Читать книгу Bir illüziyanın gələcəyi - Зигмунд Фрейд, Josef Breuer - Страница 1

ZİQMUND FREYD

BİR İLLÜZİYANIN

GƏLƏCƏYİ

Hansısa bəlli mədəniyyətin içində ona qovuşaraq ya-şayırsansa, habelə, bu mədəniyyətin köklərini və bugü-nədək olan inkişaf yolunu dönə-dönə araşdırmağa çalışır-sansa, onda gec-tez bu baxışların səni başqa bir yönə də çəkib aparır və düşünməli olursan: görəsən, bu mədəniy-yəti gələcəkdə nələr gözləyir və o bu, gələcəyə doğru gə-lişmələrində hansı dəyişikliklərə uğraya bilər? Ancaq çox keçmədən, belə bir araşdırmaya yönəlməkdə, həmişə, lap başlanğıcından, çoxlu çatışmazlıqların olduğunu duyma-ğa başlayırsan. Bunun ən başlıca səbəbi isə, olduqca az kimsələrin insanın fəaliyyətini, onun bütün yönləri və ge-nişliyi ilə birgə, qavraya bilməsindədir. Belə bir araşdırma aparmaq istəyənlərin çoxu, istər-istəməz, insanın fəaliy-yətindəki ayrıca götürülmüş bir, ya da bir neçə sahəni araşdırmaqla yetinməli olur; habelə, kiminsə keçmişlə və bugünlə bağlı bilikləri nə qədər azdırsa, onun gələcəklə bağlı mühakimələri də o qədər güvənsiz olur. İkincisi isə, belə mühakimələrdə hər bir şəxsin subyektiv istəkləri də böyük rol oynayır və onları yetərincə ayırd eləyib dəyər-ləndirmək çox çətindir; bu istəklər isə, qaçılmaz olaraq, araşdırıcının temperamenti və öz ömründə qazandığı uğur və uğursuzluqları ilə bağlı olur, bütün bunlar da onun mühakimələrində yaşama nə dərəcədə optimist ya-naşmasını və keçdiyi yaşam sınaqlarını necə dəyərləndir-məsini müəyyən eləyir. Buradakı vəziyyətə təsir edən ən güclü və gözəçarpan faktorlardan sonuncusu isə, insanla-rın olduqca böyük çoxluğunun, içində yaşadıqları çağa üzdən yanaşması, onun dərinliklərinə varmağa çalışma-masıdır: onlar yaşadıqları çağdaş dönəmi dəyərləndirmək üçün ona bir az qıraqdan baxmağa gərək duyurlar; daha doğrusu, çox vaxt, yaşadığımız bu gün keçmişə çevrilmə-yincə, biz gələcəklə bağlı mühakimələrimizdə ondan ya-rarlanmağı bacarmırıq.

Bu yöndə hansısa diləklərə qapılmış insan, öz adın-dan, ehtimal olunan gələcəklə bağlı uzaqgörənlik eləmək istəyirsə, onda gərək mühakimələrinin ağlabatan olması üçün, bu durumda özünü göstərən yuxarıda sadaladığı-mız çatışmazlıqlardan da özünü qorumağa çalışsın. Mənə gəlincə, bütün bu çatışmazlıqlardan qurtula bilmək üçün, özümü söz saldığım mövzu ilə bağlı çox geniş problem-ləri araşdırmaqdan çəkindirib, daha yaxşı bildiyim və ön-cələr də diqqətimi çəkən çox da böyük olmayan bir sahə-də araşdırmalar aparmağa çalışacağam. Sözsüz, araşdır-ma apardığım bu sahənin hansı bütünlüyün bir bölməsi olduğunu və bu bütünlükdə hansı yeri tutduğunu aydın-laşdırmağı da unutmuram.

Mədəniyyət deyəndə mən insanı öz bioloji varlığın-dan yüksəyə qaldıran, onu heyvanilikdən ayıran nə varsa, onların hamısını göz önündə tuturam və mədəniyyət ilə sivilizasiya anlayışlarını bir-birindən seçib ayırmağa gə-rək duymuram; habelə, bu insan mədəniyyəti deyilən də-yərin, onu izləyənlərin qarşısında daha çox iki yönü ilə seçildiyini düşünürəm. Bunlardan birincisi, mədəniyyətin insanı təbiət güclərinə yiyələnmək üçün bilik və bacarıq-lar qazanmağa yönəltməsi və ona, qazandığı bütün bu uğurlardan insanlığın gərəkləri üçün yetərincə yararlan-mağı aşılamağa çalışmasıdır, ikincisi isə, insanların qar-şılıqlı ilişkilərini və əldə olunan nemətlərin onlar arasında bölüşdürülməsini düzənləyən ictimai qurumlar yaratma-sıdır. Mədəniyyətdə özünü göstərən bu iki yönümün bir-biri ilə sıx qarşılıqlı bağlılıqları vardır və bu asılılığın do-ğurduğu aşağıdakı nəticələr da göz önündədir: birincisi, insanlar arasındakı bu qarşılıqlı ilişkilər onların öz istəklə-rini doğrulda bilməsində çox böyük bir rol oynayır, ikin-cisi, hər bir insan ortalıqda olan hansısa nemətdən yarar-lanmaq üçün, bəlli şərtlər üzrə, bir başqası ilə belə qarşı-lıqlı ilişkilərə girə bilir və qarşılıqlı ilişkiyə girdiyi bu adam onun işçi qüvvəsindən yararlanır, yaxud da onu özünün seksual istəklərini gerçəkləşdirən obyektə çevirir, üçüncüsü isə, yaranıb ortaya çıxan bu mədəniyyətin in-sanların hamılıqla işinə yarayan və onların birlikdə yarat-malı olduqları bir dəyər olmasına baxmayaraq, hər bir ayrılıqda götürülmüş fərddə bu mədəniyyətə qarşı ya-ğılıq duyğusu özünü göstərməkdədir. Beləliklə də, çox maraqlı bir vəziyyət yaranır: insanlar bir-birindən ayrılıq-da yaşaya bilmədiklərindən özlərinin birgəyaşayışları üçün mədəniyyət yaradırlar və sonradan onu çiyinlərinə düşmüş ağır bir yük saymağa, özlərini onun qurbanları kimi qavramağa başlayırlar. Ona görə də, mədəniyyət özünü təklənib yenilməkdən qorumalı olur, bunun üçün də, özünün qulluğunda dayanmalı olan qurumlar, düzən-lər və yasaqlar yaratmağa əl atır; bu qurumlar təkcə elə insanların əldə elədiyi nemətlərin onlar arasındakı bölgü-sünü həyata keçirməklə yetinmir, bundan başqa da, yara-dılmış bu prinsipləri qorumalı da olur, başqa sözlə desək, təbiətin yenilməsi və bunun üzərində qurulmuş nemətlər əldə olunması durumuna qarşı insanlar arasında özünü göstərən yağılıq duyğularına qarşı da dirəniş göstərməli olur. Doğrudan da, tarixi təcrübənin göstərdiyi kimi, in-sanlıq deyilən dəyər çox asanlıqla dağıdılıb yox edilə bi-lər, habelə, insanın öz əlləri ilə yaratdığı elm və texnika deyilən nəsnələr də onun bütünlüklə yox edilməsi işinə çox yaxşı yaraya bilər.

Bu deyilənlərdən isə belə bir təəssürat yaranır: mədə-niyyət, sanki, ona qarşı dirəniş göstərən çoxluğa, haki-miyyət və zorakılıq vasitələrinə yiyələnə bilmiş hansısa bir azlığın sırımağa çalışdığı bir nəsnədir. Ancaq sözsüz, o andaca belə bir düşüncə də ortaya çıxır: bunun belə ol-masının günahı heç də birbaşa mədəniyyətin özü ilə bağlı deyil, bütün bunların səbəbi mədəniyyətin bugünümüzə gəlib çıxan formalarının yarıtmazlığı ilə bağlıdır. Bu yarıt-mazlıqları tapıb üzə çıxarmaq çətin deyildir. Doğrudan da, insanın təbiət güclərini öz buyuruğuna boyun əydir-mək üzrə çalışmalarındakı uğurlar göz önündədirsə, və bu işin gələcəkdə daha da böyük uğurlara aparıb çıxara-cağı da danılmazdırsa, ancaq insanlar arasındakı qarşılıqlı ilişkilərin yoluna qoyulması ilə bağlı durumda belə bir tərəqqi olduğunu demək olmaz, görünür elə buna görə də, istər keçmişlərdə, istərsə də indi çoxlu insanlar soruş-malı oluralar: mədəniyyətin insanların birgəyaşayışını düzənləməklə bağlı yaratdığı dəyərləri qoruyub saxlama-ğa dəyərmi? İstər-istəməz düşünməli olursan: gərək top-lumda insanlar arasındakı qarşılıqlı ilişkiləri düzənləyən hansısa yeni dəyərlər yaransın və onlar insanların mədə-niyyətə qarşı dirənişlərini aradan qaldıra bilsin, beləliklə də, mədəniyyət insan istəklərini sıxışdırmaq kimi məcbu-riyyətdən əl çəksin və insanlar da bundan sonra dünyanın nemətlərindən ürəkləri istədikləri kimi yararlana bilsin-lər, habelə, sıxıntı çəkmədən əylənə bilsinlər. Belə bir du-rumun yaranması insanlığın qızıl çağı adlana bilərdi, an-caq bu andaca belə bir sorğu da yaranır: belə bir duruma gəlib çatmaq olarmı? Halhazırda isə, istənilən mədəniyyət öz dəyərlərini məcburilik və ehtirasların cilovlanması üzərində qurmaqdadır; ancaq burası da vardır, birdən, mədəniyyətin insanlar üzərində qoyduğu bu məcburilik aradan qalxarsa, insanların bundan sonra da yaşayış üçün gərəkli olan nemətlərin artırılması üçün çəkdikləri əmək-lərin öz intensivliyini saxlaya biləcəyi bəlli deyildir. Mənə elə gəlir, biz burada insanların çoxunun, quruculuqdan çox dağıdıcılığa yönəlik olması ilə də hesablaşmalıyıq, doğrudan da, bu özəllik, yəni oturuşmuş topluma və mə-dəniyyətə qarşı çıxmaq insanların böyük çoxluğunda var və yetərincə güclü olan bu özəlliklər onların toplumdakı davranışlarında da özünü göstərməkdədir.

Dediyimiz bu psixoloji fakt insan mədəniyyətinin də-yərləndirilməsində həlledici rol oynayır. Başlanğıcda mə-dəniyyətin ən önəmli işinin yaşam üçün gərəkən nemətlə-ri əldə edə bilməkdən ötəri təbiət güclərinin yenilməsi ol-duğunu düşünürdüksə və ona qarşı yönələn qorxuları aradan qaldırmaq üçün əldə olunan nemətlərin insanlar arasında düzgün bölüşdürülməsini çıxış yolu sanırdıqsa, indi mədəniyyətlə bağlı problemlərdə ağırlıq mərkəzinin maddi gerçəklikdən ruhani gerçəkliyə keçdiyini görürük. Bu problemin həlli isə, mədəniyyətin öz varlığını yaşada bilməsi üçün insanların çiyninə qoyduğu ağır yükün: on-ların öz ehtiraslarını qurban vermələrindən yaranan in-cikliyin nə qədər azaldıla bilməsindən, onları heç olmasa az da olsa nəyisə qurban verməklə barışdırmaqdan və bü-tün bunların qarşılığında onların könlünü hansısa ödəniş-lə ovuda bilməkdən asılıdır. Mədəniyyətin yürüdülməsi məcburilik olmadan mümkün olmadığı kimi, burada azlı-ğın çoxluq üzərində ağalığı olmadan da keçinmək olmur, bəlli olduğu kimi, kütə həmişə qabalığı və uzağı görə bil-məməsi ilə “seçilir”, habelə, öz ehtiraslarını cilovlamaq-dan və ağlabatan arqumentləri dinləməkdən boyun qaçır-mağa yönəlik olur və kütlənin içində olan ayrı-ayrı fərd-lər bir-birini özbaşınalığın, başıpozuqluğun və əxlaqsızlı-ğın yayılmasına şirnikdirirlər. Onlar yalnız çəkindikləri və başçılığını qəbul elədikləri bir sıra seçkin adamların tə-siri ilə mədəniyyətin yaşaması üçün zəruri olan ağır əmə-yə qatlaşmağa və öz ehtiraslarını cilovlamağa razılaşırlar. Bu başçılar doğrudan da yaşam gerçəklərini anlamaqda üstün biliklər yiyəsi olan, öz ehtirasları üzərində ağalıq eləməyi bacaran insanlardırsa, onda işlərin yaxşı yönə ge-dəcəyini düşünmək olar. Ancaq onlar daima, özlərinin tə-siredici nüfuzlarını itirmək qorxusu altında yaşayırlar və öz başçılıqlarını qoruyub saxlaya bilmək üçün onların kütləyə elədikləri güzəştlər kütlənin elədiyi güzəştlərdən artıq da ola bilər, bununla da onların missiyası uğursuz-luqla sonuclana bilər, elə buna görə də, əllərində hakimiy-yət toplanmış bu insanların yalnız kütlədən asılı olmadıq-da nəsə böyük işlər görə biləcəyi bəllidir. Sözün qısası, adamların arasında çox geniş yayılmış iki özəllik: könüllü olaraq əməyə qatlaşmaq istəyinin olmaması və ağıla arxa-lanan arqumentlərlə onları öz ehtiraslarından çəkindirmə-yin mümkünsüzlüyü, mədəniyyətin yaşaya bilməsi üçün məsuliyyət daşıyan insanların bəlli ölçülərdə zorakılığa əl atmasına gətirib çıxarır.

Mənim bu dediklərimə qarşı çıxan, onları dananların da ola biləcəyini anlayıram. Mənə deyə bilərlər: “Mədə-niyyətin gerçəkləşməsindən ötəri zorakılığın tətbiqini doğrultmaq üçün burada adamlarda olduğu deyilən yara-maz özəllikləri doğuran elə bu mədəniyyətin yaratdığı qurumlardır, elə buna görə də, bu adamlar belə acıqlı, qi-sasçı və özünəqapanmış olublar. Sevgiyə arxalanmaqla tərbiyə olunan, dərin düşünməyi bacaran, erkən yaşların-dan mədəni dəyərlərə alışdırılan yeni nəsil yetişdirilsə, onlar mədəniyyətə başqa cür yanaşacaqlar, onda doğma-lıq tapacaqlar, öz ehtiraslarını könüllü olaraq ona qurban verəcəklər, ürəklə əməyə qatlaşacaq və bu mədəniyyəti qoruyub saxlamaq üçün öz yaramaz ehtiraslarını da ci-lovlaya biləcəklər. Onlar bunu məcburiyyət olmadan elə-yəcəklər və onlara başçılıq eləyən insanlardan çox az fərq-lənəcəklər. İndiyədək heç bir mədəniyyət insan kütləsinə belə özəlliklər aşılaya bilməyibsə bunun səbəbi bu mədə-niyyətlərdən heç birinin insanları uşaqlıq çağlarından başlayaraq gərəkli yöndə formalaşdıracaq qaydaları yara-da bilməməsi ilə bağlıdır”.

Təbiət güclərinə yiyələnməyin indiki səviyyəsində mədəniyyətin bu sayaq qurula bilməsi, ən azından hal-hazırda, ağlasığmaz görünür; soruşmaq olar, gələcək nə-silləri, deyilən kimi, sevgi ilə tərbiyə edəcək yararlı, gü-vənli, umacaqsız və sayı yetərincə olacaq bu başçıları ha-radan tapaq? Bu deyilən məqsədi gerçəkləşdirmək üçün yenidən, özü də qorxunc görünən bir ölçüdə, məcburilik tələb olunur. Belə bir planın insan mədəniyyətinə çox böyük töhfələr verə biləcək böyüklüyünü danmaq olmaz. Bu planın qurulmasında insan psixologiyasına bələdlik də özünü göstərir və onun çox güclü ehtiraslarla doğulduğu, uşaqlıqda aldığı tərbiyənin bu ehtirasları biryolluq yön-ləndirib qurtardığı da göz önündə tutulur. Ancaq insanın tərbiyəsinin bəlli sərhədlər tanıması belə bir mədəni inki-şafı da məhdudlaşdırmış olur. Burada yalnız yozumlara arxalanıb mülahizə yürütmək olar və belə bir mədəni or-tamın yaradılması ilə insan kütləsinin yuxarıda göstərdi-yimiz iki özəlliyinin aradan qalxacağını və bununla da onu yönətməyin çətinliklərinin bütünlüklə ortadan çıxa-cağını yəqinliklə demək mümkün deyildir. İndiyədək be-lə bir sınaq keçirilmədiyindən onun nə ilə qurtaracağını da demək çətindir. İnsanların bəlli bir kəsiminin, anadan-gəlmə qazandığı, xəstəlik həddində olan özəlliklərinin və ölçüyəgəlməz ehtiraslarının olması, nə olursa olsun, onla-rın toplumdakı qayda-qanunlara yağılıqla yanaşmasını aradan qaldıra bilməyəcəkdir, ancaq bugünkü mədəni də-yərlərə qarşı çoxluqda olan kütləni azlığa çevirmək olsay-dı, onda olduqca böyük bir irəliləyiş əldə eləmək olardı və burada qazanılması mümkün olan çox böyük uğurlara çata bilərdik.

Oxucunun, mənim öz araşdırma yolumdan yayınıb, çox uzaqlara gedib çıxdığımı düşünməsini istəməzdim. Ona görə də, oxucuya bütün aydınlığı ilə çatdırmaq istə-yirəm: mənim, bu gün Avropa ilə Asiya arasında yerləşən çox böyük bir bölgədə özünə yer eləmiş mədəniyyət üzə-rində hansısa bir nəhəng sınağın aparılması kimi istəyim və bu sınağın dəyərləndirilməsi kimi bir məqsədim yox-dur. Mənim peşə və başqa bacarıqlarım belə bir sınağın necə keçirilməsini irəli sürmək, burada işləyə biləcək me-todları incələmək və bu yöndəki istəklərlə, əldə olunan gerçəklər arasında yaranması qaçılmaz olan uçurumun ölçülərini ayırd eləmək üçün yetərli deyildir. Haradasa belə, yaxud da buna oxşar hansısa sınaqlar keçirilirsə də, bu sınaqlar hələ başa çatmadığından, onların necə sonuc-lanacağını bizim çoxdan oturuşmuş bu mədəniyyətimizin verdiyi materiallar əsasında müəyyən eləmək də müm-kün deyildir.

Biz gözəçarpmadan sivişərək, iqtisadi sferadan psixo-loji sferaya gəlib çıxdıq. Öncə, biz mədəni dəyərlərə, əldə olunan nemətlər və onları bölüşdürmək üçün yaradılmış sosial qurumların qaynağı kimi baxmağa çalışdıq. İstəni-lən mədəniyyətin özülündə əməyə qatlaşmağa və öz ehti-raslarından əl çəkməyə məcburetmənin dayandığını, və ona görə də, mədəni dəyərlərin daşıyıcılarının bu mədə-niyyətə qarşı dirənişlərinin yaranmasının da qaçılmaz ol-duğunu özümüz üçün aydınlaşdırandan sonra, belə bir sonuca gəlib çıxmış oluruq: yaşam üçün zəruri olan ne-mətlər, onların əldə olunması yolları və bu nemətlərin in-sanlar arasında bölüşdürülməsi üçün yaradılmış qaydalar mədəniyyətin məzmununda tək bir və başlıca özəllik sa-yıla bilməz. Yoxsa, bu mədəniyyətləri onun yaradıcıları-nın dağıdıcı ehtiraslarından doğan qiyamlar gözləyir. İn-sanları yaşadıqları mədəniyyətlə barışmağa gətirib çıxa-ran nemətlərlə yanaşı başqa bir məcburilik vasitəsi də or-taya çıxır və onları mədəniyyət üçün qurbanlar verməyə məcbur eləyir, habelə, bunun qarşılığında onları mükafat-landırır. Bu ikinci dərəcəli vasitələrə mədəniyyətin psixo-loji sursatı da demək olar.