq üçün…” deyən bir türk şairi də var. Bu da Hüseyn Nihal Adsızdır. Adsızın “Bozqurdlar” romanını oxuyan hər kəs türkün tale karvanının hardan gəlib hara getməsi haqda çox geniş tarixi bilgiyə yiyələnir. Bəs Türkiyənin bu məşhur şairini birdən-birə belə bir tarixi qəhrəmanlıq romanını yazmağa vadar edən hansı qüvvə idi?

Nə idi şairi nasirə çevirən? Romanı oxuduqca insandakı “qan yaddaşının” qüdrətinə heyran qalırsan.

…Qaranlıq torpağa düşmüş toxum özünün bir zamanlar gördüyü işıqlı dünyaya qayıtmaq, özünü günəşə göstərmək istəyir. Məncə, xalqların, millətlərin taleyində də gec-tez əslinə, kökünə qayıtmaq ehtirası baş qaldırır. Bu süddən, sümükdən, kökdən-köməcdən gələn bir ehtirasdır. Günəş şərqdən çıxıb qərbdə batdığı kimi, mədəniyyətlər də şərqdən boy göstərib qərbdə yayılır – yenidən şərqə üz tutmaq üçün. Türklüyün varlığında da beləcə bir kök sevdası var: at üstündə, dəvə belində şərqdən qərbə üz tutub yenə şərqə qayıtmaq sevdası. Balığı – kürü tökmək üçün çaydan yuxarı axına qarşı üzdürən “dəli” sevda türkün də həmişə başındadır. Koreya körfəzindən Çin səddi çevrəsinədək –

monqol çöllərindən atlanan türkün dayanacaq yeri bir zamanlar Avropanın göbəyi Anadolu yarımadası Macar düzənlikləri idi. Türkün tarixi köçhaköçü davam edirdi. Türkün əzəli gücü də bu təbii yerdəyişmə qanununda idi. Elə ki, yasaqlar başladı, bic və hiyləgər dünya türkün də alınmaz qıfılına açar tapdı, araya sədd çəkildi, sərhəd qoyuldu, onda türkün əli ətəyinə yetmədi. Elə buna görə də taixin gəlhagəl çağlarında böyük imperatorluqlar quran türk milləti süni şəkildə öz kökündən ayrıldı və

müasir çağların üçüncü dərəcəli millətinə çevrildi.

Əziz oxucu!

Oxuyacağın bu romanda türkün tarix dolaylarında hansı yollardan necə keçdiyi açıqlanır. Bəs romanın adı hardan doğulub – bunu türk mifologiyasında asanlıqla tapa bilərsən.

Əsatirlərin birində türkün yalnız anası qurddur. Başqa bir əsatirdə atamızın da qurd olduğu söylənir. Üçüncü ehtimala görə, qurd nəsli kəsilməkdə olan türkün xilaskarı olub, sonuncu türk cocuğuna döşündən süd verib. Başqa bir əsatirdə isə savaşlar zamanı aclıqda qalıb dağlara çəkilərkən 5

yolunu azan türklərə keçilməz qayalıqlardan yol göstərən həmin bozqurd-dur. Nihal Adsızın

“Bozqurdlar” romanı qədim miflərdən maya tutan poetik duyumun məhsuludur. Əsəri Azərbaycan türkcəsinə çevirərkən orijinalın ruhunu olduğu kimi saxlamağa çalışmışıq. Ayrı cür ola da bilməzdi.

Biz Türkiyədəki soydaşlarımızla eyni milli taleyin yiyəsiyik. Dillərimiz arasındakı az-maz fərq də

ləhcə fərqidir. Və bizi bir-birimizlə yenidən qovuşduran tarix yəqin ki, bu fərqi gec-tez aradan götürəcəkdir.

Uzun illərin oxu təcrübəsindən gəldiyim qənaətə görə böyük əsərləri gərək bir dəfə yox, bir neçə

dəfə, həm də başqa-başqa zamanlarda və şəraitlərdə oxuyasan. Və bu əsəri ikinci nəşri üçün yenidən bir də oxuduqda çox fərqli duyğular keçirəsi oldum.

Romanı əlinə alıb oxumağa başlayanlara ilk tövsiyəm, başlanğıc səhifələrindəki ağır oxunuşa aldanıb kitabı qatlayıb bir tərəfə qoymasınlar. Hər yeni kitabı ilk dəfə oxumaq, hardasa qışdan yaza çıxıb dəniz mövsümünə başlamaq kimi bir şeydir. Sulara girməyi çoxdan unutmuş bədən, diksinib müqavimət göstərir, suya girmək istəmir. Amma çətini sularla ilk təmas və dənizə dalışdır. Sonrası məlumdur. Kitab oxunuşu da belədir, üç-beş səhifənin başlanğıc çətinliyinə qatlaşsanız, sonra hadisələr sizləri elə alıb aparacaq ki, onu əlinizdən yerə qoymaq istəməyəcəksiniz. Hər dəyərli kitab nəsildən nəsilə müqəddəs yükünü ötürmək üçün zaman dalğalarında yol gedən bir gəmiyə bənzər −

bir düşüncəyə görə. İnsan gedir, söz qalır, bu mənada sözümüz bizdən daha uzun ömürlüdür.

Məmməd İsmayıl

1992-2013

6

BOZQURDLARIN ÖLÜMÜ

BU ROMANIN HEKAYƏTİ

GÖYDƏ AY, az qala bu donanma gecəsinin1 parlaqlığını belə sönük göstərəcək qədər gur işıq saçır, ortalığı günün günorta vaxtı olduğu kimi hər şeyin apaydın seçilə biləcəyi bir hala gətirirdi.

Mərkəzi prospektə qovuşan dar küçələrin birindəki bu tələbə yataqxanası tətil olduğu üçün kimsəsiz görünürdü. Küçəyə baxan səddin üzərindəki taxta oturacaqlarda sifətlərindən ciddilik yağan altı-yeddi gənc oturmuşdu. Ailə ocağının qırağında hər kəsin gülüb əyləndiyi bu xoşbəxt anlarda uzaq yurd guşələrindəki evlərində olmamağın gətirdiyi kədər onların dalğın baxışlarından oxunurdu.

Yeməkxanadan yenicə qayıtmışdılar. Onlardan biri gözəl, incə bir qız idi… Yumşaq və səssiz duruşunda bir şeir ahəngi sezilməsinə baxmayaraq bu qız texniki fənn tələbəsi idi. Bəlkə buna görə də

çox az danışır, əslində, tükənməkdə, bitməkdə olan söhbəti təzələməyə, canlandırmağa təşəbbüs göstərmirdi. Hamıdan aralı oturan ucaboylu, olduqca cüssəli bir gənc yoldaşlarından bir şey − bir az canlanma, bir az söz-söhbət gözləyirmiş kimi bir müddət səssiz qaldı, onların danışmadıqlarını görüncə pencəyinin cibindən ikiyə qatlanmış və əldə gəzdirməkdən yıpranmış bir kitab çıxartdı, sanki gözlərinin içinə soxacaqmış kimi yaxınlaşdırıb oxumağa başladı. Onun bu hərəkəti yaranan vəziyyətlə

o dərəcə uyuşmurdu ki, gənclər istər-istəməz gülüşdülər. Aralarında boyca ən balaca görünən və səsi də bir az gülməli çıxan tələbə qışqırdı:

− Baxın, tam bir ədəbiyyatçıya yaraşan poza! Yahu, bu gözəl təbiəti seyr etmək, heç olmasa seyr edən kimi görünmək imkanı varkən, insan gözlərinə bu qədər ziyan verərmi? Nə qədər oxumaq olar axı?!

Ədəbiyyatçı olduğu söylənən gənc öncə cavab qaytaran adama oxşamırdı. Amma sonra ümumi bir nəşəli halın yaranmaq üzrə olduğunu görüb vəziyyəti bir az da körükləmək istədi.

− Bəs sən? – dedi. − Bu gözəl təbiəti seyr etmək əvəzinə beynində nələr qurursan? Kim bilir, neçənci dəfədir ki, qoca dünyanı seyr etmək üçün göyün ən yüksək nöqtəsində ucalan Ayın ən şairanə

mənzərələrlə bərabər neçə qanlı meydan savaşları gördüyünü, neçə süngüləri, necə polad ürəkləri heyfsilənmədən deşdiyini, seyr etdiyini və buna baxmayaraq hələ də o canlı gülümsəməsini qoruyub saxlaya bildiyinin hikmətinimi düşünür bəlkə mühəndis bəyimiz?

Gənc cavabında:

− Bu mənə aid deyil, − dedi, − romançıların mövzusudur, əzizim. Mən bu ən möhtəşəm gecədə

belə göyə baxarkən Ayın yalnız özünü düşünürəm, onun qocalmış, bürüşmüş üzündəki gülümsəməni yox. Hətta bir ədəbiyyatçı təxəyyülü ilə danışsam, bu gülümsəmə günlərin birində lap qəhqəhəyə

dönsə belə məni yenə maraqlandırmaz.

Eyni yataqxanada yaşayan bütün tələbələrin, ən qədim türk tarixçəsini nəzərdə tutaraq hamısı bir ağızdan “Tonyukuk” adlandırdıqları bir tarix tələbəsi həyəcanla ortaya atıldı:

− Bəs günlərin birində göy üzündə birdən üç yerdə Ay görünsə, onda necə, yenə maraqlanmazsan?

Bəstəboy gənc yavaşca danışana tərəf döndü:

− Görünür axşamkı plovdan həddindən çox yediyindən, tarixçiliyi buraxıb roman mövzuları quraşdırmağa başladın. Yoxsa bu yersiz sualı verməzdin, − dedi.

Tonyukuk gülümsədi:

− Tarixçiliyi buraxmadım. Amma sən də materialist olduğuna baxmayaraq gələcəkdən dəm vurmağa başladın. Həqiqətən də, bir roman yazmaq üzrəyəm. Həm də elə bir roman ki, həyatın birbaşa özünü əks etdirsin. İçində həm romantizmə, həm də realizmə yer verməklə bərabər həyatın axarından ayrılmayacağam və eyni zamanda tarixə də mümkün qədər sadiq qalacağam.

Bir roman ki, sizi 1300 il əvvələ qaytaracaq və bir-birinin ardınca səhnəyə çıxan qəhrəmanlar günümüzə qədər gəlib çıxacaqlar. Elə bir roman ki, içində təkcə bir qəhrəman olmayacaq. Ondakı hər insan tipi real həyatda olduğu kimi müstəqil bir qəhrəman təsiri bağışlayacaq. Romantiklərin də, realistlərin də əsərlərində məlum bir sklet-şablon var: romanın – qadın və kişi qəhrəmanlarının arasındakı eşq macərası. Mənim kitabımda yüz illərin axarı olduğu üçün tək bir macəraya, on minlələ

1 Bayram axşamlarında bayraqlarla bəzədilmiş meydanlarda atəşfəşanlıqla davam etdirilərək keçirilən şənlik.

7

romanda təkrarlana-təkrarlana, artıq tamam dəyərsiz olan eşq hekayələrinə qapılıb qalmağıma lüzum yoxdur. Bu, yeni − bir başqa roman biçimi olacaq. Bacara bilsəm, sənə, ey Aydədə mütəxəssisi, böyük bir teleskop hədiyyə edəcəyəm.

O zamana qədər qəlbində səssizcə danışmağı üstün tutan qız sözə qarışdı:

− Çox yaxşı. Bu dediklərindən belə görünür ki, sənin bu romanın tamamilə realist bir əsər olacaq.

Gələcək yazıçı bu dəfə ona tərəf döndü:

− Xeyr! Mənim kitabım realist üslubdadır deyə insanların bütün fizioloji hərəkətlərini ən incə

təfərrüatına qədər ifadə edən, hətta açıq-saçıq təsvirdən çəkinməyən əsərlərdən olmayacaq. Maddi həyatdan ayrılmayacağam. Amma son vaxtlar yazılan bəzi əsərlərdə dəbdə olduğu kimi, ən sadə və

təbii amma saf olmayan mövzuları kitabıma yükləməyəcəyəm. Necə ki, bir psixoloq, hər məsələ və

hadisənin hansı ruhu amillə işləndiyini düşünür: ya da bir həkim, bir xəstəliyin hansı səbəblə

başladığını öyrənməyə çalışır, mən də tarixlə çox məşğul olduğumdan millətlərin hərəkət xətlərinin nəyə əsaslandığını axtarmaqla çox vaxt keçirmişəm. Bu, şübhəsiz ki, bir millətin ziyalılarını da, xalq təbəqəsini də əsərə gətirmək üçün çox əlverişlidir. Bunun üçün də ən yaxşı vasitəçi və əlaqəçi isə

əsərlər ola bilər. Bir zamanlar Almaniyada intihar edənlərdən bir çoxunun cibindən Verterin tapıldığını bilirsinizmi? Bizdəki qəhrəmanlığın yüz illərcə sürüb getməsinə də Koroğlu, Danişmənd Qazi, Battal Qazi kimi müəlliflərin məchul qəhrəmanlıq dastanları səbəb olmadımı? Mən özünəməxsus üslubu olan bir yazıçı olmadığım üçün bu işin öhdəsindən nə dərəcədə gələcəyimi bilmirəm. Sadə bir kənd həkiminin səssiz-küysüz çalışması, kimsənin fərqinə varmadan sonrakı sağlamlıq statistikasında nə

qədər yer alırsa, bir piyada alayının döyüşündə əsas yekun nəticəni hazırlayan səbəblər hansı yeri tutursa, mən də eləcə öz əsərimlə milli tərbiyəmiz üçün faydalı saydığım bir həmlə edəcəyəm. Nə az, nə çox, baxın, o qədər…

O zaman, bir az öncə ayın işığından istifadə edib oxumağa çalışan gənc dilləndi:

− Neçə gündür bu dahiyanə klassikləri oxumaqdan və anlamağa çalışmaqdan elə yorulmuşam ki, əgər əsərinə başlamısansa və əvvəlində canlı bir səhnə varsa, quzum, bir az danış, qoy özümə gəlim.

Bu təklif hamının ürəyincə oldu. Çevrəni bir az da daraltmaqları ilə bu düşüncəyə tərəfdar olduqlarını hərəkətləri ilə də göstərdilər. Aydədə belə, deyilənləri yaxşı eşitmək üçün bir az əyilmişdi.

O arada sanki hər şey birdən-birə dəyişdi: tələbə yataq-xanası olan evin yerində indi 1300 il əvvəlin bir türk çadırı vardı. Zərif bədənli bayaqkı qız dönüb qüvvətli, sağlam, çəkik gözlü bir bozqır qızı olmuşdu. Kişilərin saçları uzanaraq çiyinlərinə tökülmüş, hərəsinin başında bir papaq peyda olmuşdu. Pencəkləri qaftan, ayaqqabıları çəkmə əvəz etmişdi. Ədəbiyyatçının əlindəki kitab indi bir qopuza, texniki fənn fakültəsi tələbəsinin qələmi isə kəmərdən asılan bıçağa dönmüşdü. Hamısı çəmənlikdə bardaş quraraq qılınc yarasından çərtilmiş sərt üzlərinə başqa bir məna verən ala və yaşıl gözləri ilə Tonyukuka baxırdılar. Gələcək yazıçı da belindəki qılıncla heybətli bir ər olmuşdu. Heç nazlanıb özünü çəkib eləmədi, beləcə ağır bir səslə hekayəsini danışmağa başladı: 8

BİRİNCİ HİSSƏ

621-Cİ İLİN BİR YAY GECƏSİ

Atlılar geniş çayırlığa dağılışaraq dincəlirdilər. Təkcə Yüz-başı2 İşbara Alp atından enməmişdi, atını o yana, bu yana sürüb göstərişlər verirdi. Gecə düşüb ortalıq yaxşıca qaralınca o da atından endi.

Əsgərlərin qaladığı ocağa doğru getdi. At uşağı3 Çalıq onun atını alıb gəzdirməyə başlamışdı. Bu gecə

yüzbaşının içində bir sıxıntı vardı. Nə iş gördüyünü özü də bilmirdi. İndi ocağın yanına isinməyə

gəlmişdi. Alova yaxınlaşınca yay girdiyinin – isinməyin gərəksiz olduğunu xatırladı. Əsgərlər ət qızardırdılar. Ocağa çatınca əsgərlərdən biri ehtiramla yerə diz vurub yüzbaşıya bir çamçaq4 kımız5

uzatdı. İşbara Alp kımızı aldı, könülsüz içdi. İkinci bir əsgər ona ət uzatdı, amma o, əti almayıb ocağın yanından uzaqlaşdı. Bir az öndəki böyük ağacın dibinə gəldi. Bir oyuqda oturdu. Baxdı, xəyala daldı.

Türk elinin parlaq, işıqlı Ayı dörd yanı işıqlandırırdı. Əsgərlər bir-bir, iki-bir otların üstünə uzanıb yuxulayırdılar. Bir az aralıda birisi atını tumarlayır, başqa birisi isə qızdırdığı dəmirlə qolundakı yaranı dağlayırdı.

Ocaqdan bir az aralı oturan Onbaşı Yamtar həm sursatla-rını nəzərdən keçirir, həm də yavaş-yavaş

əlindəki bir parça qızarmış əti gəvələyirdi. Döyüş günlərində onbaşı yaxşı davranar, ehtiyatı əldən verməzdi. Üç günlük yeməyi lazım gələndə bir gündə yeyər, sonra üç gün ağzına bir loxma almadan dözüb durar, gücünü də itirməzdi. Döyüşdən öncə də qılıncını bülövləyər, oxunu itiləyərdi. Onbaşı bu dəfə də qılıncını yaxşı itilədikdən sonra yoxlamaq istədi. Yerdən bir ot qoparıb qılıncının iti tiyəsinə

toxundurdu. Ot bu ani toxunuşdan üzülüb düşdü. Elə bu zaman arxadan kimsə səsləndi:

− Qılıncın itidir, bəs ağlın necə, o da itidirmi?

Yamtar başını çevirmədən cavab verdi:

− Yeri gələndə o da itidir.

− Elə isə de görüm, yüzbaşı bu gecə niyə kədərlidir?

Bu sözləri söyləyən kişi yavaşca Yamtarın yanına çökdü. Bu, onbaşı Parsdı.

− Çuluq Kağanın önündə iki gün öncə keçirilən qılınc oynatma yarışlarında yüzbaşı İşbara Alp yenildi. Onun üçün belə sıxıntılıdır.

− Yüzbaşı kimə yenildi?

− Tunqa Təginə.

− Yüzbaşı bunun üçün nədən üzülsün? Qılınc yarışında Təgini kimsə yenə bilməz ki, yüzbaşı da yensin. Bir də ki, yüzbaşı məğlub olsa da, yenə bahadırlıqda elə Tunqa Təginə bərabər sayılır. Qılınc oynatmaqda məğlub olsa da, at çapmaq-da, ox atmaqda yenə də birincilik İşbara Alpa aiddir.

2 Onbaşı, yüzbaşı, tümənbaşı, təgin, Tarkan və s. Göy Türklər zamanında hərbi rütbələr 3 Mehtər

4 Ağacdan düzəldilən qab

5 At südündən düzəldilən içki

9

− Yaxşı, bütün bunlar sən deyən kimidirsə, bu sıxıntının səbəbi nədir?

Onbaşı Pars bir neçə qurtum kımız içdikdən sonra cavab verdi:

− Minbaşı olacaqdı, ola bilmədi.

Yamtar bir az düşündü. Görünür deyilən bu səbəb onu razı salmadı.

− İşbara Alp, minbaşı olmadığına görə sarsılan kişilərdən deyil, − dedi.

− Mən də heç minbaşı olmadığına görə sıxılır demirəm ki?!

− Bəs nə deyirsən?

− İşbara Alp minbaşı ola bilmədi. Buna da İçinq Katun səbəb oldu. Elə bilirəm yüzbaşı buna hirslənir.

− Yüzbaşı buna niyə hirslənir ki? İçinq Katun Çuluq Kağanın zövcəsi deyilmi?

− Zövcəsidir, amma çinlidir.

İki onbaşı uzun zaman susdular. Xəyala dalmış kimiydilər. İlk öncə Onbaşı Pars sükütu pozdu:

− Öz gözümlə gördüm ki, Kağanın otağının yanında yüzbaşı Katunu salamlamadı, özünü görməzliyə vurdu.

− Əslinə baxanda, yüzbaşı haqlıdır. Katun bir yana qalsın, bizim əlimizdə dustaq olan çinlilər də

artıq işimizə qarışmağa başlayıblar.

− İşbara Alp da buna görə çinlilərdən iyrənir. Katunu salamlamadığı üçün minbaşı ola bilmədi.

Görünür qəzəbdən yuxusu qaçıb.

− Bizim Çuluq Kağan çox igid və bahadır kağandır. Amma bu çinli qadın olmasaydı daha yaxşı olardı…

− Bu çinli qadın bizim başımıza pis işlər açacaq deyə qorxuram.

− Çində qədimdən Sui Kağan ailəsi vardı. İndi də Tanq Kağan ailəsi meydana çıxdı. Bu qadın qədim ailədəndir. Ona görə də Çində yenə öz ailəsinin hakimiyyət başına gəlməsi üçün Çuluq Kağanı təhrik edir deyirlər.

− Təhrik eləməkdən nə çıxar? Bizcə hamısı bir deyilmi?

− Orasını yüzbaşı bilir. Mənə qalırsa, susub yatmaq daha yaxşıdır. Boşboğazlıq edib cansıxıcı şeylər danışmaqdan tərləyib əldən düşmüşəm.

***

İşbara Alp, qarşı yatan qara dağlara baxa-baxa sabah toplanıb o dağların ardından Çinə hücum edəcək ordunu düşünürdü. Hücum olacaqdısa, bəs onun içini belə sıxan hansı hissdi?! Nə qədər edirdisə səbəbini anlaya bilmirdi. Geniş çəmənlikdən bir səs-səmir gəlmirdi. Rüzgar belə əsmirdi…

İşbara Alpın büsbütün canı sıxıldı. Börkünü başından, sadağını6 belindən çıxardı. Nəfəsini dərmək, fikrini dağıtmaq istədi. Bir şey çıxmadı… Dönüb arxasına baxdı. Bütün atlar nədənsə başları yuxarı, qulaqları dik halda dayanmışdılar. Yüzbaşı “görünür, sıxılan təkcə mən deyilmişəm” deyə mızıldandı.

Yatan əsgərlərin arasında gəzmək üçün börkünü geyib, sadağını taxdı. Heyrətlənməli bir iş idi –

yatmış, uyumuş kimi görünən əsgərlərin hamısı oyaq idi. Uzanıb yatdıqları yerdə ulduzları, ayı seyr edir, yaylıqları ilə tərlərini silirdilər. Gecələr belə isti indiyəcən görünməmişdi. Yüzbaşı yenidən əvvəlki yerinə qayıtdı. Başını yuxarı qaldırdı. Gözləri göyə dikili qaldı. Qərb tərəfdən qara bir bulud gəlməkdəydi.

Bu bulud bir çin atlısına bənzəyirdi. Özlüyündə yer üzündə bir otun belə tərpənmədiyi halda göy üzündə buludun bu qədər sürətlə hərəkət etməsini yüzbaşı yaxşı hal hesab etmədi. Bir uğursuzluq olacaq deyə düşündü. Həmin anda yanından ildırım kimi bir şeyin şığıdığını gördü. Bu, bir heyvan, bəlkə də tülkü idi. Hardan çıxıb, hara getdiyi məlum deyildi. Canı sıxılan yüzbaşı tülküyə bənzəyən bu heyvanı görüncə birdən-birə sadağına əl atdı. İldırım sürətilə yayına bir ox yerləşdirdi. Düz çayırlıqda qaçan heyvanı nişanlayıb, oxu atdı, yüzbaşının oxu boşa çıxmışdı. İşbara Alp otuz beş illik ömründə

ilk dəfə nişan aldığını vura bilməmişdi. Birdən-birə üzündə qəribə bir soyuqluq duydu. Sonra cəld geriyə dönərək bağırdı:

− Çalıq!

6 Ox qabı

10

Sərt bir səs cavab verdi:

− Buyur!

− Toplanış borusu çal!

Amma, Çalıq şeypuru dodağına aparmağa macal tapmamışdı ki, işıqlı gecə birdən-birə qaraldı. Ay görünməz oldu. Qəfil bir tufan qopdu. İldırımlar ətrafı lərzəyə saldı, yağış bardaqdan tökülürcəsinə

yağmağa başladı. Çalığın şeypuru kəskin şəkildə ötərkən əsgərlər sıralanıb atlarına mindilər. Yüzbaşı da bir sıçrayışla atın üstünə qalxdı. “Tez olun, ardımca gəlin” – deyə hayqırdı. Sağda, solda ildırımlar şaqqıldayıb yağan dolu sifətlərini cızıq-cızıq etsə də, bu yüz atlı qarşıdakı dağa sarı at sürdülər.

Yüzbaşı qarşı yatan qara dağın ətəyindəki sığınacaqlara tez yetişmək üçün atını bir az da sürətlə çapır, arxadan gələn atlılar da beləcə bir-biri ilə yarışırdı. Bu yarışma uzun çəkmədi. Şiddətli bir uğultu ilə

onlara tərəf əsən külək atların və əsgərlərin nəfəsini tıxayırdı. Yüzbaşı elə getdiyi yerdə atını şahə

qaldırıb üzünü geri çevirdi: “Geri dön! Dördnala!” deyə bağırdı. Atlılar indi əvvəlkinin əksinə

dördnala geri çapırdılar. Amma külək qarmaqarışıq əsir, gediləcək yolu çaşdırırdı. Atlar yorulub əldən düşürdü. Atlılar iliklərinə qədər islanmışdılar. Bir az əvvəlki gözəl çayırlıq bataqlığa çevrilib atların yolunu kəsirdi.

İndi yarım gündə gəldikləri yolla yerə geri qaçırdılar. Dözümlü atları ilə oraya çox az bir müddətdə çata bilərdilər. Amma kəskin əsən külək onları yorur, qaranlıq və yağış yollarını çaşdırırdı.

Beləcə bir müddət getdilər. Yağış qudurur, külək dəli olurdu. Artıq atlar da əsgərlərin sözünə baxmaz olmuşdu. Sürətlə gedirdilər, yolları bir enişə dirəndi. Qaranlıqda bu enişə cumdular. Ağaclıq bir yerdi.

Burda onları bir uğursuzluq gözləyirdi. Bu enişdə boz-bulanıq yağış suları iti axan bir çay yaratmışdı.

İldırımlar ağaclığı yaxıb yandırırdı. Qorxunc gurultularla çaxan ilk ildırım bütün atları hürkütdü.

Kişnəyərək sel sularına atıdılar. Çalığı üstündən atan at dəli kimi boşluğa doğru çaparkən üzərinə

düşən bir ildırımdan yanıb kül oldu. Çalığın bəxti vurub salamat qalmışdı. Bir neçə atlı selə qapılıb qalmışdılar, çığırıb-bağırırdılar. Kimsə kimsəyə yardım edəcək halda deyildi. Atından düşməyən təkcə

İşbara Alpdı. Atsız qalan ərlər nə edəcəklərini bilmirdilər. Kimi atını tutmağa, kimi sığınacaq bir yer tapmağa can atırdı. Tez-tez ildırım çaxırdı. Yüzbaşı bir an duruxdu: “Türk Tanrısı bizdən üzmü çevirdi?” – deyə düşündü. Sonra sərt, gur səslə hayqırdı: “Hamınız tez yanıma toplanın!” Ərlər bu əmrə baş əyərək toplandılar. İşbara Alp bağırdı: “Tanrı ya bizdən üz çevirib, ya qılınclarımızı itiləmək istəyir. Tez olun qılınclarınızı çıxarıb buraya yığın!”

Bir anlığa ətrafı qılınc cingiltisi bürüdü. Əsgərlər qılınclarını üst-üstə yerdəki təpəciyə fırlatdılar.

Yüzbaşı da ən sonda öz qılıncını atdıqdan sonra “Ardımca gəlin” – deyə bağırdı. Əsgərləri bir az irəlidə, ağaclıqdan uzaqdakı qayaların yanına gətirdi. Artıq geriyə dönməyə də imkan qalmamışdı.

Sular yuxarıdan dərəyə doğru axır, dərə də ağzına qədər dolub qabarırdı. İşbara Alp bağırdı:

− Qayalardan möhkəm yapışın. Kim dözüb dursa qurtulacaq. Dözməyəni sular aparacaq!

Əsgərlər dizlərindən yuxarı suyun içindəydilər, bərk-bərk qayaların çıxıntılı, sivri yerlərindən tutmuşdular. Su get-gedə qalxırdı, ildırımlar bir az irəlidəki qılınc yığınının üstünə düşürdü. Onbaşı Yamtar yapışdığı qayanın sivri ucunu görüncə tək əli ilə kəmərini çəkib çıxartdı. Yanındakı iki əsgərə

göstəriş verdi:

− Hələ bütün gücümüz tükənməyib, mənə bu qayışı qayanın sivri ucuna keçirməyə kömək etsəniz, üçümüz də xilas olarıq, daha bir neçə adam qurtular. İşdi bərk tutmasanız, üçümüz də birdən suya batıb gedəcəyik. Haydı, sən tez ol, suya döş verib yaslan, bizi qoru. Sən də məni tut, qoyma suya batım, bərk tut, bu qayışı o qayaya düyünləyim!

Onbaşı Yamtar, kəmərini o qayaya ortadan yaxşıca düyünlədi. Qayışın sallanan iki ucunu aşağıya uzatdı. Bir ucundan özü yapışdı, o birisindən isə başqa bir əsgər yapışdı. Su bellərinə yaxınlaşırdı.

Artıq çaxan ildırımlara fikir verən yoxdu. Gücləri tükənirdi, nəfəslərini dərir, əllərini qayalara möhkəm keçirərək sularda batmamağa çalışırdılar.

İşbara Alp hələ atının üstündə idi. Yayının kirişini qayanın sivri ucuna taxmış, dəmirini də əli ilə

tutmuşdu, beləcə sulardan özünü də, atını da qoruyurdu. Onbaşı Yamtar indi qayaya ilməklədiyi kəmərinə daha artıq sarılmağa məcburdu. Çünki artıq onbaşıdan asılan əsgər tək deyildi. Bir-birinə

sığınıb, bir-birindən asılan əsgərlərin sayı iyirmini keçmişdi. Amma Yamtar etiraz etmir, sarsılmır, yalnız kəmərindən daha möhkəm tutmağa çalışırdı. Bu ara ildırımdan daha kəskin, göy gurultusundan daha güclü bir səs yüksəldi:

− Qurd Qaya, əlini burax!

11

Və ondan sonra ətrafı ildırımların səsi bürüdü. İşbara Alp vaxtında qışqırmışdı. Hamıdan yuxarı bir yerdən yapışan yüzbaşı ara-sıra çaxan şimşəklərin işığında Yamtarın bütün etdiklərini görmüş, sonra da səssizcə bir-birindən tutub sallanan bu insan zəncirini gözləri ilə izləmişdi. Ürəyi bir suala cavab axtarışında çırpınırdı: Tanrı onlardan nə üçün üz çevirdi? Bax, Çinə hücum edirlər, qılıncların qında uyuduğu, yayların gərildiyi, oxların sadaqlardan çıxmadığı bir tək günləri belə olmayıb. Bəs onda Tanrı yenə nə üçün qəzəblənib? Yüzbaşı bir yandan bunu düşünür, bir yandan da Yamtarı gözləyirdi. Birdən parlayan şimşəyin ani işığında bir alay əsgərinin köhnə qayışını sivri qayanın hər an artan bir çevikliklə gəmirib yediyini gördü. Nə edəcəyini yenə bir ildırım sürətilə qərarlaşdırdı və o saat da hayqırdı: “Qurd Qaya, əlini burax!..” Qurd Qaya, Yamtarın arxasından sıralanan ərlərin sonuncusu idi. Yüzbaşının əmrini eşidincə bir an belə tərəddüd etmədi və qara, azğın sular on əri bir anda uddu. Yüzbaşının ikinci dəfə gurlayan səsi Yamtara da təhlükəni bildirdi:

− Yamtar, bərk dur, qayış qopacaq!

Gənc onbaşı tez hərərkət etdi. Arxasındakı bütün ağırlığa baxmayaraq, insan gücünün son qeyrəti ilə özünü, irəliyə doğru çəkməyi bacardı. Digər əli ilə də qayanın bir çıxıntısını yoxladı. İndi artıq arxayınçılıq idi. Yuxarıdan aşağı axan sular sürətini azaltmasa da yağış kəsmiş, külək heydən düşmüşdü. Hərəsi bir yerdən yapışıb özünü qoruyan əsgərlər bir-bir toplanmağa başladılar. İslanmış

geyimləri bədənlərinə yapışdığından hər biri olduğundan daha uzun görünürdülər. Parlayan günün altında yüzbaşının göstərişlərini yerinə yetirmək üçün o yana, bu yana gedir, ehtiyacı olan yoldaşlarına kömək əli uzadırdılar. Qarğaşalıq bir müddət beləcə sürdü. Yerdən bir ox boyu yüksələn günəş, hər şeyin yerli-yerində, düzəlmiş olduğunu gördü.

Yüzbaşı İşbara Alp işlərin yoluna düşdüyünü görüncə əsgərlərinə bağırdı: “Haydı, qılınclarınızı yığın! Hər kəs öz qılıncını götürsün!” Əsgərlər hərəkətə gəldilər. Çaxan ildırımlar qılıncların bəzilərini parçalayıb dağıtmışdı. İşbara Alpın ən üstdə olan qılıncının, əvvəlkindən daha parlaq, daha iti olduğu görünürdü. Atlarını itirənlər axtarır, adları ilə səsləyir, fışqırıqla çağırırdılar. Uzaqdan kişnərti səsi eşidilir, bu dəhşətli bəladan sağ qalan atlar bir-bir, iki-bir ortaya çıxırdılar. Bəzilərinin atları geri dönmürdü, geri dönənlərin sahiblərindən isə bir çoxu artıq yoxdu. İşbara Alp qılıncının ildırımların zərbindən əvvəlkindən daha iti olduğunu görüb buna uca Tanrının onu əfv etməsi kimi baxırdı. Amma bu fırtına, bu dolu, bu sular, bu məhv olan əsgərlər…təzadlı mənzərəydi. Demək, Tanrı həm qəzəblənmiş, həm də bağışlamışdı. Yüzbaşı neçə adam öldüyünü öyrənmək üçün onbaşılara bağırdı:

− Onbaşılar ərlərini saysın!

Onbaşılar öz ətraflarına toplaşan əsgərləri saymağa başladılar.

İşbara Alp bir-bir soruşdu:

− Onbaşı Yamtar!

− Buyur.

− Əsgərlərin hamısı yerindədimi?

− Biri çatışmır.

− Onbaşı Süləmiş!

− Buyur.

− Əsgərlərin hamısı burdadımı?

− Biri əskikdir.

− Onbaşı Sancar!

− Buyur.

− Ərlərin hamısı burdamı?

− Bir əskik var.

− Onbaşı Pars!

− Buyur.

− Ərlərin hamısı burdamı?

− Hamısı.

− Onbaşı Göy Börü!

− Buyur.

− Ərlərin hamısı burdamı?

− Beşi əskikdir.

− Onbaşı Buğra!

12

Yüzbaşı İşbara Alp bu suala cavab almadı. Yenidən bağırdı:

− Onbaşı Buğra!

Qalın bir səs cavab verdi:

− Onbaşı Buğra cənnətlik olub.

− Ərlərinin hamısı burdadımı?

− Burdadır.

− Onbaşı Qara Budaq!

− Buyur!

− Ərlərinin hamısı burdadımı?

− Üçü yoxdur.

− Onbaşı Üç Oğul!

− Buyur!

− Ərlərinin hamısı burdadımı?

− Biri əskikdir.

İşbara Alp, onbaşıları sorğu-sual edərkən çatışmayan ərlərin sayını bilmək üçün bıçağı ilə ağac parçasının üstə xətt cızırdı. Sorğu bitincə çəkdiyi cızıqları saydı. On iki əsgər və onbaşı Buğra ölmüşdülər.

Günəş ətrafı isidirdi. Göydə qoyun yununa oxşar buludlar vardı. Gecə vaxtı təpədən-dırnağa qədər yaş olub üşüyən əsgərlər indi yavaş-yavaş quruyub isinirdilər. Hələ bir az öncə, atlıların toplandığı enişdə kökslərinə qədər qalxan, önünə gələni aparan, Göy Türk ordusunun on üç igidini udan su indi hardaydı? Hər şeyi bağrında əridən, yüz illərcə durmadan qanla bəslənən türk elinin bozqırlarının torpağı bu suları sanki bir anda içmişdi. İri quşlar uçuşur, incə bir buğ torpaqdan yüksəldikcə

yüksəlirdi.

İşbara Alp yeni bir göstərişlə əsgərlərini dünən gecə qaldıqları yerə aparmağa başladı. Yenicə

düzənliyə çıxmışdılar ki, qarşıdan bir atlının böyük sürətlə onlara doğru çapdığını gördülər. Kürən ata minmiş bir əsgər onlara çatmağa otuz addım qalmış atının başını çəkib bağırdı:

− Yüzbaşı İşbara Alp kimdir?

İşbara Alp atını irəli sürüb cavab verdi:

− Mənəm! Sən kimsən? Nə istəyirsən?

Atlı atından yerə atılıb yüzbaşını salamladı:

− Mən Bağatur Şadın at uşağıyam, Bağatur Şad tez geriyə, onun ordusuna dönməyinizi tapşırdı.

Çinə hücum olmayacaq. Çuluq Kağan zəhərlənib cənnətlik olub.

Atlı bir sıçrayışla yenidən atına mindi. Dumanlı bozqırda atını ildırım kimi sürməyə başladı.

Düzənlikdə çaparaq uzaqlaşan atın nal səslərindən başqa bir şey eşidilmirdi. İşbara Alpın əsgərləri arasında bir ölüm səssizliyi vardı. Donub qalmışdılar. Kimsə bir söz söyləmir, nəfəs almaqdan belə

çəkinirdi. İşbara Alp başını göyə qaldırdı. Keçən gecəki o uğursuz buludu axtardı. Boşuna atdığı oxu düşündü. Gecəki boranı, fırtınanı, dolunu göz önündən keçirdi; “Tanrı ulu kağanımızı əlimizdən almaqla bizdən üz döndərdi”, − dedi. Sonra rəngi saralan, amma səssiz-səssiz ona baxan əsgərlərinə

göstəriş verdi:

− Ardımca gəlin! Erkən çatmalıyıq!

Sonsuz düzənlikdə səksən yeddi atlı uçurdu. Çuluq Kağanın kiçik qardaşı Bağatur Şadın tabeliyində olan yüzbaşı İşbara Alp onun ardınca gedirdi. Dəqiqələr keçdikcə atların sürəti artırdı.

Atların quyruqları, əsgərlərin qumral saçları havada dalğalanırdı.

13

BAĞATUR ŞAD

Dörd yana xəbərçi göndərmişdilər, ətrafdakı bütün əsgərlər Bağatur Şadın ordusuna toplaşmışdı.

Artıq geriyə dönürdülər. Əvvəlcə Çuluq Kağanın öz ordusuna, oradan da Yurda köç edəcəkdilər.

İyrimi min atlı quzeyə doğru ağır-ağır gedirdi. Yüzbaşı İşbara Alp səksənaltı əsgəri ilə birlikdə bu dəstənin ortasında idi. Bütün ordu ağzına su almışdı. Çünki Çuluq Kağanın İçinq Katun tərəfindən zəhərlənib öldürüldüyünü öyrənmişdilər.

Onbaşı Yamtarla onbaşı Pars sıranın arxasında idilər. Yavaş-yavaş danışırdılar. Pars deyirdi:

− Çinli Katunun etdiyini gördünmü? Çinin altını-üstünə çevirəcəyimizi anlayınca kağanı zəhərlədi.

Yamtar belə cavab verdi:

− Bir şey anlamıram. Katun öz ailəsinin yenidən Çinə kağan olmasını istəmirdimi? Çuluq Kağan çinliləri məğlub edərək onun istəyini yerinə yetirəcəkdi. Elə isə hansı səbəbə görə Katun Kağanı zəhərlədi? Mənə elə gəlir ki, nəsə başqa bir səbəb var.

− Başqa nə səbəb ola bilər?

− Nə olacağını bilmirəm. Yəqin ki, bu qadın sorğu-suala çəkiləcək. O zaman səbəbi nə olduğunu biz də öyrənəcəyik.

− Bu qadının mütləq ölməsi gərəkdir. Heç şübhəsiz yay kirişi ilə onun nəfəsini kəsəcəklər.

− Kağanı zəhərləyən kim olursa-olsun, yay kirişi ilə öldürülə bilməz. Onun qılıncla başını vurmaq, ya da oxla köksünü dəlmək lazımdır.

− Bağatur Şadın otağına baxan çinli xidmətçiləri gördünmü? Bəlli etmək istəmirdilər amma sevincdən içləri içlərinə sığmırdı.

− Bağatur Şad, ağası Çuluq Kağanı zəhərləyən bu qadını sağ buraxmaz. Bu çinli qadınlar çox zaman qısır olurlar. Yalnız ən nəcabətlisi beş uşaq doğa bilər. İnəklər buzovlayar, atlar qulunlayar, qancıq it isə küçük doğar. Ancaq çinlinin dişisi isə heç bir işə yaramaz. Üstəlik, kağanımızı zəhərləyər.

− İşə yaramayan təkcə dişilərmi? Bəs erkəyi nə işə yarar?

− Heç olmasa erkəyi ter əkib, qumaş toxuyur. Biz hücum edənə qədər qarət üçün bizə mal hazırlayır.

***

Sulara axşam qaranlığı çökəndə ordu gecələmək üçün dayandı. Yay olduğu üçün çadırları yox idi.

Bir gecə öncəki fırtına isə onlara baha başa gəlmişdi. Amma o fırtınanın bir daha gəlməyəcəyini yaxşı bilirdilər. Sadəcə Tanrı, Çuluq Kağanı apararaq hirsini soyutmuşdu. Bu gecə ətraf çox gözəl idi. Sərin külək əsir, göydə incə buludlar dolaşır, yaxındakı meşədən qəribə səslər gəlirdi. Bu gecə atları tumarlayan, silahları itiləyən yox idi. Kımızlar içilmir, qızarmış ətlərə, qurudlara gözünün ucuyla da baxan yox idi. Bu gecə hər şey öz içində həsbi-halda, alış-verişdə idi. Bu gecə göstərişlər kəskin verilmir, sözlər sərt deyilmirdi.

Gecə yarısından sonra Ay batdı. Ortalığa çökdü. Könüllərə də qaranlıq enmişdi. Əsgərlərin az bir hissəsi yatır, çoxu isə düşüncələr içərisində idi. Bir türkün nələr düşündüyü üzündən bilinməz ki.

Birdən-birə qəfil bir səs yuxulayan, düşünən əsgərləri bu küskün hallarından çəkib çıxardı. Bu, bir 14

qopuzun səsiydi. Otluğa uzananlar durdular, oturmaqda olanlar ayağa qalxdılar. Səs güclənirdi.

Əsgərlər bir-bir, iki-iki səsə doğru getdilər. Onbaşı Pars, Onbaşı Yamtara baxaraq:

− Qara Ozan olacaq, yenə coşub, − dedi.

Yamtar cavab verdi:

− Coşub. Bizi də coşduracaq!

İki onbaşı ağır addımlarla gedirdilər. Qaranlıqda bir-birini tanımayan bir çox əsgər də səsə tərəf üz tutmuşdu. Onların arasında onbaşılar, yüzbaşılar vardı. Hətta minbaşılar, tümənbaşılar, tarkanlar, buyruqlar, təkinlər7 də vardı. Hətta Bağatur Şad da onların arasındaydı. Bir sözlə, bu səsi eşidən qalxır, yüyürürdü.

Qara Ozan yerdə bardaş qurub, qopuzu ilə baş-başa vermişdi. Çaldığı havaya elə dalmışdı ki, ətrafına bu qədər adamın toplandığını hiss edəcək halda deyildi. Qarşısında cox gənc bir əsgər oturmuşdu. Qara Ozana baxırdı. Qara Ozan əvvəlcə çaldı, çaldı, sonra isə coşub söyləməyə, oxumağa başladı. Oxuyur və çalırdı. Çevrəsindən səs-səmir çıxmırdı. Bu yüzlərcə əsgər və bəylərin ürəyi sanki Qara Ozanın qopuzundakı tellərdə titrəyirdi. Qara Ozanın şaqraq səsi bir gurultu kimi eyni zamanda düzənliyə və könüllərə enirdi. Qara Ozan şeir söyləyirdi.

Çuluq Kağan öldümü?

Türklər başsız qaldımı?

Qorxaq çinli güldümü?

Parçalanır ürəklər.

Kim bizə qurdu tuzaq?8

Tanrı türklərdən uzaq.

Kağandır yurda bəzək

Parçalanır ürəklər.

Çuluq Kağan igiddi,

İndi cənnətə getdi.

Bunu bizə kim etdi?

Parçalanır ürəklər.

Ulduzumuz sönmüşdür,

Yağılar sevinmişdir.

Kağan zəhərlənmişdir,

Parçalanır ürəklər.

Ordu, Qara Ozanın oxuduğu havanın ruhunu tutmuşdu. Dördlüklərin sonunu hamısı birdən gur səslə təkrarlayıb ağlayırdılar. Bu, hər biri qanlı savaşlardan, ölümün pəncəsindən neçə dəfə salamat çıxmış, on beş yaşlı uşaqlardan tutmuş, altmış yaşındakı qocalaradək minlərcə savaş ərləri titrək səslərlə:

− “Parçalanır ürəklər!..” – deyə inlədikcə minlərcə bozqurd ulayırmış kimi bütün düzənlik inildəyir, qarşıdakı meşədən isə həqiqi bozqurdlar səslərini öz soydaşlarının səsinə qatıb səs-səsə

verirdilər. Qara Ozan isə oxumağındaydı:

İndi bunludur9 budun10

7 Onbaşı, yüzbaşı, minbaşı, tümənbaşı, tarkan, buyruq, təkin – o dövrdə türk ordusunda hərbi rütbələr.

8 Tuzaq − tor

9 Bunlu − sıxıntılı

10 Budun – el, soy

15

Kağan, bizi tək qoydun.

Bunu sən etdin, Katun!

Parçalanır ürəklər!

Katun, səni asmalı,

Yer-yurdunu basmalı,

Yüz min çinli kəsməli,

Parçalanır ürəklər!

İndi könül sayrıdır11,

Kağanından ayrıdır.

Çinli Katun əyridir12,

Parçalanır ürəklər.

Sayrıya əm13 var demə,

Yaramız gəlməz əmə,

Qara Ozan, inləmə,

Parçalanır ürəklər.

Qara Ozan qopuzunu çalıb, türküsünü oxuyarkən birdən-birə qaranlıqdan bir səs hayqırdı:

− Ozan, daha kəs! Könülləri dağlayırsan!..

Hamı sağa-sola dönərək, hayqıranın kim olduğunu anlamaq istədi. Qaranlıqda bir şey görünmürdü ki… Elə bu zaman Qara Ozan başını qaldırıb dörd yanına toplaşan adamların fərqinə vardı. Ağır-ağır qalxdı. Adamların arasına qarışaraq qeyb oldu.

Dan sökülürdü. Düzənlik ağarmağa başlayarkən könüllərdəki qaranlığı da aparan kimi oldu.

Bağatur Şad bütün gecəni yatmamışdı və buna görə də onun çinli mehtərləri də oyaq qalmaq məcburiyyətində idilər. Bu mehtərlərdən ikisi kənara çəkilib çincə nə barədəsə danışırdılar. Birisi

“Çuluq Kağanın zəhərlənməsi yaxşı oldu, yoxsa Çini alt-üst edəcəkdi” – deyir, digəri:

− Bu İçinq Katunun heykəlini düzəldib məbədlərə qoymaq lazımdır, − deyə cavab verirdi.

Sonra yenə kağanın kim olacağı barədə mübahisə etməyə başladılar.

− Çuluq Kağanın iki oğlu var. Yaşar Şad, Şu Təgin. Şu Təgin hələ on səkkiz yaşındadır, uşaq sayılır. Yaşar Şad isə iyirmi iki yaşındadır, bənizi sapsarı donuq bir adamdır. Təbii ki, böyük oğul olduğu üçün o, kağan olacaq. O, kağan olan kimi də Çinə gün doğacaq. Bu da səbəbsiz deyil. Çünki onun savaşacaq halı yoxdur.

Çinli mehtərlər belə lüzumsuz söhbətləri edərkən bir az aralıda onları dinləyən bir nəfərin olduğunu sezməmişdilər. Onların söhbətini dinləmək üçün oraya xəlvəti uzanmış əsgərin kim olduğunu alaqaranlıqda aydınlaşdırmaq çətindir. Çinliləri dinləyərkən qalxıb qılıncına əl atdı. Sonra fikrindən vaz keçdi və yavaşca oradan uzaqlaşdı. Çinlilər hələ də danışırdılar.

Bu zaman uzaqdan iki atlı yavaşca yaxınlaşırdı. İki yüz addım aralıda dayandılar. Biri o birisinə

əli ilə çinliləri göstərdi. Qaranlıqda iki yuz addım uzaqdan bu iki çinli ancaq qara bir çevrə kimi gorünürdü. İkinci atlı sadağından iki ox çıxartdı. Görünməmiş bir cəldliklə ikisini də ataraq hər iki çinlini vurdu. Sonra iki atlı durduqlari yerdən uzaqlaşdılar. Bu işlər o qədər tez baş verdi, kimsə xəbər tutmadı.

Ölmüş çinliləri ətraf işıqlandıqdan sonra tapdılar. Bağatur Şad, atlılarından ikisinin öldürüldüyünü görüncə qaşlarını çatdı. Artıq toplanış şeypuru çalınmış, Bağatur Şadın bayrağı qalxmış, Şad ata minmişdi. Göndərdiyi carçılar çinli mehtərləri öldürəni görən olub-olmadığını 11 Sayrı – xəstə

12 Əyri – doğru olmayan, yalan

13 Əm − əlac, dərman

16

soruşurdular. Bir neçə dəqiqədən sonra iyirmi min əsgər Bağatur Şadın iki mehtərinin öldürüldüyünü öyrənmişdilər. Carçılar bağırıb, çığırıb bir şey öyrənməyib geri qayıdınca İşbara Alp atını dördnala çaparaq Bağatur Şadın önünə gəldi. Atından düşüb diz vuraraq onu salamladı. Bağatur Şad soruşdu:

− Yüzbaşı İşbara Alp! Mehtərlərimi kimin öldürdüyünü bilirsənmi?

− Bilirəm, Şad.

− De görüm kimdir?

− Mən!

Bağatur Şadın sifəti dəyişdi:

− Nə səbəbə belə etdin?

İşbara Alp ağır, kobud və soyuq danışırdı:

− Onlar Çuluq Kağanın ölümünə sevinirdilər.

Bağatur Şad başını aşağı əydi, bir az düşündü. Sonra İşbara Alpdan soruşdu:

− Sevindiklərini hardan bildin? Sən Çin dilini bilirsən ki?

− Çin dilini bilmirəm. Amma mehtər Çalıq yaxşı bilir. Çində üç il əsir olanda öyrənib. Çinli mehtələrin də danışdığını o mənə dedi.

Bağatur Şad:

− İşbara Alp! Bu işin sonunun nə olacağını bilirsənmi?

− Çuluq Kağana küfr edənləri yox etdiyim üçün minbaşı olmaq, sənin adamlarını öldürdüyüm üçün isə zopa yeməkdir.

Bağatur Şad yenə dilləndi:

− İşbara Alp! Yanılırsan. De görüm, çinli mehtərləri mənə demədən öldürmək üçün sənə göstəriş

verən olubmu?

İşbara Alp bu suala cavab verməmiş, yavaş-yavaş aralığa soxulub danışıqlara qulaq asan bir gənc sözə qarışdı:

− Çox güman ki, olub, Bağatur Şad!

Bağatur Şad, İşbara Alp, bəylər və əsgərlər səs gələn səmtə üz çevirdilər. Bu sözləri söyləyən Çuluq Kağanın kiçik oğlu Şu Təgin idi. Orada həmin an bir canlanma baş verdi. Bəylər və əsgərlər yerə diz vuraraq Təgini salamladılar. Bağatur Şad atdan enərək Təginə tərəf getdi. O da bir sıçrayışa atından enərək Şada doğru irəlilədi. Bağatur Şad gülümsəyərək:

− Xoş gəldin, yigənim,14 − dedi.

Hamı İşbara Alpa çinliləri öldürmək əmri verənin Şu Təgin olduğunu sanmışdı. Çuluq Kağanın ordusundan Bağatur Şadın yanına gələn Şu Təgin əvvəlcə ətrafına boylandı. İşbara Alpı süzdü, bəylərə baxdı. Bir ara gözləri Bağatur Şadın çinli mehtərlərinə dəydi. Baxışları sərt idi. Hələ on səkkiz yaşı təzəcə tamam olmuşdu. Sonra Bağatur Şada yönəldi:

− Şad, mübarək olsun. Qurultay səni seçdi. Kağan oldun, − dedi.

Bu soz ildırım kimi adamların arasında dolaşdı. Sevindilərmi, kədərləndilərmi, şaşırdılarmı − bəlli deyildi. Bağatur Şadın üzü birdən ciddiləşdi. Yanındakılardan bir neçəsi qeyri-müəyyən, müəmmalı halda gülümsədilər. Şu Təginlə İşbara Alp bir-birilərinin könüllərini gözlərindən oxuyurmuş kimi gülümsədilər, göz-gözə gəlib baxışdılar. Sonra Şu Təginin bir əmri ətrafdakıları yerindən tərpətdi:

− Təbillər çalınsın! Bağatur kağan oldu!

Bu sözlər ağızdan-ağıza keçərək bütün orduya yayıldı. Qısa bir müddətdə iyirmi min atlı Bağatur Şadın kağan seçildiyini öyrənmişdi.

14 Yigən − qohum, qardaşoğlu, bacıoğlu.

17

QARA KAĞAN

On gün sonra Ötükəndə Bağatur Şadın kağan seçilməsi bayram edilirdi. Bağatur Şad artıq Qara Kağan adını almışdı. Onun böyuk otağı bəzədilmiş süslü bir taxt qurulmuşdu. Bir ucdan təbillər çalınır, borular ötur, kımız paylanırdı. Qara Kağanın bu səliqə-səhmansız otağı, içində yüzlərcə

adamın yerləşə biləcəyi qədər böyük idi. Kağan taxtın mötəbər sayılan sol tərəfində oturmuşdu, sağında da bir Katun. Taxtdan bir az aşağıda solda-sağda şadlar, təginlər, buyruqlar, tarkanlar dayanmışdı. Bir az uzaqda isə alplar, minbaşılar, onbaşılar, yüzbaşılar sıralanır, uşaqlar durmadan kımız paylayırdılar. Çuluq Kağanın böyuk oğlu Yaşar Şada Qara Kağan tərəfindən Tulu xan Şu Təginə isə Kür Şad adı verilmişdi. Bununla bərabər Tulu xanın solğun üzündə sonsuz bir qəlb sıxıntısının izləri vardı. Çunki əmisi Qara Kağanın yanında oturan Katun, atası Çuluq Kağanı zəhərləyən ögey anası İçinq Katun idi. Qara kağan qardaşını zəhərləyən bu qadını sorğu-suala çəkmək əvəzinə, hamını çaş-baş salan bir iş görmüşdü, onunla evlənmişdi.

Otağın lap uzaq bir küncündə onbaşı Yamtar kim bilir neçənci kımız bardağını başına çəkməyə hazırlaşırdı ki, onbaşı Pars ona yaxınlaşdı:

− Yamtar, sən bu işlərə nə deyirsən? − dedi.

Yamtar cavab verdi:

− Mən də onu səndən soruşacaqdım. Sənin fikrin nədir?

− Yəqin Yaşar Təgini zəifdir deyə qurultay Kağan seçməmişdir. bəylər heç onun ağlını, hərəkətlərini də bəyənmirlərmiş.

− Yaxşı, bunu dedin başa düşdük, bəs Qara Kağan nəyə görə qardaşını zəhərləyən bir Katunla evlənməyə razı oldu?

− Eşitdiyimə görə türk adətincə böyük qardaş öləndə onun arvadını kiçik qardaş alır, bəlkə bu adətə görə evlənib?

− Yaxşı, türk adətinə görə ərini zəhərləyən bir qadını cəzasız buraxarlarmı?

Onbaşıların sözü bu yerdə yarımçıq kəsildi. Çinli bir uşaq kımız paylayırdı. Yamtar çinliyə

yuxarıdan aşağı baxıb sonra:

− Ey, çinli! bax ha, bizə verdiyin kımıza da zəhər qatmayasan, − dedi. Sonra ona əyri-əyri baxan çinliyə boşaltdığı çamçağı15 geri qaytararkən əlavə etməyi unutmadı: “İyirmi çamçaq içmişəm, deməli iyirmi dəfə ölməliydim, eləmi? Amma bu bir dəfə ölməyə bənzəməz!..”

Çinli uşaq çəkilib gedərkən Pars Yamtarı dürtmələyib yavaşca:

− Bax, bax! Yaxşı bax! Çuluq Kağanın oğulları gör bir Katuna necə sərt-sərt baxırlar, − dedi.

Yamtar başını otağa tərəf çevirdi.

− Qara Kağan usulluca hərəkət etdi. Çuluq Kağanın böyük oğlu Təkini Tulu Xan etdi. Onu şərqə

tunquzlarla tatarların üstunə xan göndərəcək.

− Beləliklə onu başından eləməkmi istəyir?

− Kim bilir.

− Bəs kiçik oğlu?

− O hələ kiçikdir. Kağan onun da könlünü aldı. Onu Kür Şad etdi.

− Onda bizim yüzbaşı nədən bu qədər kədərlidir?

− Yaxşı bilmirəm, amma dünən yenə bir qızı doğulub. Yüzbaşının indiyədək dörd uşağı olub, hamısı da qız. Bəlkə buna görə kədərlidir.

15 İçki qabı

18

Yamtarın bu sözlərindən sonra onbaşı Pars birdən-birə sustalıb qaldı.

***

Yeni kağanın otağının önündə toplanan bu minlərcə adam bol-bol kımız içib sərxoş olsalar belə

böyük bir səssizlik içində idilər. Hətta kağandan ən uzaqda dayananlar da yavaş səslə danışırdılar.

Yalnız nağara, boru, zəng səsləri Ötükəni başına götürmüşdü. Axşam düşənə qədər əyləncə davam edəcəkdi. Bu gün pəhləvanlar güləşəcək, bahadırlar döyüşəcək, nişançılar ox atacaq, atlılar ötüşəcəkdi.

Kağanın işarəsindən sonra nağaralar, borular susdu. Kağan, solundakı bəylərə dönərək, Tunqa Təginə dedi:

− Tunqa Təgin! Bu gün qılınc oyununu sən təşkil edəcəksən! Görək səndən qeyri bahadırlar varmı? Bu alpların içində sənə bərabər bir ər çıxarsa, onu yüksəldəcəm. Yox, hamısına qalib gəlsən, sənə öz əlimlə seçəcəyim ən yaxşı atlarımdan doqquzunu verəcəyəm.

Tunqa Təgin, yerə diz vurub:

− Buyruq kağanındır, − dedi.

Qara Kağan bu dəfə irəliyə baxdı. Gülümsədi. Hayqırdı.

− Ötükənin yenilməz igidi, Bozqurd ailəsinin qolubükülməz bahadırı, Göy Türklərin böyük bəyi Tunqa Təginlə yarışmaq istəyən varsa, ortaya çıxsın!

Bir an ortalıqdan səs çıxmadı. Tunqa Təginlə rəqabətə girmək istəmədikləri bəlli idi. Sonra dörd yerdən dörd kişi çıxaraq kağana doğru irəlilədilər. Diz vurub özlərini təqdim etdilər:

− Mən, Çuluq Kağanın savaşda yoldaşı, bilikdə dostu Apa Tarkanam!

− Mən qılıncı şimşəkdən kəskin, savaşda yağıya qənim, ağacsökən Kül Çuran!

− Mən qırx dəfə Çinə hücum etmiş, üç qardaşı savaşda, ataları döyüşdə, dədələri vuruşmada ölmüş, minbaşı Makaraç Alpam!

− Mən, yüzbaşı İşbara Alpam!

İçinq Katun İşbara Alpın özünü belə təqdim etdiyini gördükdə Qara Kağana doğru əyildi: “Bu Alp nə üçün özünü öyüb daha ətraflı tanıtmır ” − deyə soruşdu. Kağan İşbara Alpa sarı döndü:

− Böyük Katun, sənin də digər ərlər kimi özünü daha əhatəli təqdim etməyini istəyir, − dedi.

İşbara Alp yerə diz vurub qalxdı. Sonra Katuna sarı dönüb özünü belə tanıtdı:

− Mən atdığı ox sərrast dəyən, atdan yerə düşməyən, Çinə hücum etdikdə on min mal daşıyan , Çuluq Kağan ölənə qədər çinliyə qan uddurub yaşayan yüzbaşı İşbara Alpam!

Bu sözlər ildırım kimi səsləndi. Kür Şad və Tulu xan, Katuna baxdılar. Katun qızarmış dodaqlarını çeynəyir özünə gəlməyə çalışırdı. Qara Kağanın üzündə heç bir dəyişiklik yox idi. Tunqa Təginə tərəf döndü:

− Bu ərlərin hansı ilə boy ölçmək istəyirsən?– deyə soruşdu.

Tunqa Təgin baxışlarını död ərin üstünə gəzdirdi. ətrafdakılar nəfəs çəkmədən dayanmışdılar.

Ağır-ağır belə söylədi:

− Tunqa Təgin! İşbara Alpla vuruşacaqsan!..

Eyni zamanda onbaşı Pars, Yamtarın çiyninə əl atıb:

− Qorxuram, bizim yüzbaşıya bir şey olsun? − dedi.

Tunqa Təgin irəliləyib İşbara Alpın qarşısında durdu. Əynində yeni, gözəl bir qoruyucu döşlük vardı. Dəbilqəsində gümüş bir ay parlayırdı. Boyu İşbara Alpdan uzun, gövdəsi daha iri idi. Qıyıq, yaşıl gözləri sərt baxırdı. Kağan: “Hazırsınızmı?” − deyə soruşdu. Sonra üç dəfə əl çaldı. Bir-birindən on addım uzaqda dayanan iki igid qılınc çəkərək bir- birlərinə hücum etdilər. Bütün gözlər onlara zillənmişdi. Arxada qalanlar atlara minib ordan baxırdılar. İki bahadır böyük bir ustalıqla qılınc oynadırdı. Endirilən qılıncları ya öz qılıncı ilə geri qaytarır, ya da qalxanla dəf edirdilər.

Ortalıqda qılınc şaqqıltısından başqa heç bir şey eşidilmirdi. Katun həyəcanlanmışdı. İşbara Alpın məğlub olmasını, hətta ölməsini istəyirdi. Tulu Xanla Kür Şad yaxın qohumları Tunqa Təginin qalib gəlməsini istəməklə bərabər İşbara Alpın məğlubiyyətinə də razı ola bilmirdilər. Çünki o da uzaq qohumları idi. İşbara Alpın tabeçiliyindəki onbaşılar göz qırpmadan bu çarpışmaya baxır, kağan isə

donuqluğunu hələ də saxlamışdı. Savaş güclənir, sərtləşir, çevik addımlarla sıçrayan iki bahadır kağanın önündəki sahədə irəli-geri gedərək döyüşürdülər.

19

Bir ara ikisi də bir-birinin sağına dönərək sol əlləri ilə tutduqları qalxanlarla qorxunc, amma son dərəcə gözəl və maraqlı bir qılınc oyununa başladılar ki, ikisi də bir addım irəliləyib geri çəkilmədən çarpışmalarını beləcə xeyli davam etdirdilər. Onlar bu güclü zərbələri bir-birinin dəbilqələrinə doğru endirirdi. Zərbələr eyni vaxtda, eyni surətlə endirildiyindən qılınclar sanki havada donmuş kimi görünürdü. Kür Şad göz qırpmadan bu oyuna baxırdı. Doğrusu, bu döyüşdən doymaq olmazdı. Qara Kağan döyüşəcək iki igidi yaxşı seçmişdi. Birdən ikisi də irəli bir addım ataraq bir- birlərinə

yaxınlaşdılar. Qılıncları bir-birinə taxılı qalmışdı. Göz-gözə gəldilər. Tunqa Təgin:

− İşbara Alp! Səninlə döyüşdüyüm üçün öyünürəm, − dedi.

Yüzbaşı:

− Sağ ol, Təgin! − deyə cavab verdi.

Sonra ikisi də bir addım geriyə çəkilərək qalxanlarını önə tutdular. Döyüş yenə əvvəlki surətlə

davam etdi. Daha heç birində yorğunluq görünmürdü. İçinq Katun hirslənməyə başlamışdı. Kağana tərəf əyilərək:

− Artıq bitməzmi? − deyə soruşdu. Kağan başını çevirmədən cavab verdi:

− Belə gözəl vuruşan ərləri bu qədər tez ayırmaq insafdan deyil. Yaxşı bax! Belə gözəl döyüşü ömründə bir daha görə bilməzsən. Çində belə şeylər yoxdur!

Katun susdu. Başını yenə döyüşənlərə çevirdi. Elə bu zaman Tunqa Təginin dayanılmaz hücum etdiyini, İşbara Alpın bu qılıncları qalxanı ilə qarşıladığı, amma qalxanın bu güclü zərbələrə

davam gətirməyərək ikiyə parçalanıb yerə düşdüyünü gördülər. Bir anda Katunun gözləri parladı.

İşbara Alpın onbaşıları dodaqlarını çeynəyirdilər. Kür Şadın gözləri maraqla açıldı. Kağan gülümsədi. İşbara Alp o an qarşısındakına sağını döndərərək qılıncını özünə sipər etdi. Hər kəs Tunqa Təginin yeni və son bir zərbəsini gozləyərkən onun da qalxanını yerə fırlatdığını və “özünü qoru, İşbara Alp!” − deyə bağırdığını gördülər. O dəm hər kəsi heyrətləndirən qılınc oyunu yenidən başladı. İki igid bir-birilərinə ölümcül zəbələr endirdi. Bu dəfə artıq qılınclar ara-sıra hədəfə, dəbilqələrə və zirehli örtüyə dəyirdi. İndi İşbara Alp geri çəkilməyə başlamışdı. Tunqa Təgin durmadan hücum edir, İşbara Alp qorunurdu. Biri irəliləyir, o biri geriləyirdi. İşbara Alp bir az yorulmuş kimi görünürdü. Geri çəkilə-çəkilə tamaşaçıların önünə qədər gəldi. Bir addım da geriləyərsə, məğlub olacağını anladı. Tunqa Təkinin son zərbəsini dəf etdikdən sonra güclü bir zərbə

vurdu. Tunqa Təkin bundan ancaq bir addım geri çəkilməklə qoruna bildi. İkinci zərbəsi daha güclü oldu. Qılıncı dayanılmaz bir gedişlə Tunqa Təginin dəbilqəsinə çırpdı. Dəbilqə dığırlanıb yerə

düşdü. Tunqa Təginin burnundan qan gəlirdi. Bunu görən Katunun gözləri qaraldı. İşbara Alp oyunu udmaq üzrəydi. Bir qılınc zərbəsi başaçıq qalmış Tunqa Təgini öldürə bilərdi. Amma Katun yanıldı, İşbara Alp bir addım geri çəkildi. Bir həmlədə dəbilqəsini başından çıxarıb yerə atdı və “

Özünü qoru, Tunqa Təgin! ” − deyə hücum etdi.

Savaş sanki yenicə başlanmışdı. O qədər surətlə və cəld vuruşurdular ki, uzun saçları havada uçur, üzlərində, alınlarında iti çapıqlar görünür, çapıqlardan qan sızırdı. Kağanın çinli uşaqlarından dörd nəfəri otağın arxasında məqam gözləyirdilər. Otağın önündə qılınc oyununu izləyə bilmir, görə bilmək üçün bir yol arayırdılar. Bu dörd mehtərdən biri əsir bir Çin zabiti idi. Bu döyüş

səhnəsini o hamıdan cox görməyə çalışır, sağa-sola gedib gəlirdi. Çinlilərdən biri yoldaşına dedi:

− Buradan keçənin ətəyini qaldırıb baxsaq olarmı? Bizim tərəfimiz düzənlikdir, döyüşənlər də bir az çökəkdə vuruşurlar. Ona görə də yaxşıca izləyə bilərik. Təklif qəbul olundu.

Dörd çinli birdən yerə uzandı. Bir-iki dəfə çalışandan sonra keçənin ətəyindən bir az qaldırıb, bir-iki yüz addım irəlidəki döyüşü seyr etməyə başladılar. Keçmiş Çin zabiti döyüşləri tənqid edir, yanındakılara bəzi şeylər söyləyirdi.

− Boş yerə gəlmisiniz. İkisi də təcrübəsizdir. Heç bir şey bilmirlər. bu qədər ağılsızlıq olarmı…

qarşısındakının dəbilqəsi düşüncə öz dəbilqəsini də başından çıxarıb atdı. Türklər buna igidlik deyirlər, amma bu tamam acizlikdir. O qılınc məndə olsaydı, göstərərdim!..

Döyüş o qədər uzanmış, o qədər qızışmışdı ki, bütün tamaşaçıların ürəyi nağara kimi döyünməyə başlamışdı. Vuruşu görə bilməyənlər min cür yol axtarırdılar. Bir neçə kişi ortaya bir araba gətirib, atlarını onun üstünə çıxarıb, döyşə bu ucalıqdan baxırdılar. Mehtər Çalıq isə o yana-bu yana gedir, heç olmazsa, bir deşik tapıb oradan qılınc döyüşünü görmək istəyirdi. Amma o bezmədən, usanıb-yorulmadan, gedib-gəlir, münasib bir yer axtarırdı. Axtara-axtara da gəlib çadırın arxasına çatdığını sezmişdi. Birdən dörd kişinin torpağa yataraq baxdıqlarını gorüncə onların savaşı 20

seyr etdiklərini anladı. Yavaşca yanlarına getdi. Yerə uzanıb baxanların çinli olduqlarını anlamadan o da uzandı. Çadırın qapısı başdan-başa açıq olduğu üçün buradan döyüş aydın görünürdü. Çinlilər vuruşa o qədər dalmışdılar ki, yanlarına yeni birisinin gəldiyini hiss etməmişdilər.

Döyüş uzanıb gedirdi. İşbara Alpın alnında, Tunqa Təginin yanağında bir böyük çapıq vardı.

Üstündəki xırda yaralardan isə artıq onların bəti-bənizi görünməz olmuşdu.

Çinlilərdən biri keçmiş zabitdən soruşdu: “Bu həriflər qudurdularmı? Hələ döyüşürlər!” Çincə

söylənən bu sözləri eşitdikdə Çalığın üzü büsbütün dəyişdi… Ancaq seyr etdiyi qızığın döyüş onu söhbətə qarışmaqdan saxladı. Keçmiş Çin zabiti cavab verdi:

− Bu türklər ağılsız adamlardır. Çöl donuzu kimi döyüşürlər. Di gəl ki ustalıqları yoxdur. Mən olsaydım, indiyədək bu İşbara Alp adlı hərifi çoxdan yerə sərərdim! Çalıq ilan vurmuş kimi yerindən atıldı. Keçmiş Çin zabitinin belinə bir təpik vuraraq hayqırdı:

− Ey it oğlu it! Nə dedin?

Dörd çinli birdən ayağa qalxdı. Çincə danışıqlarına fikir verən bu türkün hardan çıxdığını anlamayıb çaşmışdılar. Çinli vəziyyətin qarışdığını görüb qabaqdangəlmişlik etmək istədi:

− Mənə bax! Sənin azğın bir əsgər olduğun görünür. Biz Qara Kağanın mehtərləriyik. Haydı, dəf ol burdan! − dedi.

− Qara Kağanın mehtəri deyil, qohumu olsan belə yenə çinlisən! Sən hansı haqla Göytürklərə

söyər, böyük İşbara Alpa ağzına gələni söyləyə bilərsən? Çinli çaşmışdı. Bununla bərabər dörd nəfər olduqları üçün çox qorxmurdu. Amma gözü Çalığın qılıncına sataşınca özünü itirdi:

− Cəsur! Qılıncın var deyə qürrələnirsən. Mənim də qılıncım olsaydı, sənə bu sözləri söyləməyə

macal veməzdim.

Çalıq bir hərəkəti ilə qılıncını çıxarıb qayışı ilə birlikdə yerə atdı:

− Haydı mən də qılıncsızam. Amma xainlik deyil, igidliklə qərara gələcəyik! − dedi və çinlilərə

hücum çəkdi. Çadırın önündə minlərcə gözün dikildiyi bir döyüş gedərkən, arxasında da tanrıdan başqa kimsənin görmədiyi başqa bir döyüş başladı. Beş kişi alt-alta, üst-üstə yumulub açılırdı.

Çinilər döyüşmək istəmirdilər. Amma bu azğın əsgər onları döyüşə sürükləmiş, artıq ox yaydan çıxmışdı. Çalıq, qarşısında təkcə keçmiş Çin zabiti varmış kimi durmadan onu vurur, o biri üç çinli də

Çalığı yumuruqlayırdı.

Tunqa Təginlə İşbara Alp artıq yorulmuşdular. Lakin heç biri çəkilmək fikrində deyildi. İçinq Katun isə yerində dura bilmirdi. Döyüşçülərdən daha çox başqalarına baxırdı. Bir ara, nədənsə, başını arxaya çevirərək çadırın içinə baxdı. Gözləri təəccüblə açıldı. Hərdənbir gözlərini İçinq Katuna dikən Tulu Xan onun bu təəccübünü görüncə o da çadırın arxasına baxdı. Burada, deyəsən, nəsə baş

verirdi. Ətəyi bir yerdən qaldırılmış keçənin üstü ara-sıra enib-qalxırdı. Tulu xan bunu görüncə içinə

vəlvələ düşdü. “Bəlkə də çirkin bir oyundu, bunu da İçinq Katun elətdirər ”, deyə düşünürdü. Kür Şada doğru əyilərək:

− Çadırın arxasında nəsə xoşagəlməz bir oyun gedir. Kimsəyə duydurmadan get, öyrən,orada nə

baş verir? − dedi.

Kür Şad ona yol verən tamaşaçıların arxasından keçərək otağın axasınacan gəldi. Burada cərəyan eləyən oyun havayıdan başlamamışdı, nəsə ciddi bir iş vardı. Ağız-burnu qan içində bir çinli yuvarlanıb ayağa qalxmağa çalışır, üç çinli mehtər də bir əsgər ilə döyüşürdü. Kür Şad buradakı döyüşü seyr etməyi o birisindən üstün tutdu. Yaxınlaşarsa, döyüşün tez bitəcəyinə qıymadı. Onsuz da döyüşün sonu yaxınlaşırdı. Çinlilər kefin istəyən kötək yeyirdilər. Bir aralıq yerə uzanan çinlilərdən birinin gözü Çalığın qılıncına sataşdı. İlan kimi sürünərək qılıncı götürdü. Qılıncı qınından sıyırıb onlara hücum edən türk əsgərinin başına vurmaq üçün irəlillədi. Kür Şad bütün bu olub bitənləri görürdü. İşə xainlik qarışdığını görüncə müdaxilə etmək vaxtının gəldiyini anladı. Yayına bir ox qoyub nişan aldı. Çinli qılıncı endirərkən Kür Şad yayı çəkdi. Ox çinlinin əlinə saplandı. Çinli bağırmağa başladı. Bu oxun atılması ilə çinlinin bağırması bir oldu. Döyüş dayandı. Çalıq Kür Şadı görüncə salamladı. Çinlilər də onu, türk adətincə yerə diz vuraraq salamlamaq istədilər. Ancaq o qədər yorulmuşdular və elə aciz idilər ki, yerə diz vuran kimi gülünc hərəkətlər etdilər. Əsl kötək yeyən- döyülən çinli, yəni keçmiş zabit Kür Şada şikayət etdi. Kür Şad onun sözünü kəsdi:

− Siz ər kimi döyüşməyi bacarmırsınız. Ər kimi döyüş təkbətək olur. Lap deyəlim ki dördünüz bir adama əvəz olduğunuz üçün hamınınz birdən üstünə gəldiniz. Bəs qılıncsıza nədən qılınc 21

çəkirsiniz? O ərə ki sizinlə savaşanda istifadə etməsin deyə qılıncını çıxarıb bir tərəfə atmışdı. Onun çıxardığı qılıncı onun özünə qarşı çalmaq, xainlik etmək kişilikdəndirmi?!

Sonra Çalığa dönərək soruşdu:

− Sən kimsən?

Çalıq cavab verdi:

− Mənə Çalıq deyirlər. Yüzbaşı İşbara Alpın mehtəriyəm.

Kür Şad İşbara Alp adını eşidincə geri döndü. Seyrini yarıda qoyduğu döyüşü yenidən izləməyə getdi. Çinlilər də həmin an uzaqlaşdılar. Çünki Çalıq qılıncını taxmış, döyüşə hazır vəziyyət almışdı. Amma Çalıq artıq onlara baxmır, Kür Şadın ardınca gedərək döyüşü seyr etmək üçün yer axtarırdı. Kür Şad əvvəlki yerinə gəlincə olanları Tulu xana qısaca danışdı. Sonra Qara Kağanın önündə yerə diz vuraraq belə dedi:

− Kağan! Bu iki ər bir-birinə bərabərdir. Buyruq ver ayrılsınlar. Yoxsa o biri oyunları keçirə

bilməyəcəyik.

Kağan gözlərini döyüşçülərə dikərək cavab verdi:

− Doğru söyləyirsən, Kür Şad, onları ayır!

Kür Şad qılıncını siyirərək onların arasına girdi. Qılıncı ilə qılıncları ayıraraq:

− Kağanın buyruğu var, vuruş bitmişdir! Bir-birinizə tay igidlərsiniz! − dedi.

İki ər Kağanı salamladı. Kağan İşbara Alpa baxdı:

− İşbara Alp! Göy Türklərin yenilməz bahadırı Tunqa Təginlə bərabərsən! Səni minbaşı qoyuram! − dedi.

Ətrafda səs çıxmırdı. Bu sözdən sonra İşbara Alpın onbaşıları gülümsədilər. Kür Şad da sevinirdi. Çünki İşbara Alpın uzaq qohumu idi.

İndi güləş yarışları başlayırdı. Gur səsli carçı bağırdı:

− Güləşə seçilmiş ərlər kimlərdirsə, gəlsinlər!

Səkkiz yerdən səkkiz ər çıxaraq çadıra doğru irəlilədilər. Kağanı salamlayıb, özlərini tanıtdılar:

− Mən, Ötükənin dəvəsi, qatı dəmir biləkli, qara aslan ürəkli, kürəyi yerə dəyməyən, kimsəyə

baş əyməyən İnal Tarkanam!

− Mən, barış olsa hünərli, yoxsul görsə əliaçıq, vursa buğa öldürən, göyə ocaq sovuran Tinəsi Oğluyam!

− Mən, daşı sıxsa duz edən, az, ancaq yaxşı iş görən, güclü ərlər başçısı, Qara Kağan əsgəri, uca Karluq bəyiyəm! Mənə Ay Dogmuş deyərlər!

− Mən, Qırğızların aslanı, Göymək Eli qaplanı, tufan olsa at sürən, yer tərpənsə, dik duran, qılınc vursa, daş yaran Alp Bamsıyam!

− Mən, Doqquz Oğuz güclüsü, yetmiş yağı intiqamçısı, yeddi qızın diləyi, Sələnçinin elçisi, qara yellə yarışan, boz ayı ilə vuruşan, doqquz alpla güləşən Bilgə Tulunam!

− Mən, Basmıl Eli qartalı, uca əsrlər yamanı, çırtma vursa, qan tökən, hayqırdıqca dağ sökən, qayaların qayası, yenilməz güc sahibi Şalçı Bəyəm!

− Mən, İşbara Alp yoldaşı, on dörd ərin qardaşı, qalın qayaya yaslanan, coşqun suda islanan, iyirmi ər daşıyan onbaşı Yamtaram!

− Mən, süngülənsə, ağrıtmaz, kımız içsə, əsriməz, boru çalsa, nəfəsli, köksü qılınc dəlikli, iyirmi yağı əskildən, dörd çinlini yatırdan Gümüş oğlu Çalığam!

İçinq Katun, Çalığın sözlərini duysaydı, yenə hirslənəcəkdi. Amma o bunu eşitmədi. Bilgə

Tuduna baxırdı. Yeddi qızın diləyi olan Doqquz Oğuz bəyi, İçinq Katunun indiyədək gördüyü ərlərin ən yaraşıqlısı idi.

Bu arada arxada bir qaynayıb-qarışma oldu. Qara Kağanın bəylərindən biri önə keçərək kağanın qarşısına gəldi. Əyilərək nə isə söylədi. Kağan, Katuna dönərək onunla bir az pıçıldaşdı. İçinq Katunun üzü gülürdü. Kağandan buyruq alan bəy tez geri dönərək adamları aralayıb gəldiyi yerə

getdi. Bir az sonra arxasında bir neçə çinli eyni yoldan geri döndü. Bunlardan biri o birilərin önündə gedir və görkəmindən bir çinli bəy olduğu anlaşılırdı. Çinli bəy kağanın qarşısına gəlincə diz çöküb əvvəlcə onu, sonra da Katunu salamladı. Katun yerindən qalxaraq əlindən tutub onu qaldırdı.

Yanında oturtdu. Qara Kağan isə heç qımıldanmadı. Üzündə bir cizgi belə dəyişmədi. Bir az sonra 22

carçılar Qara Kağanın əziz qonağı, İçinq Katunun qardaşı Şen-kinq gəldiyi üçün güləş yarışının sabaha qaldığını bildirdilər.

* * *

Gecə vaxtı bir-birindən ayrılmaz iki can yoldaşı: onbaşı Parsla onbaşı Yamtar oturub dərdləşirdilər. söz o günkü güləş yarışları üstünə gəlincə Yamtar dözmədi.

− Çinli gəldi deyə güləş sabaha saxlandı. Çinli bəydəmi güləşəcək? Dincəlib quvvə toplaması üçünmü belə edildi? O, güləşəcəksə, onunla özüm qarşılaşmaq istəyirəm.

Pars cavab verdi:

− Çin bəyləri güləşməz. Katun, qardaşı ilə danışıb kağana tərcümə etsin deyə güləşlər dayandırıldı. Çünki Çin bəyi Şen-kinq Çindən qaçıb gəlmişdi. Kağan Çindəki vəziyyəti öyrənmək istəyir. Amma Tanrı səbəb sala, onlar kağanı pis yola sürükləməyələr!

− Çinli bəyin yanında üç kişi də vardı. Onlar mehtərlərdi.

− Onlar da Çin zabitləridir. Çinlilər zatən ilana bənzər. Bu çinli bəyin üzü heç xoşuma gəlmədi.

− Elə isə hərifin üzünə doyunca bax. İştahan azalar, az yeyərsən. Qoyunumuz, davarımız azalarkən ən munasib çıxış yolu az yeməkdir. Mənim iyirmi dənə qoyunum qaldı. Atlarımın ikisini qurd parçaladı. Bir inəyim vardı, uçuruma yuvarlandı. Yaxında Çinə hücum etməsək, halımız fəna olacaq.

ÖTÜKƏNİN MAHİR OXATANI

Ertəsi gün günortadan sonra ox atma yarışları keçirildi. Günortadan öncə güləşlər bitmişdi.

İnal Tarkan və Doqquz Oğuz bəyi Bilgə Tudun digər güləşçilərin hamısını yenəndən sonra bir-birləri ilə tutaşmış, qalib gələ bilməyərək, bərabərə qalmışdılar. Onbaşı Yamtar isə ilk güləşdə Bilgə

Tuduna məğlub olmuşdu. Bilgə Tudun cox güclü bir pəhləvan idi, amma onbaşı Yamtarın ona tezliklə məğlub olması onbaşı Parsın qanını qaraltmışdı. Guləşdən sonra Yamtardan soruşdu:

− Sən ona bəlkə də qalib gələ bilməzdin, amma bu qədər tez də yenilməməliydin. Sənə nə oldu?

Bir yerinmi ağrıyır? Xəstələnmisən?

− Xəstə deyiləm. Ağrıyan yerim də yoxdur. Başa düş ki, qarnım tox deyil. Kişi savaşa güləşə

çıxmazdan öncə üç günlük azuqəsini birdən yeməsə, onun qolunda gücümü olar? Gün doğarkən yalnız bir çamçaq kımız içdim. Boş mədə ilə edilən güləş bu qədər olar. Sonra Doqquz Oğuzlar 23

savaşda da, döyüşdə də qatı qollu olurlar. Doqquz Oğuz bəyi bizim Ötukən buğrası16 İnal Tarkanı da yenməsindən qorxmuşdum.

Bu zaman nağaralar çalınıb borular gurladı. Oxatma yarışları başlayırdı. Hər kəs öz yerini tutmağa çalışdığı zaman gur səslə bir carçı car çəkirdi:

− Ötükənin ərləri ox atacaqlar. Göy Türk kağanına baxan bu qədər boyun sayılan igidləri oz məharətlərini göstərəcək-lər. Göy Türk ərləri: Tomis, Taqduş əsgərləri, doqquz oğuz igidləri, Karluq bahadurları, Qırğızlar, Bayırkurlar, Kurikanlar, Basmıllar, Kitaylar, Tatarlar, Oğuz Tatarlar, bütün təginlər, şadlar, yabqular, iltəbərlər, bəylər, buyruqlar, tarkanlar17, əsgərlər, ox atacaqlar! Qara Kağanın əziz qonağı məşhur Çin bəyi, Şen-kinq də ox atacaq! Hər kəs yerini tutsun!…

Aradan çox qısa bir zaman keçdi. Böyük meydan minlərlə əsgər və bahadırla dolmuşdu.

Ortalıqda bir uğultu vardı. Kağanın çadırı hər zmankı kimi bu uğultudan uzaqdı. Çevrəsində heç bir səs eşidilmirdi. Əsgərlərin toplanması bitincə Qara Kağan sağında Katun, solunda qonaq çinli bəy Şen-kinqlə birlikdə göründü. Həmin anda da hər yan sakitlikdi. Hə kəs yerə diz vurdu. Bir az sonra da bəylər, kağanın soluna və sağına düzüldülər. Yerlər tutulduqdan sonra carçıların gur səsi ortalığı bürüdü.

− Ulu Kağan Ötükənin ərlərini yarışa çağırır. Qolunun gücünə, gözünün itiliyinə güvənən, meydana çıxsın!…

Bu gün ortadakı meydan həmişəkindən daha böyük görünürdü. Əsgərlər çevrəni bir az da geniş

tutmuşdular. Kağanın oturduğu yerin solunda nişan taxtası yüksəlir, üstündə qaraya boyanmış nişan çevrələri yaxşıca seçilirdi. Bu nişan çevrələrinin sayı dörd idi. İlk yarış bu çevrələri yuxarıdan aşağı vurmaqla başlayacaq, bacarmayanlar mey-dandan çəkiləcəkdir. Kağanın sol tərəfində, uzaqda olan tamaşaçılar oxların nişan taxtasına necə sancıldığını görə bilməyəcəkdilər. Carçı onlara nəticəni qışqıracaqdı, amma bu, gözlə görmək ləzzətini veməyəcəkdi.

Türk adətincə, qonaq hörmətli tutulduğundan kağan bu sınaqlarda iştirak etməyi özü diləmiş

olan Şen-kinqə ilk oxu atması üçün izn verdi. Çinli bəy yerindən qalxdı. Ona yol verən bahadırların arasından keçərək meydana çıxdı. Yerişində bir əda, qoluna və nişançılığına güvənən bir öyünmə

halı vardı. Əvvəlcədən müəyyən edilmiş yerə çatanda dayandı. Bir əsgərin uzatdığı yayla oxu aldı.

Oxunu yerləşdirib yayı gərərək nişan aldı. Ətrafı səssizlik bürüdü. Surətlə uçan oxun səsini ən uzaqlarda dayanmış olanlar belə eşitdi. Birinci ox taxtaya dəydi. Amma ən üstdəki çevrəyə düşmədi.

Ondan bir az yuxarıdakı açıq yerə saplanıb qaldı. Carçı oxun çevrədən dörd barmaq aralı saplandığını hayqırarkən sanki ortalıq bir az da səssizləşdi. Hamı ikinci oxun atılmasını gözləyirdi.

Şen-kinq sanki bu uğursuzluğa əhəmiyyət vermirdi. İkinci dəfə əsgərin uzatdığı oxu aldı. Yayı yenidən çəkdi. Ox yenə taxtaya, amma ikinci cevrəyə deyil üçüncüyə saplandı. Ortalıqda yenə

səssizlikdi. Yalnız çinli bəyin üzü bir az avazımışdı. Üçüncü ox birinci çevrənin bir qarış yuxarısına dəydi. O ana qədər qımıldanmayan, nəfəs çəkməyən ərlərin arasında yenə səs çıxarmadan bu vəziyyəti izləyən Kür Şad yerindən qalxdı. Kağanın önünə gələrək qəzəbini bildirdi:

− Çinli qonaq bizimlə neyçün əylənir?

Katunun önündə sorulan bu sorğuya kağanın sərt bir cavab verməsi gərəkdi. Amma o, hələ

ağzını açmamış əsgərlər arasında bir səs-küy qopdu. Hələ arxa tərəfdə ərlər dalğalanır, uğultu getdikcə artırdı. Kür Şad surətlə döndü. Amma vəziyyəti görüncə onun da dodaqlarına xəfif bir təbəssüm çökdü. Kağana baxdı. O da istər-istəməz yavaşca gülümsəyirdi.

Əsgərlərin belə coşmasına səbəbkar onbaşı Sançardı. Gənc onbaşının ildə bir dəfə, o da heç gözlənilməyən vəziyyət qarşısında gülərdi. Özgə zamanlarda isə Onbaşının heybətli üzü daim sərt, düşüncəli olar, dəstəsindəkilərdən və silahlarından başqa heç nə ilə maraqlanmazdı. Bu gün də sərt üzlə meydana çıxdı. Arxada qaldığından atından enməyərək gözlədi. Şen-kinqin çıxışını və yayını gərməsini ürəyi titrəyərək seyr etdi. Əcaba bu yabançı kişi nə dəyərli usta nişançıdır ki? Onbaşı Sançar bunu öyrənməyi çox istəyirdi. Birinci oxun hədəfə dəyməməsi onbaşının halını heç dəyişdirmədi. Yalnız qorxunun azaldığını göstərən dərin bir nəfəs aldı. İkinci, üçüncü oxların 16 Buğra − erkək dəvə

17 O dönəmin boy adları

24

uçuşunu da izlədi. Amma, Kür Şad çinlinin bu bacarıqsızlığını istehza sanıb da kağana deyərkən atılan dördüncü ox gedib nişan taxtasının kənarından keçərək türk əsgərinin börkünü havaya uçurunca onbaşı özünü saxlaya bilmədi. Qəhqəhələrlə bayılacaq, qəşş edəcək kimi gülür, atının üzərindən sola doğru əyilirdi. Yaxındakılar və uzaqdakılar bir an ona çaşqın gözlərlə baxdılar.

Amma az sonra onbaşı Sançarın qəhqəhəsini batıran bir çox yeni qəhqəhələr də yüksəldi. Böyük meydanı dərin bir uğultu bürüdü. Şen-kinq geri döndü. Bu dəfə sayğı ilə deyil, amma gülməkdən qəşş etməmək üçün əllərini böyürlərinə basaraq son dərəcə əyilən ərlərin arasından keçərək yerinə

qayıdıb oturdu. Katun uzun zamandan bəri türklər arasında yaşadığından onların necə atıcılar olduğunu yaxşı bilirdi. Amma yenə qardaşının bu işi bacarmamasına hirslənib, dodaqlarını çeynəyirdi. Yoldaşları tərəfindən uzaqlaşdırılan Sançarın qəhqəhəsi duyulmaz olduqdan sonra səs-küy uzun sürmədi. Nağaranın bir-iki zərbəsindən sonra carçının yüksələn səsi nişan yarışlarının davam ediləcəyini bildirdi. Ortadakı ərlərin sayı qırxa qədər olardı. Və 40 ərin atdığı 160 ox Şen-kinqin çaşqınlıqdan açılan gözləri önündə heç sapmadan gedib hədəfini tapırdı. Hədəf əlli addımlıqda düzəlmişdi. Meydandan çəkilən yalnız Çin bəyi oldu, ərlər bu dəfə yüz addım geriləyərək eyni sınağa başladılar. Kimsə cınqırını çıxarmırdı. Oxlar hədəfə uçurdu. Nəticələr yenə

yüksək idi. Amma bir kərə hədəfə düz vurmayan kənarda qalmağa məcburdu. Bu sınaqdan qırağa çıxanların sayı 22 idi. Bundan sonra daha ciddi sınaqlar gözlənilirdi.

İki ər qarşı-qarşıya gələrək uzun bir dəyənəyin hərəsi bir ucundan tutdu. Bu dəyənəyin ortasından bir ip asılmışdı. İpin ucuna bir yumurta bağlanmışdı. Dəyənəyi tutan iki ər onu bir az tərpətdilər, yumurta yırğalanmağa başladı. Yarışanlar əlli addımlıqda bu yumurtanı vurmalı idilər.

Yumurta vurulduqca yerinə yenisi bağlanırdı. İndi Şen-kinq əvvəlki kimi bir yerdə qərar tuta bilmirdi. Bu oyunları seyr etmələri üçün gətirdiyi ön sıralarda yer almış olan Çin zabitlərinin üzünə dönüb baxa bilmir, çox əsəbi görünürdü. Katun da eyni vəziyyətdə idi. Qardaşının məğlub olmasından başqa kədəri də vardı. İşbara Alp hər fürsətdə ona hörmətsizlik göstərən, Tunqa Təginlə başa-baş çırpışaraq ərliyini hər kəsə bir daha tanıdan və buna görə minbaşı olan gənc qəhrəman, indi yarışlarda da böyük bir ustalıq göstərərək yayını gərib oxunu atırdı. Amma bu ox yayınmadan istənilən hədəfə dəyir, saplandığı taxta ilə birlikdə hər dəfəsində Katunun ürəyini də

dəlirdi. Şen-kinq bir uşaq bacarıqsızlığı göstərdiyi zaman İşbara Alp hər kəs kimi gülməmiş, hətta kağan və Kür Şad kimi dodaqlarında bir gülümsəmə belə görünməmişdi. Yalnız gözlərinin ucu ilə Katuna bir baxmış, sonra məğrurluqla başını çevirmişdi. Onun bu etinasızlığı Katunu hirsləndirmiş, hiddətləndirmişdi. Əlindən nə gələrdi ki, əlac hələlik səbrə qalırdı. İndi gözləri ilə

atıcıları təqib edən Katun, İşbara Alp ox qabından bir ox çəkən zaman onun çaşması üçün Tanrıya yalvarırdı. Artıq meydanda iki nəfər qalmışdı: Yırğalanmaqda, uzaqlaşmaqda olan yumurtaları öyünüb eləmədən eyni soyuqqanlıqla vuran Kür Şad ilə İşbara Alp…

Ərlərin ikisi də eyni ustalıqda olduğu üçün başqa bir sınağa çəkilməliydilər. Bu dəfə də

havaya atılan yumurtaları ən yüksək nöqtədə vuracaqdılar. Oxlar vıyıldayırdı. Yumurtalar bərabər dəlindi. İki igid də sanki bundan sevinc duyur, ikisi də bir- birlərinin bu uğuruna sevinirdi.

Ən axırda, kənarları bir arşın qədər görünən böyük bir taxta gətirildi. Kür Şad və İşbara Alp əlli oxla bu taxtalara “Türk” sözünü yazacaqlar. Yazını kim daha öncə bitirərsə birincilik ona çatacaqdı. Kimsədən səs çıxmırdı. Əsgərlər sanki nəfəs çəkməz olmuşdular.

Nağaranın gurlayan səsi ilə yarış başladı. İki igidin sadaqdan ox çəkmələri, yayı yerləşdirmələri və hədəfi nişan alıb ox atmaları o qədər surətli idi ki, onların cəld hərəkətlərini bir-bir izləmək mümkün olmurdu. Saniyələr keçir, hər iki taxtada kəlmə şəkillənməyə başlayırdı.

Amma kimin qalib gələcəyi hələ bilinmirdi. Şen-kinq artıq otura bilmirdi. Ayağa qalxmışdı, yumuruqları düyünlənmiş, nəfəsi kəsik… Eləcə baxırdı. Çalıq durduğu yerdən ağıllı gözlərinin kəskin baxışlarını gah İşbara Alpa, gah Kür Şada, gah da Şen-kinqə yönəldir, ən həyəcanlı anda belə qonağın bu halını görüncə özünü gülməkdə güclə saxlayırdı. Birdən ortalığı çılğın hayqırışlar bürüdü. İki-üç gündür sürən şənliklərdə hər qalib gələni eyni səssizliklə qarşılayan və

yalnız üəklərində təbrik edən əsgərlər, azacıq bir fərqlə üstün gələn Kür Şadı çılğınca alqışlayır,

“yaşa” deyə hayqırırdılar. Onun İşbara Alpa qarşı az da olsa üstün gəlməsi, Çuluq Kağnın intiqamını alacaq bir igidin aralarında yaşadığından xəbər verir, və ürəklərdən gələn daşqın sevinci saxlaya bilməmələrinə səbəb olurdu. Kür Şada əlini uzadan İşbara Alpın gözlərində də

bir zəfər sevinci vardı. O da sanki qalib gələn özü imiş kimi sevincək idi. Ötükənin, ona üstün 25

gələn kəskin oxatanını yanıq üzündə işıldayan sərt baxışlarını yumşalda biləcək bir sevinc içində

təbrik edir, kağanın buyruğu ilə bir əsgərin gətirdiyi kımız çamçağını ona öz əli ilə uzadırdı.

* * *

Gün qaralırdı. Bütün yarışlar, oyunlar bitmişdi. İndi söz ozanlarındı. Qara Ozanla Çuçu qarşılıqlı qopuz çalıb deyişəcəkdilər- kağanın otağını çevrələyən halqa daralmışdı. Öncə Qara Ozan gəldi. Kağanı salamlayıb bardaş qurdu. Arxasınca Çuçu gəldi. O da kağanı salanmlayıb Qara Ozanın qarşısında oturdu. Sonra ağır- ağır, yavaş- yavaş qopuzlar inləməyə başladı. Bütün türklər ehtiramlı bir səssizlik içində dinləyirdilər.

26

İlk olaraq Qara Ozan sözə başladı:

Ötükənin ərləri

Bilir mənim gücümü!

Qopuzumun mizrabı

Axtarmaz qılıncımı.

Qara Ozan! Səninlə

Aşıq atan Çuçumu?

Çuçu, bu meydanoxumaya dərhal cavab verdi:

Səni belə söylədən

Kımız, şərab içkimi?

Belə yaman söylərsən

Səndə komam18 öcümü.

Deyişin qılıncımdan

Daha öldürücümü?

Səni basan şaşqınlıq

Ağı kimi acımı?

Qara Ozan hiddətlənir kimi oldu:

Ötükən ərlərinin

Dünyada olmaz eşi!19

Ötükənin qızları-

Göydə ayın on beşi.

Çiçəkləri qan edər

Gözlərinin atəşi.

O şaşqınlıq dediyin

Çinli qonağın işi…

İçinq Katunun çevirmələri ilə Qara Ozanın sözlərini çincə dinləyən Şenq-kinq iynələnirmiş

kimi bir hala düşdü. Amma kağanın və bütün türklərin daş kimi sükutunu görüncə səbrini basdı.

Katun da hiddətlənmişdi. Bu ozan onun şöhrətli bir bəy olan qardaşı ilə açıqca əylənirdi. Kağana əyilərək:

− Bu bayağı kişinin əziz qonağını təhqir etməsinə sonacan göz yumacaqsanmı? − dedi.

Kağan eyni daş hərəkətsizliyi içində cavab verdi:

− Ozanların sözü müqəddəsdir, kəsilə bilməz!

Qara Kağan qənaətini o qədər soyuq söylədi ki, Katun sözünün canını deməkdən çəkindi.

Zatən indi oxuma növbəsi Çuçuya çatmışdı. Baxaq görək nələr söyləyirdi: Çinli bəyin atdığı

Boşa getdisə nolar?!

Çinli bəy… Sağa atsa,

Ox gedər düşər sola.

Neyləsin, ulu Tanrı

Güc verməyincə qola?!

Qovuşsun Qara Kağan

Kür Şad kimi oğula.

Kür Şadın adı gəlincə camaatın arasında bir çaxnaşma oldu. Çinli bəy isə üzərinə

yağdırılan bu eyham və təhnizlərin altında özündən getmiş kimi idi. İçinq Katun bu deyişmələri bir-bir ona anlatdıqca qardaşı daha çox qudururdu. O qədər qəzəblənmişdi ki, istər-istəməz birdən qılıncına əl atdı. Qara Ozan bunu görmüşdü. İndi qopuzla cavab verdi: 18 Komam − qoymam, qoymaram.

19 Eşi − tayı, bərabəri.

27

Qılıncına əl atma,

İndi döyüş çağıdır!

Ortalıqda dolaşan

Ağ kımız çamçağıdır.

Yad eldə oturanlar

Bil ki, yurd qaçağıdır.

Sənin qılınc dediyin

Türkün oyuncağıdır.

Çinli bəyi qorxu sarımışdı. Katun intiqamçı gözlərlə ozana baxırdı. Amma onlara əhəmiyyət verən yox idi. İndi növbə yenə də Çuçuya çatmışdı: Ötükən qızlarının

Gözləri könül yarar.

Onları gündüz günəş

Gecələri ay sarar.

Çinli meydan oxusa,

Burda çaşacaq nə var?

Keçi sərxoş olunca

Döyüşməyə qurd arar.

Çinli bəy, az qala bayılacaq vəziyyətə düşdüyünün fərqində idi, amma yerindən qımıldana bilmirdi. Gecə olmuşdu. Artıq İçinq də ona dilmanclıq etmədiyi üçün söylənənləri başa düşmürdü. Amma hər sözdə təhqir olunduğunu sanır, içi intiqamla dolub daşırdı. Halbuki indi Qara Ozanla Çuçu qarşı-qarşıya Kür Şadı öyürdülər biri bir dördlük söyləyir, digəri başqa bir dördlüklə ona cavab verirdi:

Ötukəndə aslanlar var,

Kür Şad onların biridir.

Çox igidlər vardır, amma

Kür Şad ərlərin əridir.

Kür Şadı doğan ana

Nə əmdirmiş əcəb ona?

Ərlik, ululuqdan yana

Tanrı Kür Şaddan geridir20.

Dünyada var neçə çəri21

Kimi üstün, kimi geri.

Kür Şad adlı Göy Türk əri

Anadangəlmə çəridir.

Qılıncı ildırım çalar,

Atdığı ox dəmir dələr!

Ölüm gəlsə, Kür Şad gülər-

On səkkiz ildən bəridir.

İgidlikdə ən irəli,

Qalacaq on min diri!

Göy Türklərin könülləri

İndi Kür Şadın yeridir.

20 Bu iki dördlük Mengüc Adsıza Yoldaşın “Kür Şad” deyişindən alınmışdır. Yalnız iki misra azacıq dəyişdirilmişdir.

21 Çəri − əsgər.

28

Təbillər əyləncənin bitdiyini bildirirdi. Hər kəs öz yerinə gedir, çadırına girirdi. Şen-kinq və

Katun sifətdən hiddətlə düşünür kimi görünürdülər. Çinli bəy bacısının yaxınlaşaraq:

− Onlara göstərəcəyəm. Bir Çin bəyini ələ salmağın nə demək olduğunu! − dedi. Katun şeytan kimi gülümsədi:

− Tez özündən çıxma! Hər işin vaxtı var! − cavabını verdi.

Sonra Çin bəyi üç zabiti ilə birlikdə onlara ayrılan çadırlara yönəldi.

* * *

Gecə vaxtı Kür Şadın qapısı açıldı. Tulu xan içəri girdi:

− Kür Şad, − dedi. − Sabah çox erkəndən yola çıxacağam. Kağan Tatarlarla Tunquzları idarə

etməyin çətin olduğunu söylədi. Çox tez getməyim vacibdir. Mənə bir deyəcəyin varmı?

Kür Şad ayağa qalxdı. Yavaş- yavaş Tulu Xana doğru getdi:

− Mənim sənə deyəcəyim bir şey yoxdur. Sənin necə?

Tulu xan solğun üzünə xüsusi məna verən gözləri ilə Kür Şada diqqətlə baxırdı. Ürəyində

bir iztirabı olduğu bəlli idi. Yavaş-yavaş bunları söylədi:

− Çinli Katunun, kağanı özünə isinişdirməsindən qorxuram. Çinli bəy də gəldikdən sonra kağanı başdan çıxarmağa çalışacaqlar. Əmim kağan umduğum qədər ağıllı çıxmadı. Sənə bunu demək istəyirəm ki, yurdumuzdakı bütün çinlilərə göz qoymaq lazımdır.

Kür Şad əminliklə:

− Mən bütün çinlilərin casus olduğunu bilirəm. Mənə inana bilərsən. İşin olarsa, məni xəbərdar elə.

İki qardaş qığılcımlı gözlərlə baxışdılar. Sanki bir-birinə söylənməmiş hələ nə qədər sözləri vardı. Sonra Tulu xan birdən-birə:

− Xoşca qal, mən gedirəm, − deyərək döndü.

Kür Şad:

− Yolun, uğurun açıq olsun! − deyə cavab verdi.

TUNQ YABQU KAĞANIN ELÇİLƏRİ

Payız gəlmişdi. Türk ellərinin sərt payızı Çinli Şen-kinq bəyi xəstələndirmişdi. O, türk ölkəsini bəyənsə də qəribsəyirdi. Burada açıq və təmiz hava, insanı sağlamlaşdıran kımız, sapsağlam qızlar olduğu üçün tük ellərini sevirdi. Amma Günəşinin qızğın, soyuğunun sərt, kişilərinin mürəkkəb və qızlarının məğrur olmasını heç bəyənmirdi. İndi Çində olsaydı, xoşuna gələn bir qızı çoxdan ələ gətirmişdi. Halbuki özü məşhur bir bəy olsa da burada hər hansı bir qızı yola gətirmək bir yana dursun, onunla heç dostluq da qura bilməmişdi. Şen-kinqin pis bir daxili sıxntısı vardı. Bunu yox etmək üçün hər gün, yoldaşları olan üç Çin zabitini çağırır, onlarla söhbət edir, qumar oynayır, kımız, yaxud şərab içirdi. Bu gün isə artıq heç bir şey onu əyləndirmirdi. Çin zabitlərindən birisi Şen-kinqə bir təkliflə müraciət etdi:

− Əcaba, bəyimiz atla bir gəzintiyə çıxsa, Ötükənin gözəlliyini görsə, içinin sıxıntısı keçməzmi?

− Vəhşi gözəllik nəyimə gərək? Mənə Ötükəndə gözəl saray, gözəl qumaş, gözəl qadın göstərə

bilərsənmi?

Çin zabiti pis-pis güldü:

− Bəyimizi aldatmaq həddim deyil, ona görə də qəti bir söz deyə bilmərəm, amma bəlkə gözəl qadınlar, hətta gənc qızları görmək mümkün oldu…

− Gözəl qızları mən də sənin qədər hər gün görürəm, amma görməkdən bir şey çıxmır ki…

29

Şen-kinqin hiddətini görüb qarşısındakı susdu. Şen- kinq bir anlığa nəsə düşündü. Sonra birdən-birə soruşdu:

− Yoxsa sənin bildiyin bir şeymi var?

− Mən çox şey bilirəm. Yalnız buradan bir xeyli irəlidə, Orhun çayına çatınca orada gözəl bir qoruq var. Türklər orada at bəsləyirlər. Hər gün oraya cavan türk qızları gedib kımız düzəldirlər.

− Bu qızların yanında kişi olmurmu?

− Xeyir!

− Əcayib şey! Çində olsa gənc qız evinin qapısından kənara addım ata bilməz. Bu türk qızları qorxmurlarmı?

Şen-kinq durmadan şərab içirdi. Bu türk şərabı da heç Çindəkinə bənzəmirdi. İndi dünyanın gözəl və sevimli olduğunu duymağa başlamışdı. Yoldaşının təklifi isə keçiləsi deyildi. Bir qədəh də şərab içdikdən sonra yoldaşlarına:

− Haydı, söylə bir at gəzintisinə çıxaq! − dedi.

Bir az sonra dörd çinli yola düzəlmişdi. Orhun çayı sahillərində qızların kımız düzəltdikləri yerə doğru gedirdilər. Şen-kinqin sərxoşluğu həddini aşmışdı. Çin zabitləri ilə

gəvəzəlik etməyə başlamışdı:

− Çində yenə Suilər başa keçsə, mən bilirəm nə edəcəyəm… İçinq Katun qəbiləsini hakimiyyətə gətirmək üçün Qara Kağanı təhrik edir. Üzümüzə gələn yayda Çinə hücum ediləcək.

Tanqlar taxtdan düşürüləcək. O zaman bəlkə mən Çin kağanı oldum. Hər birinizi bir komandan edəcəyəm. Sonra gəlib buranı da alarıq…

Bu son sözlərdən diksinən üç Çin zabiti sıçrayaraq arxalarına, yanlarına baxdı.

Açıq düzənliklə gedirdilər. Bu işdən kimsə xəbər tutacaq deyə qorxudan ödləri partlamışdı.

Bununla bərabər bu işin baş tutacağına inanmasalar belə, bu ümidli sözlərdən çox xoşları gəldi.

Beləcə xeyli getdilər. Soyuqdan Şen-kinqin sərxoşluğu büs-bütün yox olmuşdu.

Artıq istədikləri yerə çatmışdılar. Burada gözəl bir qoruq, yaxında kiçik mağaralar vardı. Bu mağaralar qara, qışa, yağışa qarşı sığınacaq idi. Buralarda bir çox türk qızı çalışırdı. Ara-sıra at kişnəmələrindən başqa bir səs duyulmurdu. Buraya yaxınlaşarkən Şen-kinq yoldaşlarına dönüb:

− Hələ, hələ baxın! − dedi. − Bu qızların hamısında yay-ox var. Qılıncları da olsa, hamısı hazırca əsgərdi. Nə deyirsən, Van-zin-şan? Sən bu qızların belə döyüşçü olduqlarını da bilirdinmi?

Van-zin-şan çinli bəyə buranı xəbər verən zabit idi. Suala cavabı gecikmədi:

− Bilirdim, bəyimiz. Həm də buyurduğunuz kimi qılıncları yoxsa da yarımqılınca bərabər olan bıçaqları var.

Şen-kinqin gözləri çaşqınlıqla açıldı:

− Doğrudanmı?! Belə əsgərlərə komandan olmaq istərdim!

Çinlilər danışa-danışa qızlara yaxınlaşdılar. Van-zin-şan çinli bəyə əyilərək dedi:

− Bəyimiz bu irəlidə, o üç qırmızı atın yanındakı qızı görürsünüzmü? Burdakı qızların ən gözəlidir! İndiyədək bir dəfə belə güldüyünü görmədim.

− Zatən, bu Türk qızları gülmək nədir bilmirlər ki…

− Hətta kişiləri də…

Amma Van-zin-şan sözünü bitirə bilmədi. Çünki Ötükənə gəldiklərinin ertəsi günü ox atılarkən türklərin Şen-kinqə necə güldükləri qəflətən ağlına gəldi.

Şen-kinq atını yavaş-yavaş o gözəl qızın yanına sürdü. Özünü toplayaraq sordu:

− Mənə bir az kımız verərsənmi?

Qız heç bir söz demədən Şen-kinqə baxırdı. O biri qızlar isə başını belə qaldırmadan, öz işləri ilə məşğuldular. Van-zin-şan çinli bəyə yaxınlaşaraq: