Читать книгу Нарқыз - Нұрпейіс Байғанин - Страница 1

Өткеннен жыр бастайын,

Кіші жүз – Əлім Алшыннан.

Бұрынғы өткен бұл сөзді

Тыңда халқым, қартыңнан.

Сейіт қызы Айшадай

Айдай сұлу жарқыннан,

Кедей қызы болса да,

Нұрлы өнердің күшімен

Əр нəрсеге талпынған.

Өлең айтып, əн созған

Домбыра тартса, топта озған,

Өлең-жырды ағытып

Шаршы топта жақ тозған,

Ару еді нұр шалқып,

Балуан еді даңқы артық

Жауырын жерге тимеген,

Талай мықты балуанды,

Тұмақ құрлы көрмеген.

Жығылуды білмеген.

Бəйгесіне ат алған,

Алғыс алған, бата алған.

Айша сұлу жасынан

Балуандығы асқан соң,

«Нарқыз» болып атанған.

Ажарына көз салсаң,

Нұрланған ай сияқты.

Мінезінен сынасаң –

Көрген адам ұнатты.

Жəне жүйрік жауапқа,

Құрбы көңлін құлатты.

Балтыр еті – бесіктей

Омырауы – есіктей.

Жауырыны – қақпақтай.

Желкесіне ораған

Бұрымы бар тоқпақтай.

Келбетіне қарасаң,

Ерден озат көрінген.

Кербездігін айтайын:

Басуға аяқ ерінген.

Жиынды жерде жырласа,

Əсем сұлу əнінен

Тау бұлағы төгілген.

Өнер, келбет, балуандық

Бір өзіне берілген.

Айналаға сүйікті,

Салтанатпен жүріпті.

Домбырасы қолында,

Сөзін елге тыңдатқан,

Ақылы артық білікті.

Сол заманда сол жақта

Ел билепті Мəмбет хан.

Қарауындағы халыққа

Көрсетпепті атар таң.

Хан ағасы таз екен,

Ақылы да аз екен.

Інісі хан болғанға

Қарап жүріп мəз екен…

Əмірі зор Мəмбет хан

«Қыз берсін, – деп, – ағама!»

Сейітке күш сөз айтқан.

Хан айтқан соң амал жоқ,

Көнбейтұғын заман жоқ:

«Хан сөзінен шығатын, –

Депті Сейіт, – шамам жоқ!»

Келген елші кісіден

Осыны естіп, аһ ұрып,

Нарқыз тынған ішінен…

Нарқыз сонда қорланды:

«Мен екем ғой бағам жоқ!

Əке тілін алмаймын,

Тазға болып тəуелді

Тіршілікте бармаймын!

Өлең айтып зарлаймын,

Домбырамды өңгеріп,

Дүниені шарлаймын.

Құрым іліп жүрсе де,

Осы жатқан халықтан

Өз теңімді таңдаймын…

Ол сертімнен танбаймын!»

Осыны айтып, бота көз

Ақбоз атқа мінеді.

Ер қасына шашақты

Домбырасын іледі.

Қайда сауық, жиын той

Ортасында жүреді.

Қыз күйігін зарлаған

Елі-жұрты біледі.

Жаны ашырлар, жақындар

«Қайран боздақ – бота көз!»

Деп ішінен күйеді.

Көшіп, қонып жүретін

Ханның байтақ мекені.

Нөкерлері қасында,

Салтанатпен Мəмбет хан

Көш алдында кетеді.

Түлкі тұмақ басында,

Ақбоз аты астында,

Күміс сапты қамшыны

Мықынына таянып,

Мəмбет ханның алдынан

Біреу кесіп өтеді.

Оны көрген Мəмбет хан

Ашуланып сөйледі:

– Мен Мəмбет хан болғалы,

Хандық бақыт қонғалы

Абыройымды жан төкпеген.

Қадірлі едім көпке мен.

Халық билеп, хан болып,

Қолым неге жетпеген!

Бұрын-соңды алдымнан

Ешкім кесе өтпеген.

Қасымдағы нөкерден

Бір бесеуің барыңдар.

Хан алдынан кесе өткен

Жігітті ұстап алыңдар,

Басына қайғы салыңдар.

Ханың қорлық көргенде

Аянар не шағың бар?

Білдіңдер ме, халайық,

Ақын сырын ашады.

Жігіт емес, ол біреу

Ханның қуған жасағы,

Өзімізге белгілі

Нарқыз еді қашанғы.

Астындағы атына

Нарқыз қамшы басады,

Бес жігіттен қашады,

Бір белестен асады.

Қырдың асты шабынды,

Көрінбейтін таса еді.

Аттан түсе қалады,

Тартпа менен айылын

Қатты тартып алады.

Қашатұғын бұл емес

Бес жігіттен жаңағы.

Найза, қылыш қолында,

Бес жігіт те ағады,

Келе найза салады.

Мақталы екі шапаннан

Қарулары өтпеді.

Маңайына келе алмай,

Кейбіреуі шеттеді.

Кейі қайрат қылса да,

Нарқыз елең етпеді.

Нарқыз қайрат бастады,

Бес жігіттен саспады.

Бойын ашу басқаны,

Ақбоз атпен ұмтылып

Бес жігітті атынан

Жұлып-жұлып тастады.

Бес жігіт күні тарылды,

Қол қусырып бағынды.

«Өзің біл, – деп, – ағатай!»

Ер Нарқызға жалынды.

Қаһарман қыз сөйледі,

– Бері қараңдар, ей! –  деді.

Бəріңде де ақыл бар,

«Қой қорықса, ешкіні

«Апа» дейтін нақыл бар.

Қызды ағалап жалынған

Ылғи, – дейді, – «батырлар»!

Білемісің, жігіттер,

Адасып айтқан сөзіңді?

Адыраңдап келдіңдер,

Аңғармай-ақ өзімді.

«Ағатай» деп айтпасаң,

Ояр едім көзіңді.

Не десем де бағындың,

Бағынып, маған жағындың.

«Апатай» деп айта алмай,

«Ағатай» деп жалындың.

Байқадыңдар затымды,

Білмедіңдер атымды.

Хандарыңа айтыңдар

Көрдік деп бір ақынды,

Ақын емес, батырды…

Оған қалай теңейді,

Сонау тазша қатынды?!

Əуре болмай қайтыңдар,

Мініңдер де атыңды!

– «Мінген аты жараған,

Қаса арғымақ шын жүйрік,

Сағағынан үзіліп,

Басы көкке қараған.

Бізді көріп ырғытты,

Құс дер еді оны адам.

Шапқан сайын үдеді,

Күдірден күдір асқанда,

Біздің мінген тұғырлар

Болдырып жолда жүрмеді.

Ілесіп көрдік қарасын,

Кім екенін біле алмай,

Болжай алмай шамасын.

Əрлі-берлі шапқан соң,

Көрсетпей кетті қарасын.

Жүйрікке не амал қыласың?

Əдейі өткен кісі екен,

Атының біліп шамасын.

Осыған ханым нанасың!»

Деді осылай бес жігіт,

Ханның келіп алдына.

Нанды Мəмбет, жігіттің

Сөзіне құлақ салды да.

«Нөкерлерім, сырласым,

Таң қаламын, ғажап жан

Ол не қылған өктем» деп,

«Алдиярым айтпай алдымнан,

Жолымнан өтіп кеткен» деп.

«Хан əмірі өктем» деп,

«Талай сондай қашқынға

Əмірім менің жеткен» деп,

Ашуланды Мəмбет хан

Ақбоз атты жолшыға

Кіжінді «адам неткен?!» деп.

Бұйрық берді хан сонда:

«Көк аттыны бағыңдар,

Көк ат мінген адамды,

Жібермей ұстап алыңдар.

Көк аттыдан қорланып,

Қапа болған шағым бар.

Қайрылмай кеткен адамға

Өткізетін зəрім бар.

Бүгін қашып кеткенмен,

Ертең алар арьш бар!..»

Мəмбет жарлық салады,

Жасауылдар жарлығын

Дереу қабыл алады.

Жолаушы мен жортушы

Жүрер жолдың торабын

Жасауылдар бағады.

Көк аттылар кездессе,

Ханға айдап барады.

Тергеп жауап алады.

Жауап берген көктіге

Ылғи дүре соғады.

Бейнет шегіп талайы

Жылап кетіп барады.

Жасауылдар жалаңдап,

Қарауыл тағы қарады.

Көк ат мініп жүруден

Енді халық қалады.

Осы хабар халыққа

Құйынша тез тарады.

Осыны естіп ер Нарқыз

Ойға салып қарады:

«Мəмбет ханды көрсем» деп,

«Ерлігімді көрсетіп,

Қорықпай жауап берсем» деп.

«Сырымды алар сол төре,

Көрінбей қашып жүрсем» деп.

«Қабырғама ақыл салайын,

Ойлайын ойдың талайын,

Ел жиналған ас болса,

Ақбоз ат мінген қалыппен,

Саспай ханға барайын.

Көкірегі қара хан,

Алдынан ел тараған.

Көп ішінде бармасам,

Хан жолдасы – көп адам,

Жалғыз барсам қапыда

Ұстап алар аламан.

Жиында барсам, егер де

Айтармын көпке сөзімді.

Жиылған жиын көп халық

Қорлыққа бермес өзімді.

Көп ішінде сөйлеймін

Айтайын деген сөзімді.

Сонда халық көзімен

Көрсін менің күшімді,

Білсін менің ісімді!

Жалғыздық түсіп қазір мен

Қайырсыз ханнан ығысып,

Көріп жүрмін қысымды.

ұлы жиын той, аста

Күреске түссем белсеніп,

Жиылған көрер сұсымды».

Осыны Нарқыз ойлайды.

Көңілінде жігер, қайраты

Асқан сайын Нарқыз да

Бұл талабын қоймайды.

Жақын күнде жиын, ас

Тап бұл жылы болмайды.

Малы семіз, халық шат,

Аман шығып сол қыстан,

Келесі жаз болғанда

Көп дəулетке көңіл мас.

Күзінде өлген Жарлығас,

Осы байдың асына

Сауын айтып халыққа

Бермек болды сыйын-ас.

Ас бермек елге санат-ты,

Əркімдер атын жаратты.

Астың күні жеткенде,

Бəйбішелер байсалды

Бай асына саба артты.

Алшын, Жаппас, көп Шекті

Он екі ата Байұлы

Жолдың шаңын боратты.

Ел билеген би, болыс

Ас беретін мырзаға

Ата жолы осы деп

Шəйіге жамбы орапты.

Орнаған дəулет шағымда

Қызметімді көрсін деп,

Жағалбайлы, Жетіру

Ат шаптырған еліне.

Келсін деп оған тағы да

Тама менен Табынға,

Рамазан, Төлеуге,

Кердері мен Керейтке,

Ат жетер жердің шегіне,

Он алты болыс еліне

Аян болған ас екен.

Көлдей қымыз шалқыған,

Ішкен адам мас екен.

Жүйріктерді санаса,

Бес жүз сексен ат екен.

Балуан келді одан көп,

Асқа тіккен бəйгесін

Сонда жығып алам деп.

Ат пен түйе бəйгеге

Күшімді бір салам деп…

Келді балуан əр жерден,

Айтса мақтау сиярлық

Сандақтары əр елден.

Осы ас көпке даң болды,

Асқа сойған көп малдан

Аққан өзен қан болды.

Бұрын-соңды көрмеген

Талай адам көрісті,

Есен, сəлем берісті.

Ас қызығы ұласты,

Арада неше күн асты.

Ат жаратып келгендер

«Ат шаптыр» деп шуласты.

Ат айдайтын көмбені

Бəлен жерден шапсын деп

Ас басқарған мырзаның

Айтқан сөзін жөн көрді…

Салтанатты жүргені,

Астына ақбоз мінгені;

Неше тұрлі асыл зат

Мақпал, жібек кигені;

Ер мүсінді, сүйкімді,

Жүргені жұрт түйдегі;

Құрбысынан мінезі өр,

Үсті-басы сары ала,

Балағында алтын зер.

Дөңгелек жүз, көрікті,

Шашын түйіп төбеге

Баса киген бөрікті;

Түрме белбеу белінде,

Кім екенін білдірмей

Нарқыз асқа келіпті.

Ас үйлерін тіккен жер

Ұлы Жемнің саласы,

Қалың жыңғыл ағашы.

Айғараның ақшаты,

Саралжынның сағасы.

Асқа келген көп адам,

Жөңкіле қырға шығады.

Өтетілеу бір жарлы

Түйе мініп астына,

Қорағашқа ту байлап,

Туды ұстап тұрады.

Кептен шығып бес кісі

Ат айдады бəйгеге.

Жемнің бойы шаң болып,

Түсіп жатыр əуреге.

Биік дөңнің басында

Ел жиылып болған соң,

Бəтуаға келісті:

«Ат айдаушы жігіттер!

Ұрлап шабу болмасын!

Буаз төбе шенінен

Балаларды бағыңдар.

Балаларды асырып,

Бері өздерің қалыңдар.

Аттар қайтқан кезінде

Сендер дереу шабыңдар.

Бұғып келіп қоспасын

Соған көзді салыңдар!»

Сілтеу берген жерінен

Тізе қосып көп бала,

Жүйріктермен жөнелді.

Ат шапқан жер шамасы

Екі көштей жер еді.

Жүйрік сіңір созады,

Тұяқтан жер тозады.

Айқай, ұран шыққанда

Кей жүйріктер озады.

Жемнің бойы айқай-шу,

Шүбатылды тозаңы.

Сол бəйгені көргенде,

Жүрек тулап кеудеңде

Делебеңіз қозады!..

Ат бəйгесін көрді көз,

Күрес бастар келді кез.

Жарқын-жарқын естілді

– Балуан шықсын! –  деген сөз.

Жұрт отырды айналып,

Орталарын кең салып.

Балуандарын əркімдер

Күресуге келді алып.

Қызығын көзбен көруге,

Анталап тұр ел-халық.

Талай топта күрескен

Шықты сонда балуан қыз.

Сипатына көзің сал,

Енді қапы қалмаңыз:

Көзі гауһар көз талған,

Бойы шынар ырғалған.

Мүсініне қарасаң

Шығар едің құмардан!

Қымқап шапан киінген,

Мақпал шалбар зер салған.

Түрме белбеу белінде.

Алып-ұшып жүрегі,

Топта қызып сүйегі,

«Келіңдер, – деп, – балуандар!»

Нарқыз қарап күледі.

Бұрын-соңды болған жоқ

Бұл Нарқыздың теңдесі.

Балуандардың көргенде,

Түсер еді еңсесі.

Балуан Нарқыз шыққан соң

Балуандар тұр кідіріп,

Күрескенше Нарқыз тұр

Даярланып, түйіліп.

Кейде бір сөз айтады

Жұрт алдында иіліп:

– Атым əйел болса да,

Нарқыз болып туғанмын.

Мақтануға сыйғанмын.

Талай-талай балуанды

Жерге бұлғап ұрғанмын.

Қарсыма ешкім келмеген,

Мерекелі жиында

Жанға бəйге бермегем.

Топта шығар айбатым,

Халыққа аян қайратым.

Бұл жиында бар ма екен,

Менің қатар тайласым?

Қатар балуан бар болсаң,

Шықшы, бері, қайдасың?!

Мəмбет хан да ақырды,

Балуандарын шақырды.

Топта озат бəйге алған

Шақырып алды қасына

«Алып балуан» батырды.

Намысты алып берсін деп,

Шақырып алған төменнен,

Алып балуан ер еді

Шашылған даңқы ежелден.

Ат, түйені шығарған

Түскен құдық тереңнен.

Атын естіп Нарқыздың,

Күрессем деп сол қызбен,

Асық болып кезенген.

Келбеті мен ерлігі

Бұл балуанның кем емес!

Тұла бойы тұп-тұтас

Келбеті ірі жан екен,

Бұған да ешкім тең емес.

Халық тұрды анталап:

Шекпен киіп етіне,

Шалбары бар кең балақ,

Нарқызбенен күреске

Келді көзі қанталап.

Қарсы келіп екеуі

Шап берісіп күресті,

Ала алмады, тіресті.

Бір-біріне алдырмай,

Аяқтарын шалдырмай,

Айламенен сіресті.

Бұ да мықты жан екен,

Алдырмады, алысты

Жібермеуге намысты,

Жығылмасқа қарысты.

Сонда Нарқыз ағасы

Аңғарады Нарқыздың

Жыртылғанын жағасы.

Дем болсын деп Нарқызға

Сонда айтқанын қарашы:

– Балуан Нарқыз сен, деді.

Кенже ағаңмын мен, – деді.

Сені Тəңір алды ма,

Адыра күшің қалды ма,

Əлі жүрген нең? – деді.

Тілегіңді тілеп тұр

Бұқара халық, ел, – деді.