Читать книгу Kitabi Dədə Qorqud - Yunus Zeyrək - Страница 1

YUNUS ZEYRƏK

KİTABİ-DƏDƏ QORQUD

dastan Drezden nüsxəsinin orijinalından sadələşdirilib

Yunus Zeyrək

Yunus Zeyrək 1956-cı ildə Ərdəhanın Posof qəsəbəsində dünyaya gəlib. 1979-cu ildə türk dili və ədəbiyyatı müəllimi kimi fəaliyyətə başlayıb. 1988-1994-cü illərdə Almaniyanın Münhen şəhərində türk mədəniyyəti dərslərini tədris edib. Qazi Universiteti Sosial Elmlər İnstitutu Xalq Ədəbiyyatı fakültəsində təhsili alıb. 1997-ci ildən Qazi Universitetinin Türk dili fakültəsində dərs deyir. 2004-cü ildən Ankarada dərc olunan “Bizim Axıska” dərgisinin naşiridir. Əskişəhər 2013 Türk Dünyası Mədəniyyət Paytaxtı Agentliyi tərəfindən “Türk dünyası elm, mədəniyyət və sənət mükafatı” ilə təltif olunub.

Zeyrək bu gün də xalq ədəbiyyatı, tarix, erməni məsələsi, şimal-şərqi Anadolu, Axıska bölgəsi və Acarıstan kimi bölgələrdə araşdırma və tədqiqat işləri aparmaqdadır. İndiyə kimi çapdan çıxmış kitabları bunlardır:

1. “Qafqaz yollarında – Xatirələr və duyğular” (Əhməd Rəfiqdən) 1981, 1984, 2001

2. “Posoflu Aşıq Zülali” (1986, 1988)

3. “Bu yolda” (şeir) 1998

4. “IV Sultan Muradın İrəvan və Təbriz səfəri ilə bağlı gündəliyi” (1990) (farscadan tərcümə, Tehran, 2011)

5. “Gürcüstan, Acarıstan və Türkiyə” (1999)

6. “Əcnəbilər üçün türkcə dil bilgisi-I”, 2000

7. “Hanaqlı Məzlumi” (2001)

8. “Axıska bölgəsi və Axıska türkləri”

9. “Acarıstan və acarlar” (2001)

10. “Osman paşanın tarixi” (2001) (farscadan tərcümə, Tehran, 2009, 2012)

11. “Əli Akış – həyat və fəaliyyəti” (2003)

12. “Posoflu Aşıq Zülalı” (2004)

13. “Posofun cizgiləri” (2004, 2013)

14. “Axıska araşdırmaları” (2007)

15. “Bu dosyeni qaldırıram” (erməni məsələsi) (2007, 2011)

16. “Amasyanın qızıl tarixi” (2009)

17. “Posof-Kol zəfəri” (2010)

18. “Yunusa doğru” (2013)

19. “Ərzurumun qara günləri” (2014)

20. “Kitabi-Dədə Qorqud” (əslinin surəti və tərcüməsi) (2014)

21. “Axıska gül idi, getdi” (2015)

Ömrü boyu “Kitabi-Dədə Qorqud”un araşdırmasıyla məşğul olan və “Dədə Qorqud oğuznamələri” adlı çox dəyərli əsər yazan müəllimim professor M.Fəxrəddin Kırzıoğlunun əziz xatirəsinə ithaf edirəm.

Yunus Zeyrək

Mündəricat

Ön söz

Müqəddimə

I

Dirsə xan oğlu Buğac xan boyunu bəyan edər, xanım, hey

II

Salur Qazanın evinin yağmalandığı boyu bəyan edər

III

Bəybura oğlu Bamsı Beyrək boyunu bəyan edər, xanım, hey

IV

Qazan xan oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boyu bəyan edər, xanım, hey

V

Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul boyunu bəyan edər, xanım, hey

VI

Qanlı Qoca oğlu Qan Turalı boyunu bəyan edər, xanım, hey

VII

Qazılıq Qoca oğlu Yeynək boyunu bəyan edər, xanım, hey

VIII

Basatın Təpəgözü öldürdüyü boyu bəyan edər, xanım, hey

IX

Bəkil Oğlu Əmranın boyunu bəyan edər, xanım, hey

X

Uşun Qoca oğlu Seyrək boyunu bəyan edər, xanım, hey

XI

Salur Qazanın dustaq olduğu boyu bəyan edər, xanım, hey

XII

Dış Oğuzun İç Oğuza asi olub Beyrəyi öldürdüyü boyu bəyan edər, xanım, hey

Lüğət

Qaynaqlar

Bismillahir-rəhmanir-rəhim. ¹

Bu göyləri qaldıranın,

Süsləyərək dolduranın,

Ol deyincə olduranın,

Doxsan doqquz adı ilə.

Dilək

Sənə dayadım belimi,

Qüdrətinlə tut əlimi,

Yoğuram ana dilimi,

Anamın ağ südü ilə.

Tanrım türk könlümü yastan,

Qılıncımı kirdən, pasdan,

Qurtarırsan, mən bir dastan

Derəm ağız dadı ilə.

Səs verməz Oğuz elləri,

Niyə susmuş bülbülləri,

Qoy tutuşsun könülləri,

Ərgənəkon odu ilə.

Qış günləri yaza gəlsin,

Qırx incə bel kilim sərsin,

Bayandur xan şənlik versin,

Qırx dəvənin budu ilə.

Hökm

Dədə Qorqud deyər “əvət”²,

Vardır düyün, dərnək, dəvət,

Fəqət oğuzlarda dövlət

Olmaz dedi-qodu ilə.

Pis sularda kir arınmaz,

Sisli gündə yol görünməz,

Düşmən üstünə yürünməz

Casus ilə, cadu ilə.

Quşa misal can dediyin,

Suya misal qan dediyin,

Bilənir³ iman dediyin,

Ataların yadı ilə.

Ər odur ki, ün salası,

Qına girməyə palası,

Oğul hey, bozqurd balası

Böyüdülməz dadı⁴ ilə.

Niyazi Yıldırım Gəncosmanoğlu

Kitabla bağlı bir neçə söz

“Kitabi-Dədə Qorqud” olaraq qəbul etdiyimiz bu kitabın əsl adı “Kitabi-Dədə Qorqud ala Lisani Taifeyi-Oğuzan”dır. (“Oğuz boyunun dili ilə “Dədə Qorqud kitabı”)

Bu kitab türk kültür və mədəniyyət tarixinin təməl daşlarından biri, türk dilinin şah əsəridir. Bu əsərə adını vermiş adam türk müdriki, əfsanəvi ozanı, ozanların piri, bəlkə də, bir türk övliyası olan Dədə Qorquddur. Əsərdə yer alan boylar onun tərəfindən düzülüb-qoşulub. Bu kitab öncə dildən-dilə söylənərək gəlib, sonra yazıya köçürülərək əsrləri adlayıb günümüzə qədər çatmış tayı-bərabəri olmayan əsərdir.

Milli və şərəfli həyatın davam etməsi üçün bu həyatı bəsləyən, qoruyan mənbələrə bu gün də ehtiyac duyulur. Bəli, “Kitabi-Dədə Qorqud” bir insanı və hətta bir milləti, milli və insani dəyərlərlə zənginləşdirməyə qabil nadir əsərlərdəndir. İstər gənc, istər yaşlı – hər türk bu əsəri bir dəfə deyil, ömür boyu, təkrar-təkrar oxumalıdır. Beləcə, ruhunu əngin bir çayın, eləcə də həyatın içində yer alacağı, yaxud şahidi olacağı hadisələr qarşısında necə davranacağını qabaqcadan öyrənmiş olacaq. Əsərin bir tərəfdən həyatın ən çətin gerçəklərini, digər tərəfdən də ən duyğulu anlarını birlikdə, bənzərsiz şeir dili ilə, ayrıca əlamət və nişanə ilə anlatması xüsusi özəlliyidir.

Bu xüsusiyyətlərlə “Kitabi-Dədə Qorqud” yalnız türk yox, dünya ədəbiyyatının incilərindən olmağa layiqdir. Onun dəyərini bilən əcnəbi alimlər tərəfindən əsər alman, rus, ingilis, italyanca başda olmaqla, bir çox dillərə tərcümə edilib.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un Almaniyanın Drezden kitabxanasında saxlanılan nüsxəsini, yəni kitabın əsl mətnini yenidən oxuduq. Mətni yazıya köçürdükdən sonra müasir türkcəyə ən yaxın dillə sadələşdirməyə çalışdıq.

Digər tərəfdən əsərin mövzusu, önəmi, təşəkkülü, coğrafiyası, təsbiti, dili, tarixi qaynaqlardakı izləri və əsərlə bağlı görülən işlər üzərində araşdırmalar apardıq. Hətta əsərdə çözülməsi bu gün də problem olaraq qalan ifadələr üzərində baş sındırdıq.

Bu detallarla bağlı faktları ardıcıllıqla gözdən keçirək.

* * *

“Kitabi-Dədə Qorqud” çox qədim tarixlərdə köçəri həyat yaşamış oğuzların milli həyatını anladan dastan xarakterli hekayələrdən (boylardan) meydana gəlib. Bu hekayələr oğuzun kəramət sahibi, müdrik ozan Dədə Qorqudun dilindən nəzm və nəsr şəklində anladılıb. Kitabda danışılan hadisələr, müsəlman oğuzlarla onların şimal qonşuları xristian qıpçaqlar və oğuz bəyləri arasında meydana gələn müxtəlif qarşıdurmalardan ibarətdir. Türküstandan Anadoluya, Mardin, Amid (Diyarbəkir), Ərzurum, Bayburt və Trabzondan Axıska, Gəncə və Dəmirqapıya qədər, Şərqi Anadolu, Azərbaycan bölgələrində baş verən hadisələr çox rəngli üslubla çatdırılıb.

* * *

Yerli və əcnəbi elm adamları “Kitabi-Dədə Qorqud”un türk mədəniyyətinin, şəksiz, şah əsəri olması məsələsində yekdil fikirdədirlər. Bununla bağlı tanınmış alimlərin fikirlərindən bir neçə örnək göstərək:

Əbdülqədir İnan: “Dədə Qorqud yalnız oğuz türklərinin deyil, bəlkə, bütün türk qövmlərinin çox qədim zamanlara, əfsanəvi dövrlərə aid ümumi qəhrəmanıdır. Dədə Qorqud həqiqi türk ruhunun, türk ənənələrinin daşıyıcısıdır. Onu öyrənmək milli, mədəni dəyərin qorunması üçün məlhəmdir. Qərbin ən yüksək mədəniyyətinə malik olan almanlar, bütün milli-mədəni, alman ruhunu inikas etdirən dastanlarını, başlıca folklor nümunələrini tanıyırlar. Ruslarda da folklor və milli dastanlarına verilən önəm almanlardakı qədər güclüdür”.

Pertev Naili Boratav: “Dədə Qorqud mətnləri uşaqlarımızın, gənclərimizin dil və estetik zövqlərini zənginləşdirəcək, tarixdə mühüm rol oynamış türk qövmünün ənənələri, inancları, dünyagörüşləriylə canlı tablosunu verə biləcək gücdədir. Saf və səmimi kəlmələri; xalq dili, yerli, milli deyimləri; milli zövqümüzü, milli əxlaqımızı, milli tariximizi aydınladan bir sıra özəllikləri; nəhayət, nəsr dilini yarımənzum “tərənnüm dili” halına gətirən xarüqüladə gözəl daxili qafiyələri ilə Dədə Qorqud boyları folklor möcüzələrimizdəndir.

M.Şakir Ülkütaşır “Kitabi-Dədə Qorqud”a daha böyük dəyər biçib: “Deyə bilərəm ki, Dədə Qorqud milli vicdanıma xitab edən türk mövlududur. Yaxud türkün milli, toplumun vicdanında yer alacaq ən həqiqi mövludu “Kitabi-Dədə Qorqud” olmalıdır”.

Azərbaycanda “Kitabi-Dədə Qorqud”u nəşr edən Fərhad Zeynalov ilə Samət Əlizadə, kitabın ön sözündə yazdıqları “Tükənməz xəzinə” başlıqlı yazıya bu cümlələrlə başlayıblar: “Türkdilli xalqların ədəbiyyat tarixində səsi uzaq əsrlərdən gələn, gur işığı ilə tarixləri yarıb keçən məğlubedilməz kitab var: “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bu adla yaddaşımıza həkk olunmuş qədim oğuz dastanları, həqiqətən də, bir çox türk xalqlarının yaratdığı milli mədəniyyətin ən zəngin, ən ulu qaynaqlarındandır. “Kitabi-Dədə Qorqud” çiçəkləri solmaq bilməyən, əbədi təravətli qalan, zaman-zaman nəsilləri heyran buraxan sənət gülşənidir.”

Məhərrəm Yetkin “1000 əsas əsər” seriyasının bir nömrəli kitabı olaraq 1969-cu ildə çapdan çıxan kitabına yazdığı ön sözə bu ifadələrlə başlayıb: “Türk ədəbiyyatı tarixinin ən böyük alimi professor Fuad Köprülünün dərslərində söylədiyi bir söz var: “Bütün türk ədəbiyyatını tərəzinin bir, “Kitabi-Dədə Qorqud”u digər gözünə qoysanız, yenə “Kitabi-Dədə Qorqud”öz ağırlığını qoruyub saxlayacaq”. Eyni yazıda “Kitabi-Dədə Qorqud”u türk ədəbiyyatının, türk mədəniyyətinin əlçatmaz şah əsəri olaraq xarakterizə edən Yetkin daha sonra qeyd edir: “Kitabi-Dədə Qorqud” türk uşaqlarının ruh və düşüncəsini təkbaşına sağlam tutacaq qüdrətdə, xarakterdə olan əsərdir. Bu kitabı oxuyan və həzm edən bir türkün yolunu asanlıqla çaşmayacağını əminliklə demək mümkündür”.

Kitabın ilk nəşrini həyata keçirən kilisli müəllim Rıfat bəy, dastanlarda işlənən mövzuların igidlik, əxlaq, ailə sevgisi və türkləri övlad yetişdirməyə təşviq etmək kimi ümumi xüsusiyyətlərinə diqqət çəkib.

Bu xüsusdakı fikirləri fövqəladə əhəmiyyətə malik olduğundan qeyd etməkdə fayda var: “Hər türkü qəhrəman etmək üçün bir çox qiymətli misallar gətirilib. Kitab bu nöqtədə hətta bəzi qəhrəmanlıq dastanlarının fövqündə də dayanır. Bu səbəbdən kitaba “Qəhrəmanlar kitabı”, yaxud “Qəhrəmanlıq kitabı” da demək olar. Bəli, hər türk üçün qəhrəmanlığı məqsəd bilmək və qəhrəman olmağa çalışmaq bir vəzifədir. Türk elə düşüncə ilə yetişməlidir ki, qurda rast gəlsəm, ağzını cıraram, qarşıma aslan çıxsa, bir yumruqla başını əzərəm deməlidir. Kitab igidliyi yalnız ərlərdə deyil, qadınlarda da axtarır. Qəhrəman dəliqanlı qəhrəman qız axtarır; qəhrəman qız özünə qəhrəman ər, ömür yoldaşı axtarır.

İkincisi, əxlaqdır. Kitabın içində əxlaqa zidd nəsə yoxdur. Kitabda hər eşq sonda evliliklə nəticələnir.

Üçüncüsü, ailədaxili məhəbbətdir. Kitab ailə fərdlərini bir-birinə bağlayır, köməyə qoşdurur; ərinə fəlakət üz verən zaman qadın qılınc qurşanır, ərinin köməyinə yetir. Hər qadın ərini sevir. Onun yolunda özünü fəda etmək istəyir.

Dördüncüsü, türkləri övlad yetişdirməyə sövq edir. Sonsuzlar uşaqları olan qədər hörmət görmür”.

Çağdaş elm adamlarından Əhməd B.Ərcilasun: “Heç şübhəsiz, Dədə Qorqud mirası bütün türk dünyasında gələcək nəsilləri də yetişdirməyə davam edəcək”, – deyərkən “Kitabi-Dədə Qorqud”un əbədiliyinə işarə edib.

* * *

Alimlər arasında mübahisə predmetlərindən ən əhəmiyyətlisi, hər halda, Dədə Qorqud dastanlarına mövzu olan hadisələrin yaşandığı coğrafiya və tarixin bəhsidir. Bəri başdan bildirək ki, bu mövzuda heç bir alim qəti dəlillər ortaya qoya, çoxu isə bu məsələdə söz söyləməyə belə cəsarət edə bilməyib. Bu mövzuda, əsasən, iki tezis var: birincisi, bu kitabda danışılan hadisələrin türklər Anadoluya gəlməzdən əvvəl Türküstanda baş verdiyinə, Anadolu ərazisində söylənilib yazıya alınarkən yeni coğrafi adlardan istifadə olduğuna dair fikirdir. İkincisi isə bu dastandakı hadisələrin məkanının Şərqi Anadolu və Azərbaycan olduğu fikrini irəli sürən tezisdir.

Birinci tezislə əlaqədar ciddi məqalə yazan Faruk Sümər fikirlərini belə ifadə edib: “Oğuzların Şərqi Anadolu, eləcə də Azərbaycandakı mövcudluğunun, fəaliyyətlərinin əksləri olmayıb, çox qədim zamanlarda (IX-XI əsr) Türküstanda Sırdəryanın şimalında olan yurdlarındakı yaşayış və sərgüzəştləri ilə əlaqəli xatirələrdən başqa nəsə deyil. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı kafirlərin XI əsrdə hələ İslam dinini qəbul etməmiş qanqlı-qıpçaq türk qövmü qəsd edilmiş ola bilər. Qanqlı-qıpçaq əmirləri arasında “məlik” ünvan olaraq qəbul edilirdi. Bu qanqlı-qıpçaqlar oğuzların Sırdərya (Seyhun) ətrafında məskunlaşdıqları zamanlarda onların şimal qonşuları olub hələ müsəlmanlığı qəbul etməmişdilər”.

Şamil Cəmşid Dədə Qorqud dastanlarının təşəkkül sahəsi və dili haqqındakı fikirləri ilə bağlı Faruk Süməri tənqid edib. “Kitabi-Dədə Qorqud”un coğrafiyası və bu kitabda adı çəkilən bəylərin şəxsiyyətləri mövzusunda ciddi araşdırmalar aparan M.Fəxrəddin Kırzıoğlu isə Dədə Qorqud coğrafiyasının Şərqi Anadolu və Azərbaycan ərazisindən ibarət olduğu fikirindədir. O, sözügedən dastanlarda danışılan hadisələrin çox qədim zamanlarda Şərqi Anadolu və Azərbaycan sahəsində yaşandığını irəli sürüb. Kırzıoğlunun fikirini qiymətləndirən Pertev Naili Boratav belə deyib: “Kırzıoğlu Şərqi Anadolu və Azərbaycanda e.ə. 150 ilə b.e. 429 illəri arasında hökm sürmüş olan Arşak-Partların türkəslli olduqlarını, Dədə Qorqud hekayələrini də bu qövm və sülalələrin islami örtüyə bürünmüş dastanı olduğunu düşünür. Alim bu sahədə əhəmiyyətli material toplayıb. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı yer adlarının Şərqi Anadolu və Azərbaycan toponomi ilə müqayisə edilərkən əldə etdikləri nəticələrin bir çoxu qəbul ediləndir. “Kitabi-Dədə Qorqud”u araşdıranlar çox vaxt bir əsas tarixi və coğrafi sahəyə saplanıb qalırlar. Unutmamalıyıq ki, bu mətn müxtəlif hadisələri bir araya gətirən dastandır. Belə olan halda, detallarda zaman, məkan və mənbə birliyi axtarmaq düzgün yanaşma deyil”.

Dastanlardakı hadisələr harada baş verirsə, versin, burada adı çəkilən bir çox yer, bu gün də bilinməkdədir: Trabzon, Bayburt, Tatyan/Dadyan, Axıska, Amid, Mardin, Sürməli, Gürcüstan, Bərdə, Gəncə, Dəmirqapı… Bu adlar bizə Dədə Qorqud coğrafiyasıyla bağlı daha diqqətçəkən, aydın, açıq məkanla bağlı məlumatlar verməyə kömək edir.

* * *

“Dədə Qorqud kitabı”nda yer alan dastanlar əsrlər boyu ozanlar tərəfindən söylənilib, naməlum tarixdə yazıya köçürülüb və bu yazılı nüsxədən ehtimalla XV əsrdə çıxarılan surəti günümüzə qədər gəlib çıxıb.

Kitabın iki nüsxəsi var: Bunlardan biri Almaniyanın Drezden şəhərində, digəri Vatikandadır. Əlimizdəki kitabın əsasını təşkil edən Drezden nüsxəsi hər səhifədə 13 sətir olmaqla, bütövlükdə 303 səhifədən ibarətdir. Bu nüsxədə hərəkəsiz əski (ərəb) yazıyla yazılmış və hər biri boy olaraq adlandırılmış 12 dastan – hekayə yer alıb. Vatikan nüsxəsində hərəkəli olaraq yazılmış 6 dastan – hekayə var. Hər iki nüsxə, müxtəlif tarixlərdə müqayisəli olaraq nəşr edilib.

Fuad Köprülü kitabla əlaqədar bu məlumatları verir: “Bu gün “Kitabi-Dədə Qorqud” adı ilə əlimizdə olan məşhur əsər əsl “Oğuznamə”nin hamısı olmasa belə, çox mühüm və əsas hissəsi olduğu hər cür şübhədən xalidir. “Dədə Qorqud” adlı oğuz igidlərinin qəhrəmanlıq məcmuəsi əslən Səlcuq xanədanından olan Əbubəkr Abdullah ibn Aybək əd-Dəvadarinin gördüyü (1310) “Oğuznamə”dən başqası deyil. Yunusdan öncəki Anadolu həyatında bu qəhrəmanlıq dastanları xalq arasında çox məşhur idi; ozanlar əllərində qopuzla onları tərənnüm edərdilər”.

Süleyman Əliyarov iki yazılı nüsxəyə işarə edərkən belə deyib: “Drezden və Vatikan əlyazmalarının biri digərindən deyil, özlərindən əvvəlki bir və ya ayrı-ayrı nüsxələrdən surəti çıxarılıb”.

Faruk Sümər “Oğuzlar” əsərində Dədə Qorqud dastanlarının XIV əsrdə Şərqi Anadoluda yazılmış olduğunu qeyd edir. Bir az aşağıda da: “Bu dastanlar XVI əsrdə Ərzurumda, Şimali Azərbaycanda və ya Şirvanda yazılmış ola bilər” – deyir. Eyni yazının davamında: “Ərzurum-Bayburt bölgəsində yazılmış olduğu qənaətindəyik”, – deyə vurğulayır.

Əbdülqadir İnan: “Belə aydın olur ki, kitab Şərqi Anadoluda XIV-XV əsrlərdə köçüb gələn ənənəçi oğuz boyunda oxuma-yazma bilən ozan tərəfindən aşkar edilmiş ola bilər”, – deyib.

Dədə Qorqud dastanlarının tarixi və coğrafiyasıyla əlaqədar çox qiymətli araşdırmaları olan M.Fəxrəddin Kırzıoğlu bu kitabın: “Teymurun qərbə yürüş etdiyi sıralarda – 1393-1400-cü illər arasında Qarsdan köçən və Amasiyaya, Sivasa gələn türkmən ozanlarının dilindən yazıldığı və osmanlıların öyüldüyü” fikirindədir.

* * *

Dədə Qorqud türkcəsi üzərində bir çox araşdırmalar aparılıb, əsərin dilinin qədim Anadolu türkcəsinin də izlərini daşıyan Azərbaycan türkcəsiylə yazıya köçürüldüyü ifadə edilib. Ancaq burada bu məqama işarə etmək istəyirik ki, bu kitabda keçən bəzi sözlər, bu gün Axıska-Posof-Artvin ləhcəsində canlı olaraq yaşamaqdadır. Bir neçə sözü nümunə göstərə bilərik: “Ayaqyolu” (tualet), “ekmək” (çörək, yemək), “bunda” (burada), “dal” (çiyin, arxa), “dayaq” (dəstək, söykənəcək), “dəyənək” (dəyənək), “dişi əhli/dişehli” (qadın), “kaçan/haçan” (necə, nə zamankı), “qarovul” (gözətçi), “qaşqa” (alnı ağ heyvan), “kolan” (yəhəri atın qarnından bağlayan qayış), “quşqun” (yəhəri atın quyruğu altından bağlayan qayış), “qulun” (atın balası), “külək” (taxta vedrə), “anan atan” (ananın atanın), “köçmax” (qızın evlənməsi), “manramaq/manqırmaq” (camış böyürtüsü), “nökər” (xidmətçi), “ötəkigün/ötəgün” (dünən), “panbuk” (pambıq), “yorğa” (rəvan)…

Bununla bağlı bu qeydi də əlavə etmək istəyərik: Dədə Qorqud kitabında sıx şəkildə işlədilən “ağban ev” (nizamlı və bəzəkli ev) sözünün əksi olaraq Axıska, Posof və Artvin bölgəsində, üç tərəfi divar olub üstüörtülü, əsasən, çöl alətlərinin qoyulduğu məkana (anbar) “qaraban” deyilməsini də anlamlı hesab edirik.

Kitabda nəzm qismlərinin əvvəlində “soylama/söyləmə” ifadəsi yer alıb. “Soylama” “təsvir etmək, bir şeyi ətraflı izah etmək” mənasındadır. Fəxrəddin Kırzıoğlu da: “Soylama” insan, heyvan və ya cansızların soyunu-kökünü, xüsusiyyətlərini izah edən nəzm şəklinə verilən addır” – deyir. Daha sonralar bunun yerini “deyiş” ifadəsi alıb.

* * *

Osmanlı sultanı III Murad zamanında Qafqazı fəth edən Osmanlı ordusunun baş komandanı Özdəmiroğlu Osman Paşadır. Onun 1578-ci ildə Şərq yürüşü zamanı fəthlərindən bəhs edən Vyana kitabxanasındakı “Tarixi Osman Paşa” adlı əlyazmanın mikrofilmi tərəfimizdən gətirdilib və yeni əlifba ilə nəşr olunub. “Dədə Qorqud kitabı”nda adı çəkilən Dəmirqapı Dərbənd 1578-ci il səfərinin son mənzilidir. “Tarixi Osman Paşa”da Dəmirqapıdakı müqəddəs məqamlardan bəhs olunur: “üçlər və qırxlar məqamı var. Ulu ziyarətgahdır. Əbu Hənifə Həzrətlərinin məqamı var. Pir Mağar Sultan və Pir Baba Sultan deyilənə görə, iki əsl müqəddəsdir. Mövqeləri və ziyarətgahları var”. Burada adı çəkilən Pir Baba Sultanın Dədə Qorqud olduğu, türbənin birinin də ona aidliyinə dair rəvayətlər dolaşır.

Övliya Çələbi məşhur “Səyahətnamə”sində “Ziyarətgahi-Dəmirqapı” başlığı altında “Ziyarətgahi-Cəbəli Ərbəin, yəni qırxlar məqamı, qırx qəbiri-əzm olub ziyarətgahi-ənamdır. Ziyarətgahi-Dədə-Horhut ulu sultandır. Şirvanlılar bu sultana inanırlar” – yazarkən, hər halda, eyni yerə işarə edib.

Bu məlumatlar işığında “Dədə Qorqud kitabı”nın üz qabığında yer alan “Osman Paşanın ölüm tarixi 993” (1585) ibarəsini necə şərh edə bilərik? Kitabın üz qabığına onun ölüm tarixinin yazılması xüsusi diqqətəlayiq məqamdır.

Azərbaycanlı alim Şamil Cəmşid “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsi 1578-1585-ci illərdə Azərbaycana hakim olan Osman Paşanın xəzinəsi ilə birlikdə Türkiyəyə aparılıb. XVII əsrdə Azərbaycanı gəzmiş səyyahlar Dədə Qorqudun Dərbənd şəhərində Qırxlar qəbiristanlığında qəbrini gördüklərini geniş təfsilatıyla yazırlar. Bu, hazırda Azərbaycan Elmlər Akademiyası Əlyazmaları Fondunda saxlanılan bir çox nüsxə “Dərbəndnamə” əlyazmalarında da yazılıb”, – deyə vurğulayır.

Şərqi Anadoluda və Qafqazda Dədə Qorqudla əlaqədar qəbir, yaxud ziyarətgahların olduğu artıq təsdiqini tapıb. Bunun kimi Türküstanda Sırdərya çayı kənarında da Qorqud Dədənin qəbri olduğuna dair rəvayətlər var. Bu qeydlər bizə Dədə Qorqudun bütün türk dünyasının ortaq dəyəri olduğunu bir daha göstərir.

* * *

1815-ci ildə işıq üzü görən “Kitabi-Dədə Qorqud” o tarixdən yüz il sonra Türkiyədə çap olunub, Türkiyədən xaricdə də bir çox tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılıb və başqa dillərə tərcümə edilib.

“Kitabi-Dədə Qorqud” yurdumuzda ilk dəfə kilisli müəllim Rıfat bəy (1876-1963) tərəfindən 1916-cı ildə “Kitabi-Dədə Qorqud ala-lisani-taifeyi-Oğuzan” adıyla nəşr olunub. Kitabın yurdumuza ilk dəfə necə gəldiyini və necə çapdan çıxdığını Rıfat bəy belə şərh edib: “Birinci Dünya müharibəsində Şəhabəddin bəy Berlinə qədər səyahət etmiş, orada İmperator kitabxanasında bu kitabı görmüş, fotoşəklini çəkmiş, daha sonra Maarif Nəzarətinə vermişdi. Maarif Nəzarəti də Milli Araşdırma Məsləhət şurasına göndərdi. Mənə verdilər. Mən də dəfələrlə üzünü köçürərək surətini hazırladım. Kitabın başında adımı “müstənsih”⁵ – deyə göstərdim. Müstənsih və mürəttib, yaxud təmiz türkcə söylənilərsə, “formaya salan” deməliydim”.

“Kitabi-Dədə Qorqud”u ilk dəfə O.Flişer Drezden Kraliyyət kitabxanasında tapıb. Lakin bu kitabla əlaqədar xüsusi vurğulamağa dəyər ilk işi alman alimi Haynrix Fridrix fon Diez görüb. Diez (1751-1817) Prussiyanın İstanbul səfirliyindəki məmurluğu dönəmində (1784-1790) türkcə öyrənmişdi. Diqqətini çəkən “Kitabi-Dədə Qorqud”un öz əlyazısıyla üzünü köçürmüşdü. Yuxarıda adı çəkilən сənab Şəhabəddinin Berlindən gətirdiyi və ilk dəfə kilisli müəllim Rıfat bəy tərəfindən nəşr edilən kitabın əsas hissəsini təşkil edən mətnlər Diezin üzünü köçürdüyü nüsxədir. Diez ayrıca məqalə yazaraq bu kitabı tanıdıb. Hətta Təpəgöz ilə bağlı boyu tərcümə edərək yayımlayıb. Onun bu tərcüməsi şair dostu Hötenin də diqqətini çəkib və bir şeirində bu dastanı işləyib. Daha sonra Teodor Nöldik də bu kitabı araşdırıb. Tərcümə etmək istəsə də, yarımçıq saxlayıb. Nöldik qeydlərini Strasburqda tələbəsi olan V.Bartolda verib. Bartold əsəri ruscaya tərcümə edib və bu tərcümə digər rus alimlərinin də marağına səbəb olub.

Rıfat bəyin Osmanlı əlifbasıyla nəşr etdiyi “Kitabi-Dədə Qorqud” Orxan Şaiq Gökyay (1902-1994) tərəfindən 1938-ci ildə ilk dəfə latın qrafikası ilə çapdan çıxıb.

Türkiyədə bu kitabla əlaqədar əsl mətnlərə söykənən ilk elmi araşdırma isə 1958-ci ildə Məhərrəm Yetkin (1923-1995) tərəfindən aparılıb.

Semih Tezcan və Hendrik Buşoten 2001-ci ildə Drezden və Vatikan nüsxələrinin mətnlərini bir kitab halında nəşr ediblər. Kitab bazarında gəzən digər kitablar Gökyay və Yetkinin kitablarından götürülmüş, əksəri də təhrif edilərək zay formada surəti çıxarılmış mətnlərdir.

M.Fəxrəddin Kırzıoğlunun (1917-2005), 1952-ci ildəki birinci cildi ikinci cildiylə birlikdə 2000-ci ildə çıxan “Dədə Qorqud oğuznamələri” adlı kitabı əsərin tarixi arxa planına və xüsusilə coğrafiyasına işıq tutması baxımından qiymətli işdir. O, kitabdakı bir çox hadisəyə tarixi qaynaqlardan yararlanmaqla işıq tutmağa çalışıb. Kitabdakı qəhrəmanların adlarının daha çox türkcə olmasına diqqət çəkib və Doqquz Tümən⁶ Gürcüstan ifadəsini doğru açıqlayıb. Kırzıoğlu, bundan başqa “Bəhrül-Ənsab oğuznaməsi” ilə “Topqapı Sarayı oğuznaməsi”ndəki ifadələri dürüst oxuyub, qiymətləndirib və izah edib.

Azərbaycanda Əmin Abidin 1930-cu ildə çıxan məqaləsindən sonra “Kitabi-Dədə Qorqud” üzərində araşdırmalar orada da davam edib və kitab şəklində ilk dəfə 1939-cu ildə Həmid Araslı tərəfindən latın qrafikasıyla nəşr olunub. Bu tarixdən etibarən bir çox təqdiqatçılar – Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmmədhüseyn Təhmasib, Fərhad Zeynalov, Samət Əlizadə, Şamil Cəmşid və b. bu əsər üzərində çox qiymətli araşdırmalar aparıblar. Sovet rejimi 1950-ci illərdə Dədə Qorqud kitabını qadağan etsə də, Azərbaycanda Dədə Qorqud sevgisi heç vaxt sönməyib və öz dəyərini itirməyib.

* * *

“Kitabi-Dədə Qorqud” haqqında bu günə qədər bir çox məqalə yazılıb, əsər müxtəlif istiqamətlərdən tədqiq olunub və kitabda istifadə edilən bəzi sözlərlə əlaqədar araşdırmalar aparılıb. Bu işlərin əksərini nəzərdən keçirdik. Bəzi ifadələrin izahı üçün yeddi dərədən su gətirilsə belə, tam mənasıyla aydınlaşdırıldığını söyləyə bilmərik. Bu barədə Şakir Ülkütaşırın bir təsbitinə diqqət çəkmək istəyirik. Çünki Ülkütaşıra görə, “Anadolu ləhcələriylə sözlükləri elmi məna və mahiyyətlərilə təsbit edilmədən, Kitabi-Dədə Qorqud üzərində – məsələn, Kamus tərcüməsi, Bürhani-Katı, ibn Mühənna, Ləhcəyi-Osmani və hətta “Tarama” dərgisi kimi – mövcud sözlük kitablarına söykənərək görüləcək iş daim səhv və nöqsanlı olmağa məhkumdur”.

* * *

Əlinizdəki kitabın daha əvvəlkilərdən fərqi məsələsində bunları söyləyə bilərik: İşimiz araşdırmağa deyil, oxumağa istiqamətləndirilib. Məqsədimiz müqayisəli dilçilik vəsaiti çıxarmaq, üzərində baş sındırmaq da deyil. Çünki bunlar tamamilə ayrı mövzulardır.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsini 2014-cü ildə oxuduq. Köhnə nəşrlərlə də müqayisə etdiyimiz bu iş əsas mətnlə birlikdə həm köhnə, həm də sadələşdirilmiş variantda Əskişəhər Valiliyi Türk Dünyası Vəqfi tərəfindən çap edildi. Göründüyü kimi, bu kitab bitməz-tükənməz xəzinə olmaqla bərabər aydınlaşdırılmağa möhtac bir çox problemi də özündə saxlayır. Bundan sonra da ömür boyu üzərində işlənilməyə layiq əsərdir. Bu mülahizəylə biz də işlərimizə davam etməkdəyik. Əlinizdəki kitabı da bu səbəbdən hazırladıq. Bir çox söz və cümləyə yenidən baxdıq. Görünür, ölənə kimi də baxacağıq… Daha əvvəl çıxan kitabımızı yenidən nəzərdən keçirdik. “Böyük dəyişikliklər olmasa da, bəzi sözlərlə imla və durğu xətaları məsələsində daha vasvası davrandıq” – deyə bilərik.

Bu kitabı hazırlayarkən ümumi oxucunu örnək götürdük. Dədə Qorqudun möhtəşəm dil və üslubunu qorumağa cəhd göstərdik. Mümkün olduğu qədər əsl mətnə bağlı qalmağa çalışdıq. Əsərin dilini müasir türkcəyə uyğunlaşdırarkən oxucunu dastanların lirik üslubundan məhrum etmək istəmədik. Asan oxunacaq, anlaşılacaq kitab təqdim etməyə çalışdıq. Çıxarmağa, başqa sözlə qarşılığını verməyə cəsarət edə bilmədiyimiz sözləri ehtiva edən kiçik lüğət əlavə etdik. Lüğətdə bəzi yer adlarına da işarə etdik. Bir neçə haşiyə qoyduq. Bunların bir qismi Vatikan nüsxəsinə işarə edir.

* * *

“Kitabi-Dədə Qorqud”da dörd yerdə “alplar”, iki yerdə “alpanlar” kimi işlədilən söz tədqiqatçılar tərəfindən “alplar” şəklində oxunub. Biz iki yerdə işlənən bu sözü yazıldığı kimi “alpanlar” oxuduq. Azərbaycanlı elm adamlarından Süleyman Əliyarov ilə Samət Əlizadə bu sözlə tarixi Cənub Qafqaz toplumlarından olan albanlar arasında əlaqənin müzakirə mövzusu ola biləcəyinə işarə ediblər.

“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı bəzi bəylərin adlarını da fərqli oxuduq. Daha əvvəl Əylik Qoca şəklində oxunan adı biz İlək Qoca şəklində oxuduq.