Читать книгу Müharibə qadın simalı deyil - Светлана Алексиевич - Страница 1
ОглавлениеBiz hələ həyatın nə demək olduğunu bilmədən
həyat uğrunda ölürdük…
Hər şey haqqında ancaq kitablarda oxumuşduq.
Svetlana Aleksiyeviç
SVETLANA ALEKSİYEVİÇ
MÜHARİBƏ
QADIN SİMALI DEYİL
sənədli oçerk
II NƏŞR
Rus dilindən tərcümə edən:
Nərgiz Cabbarlı
Naşir:
Səbuhi Şahmursoy
Redaktor və korrektor:
Nizami Hüseynov
Texniki redaktor:
Aytən Paşayeva
Dizayn və qrafika:
Tamerlan İsmayılzadə
Orijinal adı:
Светлана Алексиевич, “У войны не женское лицо”
Svetlana Aleksiyeviç, “Müharibə qadın simalı deyil”, sənədli oçerk
© “XAN” nəşriyyatı / Bakı / 2021 / 492 səh. II nəşr
ISBN: 9088338766936
“Xan” nəşriyyatı “Ən yeni nobelçilər” layihəsi çərçivəsində növbəti kitabı təqdim edir. 2015-ci ilin Nobel mükafatı laureatı, Belorus yazıçısı Svetlana Aleksiyeviçin “Müharibə qadın simalı deyil” əsəri Böyük Vətən Müharibəsinə sə-nədli baxış kimi dəyərləndirilə bilər. Əsəri maraqlı edən cəhət yazıçı-jurnalistin onu müharibədə iştirak edən qadınların danışıqları əsasında qələmə almasıdır. Bir də müharibəyə “qadın baxışı” və “qadın gözü” ilə baxmağa çalışması… Siz əsərdə məhz bununla bağlı olaraq meydana çıxan çox təsirli səhnələrin, təsvirlərin və duyğuların şahidi olacaqsınız.
© “XAN” nəşriyyatı / 2021
2005
– Qadınlar ilk dəfə nə vaxt orduda peyda oldular?
– Eramızdan əvvəl dördüncü əsrdə Afinada və Spar-tada gedən yunan müharibələrində artıq qadın döyüşçü-lər var idi. Sonralar isə onlar Makedoniyalı İsgəndərin yü-rüşlərində göründülər.
Rus tarixçisi Nikolay Karamzin əcdadlarımız haqqın-da yazır: “Slavyan qadınları müharibəyə bəzən ataları və ərləri ilə birlikdə gedirdilər. Belə ki, 626-cı ildə Konstanti-nopolun işğalı zamanı yunanlar öldürülən slavyanlar ara-sında çoxlu qadın aşkar etmişdilər. Uşaqlarını tərbiyə edən analar onları döyüşçü olmağa da hazırlayırmışlar”.
– Bəs yeni dövrdə?
– İlk dəfə 1560-1650-ci illərdə İngiltərədə qadın əsgər-lərin xidmət etdiyi hospitallar yaratmağa başlayıblar.
– Bəs XX əsrdə?
– … İlk dəfə iyirminci əsrin əvvəllərində – Birinci Dün-ya Müharibəsində İngiltərə Krallığı Hərbi hava qüvvələ-rinə qadınları qəbul etməyə başladı. Krallıq yardımçı kor-pusu və avto-nəqliyyat qadın legionu yaradıldı – 100 min adamdan ibarət.
Rusiyada, Almaniyada, Fransada bir çox qadınlar da hərbi hospitallarda və sanitar qatarlarında xidmət etməyə başladılar. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı isə bütün dünya qadın fenomeninin şahidinə çevrildi. Qadınlar ar-tıq dünyanın bir çox ölkələrində hərbin bütün sahələrin-də xidmət edirdilər: ingilis ordusunda 225 min, Amerika ordusunda 450-500 min, alman ordusunda – 500 min qa-dın vardı.
Sovet ordusunda milyona yaxın qadın döyüşürdü. Onlar bütün hərbi peşələrə yiyələnmişdilər. Hətta “kişi” peşələrinə belə. Bu səbəbdən də hərb sahəsində dil prob-lemi meydana çıxdı: o zamanlar “tankçı”, “piyada”, “av-tomatçı” sözlərinin qadın cinsi üçün qarşılığı yox idi, çün-ki bu işləri heç vaxt qadınlar icra etməmişdilər. Qadınla bağlı sözlər orada – müharibədə yaradıldı.
Tarixçi ilə söhbətdən
İNSAN MÜHARİBƏDƏN BÖYÜKDÜR
(kitabın gündəliyindən)
“Əbəs yerə öldürülmüş milyonlar
Qaranlıqda cığırlar tapdadılar…”
Osip Mandelştam
1978-1985-ci illər
Müharibə haqqında kitab yazıram…
Mən – müharibə haqqında kitab oxumağı sevməyən bir insan… Halbuki, uşaqlıq və gənclik illərimdə bu, hər kəsin ən sevimli məşğuliyyəti idi. Bütün həmyaşıdları-mın. Əslində, bunda təəccüblü bir şey də yoxdur – biz Qələbənin övladları idik. Qaliblərin uşaqları…
Müharibə haqqında xatırladığım ilk şey? Mənim üçün anlaşılmaz və qorxulu olan sözlər arasında yaşadı-ğım uşaq kədəridir. Həmişə müharibə haqqında danışır-dılar: məktəbdə və evdə, toylarda və xaç mərasimlərində, bayramlarda və yaslarda… Hətta uşaqların etdiyi söhbət-lərdə belə…
Qonşunun oğlu bir dəfə məndən soruşdu:
– Bu adamlar torpaq altında nə edirlər, görəsən?
Biz də müharibənin sirrini açmaq istəyirdik.
Elə o vaxtlardan ölüm haqqında düşünməyə başla-dım. Və artıq heç vaxt onun barəsində düşünməkdən vaz keçə bilmədim; o, mənim üçün həyatın ən vacib sirrinə çevrildi.
Bizdə hər şey öz başlanğıcını həmin sirli və qorxulu dünyadan götürür. Ailəmizdə ukraynalı babam – anamın atası cəbhədə həlak olmuş, haradasa macar torpaqlarında dəfn edilmişdi; belarus nənəmsə, yəni atamın anası par-tizan dəstələrində yatalaq xəstəliyindən ölmüşdü; onun iki oğlu orduda xidmət edirdi və müharibənin ilk ayların-daca itkin düşmüşdülər; üç övladından yalnız biri geri qayıtmışdı. Atam.
Əslində, bütün evlərdə vəziyyət eyni idi. Hər kəsdə. Ona görə də, ölüm haqqında düşünməmək mümkün de-yildi. Hər yerdə ölənlərin kölgəsi dolaşırdı.
Kənd uşaqları müharibədən sonra hələ uzun müddət “dava-dava” oynadılar. Bu zaman bir-birilərinə öyrəndik-ləri alman sözlərini qışqırırdılar: “Xende xox!”, “Tsur-yuk”, “Hitler kaput!”
Biz müharibəsiz dünya tanımırdıq, o, bizim üçün ye-ganə tanış aləm idi; müharibə adamlarısa – bizə doğma insanlar… Mən heç indi də başqa bir dünya və başqa cür insan tanımıram. Ümumiyyətlə, görəsən, belələri nə za-mansa olubmu?
* * *
Müharibədən sonra mənim uşaqlığımın kəndi “qa-dınlar kəndi” idi. Yəni arvad kəndi. Bu kənddə kişi səsi-nin eşidildiyini xatırlamıram. Yaddaşımda bu elə belə də qalıb: müharibə haqqında yalnız arvadlar danışır… Ağla-yır… Ağlayan kimi də oxuyurlar.
Məktəb kitabxanasında kitabların yarısı müharibə haqqındadır. Kənd kitabxanasında da, atamın tez-tez ki-tab dalınca getdiyi rayon mərkəzi kitabxanasında da… İn-di mənim “niyə” sualına cavabım var. Məgər bu təsadüf idi? Biz hər zaman müharibə edirdik, ya da müharibəyə hazırlaşırdıq. Yaxud da necə döyüşdüyümüzü yada salır-dıq. Heç vaxt başqa cür yaşamamışdıq, yəqin ki, başqa cür yaşamağı bacarmırdıq da. Heç başqa cür yaşamağın necə bir şey olduğunu təsəvvür belə etmirdik… Bəlkə də nə zamansa hələ uzun müddət bunu öyrənməli olacağıq.
Məktəbdə bizə ölümü sevməyi öyrədirdilər. Biz… uğ-runda ölmək istədiyimiz haqqında inşalar yazırdıq. Xəyal qururduq.
Küçədəki səslər isə tamam başqa şeylərdən danışır, başqa sözlər çığırır və bizi daha çox cəlb edirdi.
Mən uzun müddət reallığın qorxutduğu və cəlb etdi-yi kitab adamı olmuşam. Həyatı bilmədiyimizdən içimiz-də qorxusuzluq meydana çıxmışdı. İndi isə düşünürəm: görəsən, realist insan olsaydım, özümü belə bir uçuruma atmağı bacarardımmı?
Bütün bunların səbəbi nə idi – xəbərsizliyimmi? Yox-sa gedəcəyim yolu ruhən hiss etdiyim üçün belə olmuş-dum? Axı yolu hiss etmək mümkündür.
Uzun müddət axtardım. Düşündüm ki, görəsən, eşit-diklərimi hansı sözlərlə ifadə edə bilərəm? Mənim dün-yanı görmək tərzimə, gözlərimin, qulaqlarımın duyumu-na cavab verəcək janr vardımı?
Bir dəfə əlimə A.Adamoviçin “Mən – od vurulmuş kənddənəm” adlı kitabı keçdi.
Belə bir sarsıntını yalnız bir dəfə keçirmişdim – Dos-toyevskini oxuyanda. Burda isə – qeyri-adi bir forma var-di: sanki roman həyatın öz səslərindən yığılmışdı. Uşaq-lıqda eşitdiklərimdən, indi küçədə deyilənlərdən, evdə, kafedə, trolleybusda pıçıldananlardan… Belə! Dairə qa-pandı! Mən aradığımı tapdım. Hiss edirdim. Ales Ada-moviç mənim müəllimim oldu.
* * *
İki il görüşməkdən və qeyd etməkdən daha çox dü-şündüm. Oxudum. Mənim kitabım nə haqda olacaq? Tu-taq ki, müharibə haqqında daha bir kitab yazıldı… Tarix-də artıq minlərlə müharibə olmuşdu – kiçik və böyük, bil-diyimiz və bilmədiyimiz… Və onlar haqqında öz sayların-dan da çox kitab yazılmışdı. Amma… Kişilər yazıb və kişi-lər haqqında yazıblar – bunu o dəqiqə görmək olurdu. Bizə müharibə haqqında bəlli olan hər şey “kişi səsi” ilə çatdırılmışdı. Hamımız müharibə haqqında “kişi təsəvvü-rü” və “kişi təəssüratları”nın əsarəti altında idik. “Kişi” sözlərinin… Qadınlar isə susurdular. Məndən başqa heç kim nənəmi sorğu-suala tutmamışdı. Anamı da həmçi-nin. Hətta cəbhədə olanlar belə, susurdular. Əgər danış-mağa başlayırdılarsa da, o zaman da öz müharibələri de-yil, başqalarının döyüşləri haqqında danışırdılar. Başqa bir müharibə haqqında… Kişi səsinin tembrinə salırdılar özlərini.
Yalnız evdə olarkən, ya da cəbhə rəfiqələrinin yanın-da ağlamağa başladıqda müharibəni – mənə qətiyyən ta-nış olmayan bir müharibəni xatırlayırdılar (jurnalist kimi səfərlər zamanı dəfələrlə bunun şahidi oldum).
Uşaqlıqda olduğum kimi yenə də sarsılmışam. Onla-rın söhbətlərində sirr dolu hadisələr vəhşicəsinə diş ağar-dır…
Qadınlar danışmağa başlayanda bu söhbətlərdə bi-zim oxumağa və eşitməyə adət etdiyimiz şeylər yoxdur, ya da demək olar ki, yoxdur: insanlar qəhrəmancasına ne-cə başqalarını öldürür və qalib gəlirlər. Ya da necə məğ-lub olurlar. Texnika necə idi, generallar necə idi.
Qadın söhbətləri başqa cür və başqa şeylər haqqın-dadır. “Qadın müharibə”sinin öz rəngləri, öz qoxuları, öz işıqlandırması və öz hiss məkanı var. Öz sözləri var. Ora-da qəhrəmanlar və ağlagəlməz qəhrəmanlıqlar yoxdur; orada sadəcə insanlar var, qeyri-insani, amma eyni za-manda da insani işlə məşğul olan insanlar… Və orada yal-nız onlar (insanlar!) əzab çəkmirlər, eyni zamanda torpaq da, quşlar da, ağaclar da əzab çəkir. Bizimlə birlikdə yer üzündə yaşayan hər kəs! Və onlar danışmadan əzab çə-kirlər; bu daha qorxuludur…
– Niyə, – dəfələrlə özümdən soruşmuşam, – niyə nə zamansa tamamilə kişi dünyası olan bir dünyada öz yer-lərini əldə edən qadınlar öz tarixlərini yaratmağa nail ol-mayıblar? Öz sözlərini və öz hislərini… Doğrudanmı öz-lərinə inanmayıblar? Bununla da bütöv bir dünya bizdən gizlin qalıb?! Müharibə bilinməzlik pərdəsinə bürünüb?!
Mən bu müharibənin tarixçəsini yazmaq istəyirəm. Qadın tarixçəsini.
İLK QEYDLƏRDƏN
Heyrət: bu qadınların hərbi peşələri – sanitar-təlimat-çı, snayper, pulemyotçu, zenit topları komandiri, sapyor idi, indi isə elə həmin qadınlar mühasib, laborant, ekskur-siyaçı, müəllim işləyirlər. Rollar üst-üstə düşmür – orada və burada. Sanki özləri haqqında deyil, hansısa başqa qız-lar haqqında danışırlar. Bu gün özləri belə özlərinə heyrət edirlər. Və mənim gözlərim önündəcə tarix “insanlaşır”, adi həyata oxşamağa başlayır. Fərqli bir işıqlanma mey-dana çıxır.
Gözəl nağılçılarla rastlaşıram, onların həyatlarında elə vərəqlər var ki, klassikanın istənilən səhifələri ilə rəqa-bət apara bilər. Mümkündürmü ki, İnsan özünü yuxarı-dan – səmadan, aşağıdan – torpaqdan bu qədər aydın gö-rə bilsin?! Yuxarı və aşağı – mələklərə və iblisə doğru uza-nan yolu keçib gedə bilsin?!.
Xatirələr yox olmuş reallığın ehtiraslı və ya ehtirassız nəql edilməsi deyil, keçmişin yenidən doğuluşudur; o za-man ki, Zaman geri dönür… Hər şeydən əvvəl bu, yaradı-cılıqdır. İnsanlar danışdıqları zaman yaradırlar, öz həyat-larını yenidən “yazırlar”. Bəzən elə də olur ki, “sona qə-dər tamamlayır”, ya da “yenidən üzünü köçürürlər”. Bu məqamda ayıq-sayıq olmaq lazımdır. Tətikdə olmaq la-zımdır. Amma eyni zamanda da, istənilən yalan yavaş-yavaş öz-özünü məhv edir, bu qədər çılpaq olan həqiqətlə qonşuluqda yaşamağa davam gətirə bilmir. Bu virus belə bir mühitdə yaşaya bilməz. Çünki hərarət həddindən ar-tıq yüksəkdir!
Artıq qeyd etdiyim kimi, sadə insanlar özlərini daha səmimi aparırlar – tibb bacıları, aşpazlar, paltaryuyanlar… Onlar danışdıqları zaman, belə demək mümkündürsə, sözləri qəzet və oxuduqları kitabların səhifələrindən de-yil, özlərindən “çıxarırlar”. Yəni yad bir yerdən almırlar. Yalnız öz şəxsi əzab və sarsıntılarından…
Nə qədər qəribə olsa da, adətən təhsilli insanların his-ləri və dilləri Zamanın düzəlişlərinə daha çox məruz qa-lır. Onun ümumi şifrələməsinə… Başqalarının məlumat-ları ilə yoluxmaya… Ümumi ruha.
Tez-tez müxtəlif mühitlərdə gəzməli olursan ki, kişi deyil, qadın müharibəsi haqqında eşidəsən: necə geri çə-kiliblər, necə irəliləyiblər, cəbhənin hansı hissəsində olub-lar… Bir görüşə deyil, çoxsaylı seanslara ehtiyacın olur. Eynilə inadkar portret ustası kimi…
Bəzən tanımadığım evdə, ya da mənzildə bütün gü-nü – uzun-uzadı oturmalı oluram. Çay içir, bu yaxınlarda alınan hansısa köynəkləri geyinib-yoxlayır, saç düzümlə-rini müzakirə edir, kulinariya reseptlərindən danışırıq. Birlikdə nəvələrin şəkillərinə baxırıq. Bax, elə bu zaman… Bir müddət sonra – nə qədər zamandan sonra və nə üçün məhz bu anda olduğunu heç vaxt bilməyəcəksən – bir-dən-birə gözlədiyin həmin müdhiş məqam yetişir; o an ki, insan abidələşmiş gips və dəmir-beton qanunlardan uzaq-laşır və özünə doğru gedir. Ruhuna… Müharibəni deyil, öz cavanlığını xatırlamağa başlayır. Həyatının bir parça-sını… Bax, məhz həmin anı yaxalamaq lazımdır. Əldən verməmək!
Adətən sözlər və faktlarla doldurulmuş uzun gündən sonra yaddaşında yalnız bircə ifadə qalır: “Mən cəbhəyə gedəndə elə balaca idim ki, müharibə müddətində hətta boyum da uzandı…”
Bu cümləni hələ də qeyd kitabçamda saxlayıram, hal-buki maqnitofonda onlarla metr lent yazılıb. Dörd-beş ka-set…
Mənə nə kömək edir? Birlikdə yaşamağa adət etmə-yimiz. Birgə… Ümumi insanlar. Bizdə hər şey ümumidir – həm xoşbəxtlik, həm göz yaşı. Əzab çəkməyi və bu əzab haqqında danışmağı bacarırıq. Əzab bizim ağır və bəxti gətirməyən həyatımıza haqq qazandırır. Bizim üçün ağrı – sənətdir. Etiraf etməliyəm ki, qadınlar bu yola daha cəsarətlə üz tuta bilirlər.
* * *
Onlar məni necə qarşılayırlar?
“Qız”, ”qızım”, “qızcığazım”, – adlandırırlar… Yəqin ki, nəsildaşları olsaydım, mənimlə tamam başqa cür dav-ranardılar. Sakit və bərabərhüquqlu insantək. Gənclik və qocalığın görüşündən yaranan sevinc və heyrət hissi ol-madan.... Bu, çox vacib məqamdır: o zaman onlar gənc olublar, indi, yəni xatırladıqları an yaşlıdırlar… O günləri bütöv bir ömürdən sonra xatırlayırlar – qırx il keçdikdən sonra… Öz dünyalarını ehtiyatla mənə açır, şəfqətlərini əsirgəmirlər: “Təəssüf edirəm ki, orada olmuşam. Təəssüf edirəm ki, bütün bunları görmüşəm. Müharibədən sonra ərə getdim. Ərimin arxasında gizləndim. Özüm gizlən-dim. Anam da yalvarırdı: “Sus! Sus! Etiraf etmə!” Mən Vətən qarşısında öz borcumu yerinə yetirmişəm, amma orda olduğum üçün çox kədərliyəm. Kədərlənirəm ki, bunu bilirəm. Sən isə hələ lap cavansan. Sənə yazığım gəlir…”
Tez-tez müşahidə etdiyim bir şey var: onlar özlərini dinləyirlər. Ruhlarının səsinə qulaq verirlər. Onu sözlə tutuşdurmağa çalışırlar. Uzun illərdən sonra insan başa düşür ki, bir zamanlar yaşayıb, həyatı olub, indi isə barış-maq və getməyə hazırlaşmaq vaxtıdır. İstəmirsən, elə-be-lə, danışmadan, içindəkiləri tökmədən yoxa çıxmaq ağır gəlir… Hiss edilmədən… Ayaqüstü yola salınırmış kimi… Və o zaman – geri boylandığın o an insanın içində nəinki özünün olan şeylər haqqında danışmaq istəyi baş qaldırır, eyni zamanda da həyatın sirrinə yetişmək arzusu oyanır. İnsan özlüyündə bir suala cavab vermək istəyir: nə üçün bu onun başına gəldi?
O hər şeyə bir qədər vidalaşırmış kimi – kədərli nə-zərlərlə baxır. Demək olar ki, Oradan…
Artıq yalan deməyin və özünü aldatmağın mənası yoxdur. O bilir ki, ölüm haqqında düşünmədən İnsan ru-hunda heç bir şey görmək mümkün deyil. Onun mövcud-luğunun sirri hər şeydən daha yüksəkdə dayanır.
Müharibə həddindən artıq intim yaşantıdır. Və insan həyatı kimi də sonsuzdur.
Bir dəfə bir təyyarəçi qadın mənimlə görüşməkdən imtina etdi. Səbəbini telefonda izah etdi:
– Bacarmıram… Xatırlamaq istəmirəm. Mən üç il mü-haribədə olmuşam. Və üç il özümü qadın kimi hiss etmə-mişəm. Mənim orqanizmim ölmüşdü. Aybaşı belə olmur-dum və demək olar ki, heç bir qadınlıq hissi keçirmirdim. Halbuki gözəl idim. Gələcək ərim mənə evlənmək təklif edəndə… Bu artıq Berlində, reyxstaqda olmuşdu. O dedi: “Müharibə bitdi. Biz sağ qaldıq. Bəxtimiz gətirdi. Mənim-lə evlənərsən?” O zaman ağlamaq istədim. Qışqırmaq! Onu vurmaq! Necə yəni “evlənək?” Bütün bu dəhşətin içində “ərə gəl”? Qap-qara hisin-pasın və qara kərpiclərin arasında?
“… Sən bir mənə bax. Gör, nə gündəyəm? Sən əvvəlcə məndən bir qadın yarat: çiçək bağışla, qayğıma qal, gözəl sözlər söylə… Mən bunu elə arzulayıram ki! Elə gözlə-yirəm ki!”
Az qala onu vurmuşdum… Vurmaq istəyirdim.
Onun yanaqlarının biri yanmış, qızarmışdı və mən gördüm ki, o hər şeyi başa düşüb. Çünki yanan yanaqları ilə göz yaşı süzülürdü. Həmin o yara yerindən… Bu vaxt özüm də nə danışdığıma inanmadan dedim: “Hə, sənə ərə gələrəm”.
Amma indi danışa bilmirəm. Gücüm yoxdur. Çünki bütün bunları təzədən – ikinci dəfə yaşamalı olacağam”…
Mən onu başa düşdüm. Amma bütün bunlar onsuz da yazdığım kitabın bir səhifəsi, ya da yarım səhifəsi ola-caqdı…
Mətnlər, mətnlər… Hər yerdə – mətnlər. Mənzillərdə və kənd evlərində, küçələrdə və qatarlarda… Mən qulaq asıram… Getdikcə başqa insanlara tərəf çevrilmiş böyük bir qulağa çevrilirəm. Mən “səsləri” oxuyuram.
* * *
İnsan müharibədən daha böyükdür.
Məhz o şeylər yadda qalır ki, orada İnsan daha çox-dur. Ona Tarixdən daha güclü hiss rəhbərlik edib… Mən məsələni daha geniş götürməliyəm – yalnızca müharibə haqqında həqiqəti deyil, ümumiyyətlə, ölüm və həyat haqqında yazmalıyam. Dostoyevskinin sualını verməli-yəm: insanda neçə insan yaşayır? Və insanın içində olan insanı necə müdafiə etmək olar?
Şübhəsiz ki, şər cəlbedicidir. O, xeyirxahlıqdan daha çoxçeşidlidir. Daha cazibədardır.
Getdikcə daha çox Müharibənin sonsuz dünyasına dalıram, yerdə qalan hər şey yüngülcə tutqunlaşır, hər za-man olduğundan daha adi görünməyə başlayır.
Möhtəşəm və yırtıcı dünya… İndi artıq ordan qayıt-mış İnsanın tənhalığını daha yaxşı başa düşürəm. Başqa bir planetdən, ya da o dünyadan gəlmiş kimi…
Onda başqalarının sahib olmadığı biliklər var və bu bilikləri yalnız orada – ölümün yaxınlığında əldə etmək olar. O, sözlərlə nə isə ifadə etməyə çalışdığı zaman özü-nü fəlakət içindəymiş kimi hiss edir. İnsan lal olur. O, da-nışmaq, başqaları isə dinləmək istərdilər, amma hər kəs gücsüzdür.
Onlar həmişə məndən – öz xatirələrini paylaşdıqları insandan fərqli olaraq tamam başqa bir məkanda idilər. Onları gözəgörünməz bir dünya əhatə edirdi.
Söhbətin hər zaman ən azı üç iştirakçısı var: hazırda danışan insan, bu insanın o zamankı, müharibə dövründə olan varlığı, bir də mən…
Məqsədim hər şeydən öncə o illərin həqiqətlərini əldə etməkdir. O günlərin… Hislərin saxtakarlığına yol vermə-dən… Yəqin ki, müharibədən dərhal sonra insan bir mü-haribə haqqında danışar, on il sonra başqa biri haqqında; çünki o, artıq özünün bütün həyatını da xatirələrə əlavə etmiş olur. Bütün varlığını… Bu illər ərzində necə yaşayıb-sa – onu; nə oxuyubsa, nə görübsə, kiminlə qarşılaşıbsa – onu. Nəhayət, xoşbəxtdirmi, bədbəxtdirmi – onu.
Həmsöhbətimlə təklikdəmi danışırıq, yoxsa yanında kimsə varmı – bu da vacibdir. Ailəsimi? Dostlarımı? Han-sı dostları? Cəbhə dostlarıdırsa, bu bir məsələdir, yerdə qalan dostlarıdırsa – başqa.
Sənədlər canlı varlıqlardır, onlar bizimlə birlikdə dəyişir, bizimlə birlikdə tərəddüd keçirirlər. Onlardan sonsuza qədər yeni nəsə əldə etmək mümkündür. Sonsu-za qədər nə isə yeni olan bir şey və məhz bu an vacib olan bir şey. Bu dəqiqə…
Biz kitablarda əksər hallarda tanış – balaca və insani şeylər axtarırıq, çünki o, əslində bizim üçün ən maraqlı və ən yaxın olanıdır.
Məsələn, Qədim Yunanıstanın tarixindən ən çox nəyi öyrənmək istərdim? … Spartanın tarixindən. Mən o za-man insanların öz evlərində nədən və necə danışdıqları haqda oxumaq istərdim. Müharibəyə necə yola düşürdü-lər? Öz sevimliləri ilə ayrıldıqlarında son gün və son gecə ona nə söyləyirdilər? Döyüşçüləri necə yola salırdılar? Onların müharibədən qayıtmasını necə gözləyirdilər? Qəhrəman və qoşun başçılarını deyil, adi gəncləri…
Bu, müharibənin nəzərə çarpmayan şahidi və iştirak-çısının danışdığı Tarixdir. Bəli, məni bu maraqlandırır, məhz bunu ədəbiyyata çevirmək istərdim. Amma danı-şanlar təkcə şahid deyillər, bəlkə də hər şeydən daha az şahiddirlər; daha çox isə aktyor və tarixin yaradıcısıdır-lar.
Reallığa bilavasitə, kəllə-kəlləyə gələcək qədər yaxın-laşmaq mümkün deyil. Reallıqla bizim aramızda hisləri-miz dayanır. Başa düşürəm ki, işim daha çox variantlarla olacaq; çünki hər kəsin öz variantı var; amma zamanın və onda yaşayan insanların obrazı yalnız bu variantlardan və onların sayından, kəsişməsindən doğulur. İstəməzdim ki, kitabım haqqında deyilsin: onun qəhəmanları realdır-lar, lakin yalnızca bu var. Yəni bu yalnız tarixdir və sadə-cə tarix…
Mən müharibə haqqında deyil, müharibədə olan in-san haqqında yazıram. Müharibənin deyil, hislərin tarixi-ni qələmə alıram. Mən ruhun tarixçisiyəm. Bir tərəfdən konkret bir zamanda yaşamış və konkret hadisələrin işti-rakçısı olmuş konkret bir adamı tədqiq edirəm, digər tə-rəfdən də onun timsalında əbədi insanı müşahidə etməli olduğumu bilirəm… Əbədiyyətin titrəyişini… O şeyi ki insanda hər zaman mövcuddur.
Mənə deyirlər: xatirələr nə tarix deyil, nə də ki ədə-biyyat. Bu, sadəcə zibillənmiş və sənətkar əli ilə təmiz-lənməmiş həyatdır. Çiy danışıq materialıdır.
Hər bir “dib”də ondan nə qədər desən var. Bu kərpic-lər hər yana səpələnib qalıb.
Amma kərpiclər hələ məbəd demək deyil axı?
Mənim üçünsə hər şey fərqlidir. Məhz orada, isti in-san səsində, keçmişin canlı əksində əzəli sevinc gizlənib; və həyatın dəf edilə bilməyən faciəsi çılpaq şəkildə du-rubdur. Onun xaosu və ehtirası… Onun misilsizliyi və əl-çatmazlığı… Onlar orada hələ ki heç bir emala məruz qal-mayıblar. Orijinaldırlar.
Mən bizim hislərimizdən bir məbəd qururam. Arzu-larımızdan və xəyal qırıqlıqlarımızdan… Bizim arzuları-mızdan.
* * *
Yenə də eyni şey haqqında…
Mənə hadisənin özü deyil, hislərin hadisəsi maraq-lıdır. Belə deyək – vaqiənin ruhu. Mənim üçün hisslər – reallıqdır.
Bəs tarix? O – küçədədir. Kütlənin içindədir. İnanı-ram ki, bizim hər birimizdə tarixin bir parçası yaşayır. Hansımızdasa – yarım səhifəsi, o birində – iki-üç səhifəsi. Biz zaman kitabını birlikdə yazırıq. Hər kəs öz həqiqətini bağırır. Və bütün bunların hamısını eşitmək, bütün bun-ların içində ərimək və bütün bunlara çevrilmək lazımdır. Eyni zamanda da özün kimi qalmaq. Yoxa çıxmamaq.
* * *
Səhər tezdən telefon zəng çaldı: “Sizinlə tanış deyilik. Amma mən Krımdan gəlmişəm, dəmiryolu vağzalından zəng edirəm. Evinizdən uzaqdır bura? Sizə öz mühari-bəm haqqında danışmaq istəyirəm”…
Belə?!
Biz isə qızımla birlikdə parka getməyə hazırlaşırdıq. Karusellərdə yellənmək fikrimiz vardı. Altı yaşlı bir uşa-ğa necə başa salmaq olar ki, mən işləyəcəyəm?!
O, bu yaxınlarda məndən soruşmuşdu: “Müharibə nə deməkdir?” Necə cavab verəydim. Mən onu bu dünyaya şəfqət dolu bir ürəklə yola salmaq istəyirəm; öyrədirəm ki, əgər sənə lazım deyilsə, boş yerə çiçəyi dərmək olmaz. Parabüzənləri əzmə, yazığın gəlsin, çəyirtkənin qanadları-nı qoparma… Bəs uşağa müharibəni necə izah edim? Ölü-mü necə başa salım?!
“Niyə orda öldürürlər”– sualına necə cavab verim? Bircə mənim babamımı öldürüblər məgər? Bundan başqa on bir nəfər bizim uzaq qohumlarımızı, onların da arasın-da iki balaca qız uşağını… Heç şəkilləri belə qalmayıb… Hər şey yanıb kül olub – evlər də, insanlar da… Yalnız adları qalıb.
Müharibədən sonra mənə valideynlərim birtəhər də olsa, bunu izah etdilər, mən isə öz uşağımı artıq başa sala bilmirəm. Söz tapmaq olmur… Heç cür başa düşmək istə-mir – bu insanlar hara gediblər?! Xüsusilə onu iki balaca qızcığazın yoxa çıxması təəccübləndirir.
Sual: “Bəs onlar nə üçün? Onlar ki balaca idilər? On-lar ki, güllə atmırdılar?”
Kaş müharibə haqqında elə bir kitab yazmaq olaydı ki, müharibə sözünün özü belə ürək bulandıraydı, hətta müharibə haqqında düşünmək belə insan üçün dözülməz olaydı. Dəlicəsinə… Generalların özlərinin belə ürəkləri qalxaydı…
Mənim kişi dostlarım – rəfiqələrimdən fərqli olaraq – belə bir “qadın məntiqi” qarşısında çaşıb qalırlar. Və mən yenə də “kişi dəlili” eşidirəm: “Sən müharibədə olmamı-san”.
Ola bilsin, bunun özü yaxşı şeydir: nifrət ehtirası mə-nə bəlli deyil, normal görmək qabiliyyətim var. Və bu, “hərbçi” baxışı deyil.
Optikada “işıq qüvvəti” anlayışı var – bu, obyektivin sezilən təsvirləri yaxşı və ya pis qeyd etmə bacarığıdır… Deməli belə, müharibə ilə bağlı qadın yaddaşı hislərin gərginliyi və ağrılar üzrə ən həssas yaddaşdır. Mən hətta deyərdim ki, “qadın” müharibəsi “kişi” müharibəsindən daha qorxuludur.
Kişilər tarixin, faktların arxasında gizlənirlər, müha-ribə onları ideyaların, fərqli maraqların hərəkəti və qarşı-durması kimi ələ keçirir; qadınlar isə öz hisləri üzündən ayağa qalxırlar. Onlar kişilər üçün gizli olan şeyləri görə bilirlər. Bu, tamamilə başqa dünyadır. Qoxusu, rəngi, mövcudluğun fərqli aləmi ilə: “Bizə yükümüz üçün çuval verdilər, biz isə ondan ətək tikdik”, “hərbi komissarlıqda bir qapıdan donla girib, o biri qapıdan şalvar-köynəklə çıxdım, hörüklərimi də kəsdilər, başımda bir balaca kəkil qaldı”; “almanlar kəndi gülləbaran edib getdilər… Biz hə-min yerə gəldik: tapdaq-tapdaq edilmiş sarı qum, yuxa-rıda isə balaca bir uşaq çəkməsi vardı”…
Mənə dəfələrlə xəbərdarlıq etmişdilər, xüsusilə də ki-şi yazıçılar: “Qadınlar sənin üçün çox şey uyduracaqlar. Özlərindən goplayacaqlar”.
Amma belə bir şeyi uydurmaq olardımı? Kimdənsə köçürmək? Əgər bunu köçürmək mümkündürsə, yalnızca həyatdan. Yalnız onun belə bir fantaziyası ola bilərdi.
Qadınlar nə haqda danışırdılarsa danışsınlar, onlarda hər zaman belə bir fikir hazır şəkildə dayanır: “Müharibə hər şeydən əvvəl qətldir, sonra ağır iş… Yalnız bundan sonra sadəcə həyat: biz oxuyur, aşiq olur, saçlarımızı bu-rurduq”.
Deyilən fikirlərin mərkəzində həmişə ölümün necə dözülməz olduğu və ölmək istəməmələri dururdu. “Bun-dan daha dözülməz olanı isə o idi ki, öldürmək istəmir-din!”
Çünki qadın həyat verir. Həyat bağışlayır.
Uzun müddət onu bətnində gəzdirir, bəsləyir…
Mən başa düşdüm ki, qadınlar üçün öldürmək daha çətindir.
* * *
Kişilər… Onlar qadınları öz dünyalarına, öz ərazilə-rinə elə də həvəslə buraxmırlar…
Minsk traktor zavodunda bir qadını axtarırdım, o snayper kimi xidmət etmişdi. Məşhur snayper olmuşdu. Haqqında dəfələrlə cəbhə qəzetlərində yazmışdılar. Ev te-lefonunu mənə Moskvada yaşayan rəfiqələri vermişdi, amma köhnə imiş. Mənim qeyd etdiyim soyadı da qızlıq soyadı idi.
İşlədiyi zavodun kadrlar şöbəsinə getdim və kişilər-dən eşitdiyim sözlər belə oldu (zavodun direktoru da, kadrlar şöbəsinin müdiri də kişi idi): “Məgər kişi çatış-mazlığıdır? Bu qadın əhvalatlarını eşitmək sizin nəyinizə lazımdır axı? Qadın fantaziyalarıdır hamısı…”
Bir ailə ilə görüşmüşdüm… Ər də, arvad da döyüş-müşdülər. Cəbhədə qarşılaşmış, elə orada da evlənmiş-dilər: “Toyumuzu səngərdə qeyd etdik. Döyüşdən əvvəl. Ağ paltarı isə mən alman paraşütündən tikmişdim”.
O, pulemyotçu idi, qadın isə rabitəçi. Kişi dərhal qadını mətbəxə yolladı: “Sən bizim üçün bir şey hazırla”.
Artıq çaydan da qaynayıb, buterbrodlar da hazırla-nıb, qadın bizimlə yanaşı əyləşdi, kişi isə yenə də onu yerindən qaldırdı: “Bəs çiyələk hardadır? Hanı bizim ba-ğın sovqatı, niyə gətirməmisən?”
Mənim inadkar xahişimdən sonra o, bu sözləri deyə-rək öz yerini həvəssiz şəkildə arvadına verdi: “Səni necə öyrətmişəmsə, elə danış. Göz yaşı tökmədən və qadınla-rın xırda məsələləri haqqında danışmadan… Ay necə gö-zəl olmaq istəyirdin, nə bilim, hörüklərini kəsəndə necə ağlayırdın”…
Bir qədər sonra qadın pıçıltı ilə mənə etiraf etdi: “Bü-tün günü “Böyük Vətən Müharibəsi tarixi”nin cildliyini mənimlə birlikdə təkrarlayıb. Mənə görə narahat idi. Elə indi də narahatdır ki, birdən lazım olmayan şeyləri xatır-layaram. Lazım olduğu şəkildə danışmaram”…
Bu, dəfələrlə, az qala hər evdə rastlaşdığım hadisə idi.
Hə, onlar həddindən artıq çox ağlayırlar. Qışqırırlar. Mən çıxıb getdikdən sonra ürək dərmanı atırlar. Təcili yardım çağırırlar. Amma yenə də xahiş edirlər: “Sən gəl. Mütləq gəl. Biz o qədər uzun müddət susmuşuq ki… Düz qırx il susmuşuq”.
Başa düşürəm ki, qışqırıq və göz yaşını dəyişmək ol-maz, çünki o zaman meydana çıxan şey gözyaşı və qış-qırıq deyil, onların işlənmiş forması olacaq. Həyatın əvə-zinə ədəbiyyat qalacaq… Bu material və onun hərarəti be-lədir. Davamlı olaraq oynayır…
İnsan hər şeydən daha çox müharibədə, bir də ola bilsin ki, məhəbbətdə görünə bilir və özünü açır. Ən-n-n dərinlərinə qədər; dərinin altındakı təbəqələrinə qədər… Ölümün siması qarşısında bütün ideyalar ağappaq ağarır və əlçatmaz bir əbədiyyət açılır; elə bir əbədiyyət ki, onla-rın özləri belə buna hazır olmurlar. Halbuki, bütün bunlar artıq onların başlarına gəlibdir; halbuki, onlar artıq bütün bunları yaşayıblar.
Mən dəfələrlə oxunmaq üçün göndərilən belə mətn-lərə rast gəlmişəm: “Xırdalıqlar haqqında danışmaq lazım deyil. Bizim böyük qələbəmiz haqqında yaz”.
“Xırdalıqlar haqqında”… Bu, mənim üçün ən vacib olan şeyin özüdür ki var – həyatın aydınlığı və hərarəti: hörüklərin yerində buraxılan balaca kəkil; isti sıyıq və şorba qazançaları… Onları yeməyə heç kəs qalmayıb, çün-ki döyüşdən sonra yüz adamdan cəmi yeddisi geri qa-yıdıb; ya da müharibədən sonra bazara gedə və qırmızı ətin satıldığı piştaxtalara baxa bilməmək… Hətta qırmızı çitə belə baxa bilməmək…
“Ah, mənim əzizim, artıq qırx il keçib, bununla belə, mənim evimdə sən qırmızı rəngdə heç nə tapa bilməzsən. Mən müharibədən sonra qırmızı rəngə nifrət edirəm”…
* * *
Ağrıya diqqət kəsilirəm… Keçmiş günlərin sübutu olan ağrıya… Başqa bir dəlil yoxdur, mən başqa dəlillərə inanmıram. Sözlər dəfələrlə bizi həqiqətdən uzaqlaşdı-rıblar. Mən sirr ilə birbaşa əlaqəsi olan ən yüksək infor-masiya forması kimi əzabı tanıyır, onun haqqında düşü-nürəm. Sirli həyatla əlaqəsi olan ağrı…
Bütün rus ədəbiyyatı bu haqdadır. Əzab haqqında o daha çox yazıbdır, nəinki məhəbbət haqqında. Və mənə də bu haqda daha çox şeylər danışırlar.
* * *
Onlar kimdirlər – rusdurlar, yoxsa sovet qadınları? Yox, onlar sovet qadınları idilər – həm ruslar, həm belo-ruslar, həm ukraynalılar, həm taciklər…
Hər halda o var idi – sovet insanı… Belə insanlar, mə-nə elə gəlir ki, bir də heç vaxt olmayacaqlar, onların özləri də artıq bunu başa düşürlər. Hətta biz, onların övladları belə fərqliyik. Nəvələr haqqında isə heç danışmağa dəy-məz…
Amma mən onları sevirəm. Onlarla fəxr edirəm. On-ların Stalini və QULAQ-ı1 var idi. Amma Qələbələri də vardı. Və onlar da bunu bilirdilər.
Bu yaxınlarda bir məktub aldım:
“Qızım məni çox sevir, mən onun üçün qəhrəmanam, əgər sizin kitabınızı oxusa, sarsılacaq. Çirkab, bitlər, bitib-tükənməyən qan – bütün bunlar həqiqətdir. İnkar etmi-rəm. Ancaq bu barədə olan xatirələrin xeyirxah hislər do-ğurması mümkündürmü? İgidliyə hazırlaması…”
Mən bir daha əmin oldum ki, bizim yaddaşımız heç də ideal vasitə deyil. O nəinki özbaşına və şıltaqdır, həm də zamanın zəncirinə bağlı qalıb – köpək kimi.
Onlar başlarına gələn, onlarla baş verən o şeyə aşiq-dirlər, çünki bu, yalnızca müharibə deyil, bu, həm də on-ların gəncliyidir.
* * *
Onlar danışdıqda – dinləyirəm… Onlar susduqda – dinləyirəm… Onlarda hər şey – həm sözlər, həm də sükut – mənim üçün mətndir.
– Bu, çap olunmaq üçün deyil, sənin üçündür…
Kim ki bir az yaşlı idi, qatarda fikirli halda oturmuş-du. Kədərli. Mən bir mayorun gecə, hamı yatdığı zaman mənimlə Stalin haqqında söhbət etməyə başladığını xatır-layıram. O, bərk içmiş, cəsarətlənmişdi, etiraf edirdi ki, atası artıq on ildir yazışma hüququ olmadan əsir düşər-gəsində yaşayır. Sağdırmı, yoxsa yox – məlum deyil.
Bu mayor çox qorxulu sözlər dedi:
– Mən Vətəni müdafiə etmək istəyirəm, amma inqila-bın xəyanətkarı olan Stalini qorumaq istəmirəm.
Mən heç vaxt belə sözlər eşitməmişdim. Çox qorx-dum. Xoşbəxtlikdən o, səhər harasa yoxa çıxdı. Yəqin ki, qatardan düşüb getmişdi…
– Sən heç yerdə bunları ağzından qaçırma. Öz ara-mızda deyirəm… Mən Oksana ilə dostluq edirdim, o Uk-raynadan idi. Ukraynada olan dəhşətli aclıq haqqında ilk dəfə ondan eşitdim. Aclar dənizi. Onların kəndində in-sanların yarısı aclıqdan həlak olmuşdu. Oksananın da bü-tün kiçik qardaşları, ata-anası ölmüşdü, özü isə kolxozun tövləsindən at peyini oğurlayaraq yeməklə xilas ola bil-mişdi. Heç kim bunu yeyə bilmirdi, o isə yemişdi:
– İsti-isti ağıza almaq olmur. Ən yaxşısı donmuş hal-da yeməkdir, onda saman qoxusu verir.
Mən deyirdim:
– Oksana, yoldaş Stalin mübarizə aparır… O ziyan-vericiləri məhv edir, amma onlar çoxdurlar.
– Yox, – o mənə cavab verirdi, – sən axmaqsan. Atam tarix müəllimi idi, o mənə deyirdi: “Nə vaxtsa yoldaş Stalin öz cinayətlərinə görə cavab verəcək”.
Mən komissarın yanına getmək istədim. Hər şeyi da-nışmaq. Bəlkə, Oksana düşməndir? Casusdur? Amma iki gün sonra o döyüşdə həlak oldu. Onun doğmalarından heç kim sağ qalmamışdı, ona görə də qara kağızı göndər-məyə ehtiyac da olmadı…
… Bu mövzuya ehtiyatla və nadir hallarda toxunurlar. Hər zaman da bir qədər çaşqınlıqla. Onlar indiyə qədər də nəinki Stalin hipnozu və qorxusu ilə, eyni zamanda özlərinin köhnə inancları ilə də iflic vəziyyətdə yaşayırlar. Onun sona qədər söndürülməmiş atəşi içindədirlər. Əgər mən sualı birbaşa olaraq verirdimsə, belə cavab eşidir-dim: “Bəlkə, bizim nəvələrimiz bütün həqiqəti öyrəndi-lər”…
Bəs onlar bizimlə nə vaxt danışmağa başlayacaqlar? On il, iyirmi il sonra? Bunun üçün onlar öz həyatlarında çox şeyi sevməkdən vaz keçməli olacaqlar.
* * *
Əlyazma çoxdan stolun üstündədir…
Artıq iki ildir ki, nəşriyyatlardan rədd cavabı alıram. Jurnallar susur. Yazılan cavablarda verilən hökm hər za-man eynidir – həddindən artıq qorxulu müharibədən da-nışırsınız… Dəhşət çoxdur. Naturalizm də. Kommunist partiyasının aparıcı və istiqamətləndirici rolu isə görün-mür. Bir sözlə, bu, həmin müharibə deyil.
O müharibə necə idi ki? Generallar və müdrik gene-ralissimuslarla? Qansız və detallarsız? Qəhrəmanlar və şücaətlərlə dolu? Mən isə uşaqlıqdan xatırlayıram: nə-nəmlə birlikdə böyük bir tarlanın içindən keçərək gedir-dik, o mənə söhbət edirdi: ”Müharibədən sonra bu tarla-da uzun müddət heç nə bitmədi. Almanlar geri çəkilirdi-lər. Bax, burada döyüş oldu. İki gün döyüşdülər. Ölülər bir-birinin üstünə qalanmışdılar, yola döşənmiş şpallar2 kimi. Almanlar və bizimkilər. Yağışdan sonra onların ha-mısının üzü ağlamış adamın üzünə bənzəyirdi. Biz bütün kənd birləşərək onları düz bir ay dəfn etməklə məşğul ol-duq…”
Həmin tarlanı necə unuda bilərəm ki?
Mən sadəcə qeyd etmirəm. Mən əzabın balaca insan-dan böyük İnsan yaratdığı o yerlərdə ruhları toplayır və izləyirəm. Mən o tarixin lal və iz qoymayan proletariatını deyil, onun ruhunu kəşf etmişəm. Onun sözünü dinləyi-rəm. Onun mətnini.
Belə olduğu halda hakimiyyətlə münaqişəm nədən ibarətdir?
Mən başa düşdüm – böyük ideyaya balaca adam la-zımdır! Ona o, böyük halda gərək deyil. Münasib görün-mür… Emal zamanı çox zəhmət tələb edir. Mən isə onu axtarıram. Balaca Böyük adamı gəzirəm. Aalçaldılmış, tapdalanmış, təhqir edilmiş – Stalin düşərgələrindən və satqınlıqdan keçərək sonunda qalib gələn adamı… O ada-mı ki, Möcüzə yaratdı. Və heç kim onun əlindən bu Qə-ləbəni ala bilməz.
ON YEDDI İL SONRA
2002-2004-cü illər
Köhnə gündəliyimi oxuyuram. Bu kitabı yazarkən necə bir adam olduğumu xatırlamağa çalışıram. Həmin adam artıq yoxdur, hətta bizim o zaman yaşadığımız ölkə də indi eyni deyil. Halbuki, onu müdafiə edir, 1941-1945-də onun naminə ölürdük. Pəncərədən bayırda hər şey ar-tıq tamam başqadır: yeni minillikdir, yeni ideyalar, yeni silahlar və tamamilə gözlənilmədən dəyişn rus (daha də-qiqi rus-sovet) insanı…
Qorbaçov yenidənqurması başladı. Mənim kitabımı tələsik dərc etdilər.
Onun təəccüb yaradacaq qədər böyük tirajı var – iki milyon nüsxə. Bu, elə bir zaman idi ki, qeyri-adi hadisələr baş verirdi və biz yenidən harasa baş alıb gedirdik. Yenə də – gələcəyə…
Hələ bilmirdik ki, inqilab illüziyadır, xüsusilə də bi-zim tariximizdə. Bu, hələ sonra olacaqdı, o zaman isə mən hər gün onlarla məktub alırdım. Qovluqlarım şişib qabar-mışdı. İnsanlar danışmaq istəyirdilər. Sözlərini başa çatdı-rıb qurtulmaq…
Onlar daha azad və daha səmimi olmuşdular. Artıq heç bir şübhəm qalmamışdı ki, öz kitablarımı sonsuza qə-dər təkrarən işləməli olacağam. Yenidən üzünü köçür-məklə deyil, tamamlamalar aparmaqla.. Nöqtəni qoyur-san, amma o elə həmin dəqiqə də nöqtələrə çevrilir…
* * *
Düşünürəm ki, yəqin bu gün tamamilə fərqli suallar verərdim və fərqli cavablar alardım. Həmçinin başqa bir kitab yazardım, tamamilə başqa olmasa da, hər halda, başqa olardı. İşlədiyim sənədlər canlı şahidlər kimi soyu-murlar… Solmuş gül kimi… Lal olmurlar. Onlar bizimlə birlikdə hərəkət edirlər.
Mən indi daha çox nə haqda soruşa bilərdim? Nə əla-və etmək istərdim?
Məncə, çox maraqlanardım ki… sözlər axtarıram… Mənimçün bioloji insan maraqlı olardı. Yalnız zamanın və ideyanın insanı deyil. İnsan ruhunun daha dərinliklərinə boylanmağa cəhd edərdim – qaranlıqlarına, şüuraltına.
Keçmiş partizanın yanına necə getdiyim haqda yaza bilərdim. Ağırçəkili, amma eyni zamanda da gözəl bir qa-dın… O mənə qruplarının (böyük o idi, iki nəfər də ye-niyetmə) kəşfiyyata necə getdikləri və təsadüfən dörd al-manı əsir götürdükləri haqda danışmışdı. Onlarla birlikdə uzun müddət meşədə dolanmalı olublar. Amma üçüncü günün axşamı onları mühasirəyə alıblar.
Aydın məsələ idi ki, əsirlərlə birlikdə mühasirəni ya-ra bilməyəcək, qaça bilməyəcəkdilər və bir anın içindəcə qərar verilir: onları öldürmək lazımdır. Yeniyetmələr öl-dürməyi bacarmayacaqdılar. Artıq üç gün idi ki, meşədə birlikdə dolaşırdılar. Əgər üç gün bir adamla birlikdəsən-sə, hətta yad olsa belə, yenə də ona öyrəşirsən, yaxınlaşır-san. Artıq bilirsən ki, o necə yeyir, necə yatır, gözləri ne-cədir, əlləri necədir. Yox, uşaqlar bacarmayacaqdılar. Bu ona aydın idi. Deməli, özü öldürməli olacaqdı. Və budur, o, almanları necə öldürdüyünü xatırlamağa başlayır. On-ları da, yeniyetmələri də aldatmaq lazım gəlmişdi. Alma-nın biri ilə guya ki, su dalınca gedir və arxadan güllələyir. Boynunun dalından. O birini çör-çöp dalınca aparır
Məni onun bu barədə necə sakit halda, halını pozma-dan danışması heyrətə gətirdi.
Müharibədə olan insanlar deyirlər ki, mülki adam üç gün ərzində hərbçiyə çevrilə bilir. Nə üçün cəmi üç gün kifayət edir buna? Yoxsa bunun özü də mifdir?
Çox güman ki, belədir. İnsan orada daha yad, daha anlaşılmazdır.
Bütün məktublarda oxuyuram: “Fərqli zaman olduğu üçün o vaxt sizə hər şeyi danışmamışdım. Biz çox şeylərlə bağlı susmağa adət etmişdik”, “Həkimlərin hökmünü bi-lirəm: mənə dəhşətli bir diaqnoz qoyublar. Bütün həqiqət-ləri danışmaq istəyirəm…”
Bu yaxınlarda isə belə bir məktub aldım: “Ərimlə mə-nim üçün yaşamaq artıq çətindir. Amma təqaüdümüzün həddindən artıq az və təhqiramiz məbləğdə olması deyil bizə əzab verən. Ən çox bizi o yaralayır ki, böyük keçmi-şimizdən qovularaq kiçik bu günümüzə atılmışıq. Dözül-məzdir ! Artıq bizi heç kim məktəblərdə, muzeylərdə çıxış etmək üçün çağırmır. Artıq heç kəsə lazım deyilik. Öz za-manında lazımsız olmaq çox qorxuludur”.
Mən əvvəllər olduğu kimi, yenə də onları sevirəm. Amma onların zamanını deyil, özlərini…
* * *
Hər şey ədəbiyyata çevrilə bilər.
Arxivimdə hər şeydən daha çox bir bloknot marağımı çəkdi. Orada senzuranın üstündən xətt çəkdiyi epizod-ları qeyd etmişdim. Eyni zamanda da, senzorla söhbətlə-rimi… Həmçinin özümün atdığım bəzi səhifələri də blok-notda tapdım. Yəni özümə qarşı senzuram, öz qadağala-rım. Bir də bütün bunları nə üçün atdığımla bağlı yazdı-ğım qeydlər… Onların bir çoxu kitabda artıq bərpa edilib. Amma bu bir neçə səhifəni ayrılıqda təqdim etmək istəyi-rəm – çünki bunun özü də artıq sənədə çevrilib. Sənəddir. Mənim yolumdur.
SENZURANIN ÜSTÜNDƏN XƏTT ÇƏKDİKLƏRİ
“İndicə yuxudan ayılacağam. Sanki kimsə… elə bil, yaxınlıqda ağlayır. Mən müharibədəyəm. Biz geri çəkili-rik. Smolensk yaxınlıqlarında bir qadın mənə öz paltarını gətirir, əynimi dəyişməyə imkan tapıram. Tək-tənha gedi-rəm. Kişilərin arasında təkcəyəm. O vaxt şalvar geyinir-dim, indisə yay donundayam. Birdən məndə o məsələ başladı. Qadın məsələsi… Anlayarsınız. Vaxtından əvvəl başlamışdı, yəqin ki həyəcandan idi. Ağır təəssüratlardan və haqsızlıq qarşısında sarsıntıdan… Burada – indi nə ta-pa bilərdim ki? Kolların altında, xəndəklərdə, meşədə – kötüklərin üstündə yatırdıq. O qədər idik ki, meşədə belə bizə yer çatmırdı.
Özümüzü itirmiş, aldadılmış, heç kimə inanmayan insan kimi hiss edir – gedirdik. Hanı bizim aviasiyamız, hanı bizim tanklarımız? Uçan, sürünən, guruldayan hər nə vardısa, almanların idi.
Elə belə halda da mən əsir düşdüm. Əsir düşməmiş-dən qabaqkı gecə hər iki ayağımdan yaralanmışdım. Uza-nıqlı qalmış, altımı batırmışdım. Bilmirəm, gecə sürün-mək üçün hardan güc aldım. Amma sürünə-sürünə də partizanların yanına getdim.
Mənim bu kitabı oxuyacaq adamlara yazığım gəlir, oxumayacaq insanlara da eləcə…”
“Gecə növbədə idim. Ağır yaralıların palatasına gir-dim. Bir kapitan vardı. Uzanmışdı. Həkimlər növbəni qə-bul edəndə mənə xəbərdarlıq etmişdilər ki, o, gecə öləcək. Səhərə sağ çıxa bilməyəcək. Yaxınlaşıb soruşdum ki, necə-sən, sənə necə kömək edə bilərəm? Heç vaxt yadımdan çıxmaz… O, birdən gülümsədi. Əzab dolu sifətində elə bir işıqlı təbəssüm peyda oldu ki. “Xalatının qabağını aç… Sinəni mənə göstər. Çoxdandır arvadımı görmürəm…” – dedi. Mən utandım, orda ona nəsə cavab verib getdim… Bir də bir saat sonra geri qayıtdım. O artıq ölmüşdü. Həmin təbəssüm isə sifətində hələ də qalırdı.”
“Kerç yaxınlığında idik. Gecə atəş altında barjada3 gedirdik. Birdən burun hissəsi od tutub yanmağa başladı və… Atəş göyərtəyə qalxdı. Hərbi sursatlar partladı. Güc-lü partlayış idi. Elə güclü idi ki, barja sağ tərəfə əyildi və batmağa başladı. Sahil o qədər də uzaqda deyildi, başa düşürdük ki, haradasa yaxınlıqdadır; əsgərlər özlərini su-ya atdılar. Sahildən minamyotların səsi eşidilirdi. Qışqı-rıq, inilti, söyüş… Mən yaxşı üzürdüm və heç olmasa bir nəfəri xilas etmək istəyirdim… Heç olmasa bir nəfər yara-lını… Axı bu torpaq deyildi, su idi, insan o dəqiqə həlak olurdu. Su… Birdən gördüm ki, yaxınlıqda kimsə gah üzür, suyun üzünə qalxır, gah da altına enir. Yuxarı çıxır, sonra görünmür… Mən məqamı tutub ondan yapışdım. Nə isə soyuq və sürüşkən bir şey idi. Elə bildim ki, yara-lılardan biridir və əynindəki paltarı partlayışda cırılıb. Çünki özüm də demək olar ki, çılpaq idim.
Hər yan zülmət kimi qaranlıqdı. Gözlərim yanırdı. Ətrafda “eh, ay, ay” səsləri eşidilirdi. Bir də söyüş.
Birtəhər onunla birlikdə sahilə qədər gəldim. Elə bu vaxt göydə raket partladı və mən gördüm ki, özümlə bir-likdə böyük və yaralanmış bir balığı sürüyüb sahilə çıxar-mışam. Böyük balıq idi, adam boyunda. Ağ balıq. O ölür-dü. Mən onun yanında yerə çökdüm və elə bir üçmərtə-bəli söyüş söydüm ki… Haqsızlığın ağrısından məni ağla-maq tutdu. Bir də ona görə ki, hər kəs əzab çəkirdi.”
“Mühasirədən çıxmağa çalışırdıq. Hara atılırdıqsa, hər yanı almanlar tutmuşdu. Qərar alınır: səhər döyüşə-döyüşə mühasirəni yaracağıq. Onsuz da həlak olacaqdıq, heç olmasa ləyaqətlə ölərdik. Döyüşdə. Biz üç qız idik. Gecələr onlar kim bacarırdısa – o işi – onun yanına gəlir-dilər. Əlbəttə ki, hamı buna qadir deyildi. Əsəblər gərgin-di, özünüz blirsiniz… Belə-belə işlər… Hamı ölməyə hazır-laşırdı.
Səhəri tək-tük adam mühasirədən xilas ola bildi. Çox az… Təxminən, yeddi nəfər. Halbuki, əlli nəfər vardıq. Al-manlar pulemyotla biçmişdilər. Qızların heç birini sağla-rın arasında tapmadım. Bir də heç vaxt görə bilmədim…”
SENZORLA SÖHBƏTDƏN
– Bu cür kitablardan sonra döyüşməyə kim gedər? Siz qadını primitiv naturalizm vasitəsilə alçaldırsınız. Qəhrəman qadını. Gözdən salırsınız. Onu adi qadına çe-virirsiniz. Adi dişiyə. Halbuki onlar bizim üçün müqəd-dəsdirlər.
– Bizim qəhrəmanlığımız sterildir, o nə fiziologiya, nə də biologiya ilə hesablaşmaq istəmir. Ona inana bilmir-sən. Halbuki, təkcə ruh deyil, bədənlər də sınaqdan keçi-rilirdi. Maddi örtüyümüz…
– Bu fikirlər sizdə hardandır axı? Yad fikirlər. Sovet fikirləri deyil bunlar. Siz qardaşlıq məzarlarında olan adamları ələ salıb gülürsünüz. Remarkla başınızı xarab eləmisiniz, deyəsən. Bizdə remarkizm işləmir. Sovet qa-dını heyvan deyil.
* * *
“Bizi kimsə satmışdı… Almanlar partizan dəstəsinin dayanacaq yerini öyrənmişdilər. Meşəni də, məntəqəyə aparan yolları da mühasirəyə almışdılar. Vəhşi cəngəllik-də gizlənmişdik. Bizi düşmənlərimizin girə bilmədiyi ba-taqlıqlar xilas edirdi. Bataqlıqlar… Onlar insanları da, tex-nikanı da bir anın içindəcə özünə çəkirdi. Günlərlə, hətta həftələrlə boğazımıza qədər suyun içərisində qalırdıq.
Bizimlə birlikdə bir radist qadın var idi, yenicə doğ-muşdu. Uşağı ac idi. Əmmək istəyirdi. Ananın özü də ac olduğu üçün südü qurumuşdu; uşaq isə dayanmadan ağ-layırdı. Faşistlər yaxınlıqda dolaşırdılar. İtlərlə… İtlər səsi eşitsələr, hamımız məhv olduq. Bütün qrup – otuza yaxın adam. Sizə aydındır? Bir qərar alınır. Heç kim komandi-rin əmrini qadına çatdırmağa ürək eləmir, amma ananın özü hər şeyi başa düşür. Uşağın qundağını suya salır və uzun müddət orada saxlayır.
Uşaq artıq qışqırmır. Bir cıqqırtı belə yoxdur. Biz isə başımızı yerdən qaldırıb kimsənin üzünə baxa bilmirik. Nə ananın, nə də bir-birimizin”.
“Biz əsir götürdükdə onları dəstəyə gətirirdik. Güllə-ləmirdik, bu, onlar üçün həddindən artıq ucuz ölüm olar-dı; donuz kimi şişlə öldürür, hissə-hissə parçalayırdıq. Mən bütün bu mənzərəyə tamaşa etmək üçün gedirdim. Gözləyirdim… Uzun müddət gözləyirdim ki, görüm ağrı-dan nə zaman gözləri partlayacaq. Bəbəkləri. Siz bu haq-da nə bilirsiniz ki? Onlar mənim anamla kiçik bacılarımı kəndin ortasındaca ocaqda yandırmışdılar…”
“Müharibədən yadımda nə itlər, nə də pişiklər qalıb, amma siçovullar xatirimdədir. Böyük-böyük siçovullar. Sarı-göy gözləri vardı… Onlar saysız-hesabsız idilər. Mən yaralandıqdan sonra sağalmağa başladığım vaxt hospital-dan geri, öz hissəmə göndərilmişdim… Hissəmiz Stalin-qrad yaxınlığında – səngərlərdə yerləşirdi.
Komandir əmr etdi: “Onu qızların qazmasına apa-rın”. Qazmaya girəndə ilk olaraq ona heyrətləndim ki, içəridə heç bir əşya yox idi. İynəyarpaqlardan hazırlanmış boş yatacaqlar idi, vəssalam. Heç kim heç bir xəbərdarlıq da etmədi. Mən çantamı orda qoydum və çıxdım, yarım saat sonra geri qayıtdığımda o, yox idi… Əşyalarımın, da-rağımın, qələmimin – heç bir şeyin izi-tozu belə qalma-mışdı. Sən demə, bir neçə dəqiqənin içində siçovullar gəmirmişdilər. Səhər isə mənə ağır yaralıların siçovullar tərəfindən gəmirilmiş əllərini göstərdilər. Heç bir qorxulu filmdə görməmişdim ki, siçovullar bombardmandan qa-baq şəhərdən necə qaçırlar. Bu, Stalinqradda olmamışdı. Vyazma yaxınlığında olmuşdu. Səhər-səhər bütün şəhə-rin küçələri siçovulla dolu idi, onlar çöllərə doğru qaçırdı-lar. Ölümün qoxusunu almışdılar. Minlərlə idilər. Qara, sarı… İnsanlar adamın içini ürpərdən bu mənzərəyə dəh-şət içində tamaşa edir və sığınmaq üçün evlərinə üz tutur-dular. Məhz onların gözlərimizdən itdiyi anda şəhər atəşə tutuldu. Təyyarələr başımızın üstünü aldı. Evlərin və zir-zəmilərin yerində toz-torpaq qaldı”.
“Stalinqrad döyüşlərində o qədər ölü var idi ki, artıq atlar onlardan qorxmurdular. Halbuki adətən qorxurlar. At heç vaxt ölmüş adamı tapdalayaraq üstündən adla-maz. Biz öz ölülərimizi toplamışdıq, amma alman meyid-ləri hər yerə səpələnmişdi. Donmuşdular. Buz bağlamış-dılar. Mən o zaman sürücü idim, artilleriya mərmiləri ilə dolu yeşikləri daşıyırdım; almanların kəllə sümüklərinin təkərlərin altında qalıb necə xırçıldadığını eşidirdim. Sümük səsləri… Və mən xoşbəxt idim…”
SENZORLA SÖHBƏTİMDƏN
– Bəli, biz Qələbəni çətinliklə əldə etdik, siz mütləq qəhrəmanlıq nümunələri axtarıb tapmalısınız. Onlar yüz-lərlədir. Amma siz müharibənin çirkablarını göstərirsiniz. Alt paltarları… Sizin yazıda Qələbəmiz qorxulu alınıb. Nəyə nail olmağa çalışırsınız?
– Həqiqətə…
– Siz elə bilirsiniz ki, həqiqət həyatda olan şeylərdir? Küçədə olanlardır? Xeyr, həqiqət bizim arzuladıqlarımız-dır. Biz necə olmaq istəyiriksə, odur!
* * *
“Hücuma keçmişdik… İlk alman qəsəbələri… Biz gən-cik, güclüyük, dörd ildir ki, qadın görmürük. Zirzəmilər-də şərab var. Yemək var. Alman qızlarını tuturuq və… On nəfər birini zorlayır. Qadın çatışmırdı, yerli əhali sovet ordusundan qaçırdı, biz də lap yeniyetmələri götürürdük. Qız uşaqlarını… On iki-on üç yaşda olanları. Əgər ağlayır-dılarsa, döyürdük, ağızlarına bir şey soxurduq. Onları ağ-rıdırdı, bizəsə gülməli idi. Mən indi başa düşə bilmirəm ki, necə belə edə bilmişdik. Ziyalı bir ailənin oğlu… Am-ma bu mən idim.
Qorxduğumuz yeganə şey o idi ki, qızlarımız bundan xəbər tutmasınlar. Bizim tibb bacıları. Onların qarşısında utanardıq…”
“Mühasirəyə düşmüşdük. Meşədə, bataqlıqlarda dər-bədər gəzirdik. Yarpaq yeyirdik, ağacların qabıqlarını gə-mirirdik. Hansısa kökləri. Beş nəfər idik, biri lap uşaq idi. Oğlan… Əsgərliyə yenicə çağırmışdılar.
Gecə yatdığım yerdəcə qulağıma bir pıçıltı səsi gəldi: “Bu uşaq yarımcandır, onsuz da öləcək. Başa düşürsən…” “Sən nə deyirsən?” “İnsan əti yeməlidir. Mənə bir zek4 da-nışmışdı. Onlar Sibir meşəsiylə düşərgədən qaçırmışlar. Özləri ilə bilərəkdən gənc bir oğlan da götürüblərmiş… Bu yolla da xilas olmuşdular…”
Onu vurmağa gücüm çatmadı. Səhərisi gün biz parti-zanlara rast gəldik”.
“Partizanlar səhər-səhər atla kəndə gəlmişdilər. Kən-din ağsaqqalını və onun oğlunu evdən çıxartdılar, dəmir-lə başlarına vurdular, ta ki yerə yıxılana qədər. Yıxıldıq-dan sonra isə bir az döydülər. Mən pəncərənin qabağında oturmuşdum. Hər şeyi görürdüm. Böyük qardaşım da partizanların arasında idi. O evə gəlib məni qucaqlamaq istəyəndə qışqırdım: “Yaxın gəlmə! Yaxın gəlmə! Sən qa-tilsən!” Sonra isə yerimdəcə donub qaldım. Düz bir ay da-nışa bilmədim.
Qardaşım həlak oldu. O sağ qalsaydı, nə olardı? Həm də evə qayıtmış olsaydı?”
“Səhər tezdən düşmənlər kəndimizi yandırdılar… Yalnız meşəyə qaça bilən adamlar sağ qaldı. Heç bir şey götürmədən qaçmışdıq, hətta çörək belə… Əlimiz bom-boş idi… Gecə Nastya xala, bizim qonşumuz dayanmadan ağladığı üçün qızını döydü. Uşaqlarının beşi də Nastya xalanın yanında idi. Yuleçka, mənim rəfiqəm, aralarında ən zəifi idi. Həmişə xəstə olurdu. Dörd qardaşı vardı, ha-mısı da balaca, hamısı da yemək istəyirdilər. Nastya xala az qala ağlını itirəcəkdi: “U-u-u-u-u”. Gecə isə eşitdim ki… Yuleçka yalvarır: “Ana, məni suda boğma. Daha ağla-mayacağam… Daha səndən yemək istəməyəcəyəm. Etmə-yəcəyəm…”
Səhər artıq Yuleçkanı görə bilmədim. Heç kim onu tapmadı.
Nastya xala… Biz kəndin yanıb kül olmuş xarabalıq-larına qayıdanda… Bütün kənd yanmışdı. Nastya xala öz bağındaca – alma ağacından özünü asdı. Uşaqları isə onun yanında dayanaraq yemək istəyirdilər…”
SENZORLA SÖHBƏTDƏN
– “Bunlar” yalandır. Bu, Avropanın yarısını azad edən əsgərimizin üstünə atılan böhtandır. Bizim partizan-ların… Qəhrəman xalqımızın… Bizə sizin kiçik əhvalatınız deyil, böyük tariximiz lazımdır. Qələbənin tarixi… Siz heç kimi sevmirsiniz. Bizim böyük ideyalarımızı sevmirsiniz. Marksın və Leninin ideyalarını…
– Bəli, mən böyük ideyaları sevmirəm. Mən balaca adamı sevirəm…
ÖZ SEÇDİKLƏRİMDƏN
“Bizi mühasirəyə alıblar… Siyasi rəhbərimiz də bi-zimlə birlikdədir. Həmin sovet əsgərlərinin düşmənə təs-lim olmayacağı ilə bağlı əmri oxudu. Yoldaş Stalinin dedi-yi kimi, bizdə əsir düşənlər yoxdur, satqınlar var. Uşaqlar silahlarını çıxardılar. Siyasi rəhbər əmr etdi: “Lazım deyil. Yaşayın, uşaqlar, siz hələ cavansınız”. Sonra da özünü vurdu.
Biz geri qayıtdıq. Bizimkilər artıq hücuma keçmişdi…
Balaca bir oğlanı da yaxşı xatırlayıram. O, hardansa torpaq qalağı altından, ya da zirzəmidən çıxaraq yanımı-za qaçıb gəldi və qışqırdı: “Mənim anamı öldürün… Mə-nim anamı öldürün. O almana aşiq olub…”
Onun gözləri qorxudan bərəlmişdi. Oğlanın arxasın-ca qapqara bir qarı qaçırdı. Başdan-ayağa qara paltarda idi. Qaçır, qaça-qaça da xaç vururdu: “Qulaq asmayın, övladım. Uşağı şeytan azdırıb”…
* * *
“Məni məktəbə çağırmışdılar… Mənimlə bir müəllim söhbət edirdi; biz evakuasiyadan yeni qayıtmışdıq:
– Mən sizin oğlunuzu başqa sinfə keçirmək istəyirəm. Mənim sinfimdə ən yaxşı şagirdlər oxuyur.
– Axı, mənim oğlum da ancaq “beş” alır”.
– Bu, vacib deyil. Uşaq almanların burnunun dibində yaşayıb.
– Hə, biz çox əziyyət çəkdik.
– Demək istədiyim məsələ bu deyil. Kim ki işğal altında yaşayıb. Bu adamlar şübhə altında olan insanlardı. Bax, məsələn, siz…
– Nə? Mən sizi başa düşmürəm…
– Biz onun doğru istiqamətdə inkişaf etdiyinə əmin deyilik… Bax, o kəkələyir…
– Bilirəm. Qorxmuşdu, ondan sonra əmələ gəlib. Onu bizim mənzilimizdə yaşayan alman zabiti döymüşdü…
– Bax, görürsünüz… Özünüz də etiraf edirsiniz. Düşmənlə bir yerdə yaşamısınız…
– Bəs o düşmənin Moskvaya qədər gəlib çıxmasına kim imkan vermişdi? Bizim uşaqlarımızla birlikdə orada qalmağımıza kim şərait yaratmışdı?
Mən özümdən çıxdım. İki gün qorxu ilə gəzdim ki, müəllim məni satacaq. Amma o, oğlumu öz sinfində sax-ladı.”
* * *
“Gündüz biz alman və polislərdən, axşamlar isə par-tizanlardan qorxurduq. Mənim axırıncı inəyimi partizan-lar əlimdən alıb aparmışdılar, təkcə pişiyimiz qalmışdı. Partizanlar ac və qəddar idilər.
Onlar inəyimi aparır, mən isə dallarınca gedirdim. On kilometrə yaxın yolu arxalarından getdim. Yalvardım ki, qaytarın. Üç uşağım daxmada məni gözləyir.
Müharibədə yaxşı insan tap, görüm, necə tapacaqsan.
Özümüzünkülər də bir-birinin üstünə hücum edirdi-lər. Qolçomaqların uşaqları sürgündən geri qayıtmışdılar. Onların valideynləri həlak olmuşdu, özləri isə alman ha-kimiyyətinə xidmət edir, bu yolla qisas alırdılar. Biri ko-mada qoca bir müəllimi güllələmişdi. Bizim qonşumuzu. O nə zamansa bunun atasını satmışdı, qolçomaq çıxarmış-dı. Qatı kommunist idi.
Almanlar əvvəlcə kolxozları ləğv etdilər, camaata tor-paq payladılar. İnsanlar elə bil Stalindən sonra dərin bir nəfəs aldı. Biz vergi ödəyirdik. Özü də müntəzəm şəkil-də… Sonra isə bizi yandırmağa başladılar. Bizi də, evləri-mizi də. Mal-qaramızı aparır, özümüzü isə yandırırdılar.
Oh, qızım, mən sözlərdən qorxuram. Sözlər çox qor-xuludurlar. Mən yaxşılıq etdiyimçün xilas ola bildim. Heç kimə pislik arzulamırdım… Hamıya yazığım gəlirdi…”
* * *
“Mən ordu ilə birlikdə Berlinə qədər getmişəm… Öz kəndimə iki şöhrət ordeni və medallarla qayıtdım. Üç gün qaldım, dördüncü gün isə anam məni yatağımdan qaldı-raraq dedi:
– Qızım, səninçün bir bağlama hazırlamışam. Çıx, get… Çıx, get… Səndən sonra iki balaca bacın böyüyür… Onları kim alacaq? Hamı bilir ki, sən dörd il kişilərlə birlikdə cəbhədə olmusan.
Mənim yarama dəyməyin, yaxşısı budur ki, başqaları kimi siz də mənim mükafatlarım haqqında yazın…”
* * *
“Müharibə elə müharibədir. Müharibə sizin üçün te-atr deyil. Çöldə dəstəni sıraya düzdülər, biz dairə şək-lində dayandıq. Ortada isə Mişa K. və Kolya M. – bizim uşaqlar… Mişa cəsur kəşfiyyatçı idi, qarmonda çala bilir-di. Oxumaq məsələsində isə heç kim Kolyadan daha yaxşı ola bilməzdi…
Hökmü uzun-uzadı oxudular: filan kənddə iki şüşə gecə arağı tələb ediblər… gecə isə iki qızı… Filan kənddə isə… Kəndlinin əlindən paltosunu və tikiş maşınını alıb-lar. Sonra da satıb arağa xərcləyiblər. Qonşuları evindəcə. Güllələnməyə məhkum edilirlər…
Kim güllələyəcəkdi? Dəstə susurdu… Kim?! Susur-duq… Hökmü komandirin özü yerinə yetirdi…”
* * *
“Mən pulemyotçu idim. O qədər adam öldürmüş-düm ki…
Müharibədən sonra uzun müddət ana olmaqdan qorxdum. Yalnız bir qədər sakitləşdikdən sonra doğdum. Yeddi il keçdikdən sonra… Amma indiyə kimi də heç bir şeyə görə onları bağışlamamışam. Heç bağışlamayacağam da… Mən əsir düşmüş almanları görəndə sevinirdim. Sevinirdim ki, onlara baxanda insanın yazığı gəlir: ayaq-larında çəkmə əvəzinə ayaq sarığı, başlarında sarğı… Kən-din içi ilə keçirib aparırlar, onlar isə yalvarır: “Ana, çörək ver… Çörək ver…”
Məni heyrətə gətirən o idi ki, kəndli qadınlar öz dax-malarından çıxır, kimisi onlara bir parça çörək, kimisi kar-tof atırdı. Oğlan uşaqları isə əsir dəstəsinin dalınca qaça-raq onları daşa tuturdular. Qadınlar ağlaşırdılar…
Mənə elə gəlir ki, mən iki həyat yaşamışam – biri kişi, digəri isə qadın həyatı…”
* * *
“Müharibədən sonra…
Müharibədən sonra insan həyatının heç bir dəyəri qalmadı. Bir misal çəkim. İşdən sonra avtobusda gedir-dim, birdən haray-qışqırıq qopdu: “Oğrunu tutun! Oğru-nu tutun! Mənim çantam…” Avtobus dayandı. O dəqiqə basabas düşdü. Gənc bir zabit oğlan uşağını küçəyə çıxardı, əllərini öz dizlərinin üstünə qoydu və “bax!” Əllə-rini iki yerə qırdı. Sonra geri qayıtdı. Və biz yolumuza da-vam etdik. Heç kim oğlanı müdafiə etməyə çalışmadı da… Heç milis də çağrılmadı. Həkim çağıran da olmadı. Zabi-tin isə bütün sinəsi medallarla dolu idi. Mən öz dayanaca-ğımda düşmək istədikdə o, tez yerindən qalxdı və mənə əlini uzatdı: “Buyurun, düşün, xanım qız…” Bu dərəcədə nəzakətli.
Eh… Bu o deməkdir ki, hələ müharibədir. Bütün insanlar da müharibə insanlarıdır…”
* * *
“Qızıl Ordu gəldi…
Bizə adamlarımızın basdırıldığı qəbirləri açmağa ica-zə verdilər. Adətə görə, hamımız ağ paltarda olmalı idik – ağ köynəklərdə, ağ yaylıqlarda… Adamlar kənddən baş-dan-ayağa ağ paltarlar içində, ağ döşəkağlarına bürünə-rək çıxdılar. Ağ naxışlı dəsmallarla…
Qazdıq. Kim nə tapırdısa, deyirdi, özü də götürürdü. Kimisi arabada bir əl apardı, kimisi at arabasında kəllə. İnsan uzun müddət torpağın altında bütöv qalmır axı, onların hamısı bir-birinə qarışmışdı… Bir də torpağa…
Bacımı tapa bilmədim, mənə elə gəldi ki, donunun bir parçasını gördüm – bu onun idi, deyəsən, nəsə tanış gəlirdi. Elə həmin parça qalığını da tabuta qoyub dəfn et-dik.
Atamla bağlı “itkin düşmüşdür” yazan kağız aldıq. Başqaları həlak olanlarla bağlı nəsə xəbər alırdılar, anam-la məni isə kənd sovetində qorxutdular: “Sizə heç bir yar-dım düşmür. Bəlkə də, o alman frausu ilə kef içində yaşa-yır. Xalq düşmənidir…”
Mən Xruşşovun vaxtında atamı axtarmağa başladım. Qırx ildən sonra… Qorbaçovun zamanında isə cavab al-dım: “Siyahılarda adı yoxdur…” Amma onun polk yol-daşlarından biri səsimizə hay verdi. Öyrəndim ki, sən de-mə, atam qəhrəmancasına həlak olubmuş. Mogilov yaxın-lıqlarında əlində qranatla tankın altına atılıb…
Heyf ki, bu xəbəri aldığım zamanlara qədər anam yaşaya bilmədi. O, xalq düşməninin arvadı ləkəsi ilə dün-yadan köçdü. Satqın arvadı… Onun kimi olanların sayı çox idi. O vaxta qədər yaşaya bilmədi. Mən məktubla bir-likdə onun məzarının üstünə getdim… Oxudum…”
* * *
“Əksəriyyətimiz inanırdı…
Düşünürdük ki, müharibədən sonra hər şey dəyişə-cək. Stalin öz xalqına inanacaq. Hələ müharibə qurtarma-mışdı, amma eşelonlar artıq Maqadana yol almışdı. Qələ-bə çalanların da olduğu eşelonlar. Əsirlikdə olan, alman düşərgələrində sağ qalmağı bacaran, almanların işləmək üçün apardıqları – onlar Avropanı görmüşdülər – həbs edilmişdilər. Kim xalqa insanların orada necə yaşadığını danışa bilərdi. Kommunistlərsiz. Orada evlər necədir, yol-lar necədir! Orada heç yerdə kolxoz yoxdur…
Qələbədən sonra hər kəs susdu. Susdular və mühari-bədən əvvəl oduğu kimi qorxdular…”
* * *
“Biz gedirik…
Bizdən sonra gələnlər kimdir? Mən – tarix müəllimi-yəm. Səhv etmirəmsə, tarix dərsliklərini üç dəfə yenidən köçürüblər. Mən üç fərqli kitabla öyrətmişəm.
Bizdən sonra nə qalacaq? Nə qədər ki, sağıq, özü-müzdən soruşun. Sonra haqqımızda heç nə uydurmayın. Soruşun…
Bilirsiniz, insan öldürmək nə qədər çətindir?! Mən gizli fəaliyyət göstərirdim. Yarım ildən sonra bir tapşırıq aldım – zabit yeməkxanasına ofisiant kimi işə düzəlmək… Gənc idim, gözəl idim… Götürdülər. Şorba qazanına zə-hər atmalı və elə həmin gün də partizanların yanına qaç-malı idim. Onlara alışmışdım; düşmən idilər, amma hər gün onları görürdüm. “Danke şön… Danke şön…” – deyir-dilər. Bu çətindir. Öldürmək çətindir…
Bütün ömrüm boyu tarix dərsi keçmişəm, amma eyni zamanda da bilirdim ki, heç bir tarixi hadisədə hər şeyi axıra qədər bilmirik. Bütün yaşanmış hissləri, bütün həqi-qəti…”
* * *
“Mən özüm də uzun müddət inana bilmirdim ki, Qələbəmizin iki siması var – biri gözəl, digəri isə qorxulu. Baxmaq mümkün deyil. Dözülməzdir. Mənim öz mühari-bəm var idi…”
XATIRLAMAQ İSTƏMİRƏM
Minsk yaxınlığında köhnə üçotaqlı bina idi. O bina-lardan ki, müharibədən sonra tələm-tələsik və o zamanlar bizim düşündüyümüzə görə, müvəqqəti tikilmişdi. Çox-dan idi ki, yasəmən kolları ilə əhatələnmişdi. Yeddi il, son dərəcə heyrətli və əzab verən yeddi il davam edən ax-tarış prosesi elə ondan başlamışdı. O zaman mən özüm üçün müharibə aləmini – sonuna qədər açılmamış sirləri və mənası olan bir dünyanı kəşf edəcəyimi düşünürdüm. Ağrı, nifrət, həvəs duyacaqdım. Şəfqət və heyrət yaşaya-caqdım. Ölümün qətldən nə ilə fərqləndiyini, insanlıqla qeyri-insanilik arasındakı sərhədi anlamağa çalışacaqdım.
İnsan başqa bir insanı öldürə biləcəyi fikrilə – dəli bir düşüncə ilə necə tək qala bilir? Hətta öldürməyə borclu-dur da. Fərqinə varacaqdım ki, müharibədə ölümdən baş-qa bir çox başqa şeylər də var… Orada bizim adi həyatı-mızda mövcud olan hər şey yaşarıdır. Müharibə – özü də həyatdır.
Saysız-hesabsız insani həqiqətlərlə toqquşacaqdım. Sirlərlə. Əvvəllər mövcud olduğundan xəbərim belə ol-mayan bir çox məsələlər haqqında düşünəcəkdim. Mə-sələn, nə üçün biz yamanlığa təəccüblənmirik, nə üçün bizdə pislik qarşısında heyrət etmək hissi mövcud deyil?
Bu, həddindən artıq uzun yol olacaqdı. Bütün ölkə boyu onlarla səfər, yüzlərlə yazılmış kaset, minlərlə metr maqnitofon lenti… Beş yüz görüş… Sonrasını saymaqdan əl çəkdim, simalar yaddaşımdan silinməyə başladı, yal-nızca səslər qaldı.
Beynimdə xor səsi duyulur. Böyük bir xor, bəzən söz-lər demək olar ki, eşidilmir də, ancaq ağlaşma səsi gəlir. Etiraf edirəm: heç də həmişə inanmırdım ki, bu yolu get-məyə gücüm çatacaq, onu başa vura biləcəyəm. Sona çat-dıracağam. Şübhə və qorxu dolu dəqiqələrim olurdu; da-yanmaq və kənara çəkilmək istəyirdim, amma artıq bacar-mırdım.
Mən Şərin əsirinə çevrilmişdim, dərin uçuruma boy-lanmışdım ki, nə isə başa düşüm. İndi isə mənə elə gəlir ki, müəyyən məlumatlar əldə etmişəm, amma beynimdə yaranan sualların sayı daha da artıb, cavablar isə, əksinə, azalıb.
Amma o zaman – yolun lap başlanğıcında bu mənim heç ağlıma da gəlməzdi.
Məni bu evə şəhər qəzetində dərc olunmuş kiçik bir qeyd gətirib çıxardı. Orda, “Zərbəçi” Minsk Yol maşınları zavodunda baş mühasib Mariya İvanovna Morozovanın təqaüdə yola salınması haqqında məlumat verilmişdi. Hə-min məlumatda o da bildirilirdi ki, o, müharibədə snay-perçi olub, on bir mükafat alıb; snayperçi kimi hesabında yetmiş beş öldürülmüş adam var. Bu qadının hərbi peşəsi ilə onun sülh zamanı gördüyü işi təsəvvürdə bir araya gətirmək həddindən artıq çətin idi. Gündəlik iş geyimin-də bir şəkil də verilmişdi. Adiliyin bütün əlamətləri ilə birgə.
Qızlığın çələngi olan hörüklərini başına dolamış bala-caboylu qadın üzünü əlləri arasına alaraq böyük kresloda əyləşmişdi:
– Yox, yox, danışmayacağam. Yenidən o zamana qa-yıtmaq? Bacarmaram… İndiyə qədər də müharibə haqqın-da filmlərə baxmıram. Mən o zaman lap gənc qız idim. Xəyal qurur və böyüyürdüm, böyüyür və xəyal qurur-dum. Elə bu vaxt – müharibə… Hətta özümə yazığım da gəlir. Mən nə dediyimi yaxşı bilirəm. Sən nə üçün bütün bunları bilmək istəyirsən ki? Dəhşətdir… İncimə ki, o də-qiqə “sən” deyirəm. Qızımla danışırmış kimi danışıram.
Sonra soruşdu:
– Bəs nə üçün mənim yanıma gəldin? Ərimin yanına getməlisən, o yada salmağı çox xoşlayır. Komandirlərin, generalların adı nə idi, hərbi hissələrin nömrələri – hər şey yadındadır. Mənimsə yox. Ancaq öz başıma gələnləri xatırlayıram. Öz müharibəmi. Ətraf adamla doludur, am-ma sən hər zaman təksən, çünki insan ölüm qarşısında yalnız olur. Mən dəhşətli bir tənhalıq xatırlayıram.
Sonra maqnitofonu götürməyimi xahiş etdi:
– Danışmaq üçün mənə sənin gözlərin lazımdır. O isə bizə mane olacaq.
Amma bir neçə dəqiqədən sonra onu tamam yaddan çıxardı…
MARİYA İVANOVNA MAROZOVA (İVANUŞKİNA)
yefreytor, snayperçi
“Bu sadə bir əhvalat olacaq… O zaman çox olan sadə rus qızlarından birinin əhvalatı… Mənim doğma kəndi-min – Dyakovskoyenin olduğu yerdə indi Moskvanın Proletar rayonu yerləşir. Müharibə başlayanda heç on səkkiz yaşım da yox idi. Uzun-uzun hörüklərim vardı, dizlərimə çatırdı. Heç kim inanmırdı ki, müharibə uzun sürə bilər; hamı gözləyirdi ki, tezliklə bitəcək. Düşməni qovacağıq.
Mən kolxoza gedirdim, sonra mühasibat kurslarını bitirdim, işləməyə başladım. Müharibə isə davam edirdi… Mənim rəfiqələrim.... Onlar mənə deyirdilər: “Cəbhəyə getmək lazımdır”. Bu söz artıq havadan asılı qalmışdı. Hamımız hərbi komissarlıq yanında kurslara yazıldıq. Bəlkə də kimsə yoldaşlıq xatirinə etdi, bilmirəm. Amma orada bizə döyüş tüfəngindən atəş açmağı, qranat atmağı öyrətdilər. İlk vaxtlar… Etiraf edim ki, tüfəngi əlimə al-maqdan qorxurdum, xoşagəlməz bir şey hiss edirdim. Ağlıma da gəlməzdi ki, kimisə öldürə bilərəm; sadəcə cəbhəyə getmək istəyirdim, vəssalam. Dərnəkdə qırx nə-fər məşğul olurdu. Kəndimizdən dörd qız vardı – biz ha-mımız qonşu kənddən rəfiqələrdik. Bir sözlə, hər kənd-dən kimsə vardı. Özü də ancaq qızlar… Kişilərin isə hamı-sı müharibəyə getmişdi – kim yarayırdısa. Mən artıq xa-tırlamıram – bizdə rəqslər olurdumu, əgər olurdusa, o zaman yəqin ki, qızlar bir-birilə rəqs edirdilər, çünki oğ-lan qalmamışdı. Kəndlərimiz səssizləmişdi.
Tezliklə Komsomol və Gənclərin Mərkəzi Komitə-sinin hər kəsi Vətənin müdafiəsinə səsləyən çağırışı mey-dana çıxdı, çünki almanlar artıq Moskvaya yaxınlaşmaq üzrə idilər. Necə yəni, Hitler Moskvanı ələ keçirəcəkdi? Yol vermərik! Təkcə mən deyil… Bütün qızlar müharibəyə getmək istədiklərini bildirdilər. Mənim artıq atam mü-haribədə idi. Elə bilirdik ki, döyüşən yeganə qadınlar biz olacağıq… Fərqlilər… Amma hərbi komissarlığa gəldiyi-mizdə – orada çoxlu qız var idi. Mən heyrətə gəldim. Ürə-yim od-tutub alışdı – güclü bir şəkildə… Seçim isə həddin-dən artıq ciddi aparılırdı. Əvvəlcə, təbii ki, sağlam olmalı idin. Qorxurdum ki, məni götürməsinlər, çünki uşaq vaxtı tez-tez xəstələnirdim… Sümüklərim də – buna anam hə-mişə təəssüf edirdi – zəif idi. Elə buna görə də bütün uşaqlar məni tez-tez incidirdilər. Bundan başqa, əgər cəb-həyə getmək istəyən qızdan başqa evdə heç bir uşaq qalmırdısa, onda da rədd cavabı verirdilər, çünki ananı evdə tək qoymaq olmazdı. Of, bizim analarımız! Onların gözlərinin yaşı qurumurdu. Bizi danlayır, bizə yalvarır-dılar… Amma mənim özümdən başqa iki bacım və iki qardaşım da var idi; düzdür, hamısı məndən balaca idi, amma hər halda, nəzərə alınırdılar. Bundan başqa, bir məsələ də qalırdı: kolxozdan hamı getmişdi, çöldə işləmək üçün heç kəs qalmırdı, sədr də bu səbəbdən bizi buraxmaq istəmirdi. Bir sözlə, bizə rədd cavabı verildi. Rayon komsomol komitəsinə getdik və orada da “rədd edildik”. O zaman rayonumuzdan olan nümayəndə heyə-ti ilə vilayət komitəsinə getdik. Hamıda böyük bir coş-qunluq var idi, ürəklərimiz yanırdı. Bizi yenə də oradan evə göndərdilər. O zaman qərara gəldik ki, bir halda ki, Moskvadayıq, ən yuxarıya, komsomolun mərkəzi komitə-sinə, birinci katibin yanına gedək. Sonuna qədər istəyimiz uğrunda mübarizə aparaq. Kim məruzə edəcəkdi, aramız-da ən cəsuru kim idi?
