Читать книгу Son mənzili Xəzər oldu - Qumral Sadıqzadə - Страница 1

Qumral Sadıqzadə

Son mənzili Xəzər oldu

(Seyid Hüseyn haqqında sənədli roman)

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 31-ci kitab

Seyid Hüseyn

Seyid Hüseyn Sadiq (Hüseyn Mir Kazım oğlu Sadıqzadә) 1887-ci ildə Bakıda anadan olmuşdur.

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülü və inkişafı dövrünün ən parlaq səhifələrindən biri çağdaş Azərbaycan nəsri, xüsusilə, onun hekayə janrıdır. Seyid Hüseynin 20-ci illərin sonundan 30-cu illərin birinci yarısınadək yazdığı hekayələr o zaman oxucuların dillərində əzbər olmuş, indi də öz təravətini saxlamış, müasirliyini itirməmiş, müəllifə şirin hekayə ustası kimi şöhrət qazandırmışdır. Hüseyn Mir Kazım oğlu “Tazә һәyat” vә “Kaspi” qәzetlәrinin mәtbәәlәrindә mürәttib olmuş, şәrikli “Bәhlul”, “Kәlniyyәt” vә “Qurtuluş” jurnallarını nәşr etdirmişdir. O, 1913-1914-cü illәrdә “İqbal”ın baş redaktoru idi.

Seyid Hüseyn bәdii yaradıcılığa 1907-ci ildә başlamışdır. Hekayә vә publisistik mәqalәlәrindә mürtәce ziyalıların әleyһinә çıxmış Azәrbaycan dilinin saflığı uğrunda mübarizә aparmışdır. Azәrbaycan әdәbiyyatı vә әdәbiyyat xadimlәri һaqda mәqalәlәr, müasir һәyatdan bәһs edәn һekayәlәr yazmış; “Yeni iqbal” vә “Azәrbaycan” qәzetlәrindә mәqalәlәrlә çıxış edirdi.

Repressiya qurbanlarından olan Seyid Hüseyn 1937-ci ildә hәbs edilmiş, 1938-ci ilin yanvarında güllәlәnmişdir…

Seyid Hüseynin ədəbi yaradıcılığa başlaması müstəqil həyata, əmək fəaliyyətinə qədəm qoyduğu ilk illərə təsadüf edir. 1908-ci ildən etibarən o, əvvəlcə ara-sıra, sonralar isə müntəzəm olaraq qəzetlərdə, jurnallarda “Kazımoğlu”, “Hüseyn Sadiq”, “Seyid Hüseyn” imzaları ilə ədəbi-tənqidi məqalələr dərc etdirmiş, Bakının ictimai həyatında, mədəni-maarif cəmiyyətlərinin fəaliyyətində yaxından iştirak etmiş, 1927-ci ilə kimi müvəqqəti-mühərrir kimi tanınmışdır.

Seyid Hüseyn Sadiqin həyat yoldaşı Azərbaycan şairəsi Ümgülsüm Sadıqzadə (Ümgülsüm Əbdüləziz qızı Sadıqzadə) idi. O, Seyid Hüseynin həbsindən bir neçə ay sonra – 2 noyabr 1937-ci ildə хalq düşməninin həyat yoldaşı kimi həbs edilərək Bayıl həbsхanasına göndərilmiş, bir müddət sonra 8 il həbs cəzasına məhkum edilərək, MTN sənədlərinə əsasən 1938-ci ildə Temlaq İslah Əmək Düşərgəsinə göndərilmişdir.

1945-ci ilin aprel ayında azadlığa buraxılan Ümgülsüm хanım Bakıya gəlir. 20 gün sonra onun burada yaşamasına qadağa qoyulur. Hər tərəfdən əli üzülən şairə Şamaхıya köçür, lakin burada bir neçə ay yaşayandan sonra on beş yaşlı qızı Qumralın qolları arasında gözlərini əbədi yumur…

QUMRAL SADIQZADƏ

Qumral xanım Sadıqzadə 1929-cu ildə Bakıda görkəmli yazıçı, jurnalist, naşir və maarifpərvər Seyid Hüseynin və şairə Ümgülsümün ailəsində anadan olub. Bakıda orta məktəbi, 1947-ci ildə Bakı Energetika Texnikumunu, 1952-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetini bitirib. 1960-cı ildən dövri mətbuatda ruscadan tərcümələri, oçerkləri çap olunub. Uzun illər elmi-şəxsi arxivlərdən, atası ilə bir vaxtda yaşamış qohumlardan Seyid Hüseynin həyatı, fəaliyyəti, nəsli və dövrü haqqında zəngin materiallar toplayıb. Və bunun nəticəsində ikicildlik “Son mənzili Xəzər oldu” romanını yazıb. Romanın birinci cildi 1990-cı ildə “Gənclik” nəşriyyatında çap olunub.

Qumral xanım Azərbaycanın məşhur seyidlərindən biri, ilahiyyatçı və tacir, əslən içərişəhərli Seyid Sadığın nəticəsi, Məmməd Əmin Rəsulzadənin nəsil xələfi, respublikanın xalq rəssamı Oqtay və əməkdar rəssam Toğrul Sadıqzadələrin bacısı, romantik şair-mühərrir Əlipaşa Səbur Hüseynzadənin gəlinidir.

Müəllifdən

Mən Seyid Hüseynin axırıncı övladıyam. 1937-ci ilin yayında atam bizdən ayrılanda yeddi yaşım vardı. Odur ki, o vaxtlar atamı az tanıyırdım və onunla əlaqədar olan hadisələrin çoxu yadımda qalmamışdı. Atamdan az sonra anamızdan da ayrıldıq.

Biz – üç qardaş, bir bacı bibim Rübabə xanımın himayəsində böyüdük. Bibimin iyirmi bir yaşlı qızı Səyyarə Rzayeva o ağır illərdə bizə rəsmi qəyyum olmağı öz öhdəsinə götürdü.

Müharibədən əvvəl və çətin müharibə illərinin uzun qış gecələrində Rübabə xanım, adətən, bizim üçün nağıl danışardı. Başqaları nağıla maraqla qulaq asıb, hər gün təzəsini danışmağı xahiş edirdilər. Mən nağıllarla o qədər də maraqlanmazdım, bibim və nənəm Xırdaxanımın ötən günlər, olmuş hadisələr barədə söhbətlərini dinləməyi xoşlardım. On-on iki yaşım olanda artıq Seyid Sadıq nəslinin bütün nümayəndələri haqqında məlumatım vardı, kimlərlə nə dərəcədə qohumluq əlaqəmiz olduğundan, qohumlar arasındakı bir sıra hadisələrdən xəbərdardım.

Sonralar görkəmli ingilis yazıçısı Con Holsorsinin “Forcaytlar haqqında əfsanə” kitabını, daha sonra fransız yazıçısı Filib Erşanın “Bussardellər ailəsi” romanını oxuyanda məndə belə bir fikir yarandı ki, bizim nəsil haqqında da buna oxşar bir şey yazmaq olar.

1960-cı ildə uzun fasilədən sonra Seyid Hüseynin “Seçilmiş əsərləri” ədəbiyyatşünas Abbas Zamanovun geniş müqəddiməsi ilə çap olundu. O zamankı yaşıdlarım kimi mən də atamın hekayələri ilə ilk dəfə bu kitab vasitəsilə tanış oldum. Çünki məlum səbəblərə görə onun 1937-ci ilə qədər çap olunmuş kitablarını heç yerdən tapmaq mümkün deyildi. Kitabları oxuyandan sonra onu Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nasiri kimi tanıdım.

1965-ci ildə həyat yoldaşım, yazıçı-jurnalist Aydın Hüseynzadə “Seyid Hüseynin publisistikası” adlı dissertasiya üçün material toplamağa başladı. O, Bakının kitabxanalarında, arxivlərində olur, Seyid Hüseynin dövri mətbuatda (1908-1937) dərc olunmuş məqalələrini, ona aid olan başqa materialları oxuyub üzünü köçürürdü. Mən atamın məqalələrini oxuduqca (onu da qeyd edim ki, ərəb əlifbası ilə sərbəst oxuya bilmədiyim üçün bu məqalələrin bizim əlifba ilə üzü köçürülməsəydi çox güman ki, heç vaxt həmin yazılarla tanış ola bilməyəcəkdim) atamın şəxsiyyəti ilə yaxından tanış olur, onun tərcümeyi-halının çoxlarına məlum olmayan cəhətlərini üzə çıxarırdım.

Seyid Hüseynin 300-dən artıq məqaləsində, demək olar ki, dövrün bütün ictimai hadisələri öz əksini tapmışdır. Bundan başqa ayrı-ayrı illər, dövrlər, bəzi hadisələr haqqında mənə lazım olan başqa materialları da şəxsi kitabxanasındakı kitablardan istifadə ilə əldə etmişəm.

Seyid Hüseyn, Aydın Hüseynzadənin atası, dövrünün mütərəqqi ziyalısı Əlipaşa Hüseynzadə (Səbur) (1885-1934) ilə yaxından dostluq etmişdir. 1911-1913-cü illərdə Əlipaşa Səbur Həştərxanda sürgündə olarkən onun Seyid Hüseynlə müntəzəm məktublaşdığı bizə məlum idi. Ancaq nə bizim, nə də Əlipaşa Səburun evində bu məktublardan heç biri qalmamışdı. Xoşbəxt bir təsadüf nəticəsində Seyid Hüseynin Əlipaşaya göndərdiyi məktubların əsli Əlipaşanın qardaşı Əlisəttarın evindən tapıldı.

Bunlar şəxsi məktubdan daha çox Seyid Hüseynin o dövr mədəniyyət, ədəbiyyat, mətbuat aləmi ilə bağlı olan hadisələrə münasibəti, həmin illərdə yaşamış bəzi sənət adamları barədə fikirləri cəhətindən də maraq doğurur. Yeri gəldikcə bu məktublardan da istifadə etmişəm.

Onu da nəzərə çatdırım ki, Seyid Hüseynin son illərə kimi yaxın qohumlarda, tanışlarda saxlanmış, eləcə də iyirminci, otuzuncu illərin dövri mətbuatında çap olunmuş nadir fotoşəkilləri tapılmışdır.

Atam Seyid Hüseynə, anam Ümgülsümə həsr etdiyim bu sənədli romanı mən 1982-ci ildən yazmağa başlamışam. O illərdə hələ otuz yeddinci il repressiyalarının adı heç yerdə çəkilmir, günahsız qurbanlar xalqa həqiqi xalq düşmənləri kimi tanıtdırılırdı.

Kitabın əvvəli Azərbaycanın sovetləşməsinə qədərki dövrünü əhatə edir. O dövrü düzgün başa düşmək və təsvir etmək üçün mənə onun tarixini öyrənmək lazımdı. Ancaq üç cildlik “Azərbaycan tarixi”ndə Azərbaycanın tarixi əvəzinə Azərbaycan Kommunist Partiyasının tarixi bütün təfərrüatı ilə verilmişdi. Sovetləşməyə qədərki son iki il (1918-1920) haqqında isə, ümumiyyətlə, heç yerdə məlumat yox idi. Elə bil istiqlaliyyət qazanmış Azərbaycan Demokratik Respublikasının mövcud olduğu həmin illər tamamilə tarixdən silinmişdi. Ona görə də həmin dövr haqqında heç bir məlumatımız yox idi.

Məhz 1990-cı illərin əvvəlində Azərbaycan tarixində ağ ləkə kimi qalmış 1918-20-ci illər, ADR, Müsavat partiyası, Müsavatın rəhbərləri haqqında saysız-hesabsız yazılarla, xüsusən, 1997-ci ildə “M.Ə.Rəsulzadə İrsini Araşdırma Fondu” tərəfindən Nəsiman Yaqublunun “Müsavat partiyasının tarixi” adlı dərin məzmunlu, çox lazımlı sənədlərlə zəngin olan kitabla tanış olduqdan sonra 1918-1920-ci illər, hadisələrlə tanış oldum.

Əgər Müsavat hökumətindən haradasa söz düşürdüsə, onun adının əvvəlinə mütləq, “mənfur”, “burjua”, “irticaçı” və başqa damğalar vurulurdu. Əvvəlki mənbələrdə Müsavat hökumətinin mənfur, Sovet hökümətinin isə ən ədalətli, ən yaxşı, bu sosialist dövlətinin başqa dövlətlərdən, xüsusən də, keçmiş Müsavat hökumətindən qat-qat üstün olduğu sovet məktəblərində təhsil almış, sovet tərbiyəsi görmüş yaşıdlarım kimi mənim də beynimə həkk edilmişdi. Ona görə də kitabın birinci hissəsini yazarkən o illərdə ADR-dən, onun rəhbərlərindən – xüsusən, qohumum Məhəmməd Əmin Rəsulzadədən, onun ailəsindən yazmaq təbii ki, mümkün olmadı…

Qumral Sadıqzadə

Seyid Sadıq Baba

1893-cü ilin yaz fəsli idi. İçərişəhərdə, Xan sarayının cənub tərəfindəki hasarı ilə üzbəüz ikimərtəbəli daş binanın alçaq, taxta qapıları taybatay açıqdı. İçəridən ağlaşma, oxşama səsləri eşidilirdi. Evin sahibəsi – İçərişəhərdə “Draz Seyid”, “Nəcib Seyid”, “Qılınc Seyid” ləqəbləri ilə məşhur olan xeyirxah, alicənab, adamlar arasında böyük hörmət qazanmış qoca Seyid Sadığa böyük fəlakət üz vermişdi: otuz beş yaşlı yeganə oğlu Mirkazım iyirmi gün əvvəl İkinci Aleksandrın adını daşıyan dənizkənarı küçədə, hürküb vəhşicəsinə qaçan konka atlarının qabağına atılmış, onların ayaqları altına yıxılmışdı. Ağır yaralanmış Mirkazım evə gətirilmiş və iki saat sonra ölmüşdü.

Bu gün mərhumun üçüncü cümə axşamı idi. Tez-tez evə yaxınlaşan faytonlardan qara çadralı arvadlar düşüb həyətə keçirdilər. Evin aşağı mərtəbəsindəki böyük otaq başdan-ayağa xalçalarla döşənmiş, divarlar boyu döşəkçələr, mütəkkələr, qoyulmuşdu. Molla şagirdi ilə yuxarı başda oturub təziyyəni başlamağa hazırlaşırdı.

Mərhumun anası Mehinbanu xanım başındakı qara örpəyi burnunun ucuna qədər çəkib, mollanın sağ tərəfində oturmuşdu. Ağlamaqdan xırıldayan səsi ilə astadan oğlunu oxşayırdı:

– Can, yaralı bədəninə anan qurban, ay Mirkazım! Yetimlərini başsız qoyan, ay Mirkazım! Qoca atanın belini bükən, ay Mirkazım! Bu nə işdi gətirdin başımıza?!

Analarının yanında cərgə ilə oturmuş üç qız – Seyidxanım, Zübeydə və Zəhra da ona səs verir, hərdən anaları kimi üz-gözlərini cırmaqlayır, saçlarını yolurdular.

Yasa gələn arvadlar maraqla, narahatlıqla yan-yörələrinə baxıb ağlayanların içərisində mərhumun cavan arvadını, evin gəlinini axtarırdılar. Mehinbanu xanım da tez-tez örpəyinin arasından qapı tərəfə baxır, gəlinin yuxarı mərtəbədən aşağı düşməsini gözləyirdi. Nəhayət, o dözməyib yanında oturmuş qızlarından birinə işarə elədi. Zübeydə anasının nə istədiyini başa düşdü. Yerindən durub xalının üstü ilə qapıya tərəf getdi, həyətə çıxıb pilləkənlə yuxarı qalxdı.

Burada böyük otağın küçəyə açılan pəncərələrindən tül pərdələr asılmışdır. Divarın bir tərəfində, qapıları şəbəkə şüşəli dörd taxçaya ipək yorğan-döşək yığılmış, üstdəki rəfə əlvan boşqablar və zər naxışlı kasalar düzülmüşdü. Otağın aşağı divarındakı taxçalara içində pal-paltar olan xara, atlas boxçalar qoyulmuşdu. Bu otaq da başdan-başa xalı ilə döşənmişdi, divar dibinə döşəklər, mütəkkələr salınmışdı. Saat ikiyə-üçə bura kişilər yığışacaqdılar.

Zübeydə qapını açıb içəri girəndə gözlərinə inanmadı. Qardaşı arvadı Xırdaxanım yuxarı başda, iki pəncərənin ortasına qoyulmuş böyük bədənnüma güzgünün qabağında dayanmışdı. Matəm münasibətilə taxçalara və güzgüyə nazik qara ipək parça çəkmişdilər. Gəlin güzgünün qara örtüyünü qaldırıb üzünə ənlik sürtdü, saçlarını sahmana saldı. Baldızlarının gəlməsindən xəbəri yoxdu. Onun qara məxmər tumanının qırçınları şux və mütənasib bədəninə xüsusi yaraşıq verirdi. Nazik, zərif köynəyinin üstündən qara məxmər don geyinmişdi. Donun ətəyi, yaxası, tumanın balaqları qızılı bafta ilə haşiyələnmişdi. Başı açıqdı. Qara örpəyi güzgünün qabağındakı döşəyin üstündə idi.

Zübeydə səssizcə gəlib gəlinin yanında durdu. Xırdaxanım güzgüdə öz qəşəng, ağ üzünün yanında baldızının ağlamaqdan qızarmış gözlərini, cırmaq-cırmaq olmuş üzünü görəndə diksindi. Tez əyilib döşəyin üstündən örpəyini götürdü. Başına salmaq istəyəndə baldızı cəld örpəyi onun əlindən aldı, cır səslə çığırmağa başladı:

– Ay utanmaz, neynirsən? Dağ boyda cavan ərinin heç üçüncü cüməaxşamısı çıxmayıb, sən burda üz-gözünü bəzəyirsən? Ağız, eşitmirsən, aşağıda molla oxuyur? Kiminçün belə bəzənib düzənirsən? Qaynanan, baldızların yanında oturub, oxşayıb ağlamaq əvəzinə bu xanım, gör, bir nə oyunlardan çıxır, aaa?! Vaxsey! Vaxsey!

Qız qəzəbindən boğulurdu. İstəyirdi əl atıb gəlinin saçını yolsun ki, bəlkə hirsi bir az soyuya. Ancaq ağlına başqa şey gəldi. Gəlinin örpəyini götürdü, cəld otaqdan çıxdı. Pilləkənlərin başından çığır-bağır salmağa, saçlarını yolmağa başladı:

– Ay camaat, gəlin bir bizim gəlinə tamaşa eləyin, gəlin görün neyniyir? Güzgü qabağında oturub üz-gözünü bəzəyir, – sonra o ucadan oxşadı, – Bacın sənə qurban, ay qardaş, qəbrində bağrın çatlasın, ay qardaş! Ay Allah, sən özün bu arsızın cəzasını ver!

Səsə aşağıdakı arvadlar həyətə çıxıb boylanır, təəccüblə bir-birilərinə baxırdılar.

– Ay qız, qışqırma, ayıbdır. Camaat nə deyər bizə? Eybi yoxdur, cavandır, başa düşməyib. Adam da belə həyasızlıq eləyər? Bəsdir deyirəm sənə, qışqırma, düş aşağı, məmə gözləyir bizi.

Zübeydə bacısı ilə pilləkəndən düşə-düşə gəlini qarğış edirdi:

– Səni görüm qardaşımın yanına gedəsən! Səni görüm ömrü boyu qara paltarını əynindən çıxarmayasan! Bir xoş gün görməyəsən.

Həyətdən eşidilən səs-küyə qonşular da damlara çıxıb qulaq asır, küçə qapısına toplaşırdılar. Nəhayət, Zübeydəni sakit edib, içəri saldılar. Mətbəxdə xörək bişirən qulluqçu qadınlar, qohumlar çıxıb küçə qapısını örtdülər, arvad-uşağı oradan uzaqlaşdırdılar.

Seyid Sadıq da səs-küyü eşidib kiçik dəhlizin qapısı ağzına çıxmışdı. Gəlinin yüngüllüyünü, qızının çığır-bağırını, həyasızlığını eşidib biləndə dərdinin üstünə bir dərd də gəldi. Dərindən ah çəkib, səssiz-səmirsiz otağa qayıtdı. Döşəyin üstündə oturub əsəbi halda təsbehini çevirməyə başladı.

Seyidxanımla Zübeydə qayıdıb öz yerində oturdular. Mehinbanu qızına acıqla baxıb gizlincə onun ayağından bir çimdik götürdü: evin gəlinini yad adamların arasında biabır eləməsindən narazı idi. Arvadlar elə bil bu hadisəyə bənd imişlər, təzədən ağlamağa başladılar. Ən çox dizinə döyən, saç-birçəyini yolan Seyidxanım idi. O çox arıq, rəngi saralmış, hündürboylu qadındır. Görkəmindən xəstəyə oxşayırdı. Yanındakı arvadlar tez-tez onu sakit etməyə çalışır, çox ağlamağa qoymurdular. Hətta axırda anası da onu məzəmmət elədi:

– Bəsdir daha, ay qız, özünü öldürməklə bəyəm qardaşın dirilib gələcək? Üzmə özünü, bala, uşaqlarına yazığın gəlsin. Allah eləməmiş xəstələnib yorğan-döşəyə düşərsən, balalarına kim baxar?

Zübeydə pıçıltı ilə yenə də qardaş arvadının dalıyca danışırdı.

– Heç gör vecinədir? O boyda həngamədən sonra genə gəlmir a, məclisə. Belə də arsızlıq olar? Elə bil ölən onun əri deyil…

Araya sakitlik çökmüşdü. Molla yasini oxuyub qurtarmış, mərsiyə deyilmişdi. Ortaya süfrə salınır, ehsan başlanırdı.

Mehinbanunun sonbeşiyi iyirmi yaşlı Zəhra Zübeydə elə pıçıldaşırdı.

– Deyirsən, gəlin məclisə gəlmir. Əlbəttə, gəlməz. Elə ki sən onu biabır elədin, indi utandığından adam arasına çıxa bilər? Sən də öz aramızdır, lap ağ elədin də… Gərək səsini çıxartmayaydın. Məclis dağılandan sonra məmə özü onu başa salardı.

– Neyniyim dözə bilmədim…

… Xırdaxanım bu evə on bir il əvvəl gəlin gəlmişdi. Qaynatası Seyid Sadıq yeganə oğlunun toyu üçün birmərtəbəli evinin üstündə ikinci mərtəbə də tikdirmiş, həyətə geniş eyvan çıxartdırmışdı. Oğlu üçün gətirdiyi gəlin yaxşı ailədəndi, atasını erkən itirdiyindən əmisinin himayəsi altında tərbiyə almışdı. Seyidxanımın əri Ələkbərin xalası qızı idi. Gözəldi, həm də əmisi onu ərköyün böyütmüşdü.

Qaynata, qaynana, rəhmətlik Mirkazım onun nazını çəkir, əzizləyirdilər. Baldızları isə əksinə, onun hər kiçik səhvini üzünə vurur, bir sözlə, gəlinlə yola getmirdilər.

Gəlin yaxşı, bahalı parçalardan paltar tikdirib geyinməyi sevirdi. Ev işlərindən bir o qədər başı çıxmırdı.

Mirkazımın Bayır şəhərdə saxsı qab-qacaq dükanı vardı. O, tez-tez Peterburqa, Moskvaya, Kiyevə, Odessaya və Rusiyanın başqa şəhərlərinə mal dalınca gedirdi. Arvadının geyinib-keçinmək həvəsini bilib hər dəfə səfərdən qayıdanda onun üçün qiymətli, yaraşıqlı parçalar, bəzək-düzək şeyləri alıb gətirirdi.

Xırdaxanımın bir qızı, üç oğlu vardı. Əri səfərdə olan vaxtlarda evdə tapılmazdı. Uşaqlardan birini götürüb əmisigilə, yaxın qohumlarının evinə gedərdi.

Bu gün baldızının camaat arasında onu belə biabır eləməsindən sonra o nə edəcəyini bilmirdi. O başa düşürdü ki, aşağı düşüb məclisdə oturmalıdır. Ancaq bilirdi ki, bayaqkı həngamədən sonra arvadlar indi ona daha çox diqqət yetirəcək, hər bir hərəkətinə – ağlamağına, danışmağına fikir verəcəklər, onu ürəklərində məzəmmət edəcəklər. Ona görə də, aşağı düşmək istəmirdi. Öz otağında otura bilməzdi, bir azdan bura kişilər gələcəkdilər. O bir az fikirləşib qəti qərara gəldi. Otağın aşağı tərəfindəki divar taxçasını açıb paltar boxçasından ürəyinə yatanını seçib götürdü. Tələsik paltarlarını dəyişdi, qara libirti çarşabını başına örtüb aşağı düşdü, həyətdəki arvadlara fikir vermədən küçəyə çıxdı və birbaş əmisigilə yollandı. Onun fikrincə yaranmış vəziyyətdən ancaq belə çıxmaq olardı.

Bu gün əl-ayağa dolaşmasınlar deyə Mehinbanu nəvələrini Seyidxanımgilə göndərmişdi. Atadan yetim qalmış balaca uşaqları Seyidxanımın qulluqçusu Gülnisə ah-ufla qarşıladı. Bir-bir üzlərindən öpüb oxşadı. Onları böyük otağa, xanımının uşaqlarının yanına gətirdi. Müxtəlif oyuncaqları – parça gəlinciyi, özünün tikib düzəltdiyi yorğançanı, balışı və sairəni ortalığa tökdü. Uşaqların içərisində hamıdan böyüyü, rəhmətlik Mirkazımın doqquz yaşlı qızı Rübabə idi. Gülnisə qızın saçını tumarlayıb dedi:

– Bu sizin bircə bacınızdır. Onun sözünə baxın, ona hörmət eləyin…

Rübabənin qardaşları – beş yaşlı Seyid Hüseyn, üç yaşlı Mirpaşa və balaca Seyid Rəhman bacılarının sözünə baxır, ona böyük adam kimi hörmət edirdilər. Ataları öləndən sonra analarının da, bibilərinin də başı başqa işlərə qarışdığından onlar Rübabəni özlərinə həm böyük bacı, həm də himayədar bilirdilər. Gülnisə indi o biri uşaqlara – səkkiz yaşlı Nisəxanımla, dörd yaşlı Səriyyəyə də Rübabənin bircə böyük bacı olduğunu başa salmağı vacib bilmişdi. O özü də Rübabəni böyük sayıb üzünü ona tutdu, ciddi şəkildə dedi:

– Hə, qızım, bunların üstündə gözün olsun, mən getdim xörək bişirməyə.

… Axşam, məclis dağılışından sonra uşaqları evə gətirdilər. Balaca Seyid Rəhman ağlayır, anasını istəyirdi. Onu güclə dilə tutub birtəhər yatırtdılar. Seyid Hüseyngil də analarının evdə olmadığını görür, ancaq onun hara getdiyini soruşmurdular. Evdəki matəm, qəm-qüssə onlara da təsir etmişdi. Hərə bir tərəfə çəkilib sakit oturur, dindirməsələr səslərini çıxarmırdılar.

Xırdaxanım ertəsi gün də gəlmədi. Seyid Rəhman axşama kimi ağlaya-ağlaya qaldı. Rübabə onu qucağından yerə qoymur, ovundurmağa çalışırdı. Evdəkilər körpənin başını qatmaq istəyir, ancaq bacarmırdılar. Hətta Seyid Sadıq da uşağı qucağına alıb həyətdə, küçədə gəzdirirdi, köməyi olmadı. Uşaq anasını axtarır, sakit olmurdu. Nəhayət, baba dözməyib arvadına dedi:

– Mehinbanu, başqa çarə yoxdur. Uşağı da götür, get gəlinin dalısıyca. Qızının əvəzinə ondan üzr istə. Deyinən, evinə qayıtsın, uşaqları başsız qoymasın.

– Ay kişi, sən nə danışırsan, oğlumun qırxı çıxmayıb, məni küçədə, bayırda görən nə deyər?

– Eybi yoxdur, daha ondan keçib. Səndən başqa kim gedə bilər onun dalıyca. Məşədi Durnısanı göndərməyəcəksən ki? – Məşədi Durnısa yaxınlıqda yaşayan dul, kimsəsiz qadındı. Səhər gəlib axşama qədər onlarda qalar, ev işlərinə kömək edərdi.

Mehinbanu deyinə-deyinə uşaqla birgə faytonda əyləşib Xırdaxanımın əmisigilə getdi. Evdəkilər səbirsizliklə onun yolunu gözləyirdilər. Bir azdan qayıdıb gəldi. Tək idi. Məzlum-məzlum böyüklərinin üzünə baxan nəvələrini bağrına basdı:

– Ay mənim əziz balalarım, atadan yetim qalmağınız bəs deyilmiş, deyəsən, anadan da yetim qalacaqsız! – dedi.

– Nə deyir, niyə gəlmir, nə istəyir bizdən? – Seyid Sadıq əsəbiliklə soruşdu.

– Deyir, hələ ərim sağ olanda baldızlarım mənə göz verib işıq vermirdilər. İndi hər gün ətimi didəcəklər. Deyir gəlmirəm, o siz, o da nəvələriniz.

Kişi ah çəkib bir söz demədi, öz otağına getdi.

Gələn cümə axşamı Xırdaxanım səhər tezdən əmisi ilə bir yerdə gəldi. Heç kimlə görüşməyib birbaşa Seyid Sadığın yanına keçdilər. Əmisi sözə başladı:

– Ağa, deyirəm ki, qoy rəhmətliyin qırxına qədər Xırdaxanım sizdə qalsın. Camaatdan ayıbdır. Sizin özünüzə görə ayıbdır. Deyərlər, əri ölən kimi gəlini qovdular. Qırx çıxandan sonra baxarıq görərik neynirik…

Qırxa qədər qalan iki həftə ərzində baldızlar gəlini dindirmədilər. Qırx verilən gün arvadlar qəbir üstündən gələndən sonra Zübeydə yenə də nəyisə bəhanə edib Xırdaxanımla sözləşdi, əməlli-başlı dava saldı. Gəlin yenə acıq eləyib əmisigilə getdi.

Hamının başı matəmə qarışdığından balaca Seyid Rəhmana baxan olmamışdı. O, soyuqlamış, xəstələnmişdi. İkinci dəfə anası evdən gedəndən sonra xəstə uşağı ovundurmaq daha da çətinləşdi. Körpə dayanmadan ağlayır, zıqqıldayırdı. Seyid Sadıq uşağın bu halına dözə bilmədi. Qara ləbbadəsinin üstündən yaşıl qurşağını bağladı, araqçının başına qoyub, bu dəfə özü gəlinin dalınca getdi.

– Ay qızım, – dedi, gəl sən bu daşı tök ətəyindən. Adam hər boş söz-söhbətdən ötrü acıq eləyib getməz. Baldızın sənə nə deyibsə qələt eləyib. Onun sözünü saya salma. Onlar bu gün-sabah çıxıb gedəcəklər ərə, bir də üzlərini görməyəcəksən… Bax, mən sənə nökər olaram, arvadım da qulluqçu. Qayıt gəl evinə, uşaqları yığ başına, o körpəyə rəhmin gəlsin. Bütün günü “memə” deyə-deyə ağlayır. Özü də bilirsən ki, xəstədir. Gəl, heç olmasa kiçik oğlunu bir az böyüt. Sonra eybi yoxdur, hara istəyirsən, get, necə istəyirsən, yaşa. O rəhmətliyin də ruhu inciməsin… – kişi ağlamaqdan özünü güclə saxladı.

Gəlin dinmədi. Sükutu əmisi pozdu:

– Ağa, qəzanın işindən fələk də baş açmaz, – dedi, – görünür, qismət beləymiş. Mən nə biləydim, min bir əziyyətlə böyütdüyüm əziz-xələf qardaşım qızı dörd yetim əlində tək qalacaq? Ağa dünyagörmüş adamsan. Özün mülahizə elə, gəlin cavandır, gözəldir. Nə vaxtacan yetim saxlayıb o dotələb baldızları ilə cəngləşəcək? Sən Allah, incimə. Quranda da buyurublar ki, cavan gəlinin ərsiz qalması günahdır… Gərək sənin insafın yol verməyə gəlinin ev dustağı olub qalmağına… Səlamətlik olsun, ərinin ili çıxan kimi verəcəyəm onu bir Allah bəndəsinə. Hələ nə yaşı var onun ki?

Qoca Seyid Sadıq elə hey kiçik nəvəsinin xəstələndiyini təkrar edir, heç olmasa, üç-dörd il uşaqlarına analıq eləməyə onu razı salmağa çalışırdı. Ancaq dedikləri əmisinin qulağına batmadı. Kişi kor-peşman evə qayıtdı. Xəstə uşağa əlindən gələni etdi: həkim gətirdi, dava-dərman verdi, gecə-gündüz Allaha yalvardı, köməyi olmadı. Uşaq sətəlcəm olmuşdu.

Çarəsiz qalan Seyid Sadıq ikinci dəfə gəlinin dalınca getdi. Bu dəfə Seyid Hüseyni də özü ilə apardı. Nə vaxtdan bəri ana üzünə həsrət qalan uşaq Xırdaxanıma qısılıb ağladı:

– Gəl, gedək evimizə, memə! – dedi, – uşaq səni istəyir, ağlayır, naxoşdur…

Lakin bu sözlərin anaya təsiri olmadı. Qayınatasının və oğlunun xahişlərinə cavab vermədən başını aşağı salıb oturdu.

Bir neçə gündən sonra iki yaşlı Seyid Rəhman nənəsinin qucağında keçindi.

Kiçik qardaşlarının ölümündən sonra Rübabə, Seyid Hüseyn və Mirpaşa bu hadisəni analarına bağışlamadılar. İndi hərdən evdə onun qayıtması haqqında söhbət düşəndə artıq hər şeyi başa düşən Rübabə əsəbi halda deyirdi:

– Lazım deyil, baba! Gəlmir qoy gəlməsin. Bir də onun dalınca getmə!

Seyid Sadıq gözlərinin yaşını arvadından, nəvələrindən gizlədərək üzünü yana çevirir, cavab vermirdi.

Qoca Seyid Sadıq səksən illik ömründə çox ölüm-itimlər görmüşdü: ata-anasının, yaxın qohum-əqrəbasının, qonşularının, dost-tanışlarının ölümünü görmüş, özünün səkkiz övladını kiçik yaşlarında, əziz Mirkazımı iki ay bundan qabaq Çəmbərəkənd qəbristanlığında torpağa basdırmışdı. Oğul dağı ürəyində əriməmiş ən çox sevib əzizlədiyi körpə nəvə dağı da onun üstə gəldi. O bu dərdi çəkə, bu ölümü heç cür yaddan çıxara bilmirdi.

Seyid Sadıq Bakıda mömin, həm də nüfuzlu şəxslərdən biri hesab olunurdu.

Əlli il bundan əvvəl Çəmbərkənddəki ata mülkündə yaşadığı zamanlar Bakıda və ətraf kəndlərdə hamı onun duasını müstəcəb hesab edərdi. Xəstələrə, əlillərə şəfa verməsi ilə məşhur idi.

1840-cı ildə ata-anasından ayrılıb Mehinbanu ilə İçərişəhərdə ev-eşik qurandan sonra işi çətinə düşən, azar-bezarı olan bütün içərişəhərlilər onun qapısına gələr, dərdlərinə əlac istərdilər. Deyilənə görə, dənizdə tufana düşüb, qəzaya uğrayan gəmilərin kapitanları belə ən ağır dərdlərdə onu köməyə çağırırdılar: “Ya Seyid Sadığın cəddi, sən özün bizə kömək ol, bizi bu tufandan xilas elə”.

Seyid Sadıq nəvəsinin bu dünyadan vaxtsız köçməsinin günahını özündə, ailəsində görürdü: “Biz ər-arvad qızımızı yaxşı tərbiyə etsəydik, gəlinlə yola gedərdi, mehriban olardı, onun hər hərəkətini, danışığını söz eləməzdi, gəlin də evində oturub uşaqlarına baxardı, yazıq Seyid Rəhman da arada qalıb xəstələnməzdi və ölməzdi”.

Bu fikrini bir dəfə o, arvadına da dedi, qızından giley elədi. Mehinbanu başını yellədi:

– Ay ağbatxeyir, bu işdə özünü də, məni də nahaq yerə günahkar sayma. Zübeydənin söz-söhbəti gəlinçün bəhanədir. Əmisi onun qulağını elə doldurmuşdu ki, evdən çıxıb getməyə məqam gəzirdi. Məni gəlindən çox onun əmisi yandırır. O boyda kişidir, danışığını bilmir. Heç balamın qırxı çıxmamışdan təzə ər söhbətini ortaya saldı. Kişi olan bəndə bir demədi ki, körpən var, heç olmasa, bir il otur evində, onu böyüt, sonra Allah kərimdir, ya qismət… Mən bilirəm, əgər əvvəldən ona belə ağıl verən olsaydı, bu oyunu açmazdı başımıza… – arvad dərindən ah çəkdi, – kişi, sən allah, ürəyini üzmə – olan oldu, keçən keçdi, indi bizim əlimizdən nə gələr?

* * *

Mirkazımın vəfatından dörd il keçmişdi. Bir gün novruzqabağı balaca Seyid Hüseyn mollaxanadan evə qayıtdıqda birbaşa babasının yanına getdi. Seyid Sadıq həmişəki kimi yerində, dəhlizdə döşəkcə üstündə oturub, təsbehini çevirirdi. Nəvəsini görcək gülümsədi:

– Gəl, otur bir görüm neynirsən, bala dərslərin necədir?

– Yaxşıdır, baba, – Seyid Hüseyn qoltuğunda tutduğu heybəsini döşəyin üstünə qoyub əyləşdi, utana-utana dedi, – molla bu gün dedi ki, sabah Quranı başa çıxırsan, get, babana xəbər elə!

– Ay bərəkallah, oğlum, – baba nəvəsini özünə tərəf çəkib fərəhlə alnından öpdü – ay çox sağ ol, yaxşı xəbər gətirdin mənə, bilirdim ki, sən fərasətli uşaqsan. Doqquz yaşında Quranı başa çıxmaq! Heç bilirsən, bu nə deməkdir? Mən özüm Quranı başa vuranda on iki yaşım vardı. Atam tanış-bilişinin yanında elə hey məni tərifləyərdi. Maşallah, sən məndən də zirək çıxdın. Afərin!.. – o, təmiz, ağ parçaya bükülmüş böyük Quran kitabını yanındakı taxçadan götürüb açdı, – gəl, bir yoxlayım səni… bu, on altıncı surəni oxu mənimçün görüm?!

Seyid Hüseyn surəni avazla oxudu, sonra mollanın dediklərindən yadında qaldığı kimi onun mənasını da izah etdi.

– Ay sağ ol, düz oxudun, indi də buranı oxu, – deyə qoca başqa bir surəni açdı.

Seyid Sadıq nəvəsinin çaşmadan, hıqqınmadan yavaş səslə oxuduqlarını başı ilə təsdiq edib, onu bir də qucaqladı, gümrah səslə arvadını çağırdı:

– Ay Mehin, hardasan, bir bura gəl, şad xəbər var…

Mehinbanu ara qapıdan boylandı:

Nə var, ay kişi, nə hay-küy salmısan?

– Sabah günortaya bir yaxşı toyuq plov bişirərsən. Hüseynimiz Quranı başa vurub. Yoldaşlarını plova qonaq eyləyərsən…

Nənə də uşağı bağrına basıb öpdü.

– Ay kişi, maşallah bu nə tez oldu? Məktəbə getdiyi heç il yarım deyil…

– Bəs nə bilmişdin arvad?! Bizim Hüseyn qoçaq oğlandır. Başqalarının üç-dörd ilə öyrəndiyini o bir ilə öyrənir. Hə arvad, yadında olsun, səhər uşağı məktəbə göndərəndə başına mənim köhnə papağımı qoy!

Seyid Hüseyn təəccüblə soruşdu:

– Ay baba, neyçün?

– Qaydadır bala, Quranı başa çıxan şagirdin yoldaşları onun papağını başından qapıb yerə atırlar. İndi yəqin sənin də papağını neçə dəfə yerə, toz-torpağın içinə salacaqlar. Bildin? Ona görə deyirəm ki, köhnə papaq qoyasan. Bir də mollana deyərsən ki, babam bu gün səfərə gedir, inşallah, qayıdanda onunla xüsusi görüşəcəyəm.

Seyid Sadıq kiçik nəvəsinin işləri ilə də maraqlanırdı:

– Ay Hüseyn, – soruşdu, – bəs Allah qoysa, Paşa nə vaxt Quranı başa vuracaq?

– Az qalıb, baba. O da bu yaxınlarda oxuyub qurtarar.

– Hə də, əlbəttə, Paşa səndən iki yaş kiçikdir. Həm də onun işi oxumaqdan çox, oynamaqdır. Hanı, heç görmürəm onu? Evə səninlə bir yerdə gəlməyib?

– Yox. Molla məni tez buraxdı ki, gəlim sənə xəbər eləyim. O da bir azdan gələr.

– Yaxşı bala, get, çörəyini ye. Yəqin ki, acmısan.

Seyid Hüseyn heybəsini götürüb pəncərənin küncünə qoydu, mətbəxə getdi. Burada böyük taxtın üstünə süfrə salınmışdı. Qonşu Məşədi Durnısa ilə on iki yaşlı Rübabə həvəngdə taqqatuqla qənd döyürdülər. Zübeydə ilə Zəhra taxtın aşağı tərəfində oturub qoz sındırırdılar. Seyid Hüseyn keçib bacısının yanında, süfrə arxasında oturdu. Bu vaxt Mirpaşa uşaqlarla qaçışmaqdan üzü qızarmış halda, təngnəfəs içəri girdi. Mehinbanu onun üçün də xörək çəkdi. Nəvəsinin pörtmüş sir-sifətinə baxıb başını buladı.

– Get əl-üzünü yu, otur sən də tez çörəyini ye. Sonra bizə kömək eləyəcəksiz. Bu gün işimiz çoxdur, – dedi.

– Hə, neynəməliyik, nenə? – deyə uşaq həvəslə soruşdu, – mən bu saat… – o cəld həyətə çıxdı, əlini dəsmalla silə-silə içəri qayıtdı, – nenə, biz qoz-fındığı sındırarıq, bibilər də içini çıxardar.

– Yaxşı, yaxşı, gəl hələ bir çörəyini ye, mən də gedim babanı yola salım.

… Mirkazımın vəfatından sonra Seyid Sadıq oğlunun qab-qacaq dükanını satmağa məcbur oldu. Qohum-əqrəba məsləhət gördülər ki, onun işini davam etdirsin. Çünki dükan yaxşı gəlir verirdi. Qoca buna razı olmadı. Həm oğlunun yerində oturmaq ona pis gəlirdi, həm də bilirdi ki, uzaq şəhərlərə gedib mal gətirməyə onun nə halı, nə də həvəsi var. Odur ki, dükanı satıb pulunu qızıla çevirdi, nəvələri üçün saxladı. Demək olar ki, onun heç yerdən gəliri yoxdu. Bəzən ona nəzir gətirirdilər:

Seyid Sadıq nəzir-niyaza etibar etmədi. Xeyli götür-qoydan sonra bu qərara gəldi ki, köhnə peşəsinin dalınca getsin: cavanlığında uzun müddət dənizdə üzmüş, əvvəllər adi matros, sonralar lap kapitan köməkçisi də olmuşdu. Yenə dənizçi oldu. Xəzər dənizinin hər yerinə bələd olduğundan ticarət gəmilərindən birində bosmanlığa başladı.

… Mehinbanu ərini küçə qapısından yola salıb dalınca yarım vedrə su atdı, dodaqaltı pıçıldadı:

– Allah köməyin olsun, sağ-salamat gedib qayıdasan! – boş vedrəni çarhovuzun kənarına qoyub mətbəxə getdi. Badam içini qaynar suya töküb qabığını çıxartmağa başladı.

Seyid Hüseynlə Mirpaşa kərpicin üstündə oturub qoz sındırıb süfrəyə tökür, Zübeydə ilə Zəhra onları arıdırdılar. Bir azdan Zübeydə qoz qabıqlarını xəlbirə yığıb Mirpaşaya verdi:

– Apar tök zibil yeşiyinə, – dedi.

Ertəsi gün səhər tezdən Mehinbanu xəmir yoğurub güllü çit yorğança ilə tabağın üstünü örtdü, mətbəxin bir küncünə, kətilin üstünə qoydu.

Həyətin sağ tərəfindəki bu böyük mətbəx hündür tağla iki hissəyə ayrılmışdı. Tağın içəri tərəfində təndir, yanında balaca kürə vardı. Kürənin yanında samovar üçün yer də düzəldilmişdi. Tağın üstünə palaz salınmış, divar dibində xırda döşəkçələr qoyulmuşdu. Adatən, burada süfrə açar, səhər-axşam yeyib-içərdilər. Orucluq ayında, hətta qış vaxtı belə isti yorğan-döşəkdən durub obaşdanlıq etməyə mətbəxə gələrdilər.

Mehinbanu taxtın üstündə qolları çirməkli əyləşib, par-par parıldayan birinci ləyəndə qoz içi qarışdırırdı. Bir az əvvəl xəmir yoğurduğundan yorulub əldən düşmüş, təndirdə çırtha-çırtla yanan odunların istisindən, mətbəxin damındakı qoşa bacadan düşən günəş şüalarından üzü qızarmışdı. O, yaylığı ilə üzünün tərini silib nəvəsini səslədi:

– Ay Rübabə, gəl bu pəncərəni aç, lap isti oldu mənə…

Məşədi Durnısa həyətdəki çarhovuzun yanında, kənarlarında Qurandan ayələr həkk olunmuş mis məcməyiləri küllə sürtüb təmizləyirdi. (Şəkərburanı, paxlavanı, şəkərçörəyini və sairə bayram şirnisini bu məcməyilərə düzüb, içinə bir qədər su tökülmüş mis qazanların ağzına qoyub təndirdə bişirirdilər). O, Mehinbanunun səsini eşitcək, yuyub pak elədiyi məcməyiləri götürüb mətbəxə getdi, qurumaq üçün onları kürənin üstünə dikinə qoydu, küçəyə baxan pəncərənin bir tayını açdı.

– Seyidxanımın nökəri gəlir bizə, – dedi:

Mehinbanu bir az qabaq istidən karıxanda başından açıb çiyninə atdığı örpəyini örtdüyü, əl saxlayıb qapıya tərəf çöndü, qızının nökəri Əlinin gəlməsini gözlədi.

Oğlan başını mətbəxin qapısından uzadıb soruşdu:

– Ağa evdədir? – sonra ortalıqdakı şeyləri görüb gülümsədi:

– Xanım, çox mübarəkdir, neçə belə bayramlara çatasınız, – dedi.

– Çox sağ ol! Xeyir ola, bala, ağanı neynirsən? Evdə deyil.

– Heç, ağam dedi ki, bizə gələsiz.

Mehinbanu təşvişlə soruşdu:

– Axı nə olub, uşaqlar xəstə-zad deyilki?

– Xeyir xanım, uşaqlar salamatdır. Neçə gündür xanımım xəstədir. Bu gün səhər deyirdi ki, sizi görmək istəyir…

Mehinbanunun dizləri əsdi. Bir müddət donub qaldı. Sonra əllərini silib qızlara dedi:

– Xəmirin üstünü açın, qıcqırar, gec gəlsəm, molla ilə başlayın bişirməyə. Gedim görüm, başıma nə daş salıram – o əllərini yaxalayıb tələsik paltarını dəyişdi, nökərlə qızıgilə getdi.

… Seyidxanım əvvəl də bərk xəstələnmişdi. Əri Ələkbər vaxtında xəbər tutub tez müalicəyə başlamış, ona yaxşı qulluq etmiş, yemək-içməyinə xüsusi diqqət yetirmiş, həkimin məsləhətlərinə dəqiq əməl etmişdi. Bütün bunların nəticəsində arvadını tez bir zamanda ayağa qaldıra bilmişdi. Ancaq yeganə qardaşının – Mirkazımın qəflətən həlak olması onu sarsıtdı. Matəm günlərində özünü döyüb ağlamaqla bir az da zəiflədi, vaxtında yeyib-içmədi. Xəstəliyi təzədən baş qaldırdı. Əri yenə həkim gətirdi, dava-dərman tapdı, uzun müalicədən sonra onu sağalda bildi. Seyid Sadıqla Mehinbanu da gecə-gündüz qızlarının şəfa tapması üçün allaha yalvarıb dua edirdilər ki, dərd-bəla tamamilə ondan uzaqlaşıb. Ona görə də Mehinbanu qızının xəstələnməsini eşidəndə qorxudan dizləri əsdi.

… Seyidxanım xalça döşənmiş təmiz, səliqəli otağın yuxarı başında, taxta çarpayıda uzanmışdı. Ana diqqətlə qızına baxdı: qız iki-üç həftə bundan qabaq gördüyündən bəri xeyli arıqlamış, zəifləmişdi. Mehinbanu özünü ələ alıb xəstəyə yaxınlaşdı, üzündən öpdü, çarpayısının ayaq tərəfində, ipək yorğanı qaldırıb oturdu:

– Bəs mənə niyə xəbər eləməmisiz? – dedi, – Allah bilir, neçə gündür yatırsan, hə?

– Səni narahat eləmək istəmədim, memə. Dedim yəqin soyuqdəymədir, keçib gedər.

– Əlbəttə! Keçib-getməyib neynəyəcək? Həkim gəlmişdi, nə deyir? – ana ürəyində ümid edirdi ki, bəlkə bu başqa xəstəlikdir, o zəhrimardan deyil, ona görə də qorxa-qorxa həkimin nə dediyini bilmək istəyirdi.

Seyidxanım bir qədər dinmədi. Anasını bu acı xəbərdən qorxuya salmaq istəmədi. Ancaq sonra başa düşdü ki, gizlətməyin mənası yoxdur, əvvəl-axır biləcək.

– Köhnə dərddir elə yenə də, ay memə. Həkim dedi ki, gərək üçüncü uşağı doğmayaydın.

– Necə yəni doğmayaydın?! Bəyəm bu səndən asılıdır? Allah-təala verən övladdır də…

– Nə bilim, deyir də…

Gülnisə balaca boşqabda toyuq suyu və bir tikə çörək gətirdi. Xəstə tamamilə iştahdan kəsilmişdi. Demək olar ki, heç nə yemirdi. İndi də üz-gözünü turşudub məcməyini əli ilə yana itələdi. Bu vaxt Ələkbər içəri girib dinməz-söyləməz qaynanası ilə görüşdü. Arvadının yemək istəmədiyini görəndə qanı qaraldı:

– Ana, sən Allah, bir onu başa sal ki, bu xəstəliyin dərmanı ancaq qüvvətli yeməkdir. Səhərdən dilinə heç nə vurmayıb. Belə olmaz axı?!

Seyidxanım üzünü divara çevirib səssizcə ağlamağa başladı. Onun ürəyinə dammışdı ki, bu dəfə xəstəlikdən xilas ola bilməyəcək. Mehinbanunun ürəyi kövrəlsə də, özünü saxladı, qızına ürək-dirək verdi.

– Ey bu olmadı ki! Ağlamaq niyə gərək? Birinci dəfədir? Fikir eləmə, Allah qoysa, yenə tezliklə sağalıb ayağa duracaqsan. Hər şey özündən aslıdır. Uşaq deyilsən ki… özün bilirsən, gərək yaxşı yeyesən ki, tez də sağalasan. Ala, toyuq suyunu xətrin istəmir, bir-iki qaşıq bal ye, üstündən də yarım stəkan isti süd içərsən. Dur, dur, otur qızım, ürəyimizi üzmə.

Anasının sözünü yerə salmamaq üçün Seyidxanım güclə bir çay qaşığı bal uddu, bir-iki qurtum da süd içdi. Onu öskürək tutdu.

Ana axşamacan qızının yanında qaldı. Onu dilə tutub iki dəfə beş-altı qaşıq yemək yedirtdi. Axşam xəstənin vəziyyəti bir az da pisləşdi, qızdırması qalxdı. O zəif səslə atasını soruşdu.

– Memə, ağa nə vaxt gələcək?

– Üç gündən sonra, qızım. Neynirdin ağanı?

– Heç, elə görmək istəyirdim onu, eybi yoxdur gələr çıxar, inşallah… Sən dur get evə daha, memə, nə var oturmusan burda, yəqin, evdə işin-gücün var, uşaqlar səni gözləyirlər. Ələkbər evdədir, bir şey lazım olsa, deyərəm ona… Memə, istəyirsən uşaqları da apar. Maxbiretdən muğayat ol, gecə öz yanında yatırt – Seyidxanımın axrıncı qızının bir yaşı hələ tamam olmamışdı.

– Uşaqlara görə narahat olma. İndi gedirəm, səhər tezdən yenə gələrəm, – deyib Mehinbanu qızını öpüb ayağa qalxdı.

Gülnisə uşaqları geyindirdi. Əli balacanı qucağına alıb Mehinbanu ilə onlara getdi.

* * *

Həştərxana ipək, pambıq, buğda, balıq və başqa mallar daşıyan “Talmud” ticarət gəmisi səhər tezdən Bakı limanında körpüyə yan aldı. Sahildə dayanıb gözləyən hamballar palanlarını dallarına alıb göyərtəyə qalxdılar. Sonra gəmi heyəti aşağı endi. Qoca Seyid Sadıq da onların arasında idi. O, çiynində balaca xurcun sahil küçəsində Olqiniskiyə (indiki Çaparidze küçəsi) döndü, üzüyuxarı qalxıb ”Qapan dibi”nə gəldi.

“Qapan dibi” adlanan yer İçərişəhərin Qala qapılarının xaricində Qoşa Qala qapısı ilə Tək Qala qapısı arasındakı düzəngahlıq idi. Ta qədim zamanlardan Bakının ətraf kəndlərindən, uzaq mahallardan bura mal gətirib satırdılar.

“Qapan dibi” Bakının mərkəzində gəlmələrin təsirinə məruz qalmayıb, özünün köhnə ruhunu, təbiətini saxlamış bir yer, avropalaşmış şəhərdə şərq bazarlarının gözəl bir nümunəsi idi. Burada gövdəsini yerə sərmiş, boyunlarını əzəmətlə dik tutmuş dəvələr mürgüləyər, iri buynuzlu kəllər, yanı üstə uzanıb kövşək vururdular. Dəvə qatarlarının zəng və zınqırov, kəl arabası təkərlərinin cırıltılı səsləri bu yerin nəğməsinə çevrilərdi, bənzərsiz, təkrarsız nəğməsinə…

Seyid Sadıq kisələrin arası ilə gəzə-gəzə meyvə, şabalıd albuxara, kişmiş, qaysı qurusu və başqa şeylər alıb xurcuna – bayram münasibətilə qızları, nəvələri üçün həştərxandan aldığı hədiyyələrin yanına qoydu. Xurcunu çiyninə qaldırmaq istəyəndə bir kəndli ona yanaşıb salam verdi:

– Ağa Seyid, – dedi, – sizə zəhmət olar, verin mən aparım, – xurcunu alıb öz çiyninə atdı, yanındakı kişiyə buyurdu, – Qulammirzə, bir yarım saatlığa malımın üstündə gözün olsun, indi gəlirəm.

Seyid Sadıq təəccüblə kişiyə baxır, onu tanıya bilmirdi.

Kişi gülümsədi:

– Ağa, siz məni tanıya bilməzsiz. Hardan yadınızda qalsın. İki il bundan qabaq, bax bu dəvəm böyük xəstələnmişdi. Onu siz sağaltdınız öz duanızla. Mən ömür boyu bunu yadımdan çıxartmaram. Özünüz bilirsiz, dəvə, mal-qara kəndlinin dirəyidir. Dəvəm olmasa arvad-uşağı dolandıra bilmərəm. Sizin sayənizdə dəvəm xilas oldu.

– Hə yadıma düşdü. Deyəsən, Novxanıdansan.

– Elədir ki, var ağa. Əgər başqa bazarlığınız yoxdursa, icazə verin xurcunu aparım evinizə.

– Zəhmət çəkmə ay kişi. Otur malını sat. Ağır deyil, özüm apararam.

– Xeyr, xeyr, heç elə şey olar? – deyib kişi yola düzəldi.

Onlar söhbət edə-edə Tək Qala qapısından içəri girdilər. Kişi evin qapısında xurcunu divara söykəyib geri qayıtdı. Seyid Sadıq həyətdə arvadını axtarırdı. Kişi dənizdən qayıdanda arvad onu küçə qapısında gülərüzlə qarşılayar, çuxasını, papağını alar, qulluq göstərərdi. O, təəccüblənib evə getdi. Evdə də heç kəs yoxdu. Nigaranlıqla ucadan çağırdı:

– Zübeydə, Rübadə hardasınız? – nədənsə o nəvəsini həmişə “Rübadə” çağırardı.

Rübabə babasının səsini eşidib mətbəxdən çıxdı:

– A, gəlmisən, baba?! Səfərin necə keçdi? – qayğıkeşliklə soruşdu.

Seyid Sadıq sualı sualla qarşıladı.

– Nə olub, niyə səs-səmiriniz gəlmir? Bəs nenən hanı?

– Evdə deyillər, bibigilə gediblər.

– Üçü də birdən? Xeyir ola? Bilmirdilər, mən bu gün gəlməliyəm?

– Bilirlər. Bibi xəstədir, ona dəyməyə gediblər.

Qocanın əhvalı pozuldu. Döşəyin üstündə oturub nəvəsini sorğu-suala tutdu. Rübabənin gətirdiyi çay, çörəyi yeməyib qızıgilə tələsdi.

… Bir həftə sonra Seyidxanım otuz yaşında ikən üç uşağını yetim qoyub vəfat etdi.

Ələkbərin evi matəm içində idi. Başsağlığı verməyə gələn qohum-əqrəba, dost-tanış yuxarı başda səssiz oturub təsbehini çevirən ağ saqqallı, beli bükülmüş qoca Seyid Sadığa ürək ağrısı ilə təsəlli vermək istəyirdilər, ancaq deməyə söz tapmırdılar.

Baba ilə nənə Seyidxanımın da uşaqlarını Mirkazımınkılarla birlikdə tərbiyə etməyə başladılar.

* * *

Seyidxanımın əri Ələkbər, yeznəsi, dövlətli Bakı taciri Ağa Cavad, Haşımovun İranla ticarət əlaqələri yaradan xüsusi agenti idi. İrana tez-tez gedib-gəldiyindən bacısı Şərəbanı xanımın məsləhətilə özü də yavaş-yavaş tacirlik edirdi. Dənizkənarı küçədə bir baqqal dükanı açmışdı.

Ağa Cavad beş-altı il əvvəl vəfat etmişdi. O, qardaşı Haci Hacıbaba ilə şərikli idi. Onlar Qoşa Qala qapısı yanındakı böyük mülkün və eləcə də Bakının başqa yerlərində yaxşı gəlir gətirən bir neçə binanın sahibi idilər. Ağa Cavadın ölümündən sonra qardaşı Hacı Hacıbaba onun uşaqlarının və cavan arvadının qəyyumu oldu. Qardaşının mal-dövlətinə başqası sahib olmasın deyə iki-üç il sonra dul qalmış Şərəbanı xanımı Hacıbabaya ərə verdilər. Hacı Hacıbabanın övladı yoxdu, ona görə də Ağa Cavadın qızı Xədicə ilə oğlu Ağa Kazım mal-dövlətin yeganə varisiydilər. Hacı Hacıbaba qardaşı uşaqlarını çox sevir, tərbiyələrinə xüsusi fikir verirdi. Onları avropalılar kimi böyüdürdü. Hər uşaq üçün ayrıca dayə, quvernatka tutmuşdu. Rus, fars, fransız dillərini öyrənmək üçün evə xüsusi müəllimlər dəvət etmişdi.

Qoşa qala qapısı yanındakı binanın birinci mərtəbəsində kontor, dəftərxana, mühasibat, ümumiyyətlə, ticarətlə əlaqədar otaqlar yerləşirdi. Yuxarı mərtəbələrdə həm bir neçə varlı kirayəşin, on dörd otaqlı mənzildə isə özləri yaşayırdılar.

Xədicəni on dörd yaşında məşhur tacir Məmmədbağırın oğluna ərə vermişdilər. Onların on iki ticarət paraxodu vardı. İlbəil gəlirləri artırdı.

Hacı Hacıbaba, anası Şərəbanı və dayısı Ələkbər Ağa Kazımı çox əzizləyirdilər. Nə desəydi, dərhal yerinə yetirirdilər. Bundan istifadə edən Ağa Kazım tez-tez Rusiyaya, Avropaya, İrana, Türkiyəyə səyahətə çıxır, hər dəfə qayıdanda xaricdə gördüyü adətləri, bəzi yenilikləri burada həyata keçirməyə çalışırdı. Ona görə də Hacı Hacıbaba demişkən gəlirlərinin çoxu boş-boş yerlərə sərf olunurdu.

… Seyidxanımın vəfatından bir neçə ay sonra Ələkbər bacısının və Hacı Hacıbabanın məsləhətilə, həm fikrini dağıtmaq, həm ziyarət və həm də ticarət etmək məqsədilə Kərbəlaya yola düşdü. İndi altı ay sürən Kərbəla ziyarətindən xeyli vaxtdı qayıtmışdı, işlərini sahmana salıb bacısıgilə görüşməyə getdi.

Şərəbanı xanım başdan-başa xalı döşənmiş, Avropa üsulunda bəzədilmiş böyük otağın yuxarı başında, divanda oturmuşdu. Əynində sumağı rəngli şəmsi-qəmərdən paltar, başında naz-naz örpək vardı. Özü ilə üzbəüz oturmuş cavan oğlu ilə söhbət edir, kiçik girdə mizin üstündəki meyvədən yeyib çay içirdi. Ağa Kazım dayısının qapıdan girdiyini görcək cəld ayağa qalxıb səmimi görüşdü, yanındakı kürüsyə oturdu. Şərəbanı xanım da onu sevinclə qarşıladı.

– Xoş gəlmisən, qardaş. Necəsən, uşaqlar neynir?

– Sağ ol, yaxşıdırlar, – Ələkbər kürsünü bacısına yaxın çəkdi, – siz necəsiz? Ağa Kazımı görürəm, maşallah, qıvraqdır.

– Biz də pis deyilik, – Şərəbanı balaca zəngi mizin üstündən götürüb çaldı. Səliqəli geyinmiş, qabağına kurjevalı önlük taxmış cavan xidmətçi qız qapıda göründü – Kəbleyi üçün bir stəkan çay gətir, Sənəm, – deyə qardaşını birinci dəfə “Kəbleyi” adlandırdığına özü gülümsədi, sonra soruşdu:

– Ələkbər, uşaqlar yenə qayınanangildədirlər? O yazıqlar nə vaxtacan yetimlərə baxacaqlar? Qoca adamdırlar. Evləri də çox sən deyən böyük deyil. Oğul nəvələri bəs deyilmiş, üstəlik səninkilər də qalıb üstlərində. Sən çox gözləyə bilməzsən. Rəhmətliyin ili çıxandan sonra gərək evlənəsən. Özü də səninçün elə arvad tapmalıyıq ki, balalarına yaxşı baxsın, onlara əsl ana olsun, – qardaşının gözlərini bir nöqtəyə zilləyib pərişan baxdığını görüb soruşdu, – hə, nə fikrə getdin?

– Vallah, nə deyim bacı, elə Ağa (Seyid Sadıq) özü də bir-iki dəfə bu barədə söz salıb. Mənə elə gəlir ki, uşaqları yad arvadın əlinə salmaq istəmirlər. Deyəsən, fikirləri var, rəhmətliyin bacılarından birini versinlər mənə. Qalmışam məəttəl. Sən, buna necə baxırsan?

– Əgər öz fikirləri varsa, gərək razılaşasan. Doğurdan da, uşaqlarçün yaxşı olar. Doğma xaladır onlara, öz balaları kimi baxar. Ancaq bir iş var: yəqin Zübeydəni nəzərdə tutublar, onun da xasiyyəti bir az tünddür. Kiçik bacı Zəhra yaxşı qızdır, ancaq böyüyünü qoyub onu sənə verməzlər. Hər halda pis olmaz. Fikir eləmə, qardaş, inşallah hər şey düzələr. Götür çayını iç, bəlkə soyuyub, bu saat deyim, təzələsinlər…

– Lazım deyil, bacı, zəhmət çəkmə, eybi yoxdur belə də içərəm. Ələkbər bir az da söhbət edib getməyə hazırlaşdı. Şərəbanı onu qapıyadək ötürdü:

– Tez-tez gəl, lap bizi yaddan çıxarmayasan, uşaqları da gətir, – dedi.

* * *

Zübeydənin ərə getmək vaxtı artıq ötmüşdü. Bir-birinin dalınca qardaşı ilə bacısının vəfatı onun ərə getməsinə xeyli mane olmuşdu. İki-üç il əvvəl onu bir-iki yerdən istəyən olmuşdu. Ancaq həmin ailələri Seyid Sadıq özünə layiq bilmədiyindən elçilərə rədd cavabı vermişdi.

Seyidxanımın ölümündən il yarım sonra Şərəbanı xanım Mehinbanu ilə Zübeydə barədə söhbət etdi. Hər iki tərəf başa düşdü ki, əgər bu evlilik baş tutmasa, Zübeydənin bundan sonra ərə getməsi bir az da çətinləşəcək. Həm də uşaqlara görə hər iki tərəf bu izdivacın tərəfdarı idi. Ona görə də tezliklə razılığa gəldilər və bir balaca məclis düzəldib Zübeydəni Ələkbərin Qız qalası yaxınlığındakı ikimərtəbəli evinə gəlin köçürdülər.

Çox təəssüf ki, həm Ələkbərgilin, həm də o baba ilə nənənin ümidləri boşa çıxdı. Zübeydə öz bacısı uşaqlarına həqiqi ana ola bilmədi. O hər xırda işin üstündə əsəbiləşir, söyüb qışqırır, uşaqları qarğıyır, deyinirdi. Özü iki dəfə doğmuşdu, lakin uşaqlar körpəykən ölmüşdülər. İndi o üçüncü dəfə hamilə idi.

* * *

Seyid Sadıq oğul nəvələrindən razı idi. Hər üçü fərasətli çıxmışdı: On yeddi yaşına girmiş Rübabə oxuyub qurtarmış, Quranı çoxdan başa vurmuşdu. Molla Zeynəbxanımla haqq-hesab çəkib yola salmışdılar. İndi qız nənəsinin köməyilə evin işini görür, tikiş tikmək, corab toxumaq, xörək bişirmək öyrənir, boş vaxtlarında kitab oxuyurdu. Babası qızın oxumağa olan həvəsini görüb, onun üçün maraqlı kitablar tapıb gətirir, kürəkənini İrana gedəndə ona kitab sifariş edirdi.

Baba, 1901-ci ildə Seyid Hüseynlə Mirpaşanı molla məktəbindən çıxardıb İçərişəhərdə açılan rus-tatar məktəbinə qoydu.

… 1903-cü ilin yayı idi. Seyid Sadığın ailəsi Ləəşdəki bağlarında istirahət edirdi. Günlərin birində günortaya az qalmış, Mehinbanu mətbəxdə yerə döşənmiş köhnə palazın üstə oturub ət döyür, Rübabə xəmir yoğururdu. Qutab bişirəcəkdilər. Hava çox isti idi. Mehinbanu qapıdan boylanıb meynəliyin arasında oynayan nəvələrini gördü, onları içəri çağırdı.

– Hüseyn, Paşa, nə eşələnirsiz günün altında? Bu saat ilan mələyən vaxtıdır. Gəlin kölgədə oturun.

Uşaqlar könülsüz gəlib mətbəxin qapısı ağzında, səkinin üstündə oturdular.

– Bəlkə, gedib quyudan bir vedrə sərin su çəkib gətirəsiz. Hə? – deyə nənə xahiş etdi.

Oğlanlar qaça-qaça quyuya tərəf getdilər. Dolamaçarxı hərləyib bir vedrə su çəkdilər, mətbəxə gətirdilər. Mehinbanu əti döyüb qurtarmışdı. Vedrəni suaxana aparıb əydi, əlini-üzünü yudu, ovcunu doldurub bir-iki qurtum içdi.

– Bəh, bəh, əcəb sudur, – dedi çox sağ olun, sucan ömrünüz olsun… Rübabə, gəl sən də sərinlən.

Bir azdan küçə qapısından Mirpaşanın səsi eşidildi:

– Nenə, Nisə ilə Səriyyə bizə gəlirlər.

– Xoş gəlib, səfa gətirirlər.

Seyidxanımın qızları içəri girib salamlaşandan sonra keçib palazın üstündə oturdular. Mehinbanu narahatlıqla soruşdu:

– Nə var, nə yox, Nisəxanım, anan necədir?

16 yaşlı Nisəxanım yoğun, uzun hörüklərinin ucunu hörüb arxaya atdı, utana-utana dedi:

– Pis deyil. Anam dedi ki, mümkün olsa bizə gəlsin. Atam da tapşırdı ki, qoy Bircəbacı da gəlib bizimlə hamama getsin, Maxrivetin başını yumağa sənə kömək eləsin.

– Necə, ananın sancısı başlayıb?

– Hə, deyəsən.

Mehinbanu əl-ayağa düşdü. Tez yerindən qalxdı.

– Rübabə, xəmirin üstünü ört, qoy qalsın bir tərəfdə. Döyülmüş ətdən beş-altı dənə tava kababı elə uşaqlarçın, baban da gəlib yeyər. Sonra hazırlaş, gedək görək, başımıza nə gəlir dedi.

Bir saatdan sonra gəlib Zübeydəgilin Şüvəlandakı bağlarına çatdılar. Həyətə girəndə birinci Gülnisəni gördülər: əlində bir vedrə isti su, çiynində təmiz dəsmal yuxarı mərtəbəyə qalxırdı. Ələkbər həyətin ortasındakı tut ağacının kölgəsində, taxtın üstündə əyləşib mütəkkəyə söykənmişdi. Mehinbanu salamdan qabaq xəbər aldı:

– Mama çağırmısız?

– Həri, içəridə, yanındadır.

Arvad çarşabını qoltuğuna vurub cəld qızının yanına getdi. Ələkbər Rübabənin salamını alıb Nisəyə dedi:

– Hə, szin burda işiniz yoxdur, tez yığışın haydı hamama.

Mama Mehinbanunu otaqdan çıxartdı:

– Ah-ufunla mənə mane olursan, – dedi, – qızının doğmağına hələ çox qalıb. Darıxma, hər şey yaxşıdır. Get otur həyətdə, kürəkəninlə söhbət elə, lazım olsan, çağırarıq səni.

Arvad ürəyində allaha yalvara-yalvara qapıdan çıxanda, sonbeşiyi Zəhranın nökəri Səmədi həyətdə gördü, ürəyi qopdu. Qorxa-qorxa onu yanına çağırdı.

– Ay uşaq, xeyir ola, nöş gəlmisən? Evinizdə nə var, Zəhra necədir? – deyə dalbadal suallar verdi. Axırıncı dəfə, iyirmi gün bundan qabaq qızıgildə olanda onu yorğan-döşəkdə görmüşdü. Ancaq sonra Seyid Sadıq xəbər gətirmişdi ki, Zəhra yaxşıdır, ayağa durub.

Səməd böyük xanımla danışmaqdan elə bil ehtiyat edirdi. Arvadın gözlərini dikib ondan cavab gözlədiyini görəndə əlacsız qalıb dilləndi:

– Zəhra xanım elə gördüyünüz kimidir.

– Bizə getmişdin, uşaqlar deyib burdayam, dalımca gəlmisən, hə?

– Yox, sizə getməmişdim. Ağa Ələsgər məni bura, Kəbleyigilə göndərdi.

Ələkbər taxtın üstündən durub gözlərini narahatlıqla nökərə dikmişdi. Oğlan işarə ilə onu çağırdı. Mehinbanu kürəkəninin Səmədlə üzümlüyə tərəf yollandığını görüb bilmirdi onların dalınca getsin, ya dayanıb gözləsin. Ürəyi tab gətirmədi, bağın içinə, gavalı ağacının yanına getdi. Nökərin dediyi axrıncı sözləri eşitdi:

– … özünüz də gələrsiz, Ağagilə də xəbər verərsiz.

Ələkbər qaynanasının narahatlığını görəndə ona yazığı gəldi. İstədi özünü şən göstərib, arvadı qorxuya salmasın.

– Qorxma ay ana, nə olub bəyəm? Rəngin ağappaq ağarıb…

Zəhranın halı bir az pis oub, Ələsgər də Səmədi göndərib ki, gedib ona baş çəkək.

Mehinbanunun təlaşı bir az da artdı.

– Sən Allah, məni aldatma, düzünü de. Mən başıdaşlı dözümlüyəm. Heç nə olmaz mənə. On övlad qoymuşam qara torpağa, üzüm bərkdir. Qorxma, düzünü de, nə xəbər var?

– Vallah, heç nə olmayıb. İstəyirsən, elə bu saat yığışaq gedək onlara.

Mehinbanu çaşıb qalmışdı. Nə edəcəyini bilmirdi. Nə içəridə bu saat canı ilə əlləşən, sancı çəkən Zübeydəni qoyub gedə bilirdi, nə də sonbeşiyinin vəziyyətindən xəbər tutmağa gedə bildi. Qalmışdı iki can arasında. Bir an fikirləşəndən sonra qərara gəldi: Onsuz da Zübeydəyə bir köməyi dəyməyəcəkdi. Onu allahın ümidinə qoyub xəstə qızının yanına getməyi vacib bildi. Evə keçib mamadan vəziyyəti öyrəndi, sonra tələsik çarşablanıb Ələkbərin gətirdiyi faytona oturdu.

… Zəhranı üç il bundan qabaq Qarabağdan Bakıya pul qazanmağa, işləməyə gəlmiş Ələsgər aldı bir cavana ərə vermişdilər. Ələsgər bir müddət Ələkbərin dükanında çalışıb əlinə balaca maya toplamış və xırda alverlə məşğul olmağa başlamışdı. Sonralar Ələkbərin köməyi ilə Nikolayevski küçəsində balaca bir baqqal dükanı da açmışdı. Zirəkdi, dilli-dilavərdi. Az vaxtda mayasını bir neçə qat artıra bilmişdi. Tez-tez Ələkbərlə görüşür, evinə gedib-gəlirdi. Seyid Sadıqla da onun vasitəsilə tanış olmuşdu. Özünü ağıllı, işbilən adam kimi göstərmişdi. Bakıya gəlməsindən üç il keçməmiş İçərişəhərdə iki otaqlı mənzil kirayə edib Zəhra ilə evlənmişdi. Yayda Seyid Sadığın anasındanqalma köhnə Ləəş bağına köçürdülər. Onların iki yaşında Əlabbas adlı bir oğlu vardı. Uşaq anadan olandan sonra Zəhra xeyli yatdı. Çox zəifləmişdi. Demək olar ki, ilin yarısını yorğan-döşəkdə olurdu. O da vərəmdi. Bu xəstəlik, deyəsən, onların nəslində vardı. Seyid Sadığın övladlarından beşi vərəmdən ölmüşdü.

… Axşamüstü Ələkbərgilin faytonu, hasarı bir neçə yerdən uçub tökülmüş balaca bağ evinin taxta qapısı qabağında dayandı. Ancaq, birmərtəbəli evin açıq qapısından bir-iki arvad girib-çıxır, əllərində aftaba, ləyən hovuza tərəf gedib gəlirdilər. Mehinbanu faytondan düşüb tez içəri keçdi. Gördüyü mənzərədən gözləri bərələ qaldı: Zəhranın saçları dağılmış, gözləri çuxura düşmüşdü. Üzündə, alnında soyuq tər damlaları vardı. Güclə nəfəs alırdı. Nazik, ipək yorğanının üstünə sarı ləyən qoymuşdular. Bədbəxt ana, ayağı dolaşa-dolaşa qızına yaxınlaşıb onu bağrına basdı, titrək səslə:

– Can bala, sənin qadovu alım, nə oldu sənə? – deyib hönkürtü ilə ağladı.

Xəstə anasını tanıyıb nəsə demək istədi, ancaq onu öskürək tutdu. Bir-iki dəfə öskürüb qabağındakı ləyənə qaytarmağa başladı. Ləyən al qırmızı rəngə boyandı…

Səhərə yaxın Zəhra anasının qucağında keçindi. Həmin günü axşamı Zübeydənin qızı oldu, uzun müddət bacısının ölümünü ondan gizlətdilər. Çünki Zübeydə özü də həmin xəstəliyə düçar olmuşdu. Tərsliyindən deyilənlərə əməl etmir, vaxtında yeyib-içmir, üstəlik gecələr də yatıb dincəlmirdi. Balaca qızı Kübranın üstündə əsirdi. Onu nə anasına, nə də Gülnisəyə, nə də Nisəxanımla Səriyyəyə etibar etmirdi. Xəstəliyi get-gedə şiddətlənirdi. Nəhayət, Kübranın yeddi ayı tamam olanda Zübeydə də – Seyid Sadıqla Mehinbanunun axrıncı övladı da bu dünyayla vidalaşmalı oldu.

* * *

Qışın sonuna az qalmışdı. Havalar soyuq keçir, tez-tez qar yağırdı. Mehinbanu nəvələrini başına yığıb böyük kürsü yorğanının ucunu ayaqlarının üstünə örtmüşdü. Otaq isti idi. Məşədi Durnısa həyətdə yanıb közərmiş kömürləri indicə çuğun qabda gətirib kürsü yerinə qoymuşdu. Uşaqlar (Zübeydənin vəfatından sonra Ələkbərin dörd qızı yenə də onlarda olurdu) kürsünün ətrafında bir-birinə sataşır, gülüşürdülər. Seyid Hüseyn pəncərə qabağında oturub nəsə yazırdı.

Rübabə Zübeydənin yekə qızı, balaca Kübranı ayaqlarının üstündə yırğaladıb yatırırdı, döşəkcənin üstünə salıb yerini rahatlatdı, gəlib nənəsinin yanında oturdu, mehribanlıqla ona baxdı. Arvadın gözləri yol çəkirdi.

– Nənə, nə fikrə getmisən? – soruşdu.

Mehinbanu böyük nəvəsini özünə tərəf çəkib çiyinlərini qurcaladı, gülümsəməyə çalışdı:

– Heç, elə-belə… – dedi, – sonra əvvəlki qara fikirlərini dağıtmaq istədi, əllərini yuxarı qaldırıb “ah” çəkdi, – a Allah, sən özün rəhm elə, indiyəcən on iki bala dağı çəkdirmisən bizə, barı nəvələrimi sağ-salamat və xoşbəxt elə! Qoy bu uşaqlar həmişə dərddən-qüssədən uzaq olsunlar, onları xata-baladan saxla!..

Bu vaxt küçə qapısı döyüldü. Seyid Sadıq hay-küylə dəhlizə keçib otağın qapısından göründü. Üzü gülürdü. Qapının iki tayını da açıb çuxasının dərin ciblərindən ovuc-ovuc qoz-fındıq ləpəsi, xurma, qaysı qurusu, konfet çıxarıb yerə, xalçanın üstünə səpələdi:

– Hə qoçaqlarım, gəlin, yığın, cəld olun, – dedi, – kim çox yığsa, ona yenə də verəcəyəm.

Seyid Hüseyn, Mirpaşa, Nisəxanım, Səriyyə, Maxviret bir-birilərini itələyə-itələyə evin ortasındakı şeyləri yığmağa başladılar. Qapaqap düşdü. Mehinbanu uşaqların hay-küyündən qulaqlarını tutub ərinə acıqlandı.

– Ay kişi, bu nə oyundur çıxardırsan? Nə var cibində, gətirib tök kürsünün üstünə, qoy sakit-sakit yesinlər də… bax, bu saat bir-birilərini yıxıb əzəcəklər.

Seyid Sadıq uşaqların qışqırığına, sevincinə ləzzətlə tamaşa edərək dedi:

– Eybi yoxdur, arvad, bir balaca əzilsələr də bunun xeyri var. Qoy indidən bərkə-boşa öyrənsinlər, zirək olsunlar, cəld tərpəsinlər.

Bir neçə dəqiqənin içərisində xalçanın üstündə heç nə qalmadı. Baba döşəyin üstündə oturub uşaqlara dedi:

– Hə, gətirin, bir-bir göstərin, görüm, kim nə qədər yığıb?

Uşaqlar kimi ovcuna, kimi cibinə, kimi də ətəyinə yığdıqlarını göstərirdilər. Hamıdan çox Mirpaşa yığmışdı. Seyid Sadıq onu təriflədi.

– Afərin, bu saat sənə əlavə pay verəcəyəm, – deyib Rübabəyə sarı döndü, – qızım, bayırda zənbil qoymuşam, gətirin onu bura. Bəs sən nə qədər yığmısan, heç göstərmədin?

– Mən istəmirəm baba, qoy uşaqlar yesinlər.

– Necə yəni istəmirəm? Get zənbili gətir, tez ol!

Zənbil ortaya gələndə baba əvvəlcə Mirpaşanın ciblərini doldurdu, qalanını kürsünün üstündəki iri məcməyiyə boşaltdı. Uşaqlar həvəslə yeməyə başladılar. Mehinbanu Nisəxanıma dedi:

– Cumaxatandakı balaca sandıqca bayram şamları qoymuşam, gətir yandıraq. Bu gün üsgü axşamıdır.

Bir azdan məcməyinin kənarlarında uşaqların sayına görə yeddi əlvan şam şölələndi.

Axşama yaxın Kəblə Ələkbər İrana növbəti səfərindən qayıdıb evinə baş çəkməmiş uşaqlarının yanına gəldi. Onu sevinclə qarşıladılar. Çəkib kürsüdə oturtdular. Bir-birilərindən hal-əhval tutduqdan sonra ona elə oradaca, kürsünün üstündə yemək, çay verdilər. Süfrə yığışılandan sonra Kəblə Ələkbər qapı ağzına qoyduğu xurcunu gətirib açdı. Oradan əvvəlcə ağ atlasdan tikilmiş bahalı bir ləbbadə çıxardıb qaynatasının çiyninə saldı. Kişi qiymətli hədiyyədən çox mütəssim oldu:

– A, kişi, bu nə zəhmətdir, çəkirsən? Allah bilir bir ətək pul vermisən buna. Mən daha qoca kişiyəm, belə bahalı ləbbadə nəyimə gərəkdir? Uşaqların üçün al gətir, qoy geyinib sevinsinlər, – dedi.

– Uşaqlarçün da var, narahat olma, Ağa! Qoca olanda nə olar? Qocaya geyinmək yaraşmır bəyəm? Sağlıqla gey!

– Çox sağ ol, oğul. Allah cibinə bərəkət versin.

– Dəyməz, Ağa.

Kəblə Ələkbər xurcunu tamam boşaldıb qaynanası, uşaqları və Seyid Hüseyngil üçün gətirdiyi hədiyyələri bir-bir payladı. Uşaqlar təzə parça və paltarlara, örpəklərə doyunca tamaşa etdikdən sonra yatmağa getdilər. Böyüklər çay içir, astadan söhbət edirdilər. Seyid Sadıq kürəkənindən soruşdu:

– İranda təzə nə xəbər-ətər?

Kəblə Ələkbər çayından bir-iki qurtum içib stəkanı nəlbəkiyə qoydu:

– Xəbər deyəndə, nə bilim, vallah, belə bir şayiə, yayıblar ki, guya İranda vəba başlayıb. Bilmirəm düz deyirlər, ya yox.

Mehinbanu tez dua etdi: “Allah, sən özün saxla bizi bu bəladan!”

Seyid Sadıq başını yırğaladı:

– Deyirlər, od olmayan yerdən tüstü çıxmaz. Camaatın dediyi həmişə doğru çıxır. Bircə, Allah eləməmiş, buralara gəlib eləməsin bu bəla!

Kəblə Ələkbər ah çəkib dedi:

– Eh, bunu bilmək olmaz. Özün görürsən də Ağa, Bakıda vəziyyət necədir. Şirin su tapılmışdır. Bu boyda İçərişəhərdə cəmisi iki-üç şirin su quyusu var. Bu quyuların da suyu hələ iyirmi-otuz il bundan qabaq yararsız hesab edilib. Evlərin, həyətlərin zir-zibili, çirkab suları birbaşa küçələrə tökülür. Elə vəba da bunlardan törəyir də…

Seyid Sadıq əlini uzun ağ saqqalına çəkdi:

– Mən bilən bir çarə tapılar. Qoymazlar xəstəlik Bakıya və başqa şəhərlərə yayılsın. Arada o boyda dəniz var…

– Bu çox çətin işdir, Ağa. Bakı limanına sən hamıdan yaxşı bələdsən. Gündə neçə gəmi yan alır körpüyə?

– On, on iki.

– Gör İrandan nə qədər mal alırıq: taxıl, qənd, çay, ipək, pambıq, quru meyvə, balıq, yun, tütün, xalça-palaz, taxta-şalban… Hələ sərnişin gəmilərini demirəm. Bunların hansını yoxlayasan? Tutalım, sərnişinləri və gəmi heyətini yoxladılar. Bəs mallar necə olsun, onları ki, yoxlamaq mümkün deyil.

Seyid Sadıq ciddi surətdə dedi:

– Onda gərək İranla tamam əlaqəni kəsək. Nə mal gətirək, nə də oranın camaatı gəlsin Bakıya. Xəstəliyin qabağını ancaq belə almaq olar.

Kəblə Ələkbər onun fikrini təsdiq etdi:

– Düz deyirsən. Ancaq bu da çox çətin məsələdir. Bir özün fikirləş, Ağa. İndi Bakıda doqquz mindən çox tacir var. Əgər İranla əlaqə kəsilsə, onlar mallarını harda satarlar? Ən yaxşı ticarət İrandadır. Hər tacirin neçə ticarət gəmisi var. İstədikləri vaxt İrana mal göndərirlər. Yolar bağlansa bəs bu yazıqlar mallarını harda satsınlar?

– A kişi, nə çoxdur başqa ölkələr, şəhərlər? Elə gərək mütləq İrana göndərsinlər? Ursiyyətin o qədər iri şəhəri var ki… Bilirsən hər şey insanın öz əlindədir. Onu de ki, bu tacir tayfası ki, var, canını güdaza verər, ancaq gəlirinin bir abbası da azalmasına razı olmaz. Xətrinə dəyməsin a, sən də xırda tacirsən. Amma bilirəm ki, sənin kimi adamlar öz arvad-uşaqlarının sağlamlığına görə hər şeylərindən keçərlər. Heyif ki, hamı sənin kimi deyil… nə deyim, vallah, Allah bilən yaxşıdır. Onun yazdığını heç kəs poza bilməz. Görək bundan sonra başımıza nə gələcək, – o üzünü Mehinbanuya tutdu, – Hə, arvad, hələ görəcək günlərimiz daldadır.

– A kişi, ağzını xeyirliyə aç, hələ heç nə olmayıb indidən başlamısan ah-ufa. Bəlkə, heç xəstəlik-zad yoxdur, bu söz-söhbət yalandır?

– Təki sən deyən olsun. Ancaq şər deməsən xeyir gəlməz. Hər halda təhlükəni qabaqcadan bilib hazırlıqlı olmaq yaxşıdır.

Ələkbər getməyə hazırlaşdı, ayağa durdu.

– Hazırlıqlı olub neyniyə bilərik, ay Ağa? – soruşdu.

– Elə demə, Allah eləməmiş, Bakıda xəstəlik baş versə uşaqları yığıb bağa köçərik.

Mehinbanu:

– Guya bağ Bakıdan çox uzaqmış… – dedi.

– Yenə bir xeyli aralıdır. Havası təmizdir. Həm də şirin suyu öz quyumuzdan işlədərik, burdakı kimi qapıya gələn sudan almarıq. Azuqəni elə indidən alıb tədarük eləmək olar. Daha bazar-dükandan evə şey gətirmərik.

Arvad onunla razılaşdı:

– Yaxşı da, nə deyirəm ki? Onda günü sabahdan başlayaq azuqə yığmağa, havalar bir balaca qızan kimi köçək bağa.

– Allah qoysa, novruzdan bir az sonra köçmək olar. Deyirlər, mart çıxdı, dərd çıxdı. Çətini bu mart ayını başa vuranadır.

Kəblə Ələkbər gecədən xeyli keçmiş qocalarla vidalaşıb evinə getdi.

Adətən, o səfərdə olanda Gülnisə ilə Əli evdə qalıb onun qayıtmasını gözlər, ev-eşiyini sər-sahmanda saxlayardılar. Nə qədər bivaxt qayıtsa da, sadiq qulluqçu və nökər onu sevinclə qarşılayıb lazım olan xidməti edərdilər. Bu gün gəmidən düşən kimi şeylərini hamballa evə göndərmişdi. Deməli, Gülnisə ağasının qayıtmasından xəbərdardı. Ancaq qapıya çatanda içəridən işıq gəlmədiyin görüb təəccübləndi və qanı qaraldı. Yorğun olduğundan evə çatan kimi isti yatağında rahatlanmaq istəyirdi.

Qapını bir-iki dəfə bərk döyəndən sonra Əli əsnəyə-əsnəyə gəlib açdı.

– Bəs bilmirsiz ki, mən gəlmişəm, nə əcəb belə tez yatmısız?

Əli tələsik ağasının kürkünü, papağını alıb ondan üzr istədi.

– Ağa, biz gözlədik, çox gec olduğundan elə bildik daha gəlməli olmadın. Dedik, yəqin uşaqların yanında gecələmisən. Bağışla, ağa, bu saat hər şey hazır olar.

Səsə Gülnisə də ayılıb əl-ayağa düşdü:

– Kəbleyi, bağışla, elə bildik bu gün daha gəlməyəcəksən. Bu saat kürsünü qalayıram… Əli, sən də tez samovar qaynat.

Ələkbər əlini yellədi:

– Samovar lazım deyil, otaqları qızdırın, – dedi.

O yataq otağına keçib soyuq yorğan-döşəyin üstündə, çarpayıda oturdu. Bir azdan Gülnisə közərmiş kömürləri gətirib kürsüyə qoydu. Qapı ağzında dayandı:

– Genə bir şey lazımsa, gətirim, – dedi.

– Yox, heç nə lazım deyil, get yat. Səhər məni tezdən oyat.

– Baş üstə, Kəbleyi, – deyib qadın otaqdan çıxdı.

Ələkbər ayaqlarını qızdırmaq üçün kürsüyə yaxın gəldi. Çarpayının üstündən yorğanını götürüb kürsünün üstünə saldı ki, qızışsın. Sonra yatağına uzanıb fikrə getdi. Yuxusu gəlmirdi. Gah, bayaq qaynatasıgildəki vəba söhbəti yadına düşür, narahat olurdu, gah da keçmişləri xatırlayırdı. Bəxtindən razı deyildi. Doğrudan da ailə məsələsində onunku gətirməmişdi. İki dəfə evlənib dörd uşaq atası olsa da, avara-sərkərdan idi. Uşaqları onunla yaşamır, evdə rahat güzəranı, qayğısına qalıb can yandıran yoxdu. Hiss edirdi ki, üçüncü dəfə də evlənmək lazım gələcək. Həm özü nisbətən cavandı, qırx beş yaşı vardı, həm də uşaqlarına ana lazımdı. Nənə ilə baba nə qədər onların nazını çəkib tərbiyə etsələr, qayğısına qalsalar da həmişə yaşamayacaqdılar. Qız uşağı böyüdükcə dərdi-səri də artırdı. Onları vaxtında ərə vermək, el adəti ilə cehiz qoşub köçürtmək üçün evin xanımı, qızların anaları olmalıydı. Digər tərəfdən də üçüncü dəfə evlənməyə qorxurdu. Bu dəfəki də xəstələnib ölsəydi, daha o buna dözə bilməzdi. Həm də gərək eləsini seçəydi ki, uşaqlarını incitməsin. Doğma xalanın – rəhmətlik Zübeydənin onları incitməsindən gözü qorxmuşdu.

Xeyli fikirdən sonra belə qərara gəldi ki, bu məsələ barədə yenə bacısı ilə məsləhətləşsin.

* * *

Kəblə Ələkbərin gətirdiyi xəbər düz çıxdı. Birinci dəfə vəba İranın Tehran və Həmadan şəhərlərində baş verdiyinə görə Xəzər dənizinin Rusiya sahilləri və Zaqafqaziya təhlükəli rayon sayılmağa başladı.

Daxili İşlər Nazirliyi Xəzərdə üzən bütün gəmilərin heyət və sərnişinlərini tibbi müayinədən keçirmək üçün 1904-cü il iyulun 22-də Zığda xüsusi məntəqə təşkil etdi. Bu günlərdə Xəzərdə xüsus keşikçi gəmilər üzürdü. Onlar limana daxil olmaq istəyən gəmiləri körpüyə buraxmır, Bakı Mərkəzi Dəniz Tibbi Müayinə məntəqəsinə göndərirdilər.

Lakin hökumətin gördüyü tədbirlərə baxmayaraq Bakını bu dəhşətli azardan qorumaq mümkün olmadı. Avqust ayında vəbaya tutulan ilk xəstələr aşkar olundu. Sonrakı günlərdə xəstələrin sayı xeyli çoxaldı. Vəziyyət o yerə gəlib çatdı ki, Bakı və Sartov təhlükəli şəhərlər elan olundu. Vəbanın Volqa sahillərinə yayılmasına səbəb quru yollarda nəzarətin zəif olması idi. Yaxşı ki, xəstəlik epidemiya halına keçmədi. Bakıda, “Asiya vəbası” adlanan bu xəstəliyə cəmi beş-altı yüz adam tutulmuş, bunun yarıya qədəri ölümlə nəticələnmişdi.

Hələ qışda, birinci dəfə bu xəstəlik barədəki söz-söhbəti kürəkənnindən eşidəndə belə qərara gəlmişdi ki, illərdən bəri nəvələri üçün yığıb saxladığı qızılları bir etibarlı yerdə gizlətsin. O, oğlunun dükanını satandan sonra əldə etdiyi pulun üstünə hər ay məvacibindən əlavə etmişdi. Odur ki, dərdi bir az yüngülləşmişdi. Təxmini hesaba görə bu pullar nəvələrinin üçünə də artıqlaması ilə çatmalıydı. İndi belə bir qorxulu vaxtda, bağa köçməmişdən qabaq qızılları bir yerdə basdırmaq istəyirdi.

Səhər yeməyindən sonra Mehinbanu qızları götürüb Şərəbanı xanımgilə getmişdi. Seyid Hüseynlə Mirpaşa, məktəbdə idilər. Evdə təkcə Rübabə qalmışdı. Fürsəti əldən vermək olmazdı. Seyid Sadıq nəvəsini çağırdı.

– Rübadə, get küçə qapısını yaxşı-yaxşı bağla, sonra bura gəl, səninlə işim var, – dedi.

Rübabə qapını bağlayıb gəldi. Babası əllərini belinə qoyub otağın ortasında dayanmışdı.

– Qızım, bu çaxçanın yorğan-döşəyini yığ bir tərəfə, – deyə o yuxarı başdakı çaxçalardan birini göstərdi, qızın təəccüblə ona baxdığını görüb gülümsədi, – sən mən deyənə qulaq as…

Rübabə, rəngbərəng şüşəli, şəbəkəli çaxça qapısını açıb ipək yorğan-döşəyi səliqə ilə evin bir küncünə yığdı. Seyid Sadıq böyük sandığı yerindən tərpətmək istədi, gücü çatmadı.

– Gəl kömək elə mənə, bunu da burdan götürək.

– Ay baba, ağırdır, gücümüz çatmaz!

– Onda ac, içindəkilərdən bir az boşalt. Özün də bir az becid ol, gələn olar.

Rübabə bir söz deməyib sandığın qapağını qaldırdı, içərisindən ipək, xara, kisəyi, satin və başqa parça toplarını, bir neçə qutu çarşabını, tiftikli dəsmal və qətfələri çıxardıb yorğan-döşəyin yanına yığdı. Seyid Sadıq bir qulpundan, Rübabə o biri qulpundan yapışıb sandığı çaxçadan çıxartdılar. Rübabə yaş əsgi gətirib onun yanlarının tozunu silmək istəyəndə babası onu yenə tələsdirdi:

– Qızım, o sonrakı işdir. Get anbardan mənimçün balaca lapatkanı gətir.

Seyid Sadıq çaxçanın yerinə düzülmüş taxtaları çıxardıb nəvəsinin gətirdiyi lapatka ilə torpağı qazmağa başladı. O tələsirdi, üzündən, boynundan tər axırdı.

– Baba, ver bir az da mən qazım, sən otur, dincini al, – dedi Rübabə irəli gəldi.

– Yaxşı, qızım. Onda mən də gedim, bir küp tapım.

– Axı ay baba, neynəmək istəyirsən ey burda?

Seyid Sadıq üzünün tərini əli ilə silib, pəncərənin qırağında oturdu:

– Qızım, bax, bu sirri təkcə sənə açıram. Heç kəsə deyib eləməyəsən ha… Qızıllarımı basdırmaq istəyirəm burda. Daha qocalmışam, bu gün varam, sabah yox. İşdir-şayəd başıma bir qəza gəlsə, bil ki, dolanmağınız üçün, Allah qoysa, xeyir işiniz üçün ehtiyatınızı bura qoyuram.

– Baba, nə qədər qızılın var? – Rübabə gülüb maraqlandı.

– Bir xeyli var. Sən mənə de görüm, boş bardaq hardan tapım?

– Nə boyda lazımdır sənə?

– İki-üç girvənkəlik.

– Bu saat gətirərəm, sən tapa bilməzsən.

Qız mətbəxə gedəndə Seyid Sadıq qalxıb yenə qazdı. Sonra bardağı, qazılmış çala qoyub dərinliyini yoxladı, işindən razı qaldı:

– Mən bilən bəsdir, boş yerə özümüzü yormayaq.

Kişi dəhlizə keçib köhnə pal-paltar yığılan sandıqdan bir pul kisəsi gətirdi. Sonra qapının dalından asılmış nimdaş qara ləbbadəsinin astarını söküb, ordan da balaca bir kisə çıxartdı. Hər iki kisədəki qızıl onluqları bardağa tökdü, yarıdan oldu. Qızılların üstündən köhnə əski-üskü qoydu. Ağzını mahud parça ilə bağlayıb çaxçanın dibində qazdıqları çuxura qoydu, üstünü torpaqla örtdü. Sonra taxtaları üstdən düzdü, Rübabə ilə köməkləşib sandığı yerinə qoydu.

Seyid Sadıq yorulub əldən düşmüşdü. Pəncərədə oturub Rübabənin, parçaları və başqa şeyləri sandığa yığmasına tamaşa edirdi. Bu vaxt küçə qapısı döyüldü. Kişi diksindi:

– Görəsən, gələn kimdir, axı bizimkilər belə tez qayıtmazlar? Qızım, sən işində ol, qapıya mən gedərəm.

O, həyətə çıxdı. Qapını açmağa tələsmirdi. Hər şeyi sahmana salmaq üçün Rübabəyə vaxt lazımdı. Bir az da həyətdə yubanıb ucadan soruşdu:

– Kimdir qapını döyən?

– Mənəm, Ağa, Ələsgərəm. Nə əcəb gündüzün günorta vaxtı qapını bağlamısız?

Kişi qapının qullabasını açanda cavab verməyə çətinlik çəkdi.

– Yəqin Rübabə bağlayıb, – dedi.

Ələsgər keçmiş qaynatasının dalınca dəhlizə getdi. Seyid Sadıq döşəyin üstünə oturub qonağa da yer göstərdi. Ələsgər oturmamışdan qabaq ara qapını aralayıb içəri baxdı, Rübabənin yorğan-döşək yığmasını görüb təəccübləndi, qocanın yanında oturmayıb otağa keçdi.

– Salam əleykim, Rübabə xanım, kefin necədir? – dedi.

Ələsgərin otağa gəldiyini görən Rübabə qorxdu, ancaq özünü ələ alıb qohumunun salamını aldı:

– Sağ ol yaxşıyam. Əlabas necədir? Çoxdandır onu bizə gətirmirsən.

– Gətirəcəyəm. Qoy havalar əməlli-başlı qızsın, gətirərəm, – sonra diqqətlə Rübabəyə baxdı, – nə əcəb bu vaxtacan yükünüz yerdə qalıb? – soruşdu.

– Sandıqcadan çıxartmalı şey vardı, yükü ona görə tökmüşdüm, – birinci ağlına gələn sözdən Rübabə özü də razı qaldı.

Gənc qız çaxçanın qapısını bağlayıb kənara çəkiləndə Ələsgərin gözü yerə tökülmüş torpağa sataşdı. Bir söz deməyib dəhlizə qayıtdı, qaynatasının yanında əyləşdi.

– Uşaqlar hardadır? – soruşdu.

– Qonaq gediblər. Oğlanlar da məktəbdədir. Çoxdandır biz tərəflərə gəlmirdin, indi nə əcəb səndən, ay Ələsgər?

– Əcəb deyəndə ki, Ağa, səninlə bir balaca söhbət eləmək istəyirəm.

– Nə barədə, danış görüm nə istəyirsən?

– Ağa, təklikdə danışmaq məsləhətdir.

Seyid Sadıq qapını araladı:

– Qızım, işin qurtarandan sonra get, bizimçün bir yaxşı çay dəmlə.

Rübabə mətbəxə gedib samovara od saldı. Süpürgə, xəkəndazı gətirib səssiz toz-torpağı süpürdü, mətbəxə qayıtdı.

Seyid Sadıq səbirsizliklə dedi:

– Danış görüm sözünü.

– Ağa, özün bilirsən ki, rəhmətlik Zəhradan sonra mənim günüm necə keçir. Uşağı saxlamağa adam tapa bilmirəm. Tez-tez xəstələnir, baxan olmur. Deyirəm, icazə versəydin, mən təzədən evlənərdim.

Seyid Sadıq təəccüblə ona baxdı.

– Ay bala, evlən də kim qoymur səni evlənməyə? Bununçün məndən icazə istəməyin artıqdı. Məlum məsələdir ki, uşağına özünə baxmaqçün sənə evlənmək vacibdir. Allah xeyir versin! Mən nə deyə bilərəm ki…

– Çox sağ ol, Ağa! Ancaq bir məsələ də var var ki, onu həll etmək səndən asılıdır.

– Nə məsələdir o elə?

– Hm… bilirsən, Ağa, mən… Rübabə xanımla evlənmək istəyirəm. Öz bibisinin uşağına təkcə o, yaxşı ana ola bilər.

Seyid Sadıq qaş-qabağını sallayıb keçmiş kürəkəninə baxdı, sərt cavab verdi:

– Bunu bir dedin, bir də ağzına alma! Rübabə sənin tayın deyil. Get, özünə başqa yerdən qız axtar.

Ələsgər fikrində tutduğu işdən tez əl çəkən oğlanlardan deyildi. Özünü o yerə qoymayıb təkidlə soruşdu:

– Niyə tayım olmur Rübabə xanım, ağa? Deyirsən yəni mən onunçün qocayam? Mənim nə yaşım var ki, Otuzum hələ tamam olmayıb. Pula görə deyirsənsə, ağa, hər halda səndən kasıb deyiləm.

Seyid Sadıq əsəbiləşdi:

– Məsələ nə yaşdadır, nə də pulda-dövlətdə. Dedim ki, bu iş baş tutmaz. Birdəfəlik bunu yadında saxla, vəssalam!

Ələsgər əyi-əyri ona baxdı:

– Yaxşı, nə deyirəm ki? Yəqin, sən deyən məsləhətdir, onda xüdahafiz, ağa, mən getdim.

– Hara tələsirsən, otur çay iç, sonra gedərsən.

– Sağ ol, ağa, mən payımı aldım, hələlik, – deyib cəld yerindən qalxdı, qapıdan çıxdı.

Bir azdan Rübabə qaynar samovarı içəri gətirdi:

– A, bəs Ələsgər hanı, çay içməmiş getdi?

– Hə, getdi. Eybi yoxdur, qoy getsin.

Rübabə narahatlıqla dedi:

– Ay baba, deyəsən, axı o nəsə hiss elədi, yerdəki torpağa baxırdı.

– Yox əşi, onda sən deyən ağıl hardaydı? Amma sən də ona yaxşı cavab verdin, yükü soruşanda…

– Təki bir şey başa düşməyəydi.

Baba, nəvə ikilikdə oturub çay içdilər. Bir azdan Mehinbanu da qızlarla qayıdıb gəldi. Süfrə arxasına keçdilər. Çay içiləndən sonra səkkiz yaşlı Maxviret stəkan-nəlbəkini yuyub yığışdırırdı, Nisəxanımla Səriyyə pəncərə qabağına çəkilib kurjeva toxumağa başladılar, Rübabə yarımçıq qalmış kitabını götürüb yuxarı çıxdı.

Seyid Sadıq arvadından soruşdu:

– Necədirlər Şərəbanıgil?

– Yaxşıdırlar. Söhbət arasında yenə Ələkbərdən söz saldı. Deyir, qardaşıma yazığım gəlir. Nə evi-eşiyi var, nə də bir güzəranı. Pul qazana bilir, deyir, amma heyf ki, bəxti gətirmir. Bilmirəm bunun axırı necə olacaq? Siz də deyir, qocalmısız, nə vaxtacan onun yetimlərinə baxacaqsız?

Seyid Sadıq narahatlıqla yerində qurcalandı:

– Necə, uşaqları bizdən almaq istəyir, ya evləndirmək istəyir onu genə?

– A kişi, evləndirməsin, bəs neyləsin? Sənə asan gəlir.

– Arvad, elə danışırsan ki, elə bil, özün də kürəkənin evinə, uşaqlarına ana gətirməyə tələsirsən!

– Sən də danışdın da… Mən ancaq uşaqlardan narahatam.

Əziz qızlarımın yerinə başqa arvadın evdə xanımlıq eləməsi indi daha ürəyimi çox sıxmır. Təki uşaqlarımız yaxşı arvad əlinə düşəydilər.

– Elə mən də onu deyirəm də… Səni bilmirəm, mənciyəz kürəkənimdən razıyam. Allah ömrünü uzun eləsin, həmişə balalarının üstə gözü olsun.

Mehinbanu cavab vermədi. Bir qədər sakit oturdular. Sonra Seyid Sadıq söhbəti dəyişdi:

– Bayaq Ələsgər gəlmişdi dedi:

– Hə? Nə deyirdi, uşaq necədir?

– Şikayət eləyirdi ki, uşağa baxmağa adam yoxdur.

– Bəlkə istəyir onu bizə versin? Yəqin fikirləşir ki, o biri nəvələrimizi saxlayırıqsa, onun bircə uşağını da saxlamalıyıq. Əslinə qalsa, elə düz fikirləşir: Zəhramın yeganə yadigarıdır. Ancaq yadındadır da, o vaxt biz ondan uşağı istədik, vermədi. Dedi, özüm baxacağam. İndi fikrini dəyişibsə, deyərdin, gətirəydi. Biz daha öyrəncəliyik. Yeddi uşağa baxan səkkizinciyə də baxar.

– Yox ey, ay arvad, məsələ başqa cürdür. Qoçaq bizim Rübabəni istəyir, deyir, icazə ver, onunla evlənim.

Arvad tərs-tərs ərinə baxdı:

– Çox qələt eləyir, istəyir. Rübabə onun tayıdır? Bəs sən nə dedin, a kişi?

– Nə deyəcəyəm, rədd cavabı verdim. Dedim bir də bu barədə söhbət salmasın.

– Lap yaxşı demisən. O heç Zəhraya da tay deyildi.

Seyid Sadıq bir xeyli sakit oturub fikrə getdi, sonra səsini alçaldıb arvadının qoluna toxundu?

– Mehinbanu, neçə vaxtdır başıma bir fikir gəlib, ancaq deməyə çətinlik çəkirəm.

– De görüm nə fikirdir?

– Deyirəm, amma bilirəm ki, sənim xoşuna gəlməyəcək.

– Xoşuma gəldi, gəlmədi, de, gəlsin.

– Deyirəm ki, Rübabə uşaqlara yaxşı baxır, elə uşaqlar da onun sözündən çıxmırlar, ona hörmət eləyirlər. Bəlkə, deyirəm, Rübabəni Ələkbərə verək, hə?

Mehinbanu özündən çıxdı:

– Kişi, deyəsən, qocaldıqca başın lap xarab olur sənin. On yeddi yaşında qız uşağını qırx beş yaşında dul kişiyə vermək?! Özü də dörd uşaq üstünə! Bunu indi dedin, bir də demə! Əvvəla, mən özüm razı deyiləm, ikincisi Rübabə ona getməz, üçüncüsü, bəlkə heç Ələkbər də onu almaq istəmədi?

Seyid Sadıq ağzını büzdü:

– Nə? Ələkbər qoy şadlığından papağını göyə atsın ki, ona o cür qız vermək istəyirlər. Rübabəyə gələndə… O ağıllı qızdır. Mən bilən babasının sözündən çıxmaz. Onu yaxşı-yaxşı başa salmaq lazımdır. Sənin razı olub-olmamağının əhəmiyyəti yoxdur. Əsas Ələkbərlə Rübabəbir. Hələlik heç kəsə bir söz demə. Ancaq yavaş-yavaş qızın ağzını ara, gör Ələkbər barədə bir insan kimi nə fikirdədir? Nə olsun ki, qırx beş yaşı var? Boylu-buxunlu, sağlam, yaraşıqlı kişidir. Nəcib ailədəndir, özü də yaxşı adamdır. Bir pis əməli yoxdur. Əsas məsələ budur ki, Allah qoysa, bu iş baş tutsa, mən gözlərimi rahat yumub ölərəm. Bilərəm ki, Seyid Hüseynlə Mirpaşaya da atalıq eləyən, onların qayğısına qalan var…

Hə, bir yaxşı-yaxşı fikirləş, gör düz demirəm?

Mehinbanu sakit oturub gözünün yaşını silirdi.

– Allah nə bizə, nə də balalarımıza bir vaxt vermədi. Axı nöşün o yazıqlar dünyadan tez getdilər ki, onların ucbatından bu yetim də bir gün görmür?

– Ərə gedəndən sonra yaxşı gün görər, inşallah. Düz deyirəm arvad, sən nəvənlə bu barədə bir danış. Deyinən bu babanın fikridir. Mən bilən o, babasının, qardaşlarının xətrinə bu işə razı olar. Onu razı salandan sonra mən özüm kürəkənimlə danışaram. Düzdür, qız atasının bu barədə birinci danışmağı yaxşı deyil, ancaq Kəblə Ələkbər elə adam deyil, o məni başa düşər. Belə güman edirəm ki, məni qınamaz.

Mehinbanu, əlində kitab yuxarıdan gələn nəvəsinə məhəbbətlə, nəvazişlə baxdı. Gizlində ağlayıb ürəyini boşaltmaq üçün durub mətbəxə getdi.

* * *

Şərabanı xanım qonaq otağında qardaşı ilə üzbəüz oturub, yenə onun ailə vəziyyəti barədə söhbət edirdi. Ələkbər fikirli idi. Axır vaxtlar çox yorğun görünürdü, bir qədər arıqlamışdı.

– Qardaş, niyə belə bikefsən? – deyə mehribanlıqla soruşdu.

– Eh… necə deyim, arvad sarıdan mənimki əvvəldən düz gətirmədi.

– Elə demə, bütün bunlar allahın işidir, səndə nə təqsir? – Şərəbanı gülümsədi, – Ələkbər, Allahın üç kərəmindən deyiblər. Üçüncü dəfə evlənəndə hər şey yaxşı olar inşallah. Heç fikir eləmə, bacın bu dəfə səninçün elə bir arvad tapsın ki, buz baltası kimi…

– Eh, deyirsən də, kimdir mənim kimi qoca kişiylə dörd uşaq üstünə qız verən?

– Qocaltma özünü, əşi! Əvvəla sənə hələ qoca demək olmaz, ikincisinə qalanda arvad adama qoca vaxtında daha çox lazım olur.

Ələkbər cavab vermədi.

– İstəyirəm bir iş görəm, ancaq bilmirəm sən buna necə baxarsan, – deyə Şərəbanı sözə başladı.

– Nə iş?

– Deyirəm, gəlsənə səninçün Rübabəni alaq? Bilirəm, deyəcəksən, o çox cavandır, babası razı olmaz…

Ələkbər gözlərini bir nöqtəyə zilləyib gülümsədi:

– Babası razı olar, – dedi və tez ürəyində özünü qınadı, sözünü bir qədər dəyişdi, – mənə elə gəlir ki, babası, bəlkə də, uşaqlara görə razı olar. Ancaq Rübabə xanım özü razı olmaz. Mən hara, o hara? O cür ağıllı, savadlı, cavan, qəşəng qıza özü kimi də ər lazımdır. Yox, yox, bu iş baş tutmaz!

– Mənə bax, bir de görüm, işdir-şayəd baş tutsa, sən özün necə, razı olarsan?

Ələkbər qızardı, bir xeyli dinmədi.

– Səndən nə gizlədim, bacım, – dedi, – mənim o qızdan xoşum gəlir. Neçə ildir fikir verirəm, hər barədə yaxşıdır. Ancaq onunla evlənmək heç vaxt ağlıma gəlməyib. Yox, yox, heç elə şey olar? O mənim qızım yerindədir. Deyəsən, Nisəxanımdan cəmisi bir yaş böyükdür. Yox, qız razı olmaz, boş yerə ağız açma!

– Qardaş, sənin işin olmasın, fürsət düşəndə mən bir Mehinbanu xanımla söhbət elərəm, Allah kərimdir, bəlkə düzəldi?

– Nahaq yerə məni qohum-əqrəba arasında pis vəziyyətdə qoyma, bacı. Birdən düzəlməz, biabr olaram. Onda gərək uşaqlarımı görmək üçün onlara gedib-gəlməyim.

– Yəni mən o qədər ağılsızam ki, bunu camaat arasında yayam? Təkcə nənəsinə deyərəm, o da qızın fikrini öyrənib mənə deyər. Əgər “hə” cavabı alsam, onda qoy hamı bilsin. “Yox” cavabı alsam, bir Mehinbanu ilə Rübabə bilər, bir də səninlə mən, vəssalam…

Kəblə Ələkbər tərəddüdlə dedi:

– Nə deyim, vallah, bax gör də neynirsən?

O daha ləngiməyib bacısından ayrıldı.

Bu məsələni həll emək üçün elə həmin gün axşam Şərəbanı İçərişəhərə getdi. İkilikdə Mehinbanu ilə söhbət edib ürəyini ona açdı. Mehinbanu ağlamsındı, titrək səslə dedi:

– Mən səninlə açıq danışacağam, Şərəbanı xanım. Bu günlərdə Seyid Sadıq da bu barədə söhbət salmışdı. O da istəyir, qızı Ələkbərə versin. Deyir, belə olsa uşaqlardan xatircəm olaram, bilərəm ki, kürəkənim o biri nəvələrimə də əsl atalıq eləyəcək… Əvvəlcə mən buna razı deyildim, ancaq sonra fikirləşib gördüm ki, kişi düz deyir, – arvad həyəcanından qabağındakı çay süfrəsinin saçaqlarını didişdirirdi.

Şərəbanı sevincək əlini arvadın dizi üstünə qoydu:

– Bax, görürsən, Seyid Sadıq əmi də yaxşı fikirləşib, – dedi, – lap yaxşı, indi qalıb qızın özü ilə danışmaq. Onu da razı sala bilsəydik, tamam xatircəm olardıq.

Mehinbanu gözünün yaşını silib dedi:

– Onunla da danışmışam… Əlbəttə, ağladı, razı olmadı, amma sonra… özün bilirsən də o babasının xətrini nə qədər istəyir. Heç vaxt bizim sözümüzdən çıxmayıb. Mən bilən bir az da təkid eləsək, razı sala bilərik onu…

– Onda Mehin xanım, icazə versəydin elə indi qızı çağırıb danışardıq, sonraya niyə qoyaq?

– Nə deyirəm, danış, görək, nə deyir…

Rübabəni çağırdılar. O utana-utana içəri girib qapı ağzında dayandı. Deyəsən, hiss etmişdi ki, bu dəfə Şərəbanı xanım onlara boş-boşuna gəlməyib.

Nənə nəvazişlə nəvəsinə baxdı:

– Gəl, otur, qızım, Şərəbanı xanımın sənə vacib sözü var.

Rübabə keçib nənəsinin yanında oturdu. Şərəbanı onu özünə tərəf çəkib qucaqladı, üzündən öpdü:

– Qızım səninçün elçiliyə gəlmişəm, – dedi, – bilirəm, qardaşım sənin kimi ağıllı, gözəl, cavan qıza layiq deyil. Amma ona ərə getməyə razılıq versən, peşman olmazsan, xoşbəxt olarsan! Cavan ərlərin gözü bayırda-bacada olur. Günü kefdə, yeyib-içməkdə keçirir. Yaşlı ər isə həmişə arvadının qədrini bilir, onu əzizləyir, qazandığını evə gətirir…

Mən bunu yaxşı bilirəm, öz başıma gəlib. Birinci ərim, rəhmətlik ağa Cavad məndən iyirmi iki yaş böyükdü. Amma onun barəsində bir kəlmə də pis söz deyə bilmərəm. Bilirsən, məni necə saxlayırdı? Yağ içində böyrək kimi… Elə Hacı Hacıbaba da iyirmi yaş böyükdür, o da onun kimi. Hə, nə deyirsən, qızım?

Rübabə başını aşağı dikib fikirləşirdi. O həmişə böyüklərin dediyi ilə oturub durmuşdu. Bilirdi ki, ərə gedən qızların rəyini çox vaxt heç soruşmurdular. Ata-anasının, ya əmi-dayısının arzusu ilə yaşına baxmadan istədikləri adama verirlər. Oxuduğu kitablardanda bilirdi ki, böyüyün sözü ilə, onun məsləhətilə bir iş tutanda axırı pis olmur. Yeniyetmə olmasına baxmayaraq vəziyyəti də nəzərə alırdı. Qardaşlarına görə babasının bu qərara gəldiyini bilirdi. Ələkbəri də bir insan kimi yaxşı tanıyır və ona hörmət edirdi. Ona görə də hələ nənəsi ilə bu barədə söhbət edəndə bu təklifə razı olmaq qərarına gəlmişdi. İndi utandığından açıq-açığına “hə” demir, susub dururdu.

Şərəbanı diqqətlə qıza baxıb gözləyirdi, elə bil onun ürəyindən keçənləri başa düşürdü. Nəhayət, o gümrah səslə dilləndi:

– Hə, susmaq razılıq əlamətidir! Ay sağ ol, qızım! – o Mehinbanuya sarı döndü, – Allah mübarək eləsin! Xoşbəxt olsun! – deyib Rübabəni, sonra da nəvəsini öpüb qucaqladı. Mehinbanu sakitcə ağlayırdı. Şərəbanı hər şeyi elə indi həll etmək istədi.

– Mehin xanım, deyirəm onda məsələni yubatmayaq. Nəyi gözləyirik? Qoy Seyid Sadıq əmi nəvəsinin toyunu, Allah qoysa, nəticəsini də görsün, qardaşım da rahatlığa çıxsın. Necə bilirsən?

– Məsləhət sənindir…

… İki həftədən sonra Rübabə üçün nişan gətirdilər. İndi Kəblə Ələkbər bu evə həm keçmiş kürəkən və uşaqlarının atası kimi, həm də təzə adaxlı kimi gəlib gedirdi. Hər dəfə uşaqları ilə, xüsusən, böyük qızı Nisəxanımla görüşəndə bir növ xəcalət çəkirdi. Səfərdən qayıdanda Rübabə üçün gətirdiyi qiymətli hədiyyələri ona verməyə utanır, Maxviretin qulağına pıçıldayırdı. “Apar bunu Bircəbacıyçün”…

* * *

1904-cü il payızın əvvəllərində Rübabə ilə Nisəxanım aşağı evi, Mehinbanu ilə kiçik qızlar yuxarıdakı otaqları yır-yığış edir, Kəblə Ələkbərin xidmətçiləri Gülnisə ilə Əli odun anbarını, mətbəxi təmizləyirdilər. Ailə dünən axşam bağdan köçüb gəlmişdi.

Rübabə yorğan-döşəyi yerinə yığmamışdan qabaq əski gətirib çaxçanın şüşələrini sildi, sonra sandığın tozunu almağa başladı. Birdən yerində donub qaldı: sandığın dalına, çaxçanın dibinə daş-kəsək tökülmüşdü, yerindən tərpənmiş divar kərpiclərinin arasından küçə görünürdü. Qız özünü itirdi, qorxa-qorxa Nisəxanımı çağırdı:

– Bir bura bax, elə bil kimsə küçədən divarı söküb!

– A… doğrudan a, bəlkə zəlzələ olub, heç xəbər tutmamışıq?

– Yox, deyəsən, oğru gəlib.

– Bu necə oğrudur ki, heç nə aparmayıb? Hər şey öz yerindədir. Bəlkə sandığın içindəkiləri aparıblar? Gəl, açıb baxaq.

Rübabə nə edəcəyini bilmirdi. Xeyli fikirləşəndən sonra babasına xəbər verməyi lazım bildi. Yavaşca dəhlizə keçdi. Babası yerində uzanıb gözlərini yummuşdu. O xəstə idi. Ayaqları ağrıyır, özünü piss hiss edirdi. Hələ bağda olarkən yorğan-döşəkdən durmuşdu. Yazda nəvəsi nişanlanandan sonra o, Ələkbərin təkidi ilə işini buraxmışdı. Özü hiss edirdi ki, son illər dənizdə işləmək getdikcə çətinləşir.

Rübabə diz üstə çöküb əlini astaca babasının çiyninə toxundurdu. Kişi gözlərini açdı.

– Baba necəsən? Bağışla, səni oyatdım.

– Yatmamışdım qızm. Nə var, nə olub?

– Bir bura gələ bilərsən, çaxçanın yanına?

– Xeyir ola, bala, nə var ki, çaxçada? – deyə Seyid Sadıq durub oturdu, nəvəsinin köməyilə ayağa durdu, o biri otağa keçdi, qorxa-qorxa açıq çaxçanın qabağına gəldi, küçədən düşən işığı o da gördü, dizləri əsməyə başladı.

Nisəxanım sandığı açıb içərisindəkiləri yoxlayırdı.

– Bircəbacı, mən bilən hər şey yerindədir, gəl bax…

Rübabə heç nə deməyib tələsik sandığı boşaltdı, Nisəxanımla köməkləşib kənara qoydu. Altındakı taxtaları da götürdü. Çuxur boşdu! Balaca bardaq yoxa çıxmışdı! Seyid Sadıq çənəsi əsə-əsə nəvəsinin hərəkətlərini izləyirdi. Bardaq yerinin boş olduğunu görəndə başına möhkəm bir qapaz vurdu:

– Vay! Evim yıxıldı, yetimlərim ac qaldı… – deyə qışqırıb tappıltı ilə yerə sərələndi.

Qızlar bərk qorxub babanın üzərinə əyildilər. Rübabə ağlaya-ağlaya dedi:

– Babacan, cəhənnəm olsun qızıllar, eybi yoxdur, fikir eləmə, dur ayağa! Bəlkə tapıldı?!

Nisəxanım həyətə çıxıb yuxarıdan nənəsini çağırdı:

– Nənə, ay nənə! Baba yıxıldı, tez ol düş aşağı!

Hamı Seyid Sadığın başına yığışdı. Onu yerdən qaldırıb dəhlizə apardılar, yatağına uzatdılar, üzünə su çilədilər. Bir azdan bədbəxt qoca gözlərini açıb ətrafına baxdı, arvadını görüb hönkürtü ilə ağladı:

– Mehinbanu evimiz yıxıldı, balalarımız ac qaldı – dedi, – mən ağılsıza deyən gərək, nəyinə lazımdır pulları basdırmaq, neçə ildi sandıqdaydı, qoy yenə qalaydı da… Yox, şeytan çıxartdı məni yoldan…

Rübabə hər şeyi – yazda babası ilə qızılları basdırdıqlarını və indi çaxça divarının küncdən sökülməsini nənəsinə danışdı. Mehinbanu əlli ildən çox bir yerdə ömür sürdüyü vaxt ərzində ərinin ağlamasını, özü də bərkdən hönkürərək ağlamasını birinci dəfə görürdü. Ona yazığı gəldi. Əlindən hirsli olsa da, yanında oturub ürək-dirək verdi:

– Kişi, bəsdir, sakit ol, uşaq-zadsan, ağlayırsan? Cəhənnəm olsun pullar. Uşaqların başına sadağa…

Seyid Sadıq hıçqıraraq elə hey təkrar edirdi: “Evimiz yıxıldı, balalarımız ac qaldı”. Onu öskürək tutdu. Rübabə soyuq çay gətirdi, yanında oturub içirtdi.

– Eybi yoxdur baba, fikir eləmə, acından ölmərik – deyə ona təsəlli verdi – Seyid Hüseyn bu gün-sabah qulluğa girəcək, dolanarıq!

Axşama yaxın qoca bir balaca sakitləşdi. Balışa söykənib oturmuşdu, öz-özü ilə danışırdı. Birdən başını qaldırıb dedi:

– Arvad, mən bilirəm bu kimin işidir! Qızılların yerini Rübabədən başqa heç kim bilmirdi. Ələsgərin işidir! Pulları basdıranda o xosdərəngi¹ gəlmişdi bizə… Həm də eşitmişəm Ələkbərin dükanında dalımca deyibmiş ki, nəvəsini mənim kimi cavana vermədi, atası yaşında qoca kişinin puluna satdı, mənim ürəyimə dağ çəkdi!

– Kişi, xalxın babalını yuma, bunu bilmək olmaz!

– Babal-zad yumuram, mən bildiyimi deyirəm.

Bu zərbə əvvəldən xəstə olan Seyid Sadığın vəziyyətini bir az da ağırlaşdırdı. Kəblə Ələkbər kişinin halına acıyır, boş vaxtlarını yanında olur, başqa söhbətlərlə başını qatmağa çalışırdı. Ancaq bunların köməyi olmurdu. Kişi gündən-günə zəifləyirdi.

Bir gün Seyid Sadıq qəti qərara gəlib kürəkənini yanına çağırtdırdı.

– Oğlum, – dedi – mən yəqin bilirəm ki, qızılları Ələsgər aparıb. Deyirlər, indi o Bakıda deyil, oğlunu da götürüb vətəninə, Qarabağa gedib. Xahiş edirəm, bir adam göndər, onu tapıb gətirsin bura. Mən mütləq ondan pulları almalıyam.

Ələkbər ehtiyatla ona etiraz etdi:

– Ağa, ona necə sübut etmək olar ki, pulları o aparıb? Görən olmayıb, əlində tutan olmayıb.

– Sən mənə əməlli qulaq as: bağa köçəndə həmişəki kimi həmşəri Gülsənəmi qoymuşuq həyətdə. Bu yaxınlarda Gülsənəmin başında kənarları göy haşiyəli ağ kələğayı görüblər. Həmin bu kələğayıdan o vaxt sandıqdan bir qutu yox olmuşdu – qoca nəfəsini dərib sözünə davam etdi – mən başıdaşlı, bağa köçəndə yorğan-döşəyi məfrəclərə² qablaşdıranda, sandığın üstün boş görüb, onun kilidini divar tərəfə çevirmişdim ki, guya onu açmaq çətin olsun. Bəlkə də, elə bilib nəsə içində qiymətli şey var… – Kəblə Ələkbər maraqla qulaq asırdı, qaynatasının bir an susduğunu görüb dedi:

– Ağa, nə çoxdur göy haşiyə kələğayı. Yayda arvadların hamısı ağ kələğayı örtürdə…

Seyid Sadıq narazılıqla onun sözünü kəsdi:

– Dalına qulaq as: Arvad bu kələğayını hardan almasını Gülsənəmdən soruşub. Əvvəl deyib dükandan almışam, amma sonra boynuna alıb ki, bunu yayda ona Ələsgər bağışlayıb. Deyib biz bağda olanda bir gün Ələsgər gəlib həyətə, tutub onu sorğu-suala ki, ağagildən gəlib-gedən olur, yay ox? Soruşur, deyib yox heç kəs gəlib-eləmir. Həmin günün sabahısı Ələsgər yenə Gülsənəmin yanına gəlib, həmin kələğayını verib ona, tapşırıb ki, onun bura gəlməsini heç kimə deməsin… İndi başa düşdün? Mənim ondan şübhələnməyimə üç əsas var: birincisi, pulları basdıranda ancaq o gəlmişdi bizə, ikincisi, kəlağayı məsələsi, üçüncüsü də, sənin dükanında evlənmək barədə dediyi sözlər. Ay oğul, bilirəm, bunu ona sübut eləmək çətindir. Amma qoy gəlsin mənim yanımda Qurana əl basın, görüm onda necə olar? İnanmıram, yalandan Qurana əl basa. – Kişi danışmaqdan yorulub balışa söykəndi, – Deyirəm, heç olmasa pullarımın yarısını qaytareydi, mən ona da razıyam, halal eləyərdim ona xərclədiklərini…

Kəblə Ələkbər kişinin axrıncı sözlərindən çox mütəssir oldu.

– Yaxşı, ağa, – dedi – tapıb gətirərəm, fikir eləmə…

Bu söhbətdən bir həftə sonra Seyid Sadıq balışa dirsəklənib təsbehini çeviridi, Ələsgər saymazyana otağa girib təəccüblə soruşdu:

– Olmasın azar, belə niyə, ağa, nə olub sənə?

– Heç bir balaca kefsizəm… Oğul, elə birdən çıxıb, bir getdin Bakıdan, bir gəlib görüşmədin bizimlə, xüdahfizləşmədin? Bilirsən ki, arvad-uşaqlar Əlabbası çox istəyirlər, heç olmasa, uşağı göndərəydin, görəydik… axı nəvədir?!

Ələsgər deməyə söz tapmadı, dodaqaltı nəsə mızıldandı. Seyid Sadıq diqqətlə keçmiş kürəkəninə baxdı:

– Sənə bir sözüm var, bala. Bu yaxınlarda evimdən qiymətli bir şey itib. Şübhələndiyim bütün tanışlar, qohumlar gəlib Qurana and içiblər ki, xəbərimiz yoxdur. Bircə sən qalmısan. İndi xahiş eləyirəm ki, zəhmət çək, sən də Qurana and iç ki, arxayın olum.

Kənarda oturmuş Kəblə Ələsgər qaynatası danışdıqca zəndlə bacanağına baxırdı. Bu sözlərin ona necə təsir etdiyini görmək istəyirdi. Ələsgər bir an, elə bil özünü itirdi, susub ətrafına boylandı. Seyid Sadıq arvadını çağırdı:

– Mehin xanım, gətir Quranı bura – dedi.

– Mehinbanu ağ parçaya bükülmüş, vərəqləri saralmış köhnə meşin cildli Quranı götürüb “bismillah” dedi, ərinə uzatdı. Kişi, Quranı öpdü, gözünün üstünə qoydu.

– Buyur, əlini qoy Quranın üstə, de ki, əgər mən sizin evdən bir şey götürmüşəmsə, qoy bu Quran mənə qənim olsun.

Ələsgər xeyli susandan sonra təmkinlə dedi:

– Ağa, mən murdaram, əlimi Qurana vura bilmərəm. İcazə ver, hamama gedib pak olum, sonra gəlim əl basım.

Seyid Sadıq onun bu gözlənilməz cavabı ilə razılaşmalı oldu:

– Yaxşı get, ancaq tez qayıt, yubanma. Günün batmağına az qalıb. Deyirlər, gün dalınca Qurana əl basmaq yaxşı deyil.

Ələsgər çıxıb getdi. Seyid Sadıq səbirsizliklə onun qayıtmasını gözləyir, heç kəslə danışmırdı. Hamama gedən iki saat sonra qayıtdı. İçəri girən kimi birbaşa qocanın yanında balaca məcməyiyə qoyulmuş Qurana yaxınlaşdı, bir dizi üstə çöküb sağ əlini onun üstünə, sol əlini sinəsinə qoydu, təntənə ilə dedi:

– Əgər bizlər bu evdən bir şey götürübsə, qoy bu Quran ona qənim olsun – sonra kişinin üzünə baxdı – indi razı qaldınmı, ağa? İcazə ver hüzurundan müxərrəs olum gedim, işim çoxdur.

O hamıya baş əyib otaqdan çıxdı.

Kəblə Ələkbər and içənin özünü cəm halında göstərməsinə bir az təəccüblənsə də, buna bir o qədər əhəmiyyət vermədi, bunu onun lovğalığına, həmişə özünü artist kimi aparmasına yozdu.

Bu hadisədən sonra birdaha onu və oğlunu görən olmadı. Hərdən Mehinbanu sonbeşiyi Zəhranın yeganə yadigarını – Ələbbası xatırlardı. Sonralar onu nə qədər axtarıb soraqlaşdılarsa, gördüm deyən olmadı.

Bir neçə ildən sonra Ələsgərin Qurana əl basarkən dediyi müəmmalı sözlərdən söhbət gedəndə təsadüfən məlum oldu ki, demə o, and içməmişdən qabaq hamam bəhanəsilə evdən çıxanda Gülsənəmin yanına gedib ondan bir-iki döşək sırıyan biz istəyibmiş. Yəqin, həmin bizləri köynəyinin altından sinəsinə sancıb ki, and içəndə əlini bu bizlərin üstünə qoysun və arxayınçılıqla desin: “Əyər bizlər bu evdən bir şey götürüblərsə, qoy bu Quran ona qənim olsun”.

Beləliklə də, Seyid Sadığın qızıllarının heç olmasa, yarısını geri almaq ümidi boşa çıxdı. Bəlkə də, onunla başqa cür söhbət etsəydilər, yaxud hədə-qorxu gəlsəydilər, kişi demişkən, pulun, heç olmasa, yarısını geri almaq mümkün olardı. Ancaq Seyid Sadığın Qurana çox böyük inamı vardı. O heç cür təsəvvürünə gətirmirdi ki, Qurana yalandan əl basmaq, yaxud başqa bir kələk işlətmək olar.

Seyid Sadıq indi nahaq yerə Ələsgərdən şübhələndiyinə görə də əzab çəkirdi. Ona elə gəlirdi ki, şübhələndiyi adam çəkinmədən Qurana əl basırsa, deməli, onun heç bir günahı yoxdur. O yatağında çox çətinliklə o tərəf – bu tərəfə çevrilərək, axşamdan öz-özünə təəccüblə deyirdi: “Axı ondan başqa pulları kim apara bilər, heç kimin o yerdən xəbəri yoxdu?..”

Xəstə kişi getdikcə zəifləyirdi.

Bir gün səhər Mirpaşanı göndərdi ki, Ələkbəri dükanından çağırsın. Ona deməli vacib sözü vardı. Hiss edirdi ki, artıq ömrünün son anlarını yaşayır. Nə qədər ağlı başındaydı, kürəkəni ilə bəzi məsələləri həll etməli idi.

Günortaya yaxın Mirpaşa Ələkbərlə gəlib xəstənin yanında əyləşdilər. Seyid Sadıq nəvəsinə:

– Məni qaldır, oturmaq istəyirəm, – dedi, – yerini rahatlayandan sonra – indi get, bala işinə, nənənə de, hələlik bizi narahat eləməsinlər…

Mirpaşa gedəndən sonra Seyid Sadıq zəif səslə sözə başladı:

– Oğul, ömrüm daha sona yetir… Allah mənə on iki övlad verdi, hamısını da bir-bir əlimdən aldı. Elə bil mənim ömrümü ona görə uzun eləyib ki, bütün uşaqlarımın müsibətini görüm, əzab çəkim… Nə isə, sözüm ondadır ki, indi ən yaxın adamım, mənə doğma övlad əvəzi olan bircə sənsən. Sən mənə kürəkən yox, oğul olmusan. Allah sənə uzun ömür versin, işini avand eləsin, balalarını xoşbəxt eləsin… o dərindən nəfəsini dərdi – sənə ərkim çatır, ona görə də bu axır günlərimdə iki arzumu, iki xahişimi sənə demək istəyirəm… vəsiyyət eləmək istəyirəm… – Seyid Sadıq ömrü boyu özünə dəyən zərbələri, nəhayət ən axırıncı zərbəni xatırlayıb acı-acı gülümsədi: mən görmüşəm ki, – dedi, – atalar, babalar ölümqabağı vəsiyyət eləyəndə pulunun, mal-dövlətinin oğul-uşaq arasında necə bölüşdürülməsi barədə sərəncam verər. Amma mənimki gətirmədi, bütün ömrüm boyu yığdığım, bircə gün içində tarmar oldu… Ona görə vəsiyyətim də tərsinədir, sizə, şəxsən sənə mal-dövlət əvəzinə əziyyət verməkdir…

Ələkbər qocanın sözlərindən mütəssir oldu, gözü yaşardı.

– Ağa, bu nə sözdür? Sənin hər bir xahişini yerinə yetirmək mənə xoşdur.

– Çox sağ ol oğul! İndi qulaq as: birinci vəsiyyətim budur ki, evini satıb bura köçüb gələsən. Uşaqlar neçə ildir, bu evdə bir yerdə böyüyüblər, qoy yenə də bir yerdə olsunlar. Allah qoysa toy elərsiz, Rübabə ilə birlikdə yuxarıdakı otaqlarda oturarsız. Uşaqlar da burda nənənləriylə qalarlar. Seyid Hüseynlə Mirpaşanı mətbəxin yanındakı evə köçürərsiz… Yayda da istəyərsiz mənim Ləəşdəki bağıma, istəyərsiz, sənin Şüvəlandakı bağına köçərsən. İki bağa baxmaq səninçün çətin olar. Ona görə məsləhət görürəm bağlardan birini satasan. Sənin Şüvəlandakı bağın böyükdür, otağı da çoxdur – beş otaq hamınıza çatar.

Ələkbər tez cavab verdi:

– Baş üstə, ağa, bunlar asan işlərdir. İkinci xahişini de!

– İkinci xahişim bir az ağırdır. Deməyinə deyirəm, ancaq mümkün olsa əməl elə, mümkün olmasa eybi yoxdur – o bir qədər susdu, balışının altından yaylıq çıxarıb üzünü, gözlərini sildi – istəyirəm mənim və dörd övladımın sümüklərini aparıb Kərbəlada basdırasan. İndi mümkün olmasa da, bir neçə ildən sonra…

– Apararam, ağa. Neçə vaxtdır Şərəbanı mənimlə Kərbəlaya getmək istəyir. O da ərini aparmaq istəyir. Allah qoysa, elə bir yerdə gedərik.

– Sağ ol oğul! – qoca yavaş-yavaş özünü sürüşdürüb yerinə uzandı, bir müddət gözlərini yumdu.

Kəblə Ələkbər səbirlə oturub xəstənin gözlərini açmasını gözlədi. Nəhayət, o dilləndi:

– Seyid Hüseynlə Mirpaşanın üstündə də gözün olsun. Onlar ağıllı uşaqlardır, səni incitməzlər. Seyid Hüseyn qulluğa girmək istəyir. Bir münasib yer tap onu işə düzəlt. Yenə nə qədər olsa da köməyi dəyər… Qızılları itirdiyimə görə də gərək məni bağışlayasan. Lap çətinə düşəndə qoy Mehinbanu bər-bəzək şeylərini satsın. Qoca vaxtında nəyinə gərəkdir onun üzük, sırğa, mirvari?…

Ələkbər etirazını bildirdi:

– Bu nə sözdür, ağa, nöşün satsın? Heç elə şeyi fikrinə gətirmə. Yəni mənim uşaqlarımı, qayınanamı dolandırmağa gücüm çatmaz? Daha başqa nə arzun varsa, de, ağa!

– Çalış, uşaqlar Xırdaxanımla barışsınlar. Doğma anadır onlara. Biz ölüb gedəndən sonra ana onlara lazım olacaq. Elə uşaqlar da Xırdaxanıma lazım olacaqlar.

– Baş üstə, ağa, çalışaram. Sən heç nədən narahat olma, inşallah hər şey yaxşı olar…

– Çox sağ ol, oğlum. İndi daha dur get işinə, mən də bir az dincəlim, – deyib Seyid Sadıq üzünü divara tərəf çevirdi.

Ələkbər sakitcə otaqdan çıxdı.

… Bir ay sonra Seyid Sadıq əynində ağ uzun gecə köynəyi, başında araqçın, dəhlizdə öz yerində sakit uzanmışdı. Axşama yaxın arıq, damarları çıxmış ağ əllləri ilə balışını götürüb Seyid Hüseyndən xahiş etdi ki, onu döşəklə bir yerdə üzünü qibləyə tərəf çevirsin. Seyid Hüseynlə Mirpaşa ehtiyatla döşəyi fırladıb otağın ortasında çəpəki qoydular. Qoca balışını düzəldib illərlə gündə beş dəfə namaz qılarkən üzünü tutduğu qibləyə tərəf uzandı. Yorulub uzun müddət gözünü yumdu. Haçandan-haçana zəif səslə dua oxudu, kəlmeyi-şəhadətini dedi, salavat çevirdi. Əlini bir dəfə üzünə çəkdi, ikinci dəfə çəkmək istəyəndə əli havada qalıd, dərindən nəfəs alıb canını tapşırdı.

Yanında oturmuş Mehinbanu sakitcəsinə ağlayaraq onun gözlərini örtdü…

Gecə ikən bütün məhəlləyə xəbər yayıldı, hamı axışıb gəldi…

Doxsan yaşlı qoca Seyidin tabutunun dalinca bütün İçərişəhərin, Bayırşəhərin və ətraf kəndlərin kişiləri gedirdi…

Seyid Sadığın qırxı çıxandan sonra 1904-cü ilin axırlarında bir balaca məclis düzəldib Rübabə ilə Kəblə Ələkbərin kəbinini kəsdilər. Bu, Seyid Sadığın son arzusu idi. Arvadına tapşırmışdı ki, onun ilini gözləməsinlər…