Читать книгу Сайланма әсәрләр: 4 томда. 2 том - Ахат Гаффар - Страница 3

I

Үгез көтүе көтмәгәндә урман читеннән ябырылып килеп чыкты да күпергә бәреп керде, һәммәсе дә аклы-каралы, бер зурлыкта, ярсу гайрәт белән тулы. Башларын игәннәр, кыска мөгезләре сөңгедәй тырпайган, күз алмалары ут чәчә кебек. Борын тишекләре киерелгән, авызлары селәгәйле, тояклары дөпелди, койрыклары белән тәннәрен камчылыйлар. Караларының тимерче сандалыдай нык маңгайларында – ак, акларының киң күкрәкләрендә кара таплар бар, калкан куйганнар диярсең. Аяклары кыска һәм кәкре, тиреләре астында тыгыз мускуллары уйнаклый. Безнең кара «Волга»быз аларның аяк астында калыр да асфальт җәйгеч каток таптап узган коңгыздай яньчелер шикелле. Егерме-утыз адым алдарак ялтырап яткан авыл юлына төшеп туктадык. Мин кайсыдыр ил музеендагы (Берлинда бугай) Аллалар белән Алыплар сугышы сурәтләнгән ярык мәрмәр барельефны яңадан күргәндәй булдым. Ул барельефтагы сурәтләр, шушы көчле үгезләргә әверелеп, безгә каршы киләләрдер сыман.

– Сугымга куалар. Миллион бәлеш чыга болардан, – диде шофёр Исмәгыйль.

– Бәлеш? – дидем мин, бер үк күренеш хакындагы уйларыбызның бөтенләй охшамавына исем китеп.

– Сугымга, тагын кая булсын инде. Сентябрь ич, квартал ахыры… Тере үгезләр булып керәләр, колбасага әйләнеп чыгалар. Се ля ви!1 КамАЗда гына түгел, ит комбинатында да конвейер. Фән, техника заманы!.. Хәзер боларны да әүвәлгечә кувалда белән бәреп түгел, ә ток суктырып кына егалар.

– Ток белән?

– Соң! Хәзер итчеләр врачлар белән бер – ак халат, резин перчатка киеп эшлиләр. Тыныч, чиста. Ни үкереш, ни кан юк.

Үгез көтүе, ташып чыккан елга сыман, урманны ярып узган юл буенча акты да акты. Тояклары астында җир дөбердәде, юл буендагы агачларны аларның гайрәтле ташкыны уяткан җил калтыратты, яфраклар коелды, соңгы чикләвекләр дә кәшәнкәләреннән аерылып төшкәндер.

– Карале, Исмәгыйль…

– Әү, Иман абзый!

– Бу юл кая бара? – дидем мин, ялтырап яткан авыл юлына ишарәләп.

– Урманга ич.

– Син ераккарак кара.

– Берәр авылгадыр… Анда язылган. – Исмәгыйль аермага әйләнеп карады, авыл исемен әйтте.

Авылның исеме миңа бик таныш иде. Сискәнеп киттем. Ә Исмәгыйль, кызыксынып, үгезләрне күзәтә бирде.

Авыл исеме үткән гомерем ераклыгыннан үзенә дәшеп тора башлады. Ул, күңелемдә кире кайтмас бәхет, кабатланмас беренче сөю, онытылган хыяллар булып, җәйге рәшәләр, яңа яуган кар төсле балкып китте. Сулышым кысылды, әйләнә-тирәмне киеренке бер нәрсә уратып алды сыман. Шом басты, әмма ул торган саен якты шатлык тойгылары белән алышына барды. Аннары күңелемне тагын сагыш сарды, онытылган истәлекләр уянды һәм алар мине баштанаяк күмеп ташлады.

Мин ул авылда кырык биш ел элек булган идем. Гүя шул кырык биш елдан соң үземнең үткәнемә әйләнеп кайтканмын. Кырык биш елдан соң бит! Язмышмы, нәрсә бу? Кызык. Кабергә төшеп ятасы урында, бишеккә менеп чайкалган шикелле.

Кырык биш ел. Бу – гасырның егерме тугызынчы елы белән бүгенге көн арасы гына. Мин бирегә җәй башында килеп, көз ахырында, җиргә беренче кар яткан көнне китеп барган идем. Ул чак яшьлегемнең язы иде. Хәзер гомеремнең көзе инде. Гомерем шушында – Каманың уң ягында – бер турбиналы су электр станциясе төзү белән башланды, сул ягында атом электр станциясе төзү белән… юк, бетәр дияргә телем әйләнми.

Үткәнем белән бүгенге көнем уртасында Кама елгасы җәйрәп ага. Аның суы да бәләкәй бер чишмәдән башлана. Ә кем аны Иделгә кушылгач юкка чыга дип әйтә алыр? Минем бер динамолы станциям дә илебез энергетикасының беренче чишмәсе иде. Бусын – атом ягып эшләячәген дә – гомеремнең ахыргы эше димим. Ул минем дәвамым гына. Кырык биш елдан соң гынамы, җиде мең елдан соң әйләнеп кайтсам да, бу җир гомеремнең ахыргы ноктасы түгел, ә дәвамы булыр. Иделгә кушылган урында Кама җир йөзеннән юкка чыкмый, ул ага да ага әле. Ак каен төбендәге чишмәдән башланып, ул Иделгә кушыла, Иделдән диңгезгә коя, ә диңгездән океанга барып җитә, океаннан тагын беренче чишмәсенә әйләнеп кайта.

Менә мин дә үз гомерем чишмәсе башланган борынгы һәм мәңгелек җиргә әйләнеп кайттым. Бер турбиналы станциямне салып бетергәч, мине заманында иң куәтлеләрдән саналган беренче Казан җылылык станциясен төзешергә җибәрделәр, аннан Днепрогэска киттем, аннары, Бөек Ватан сугышы дәрьясын кичкәч, Братск белән Усть-Илимга барып җиттем, хәзер республикадагы беренче атом станциясен салу мәшәкате белән йөрим. Кая әле, яшьлегем чишмәсен кайтып карыйм, шуның зәңгәр йөзендә үземнең чагылышымны күрим әле. Кем икән мин – Иман Имамович Зәйнушин?..

– Минем монда булганым бар инде. Былтыр, Кыям Сөләйманович белән. Атасы үлгәч… – диде Исмәгыйль. Ул, дулкын-дулкын кара чәчле мәһабәт башын тәрәзәдән чыгарып, артка каерылып карады һәм, ачкычны борып, стартёрга басты. – Кузгалыйк.

Үгезләр узып киткән иде инде. Һавада аларның җылы исләре генә калды.

– Исмәгыйль, шул авылга сугылып чыгыйк әле.

– Ни калган анда? – диде ул, тизлек күчергечен алга этәреп. Тормоз педаленнән аягын күтәрә төшсә, хәзер без, янтаеп, асфальт юлга менәргә һәм юлыбызны дәвам итәргә тиеш идек. – Тагын йөз туксан чакрым кайтасы бар әле.

– Ул авылда минем яшьлегем калды, Исмәгыйль.

– Син анда тумаган ич, Иман абзый.

– Кешенең туган җире, Исмәгыйль, беренче тавышы чыккан, беренче эзе калган җир генә түгел. Аның хакында беренче яхшы сүз чыккан җир, кемдер аны беренче сөйгән җир – менә кайда ул кешенең туган җире.

– Ә, андый мәгънәдәмени! – Исмәгыйль, артка карап, юлда өзлексез агылган машиналарның кимүен көтә башлады, минем сүзне чынга аласы килми иде, ахрысы. Чыннан да, миндәй эшем кешесе, олы юлдан читкә каерылып, ниндидер авылга борыла аламы соң?!

– Әйдә, әйдә, Исмәгыйль, кузгал, сузма.

– Хәзер, анау машина узсын да…

– Юк, шәһәргә түгел, авылга.

– Син чынлапмыни, Иман абзый? – Мин дәшмәгәч, ул ризасыз төстә: – Арырак ул авылга яңа юл бар, – диде. – Асфальт. Юл – шофёрның эш урыны, беләм, – диде ул, тизлек күчергече тоткасын алга этәреп.

– Әйдә шушысыннан.

Кузгалып киттек. Авыл юлы урманны кисеп сузылган зур көчәнешле электр чыбыклары белән янәшә үтә икән. Машина көпчәкләре астында имән чикләвекләре шартлап ярыла, артта сары яфраклар өермәсе тузгып кала.

– Күптән булганым юк, – дидем, сигарет кабызып, учым белән тәмәке төтенен куып тараттым: төтен уйларга комачаулый кебек. – Ул авыл күченеп бетте микән инде? Авыл су басу зонасына керә иде.

Исмәгыйль машинаны туктатты.

– Әйе бит әле! Ул авыл юк ич инде! Зиратлары да яңа инде. Авыллары күченгәнче, зиратларын күчергәннәр. Кыям Сөләймановичның атасын – Сөләйман аганы – яңа зиратка җирләдек.

– Вакытны сузма, – дидем мин. – Әйдә, зиратка да тукталып китик әле.

– Зиратка? – диде ул, кинәт миңа текәлеп.

Тирән итеп төтенне эчкә алдым да, кулым белән алга изәп:

– Зиратка, – дидем.

– Кайсысына? – Исмәгыйль тагын күчергеч тоткасына ябышты, аны алга этәрде, тик тигез генә кузгалып китә алмады, машина үкереп куйды.

– Миңа яңасына иртә әле, Исмәгыйль. Анысына мине илтерсез, ә искесенә мин үзем барыйм әле!

– Анда берәр туганың күмелгән идеме әллә?

– Әйттем ич инде: яшьлегем. Минем бу авылда яшьлегем калды, Исмәгыйль. Мин монда беренче уч бодаемны чәчтем, ул бодайны үзем салган тегермәндә тарттым, тик аның күмәчен беренче сөйгәнемә ашата алмадым.

«Ул…үлде» дияргә телем әйләнмәде. Карашымны ак каеннар аклыгына төбәп, сүзсез калдым. Берни уйламадым шикелле. Кинәт, аңлатып булмас дәрәҗәдә, ак каеннар арасыннан яшел яулыгын селкә-селкә, каршыма Кәүсәриянең йөгереп чыгуын күрәсем килеп китте. Бөтен хыялымны бер ноктага, бер тойгыга, бер теләккә юнәлдерә алсам, мин чигүле ак алъяпкычлы, чулпы таккан толымлы, дүртпочмаклап яшел яулык япкан, иңенә чиләк-көянтә аскан Кәүсәрияне хәтеремдә терелтә алыр идем микән? Көпә-көндез күргән шикелле ачык итеп. Ниндидер ерак, тоеп, ишетеп, кагылып булмый торган, мәңгелеккә югалган итеп түгел, моннан бөегрәк, мәгънәлерәк, серлерәк, сәеррәк, сөйләсәң, кеше ышанмаслык итеп. Сүзләр белән генә аңлатып булмастай шундый тамаша күрергә, тоярга теләвем артык көчле иде бугай.

Йөрәк һәм күңел… әкияткә сусаган. Каршыга йөгергән ак каеннар аклыгы эченнән, сары урманның йомшак туфрагыннан калкып, Кәүсәриянең яшел яулык болгый-болгый килеп чыгуын бөтен җаным-тәнем белән телим. Бу теләгем чынга ашмастай хыял, саташу ук түгел әле. Әнә ич, урман аша чыккач, ямь-яшел уҗым басуына килеп кердек. Артта – ниндидер бөҗәкләре, үләннәре, җимешләре белән йокыга талган сары урман, ә алда ямь-яшел сулышы белән көзге уҗым басуы җәйрәп ята. Басуга чәчелгән орлыклар яңадан туып киләләр, кара җиргә күмелгән орлыклар, яшел уҗым булып, караңгылыктан кояш җылысына үрләгән.

Авылны күчергәннәр, тик аның искесе дә минем өчен якын әле. Мин төзегән станция дә җимерелгән яисә сүтеп утынга ягылгандыр инде, әмма ул кешеләрнең чынга ашкан өмет һәм хыялларында, баш очымдагы югары көчәнешле көмеш чыбыклар буенча өзлексез аккан электроннарда яшидер әле. Менә ич мин дә кире кайтып киләм, кырык биш яшькә олыгаеп. Авыр, саллы башакта кырык биш орлыкка әйләнәчәк бодай бөртеге шикелле.

Кәүсәриянең кәфендә биләүдәге бала төсле ятканы күз алдыма килде. Кара чәче толымлап үрелгән, шуңа күрә ап-ак маңгае өчпочмаклы хатка охшап калган. Ул маңгайга аның әйтеп бетермәгән соңгы сүзләрен ишетергә теләгән сыман текәлеп торам. Тик ул сүзләрне күрергә, ишетергә аның йөзендәге ниндидер тыныч мәгънә комачаулый, ул шуның белән үз үлеменә ышанмаска куша иде кебек. Кәүсәриянең йөзен мәңгегә кәфен белән каплап куялар. Әмма соңгы мәлдә кыйгач кара кашлары, канатларын киң җәеп җибәргән карлыгач шикелле, төпсез ераклыктан миңа якыная башлый һәм менә кырык биш ел буена килеп җитә алмый оча да оча, оча да оча…

II

Ә мин менә кара «Волга»дан чыктым да яр кырыена килеп бастым. Көзге табигать чуарлыгына минем чал чәчем дә үз төсен кертәдер. Җылы һавада пәрәвез җепләре оча. Ул җепләр минем чәчләремдер сыман. Мин соры костюмнан, яланаяк, ә кара күн туфлием белән көрән оегым шушы көннәрдә генә киселгән нарат төбендә. Өстемдә оегым төсендәрәк күлмәк, җиңнәрем сызганулы. Пиджагымны, элгеченнән эләктереп, иңбашыма салганмын.

Гүя яр читендә түгел, ә гомеремнең иң биек ноктасында басып торам. Каршымда, инешнең аръягында, әле дә яшел киң тугай җәелеп ята. Күпмедер вакыттан соң бу елганың йөгерек агышын, көмеш төсмерен хәтерләүчеләр җир йөзендә берәү дә калмас, ә бәлки, һәр карыш җир кабер кебек кирәкле, кадерле заманнар җиткәч, суны элеккеге хәленә кайтарырлар, һәм инеш кешеләргә яңадан әүвәлге яшь, сылу тәнен күрсәтер? Көмешсу тәнен, яшь йөрәктәй тыелгысыз сулкылдаган чишмәләрен, ак төнбоекларын, яшь кызлар теше сыман вак һәм ак ташлы кичүләрен, серле пышылдаучы төнге талларын…

Түбәндәге күренешне күзәткәндә, моны күз алдына китерүе гаять кыен иде инде. Елга да, авыл да хәзер юк. Әйтерсең лә йортларны, нигезләреннән кубарып, шайтан туе килеп очыртып алып киткән. Бөтен җирне, снаряд чокырлары шикелле, элек йортлар утырган урыннар шадралап тора. Фәкать яртылаш сүтелгән тегермән һәм мәчет кенә тырпаешып калганнар. Мәчет артында – зират. Аның коймасы яссы ташлардан өелгән, урыны-урыны белән җимерек. Үләне кибеп беткән инде. Анда дистәләгән карт каен һәм ялгыз бер нарат үсеп утыра. Снаряд чокырларына охшап калган ачык каберләр…

Заманында мин дә нәрсәне сүтәсен, кайда ни корасын сорап тормадым. Кайда ул теге Ширәмәт морзалардан калган күләгәле юкә һәм нарат аллеялары, түгәрәк, көмеш сулы бакча күле? Бакча уртасында кызлар төшереп калдырган яшел каймалы кулъяулык шикелле агарып торган камышлы бәләкәй күл? Мин үземне ул чагында үз көчебез белән ясаганыбыз матуррак булыр дип аклый идем. Кайда ул кешеләргә мин ышандырган матурлык, гүзәллек, рәхәтлек? Миннән ни кала монда? Станцияме? Ул юк инде. Тегермәнме? Аны сүтәләр. Безнең кара буралы буабызмы? Ул күптән агып киткән. Бары тик ак кыялы тау гына үз урынында. Әйе, заманында мин дә җиңүче идем. Ләкин җиңүчеләрне дә җиңүчеләр була икән! Менә мин дә үләрмен, мине дә җирләрләр, ә мин күмелгән зират та ниндидер бер гидро яки атом станциясе проектында зона эчендә калса? Мине дә шулай казып алып күчерерләр микәнни?

Ә без бирегә җиңүчеләр булып читтән килмәгән идек. Безне шушы ташлар, су, туфрак, кояш кеше итте. Без җиңүчеләр генә түгел, без – яшәүчеләр.

Шулай уйланып басып торам. Кояш ниндидер бер дымсу пәрдә артында кебек. Ул нәкъ мәчет манарасы очындагы ай турысында. Манара алсу нур эчендә калган. Ул ракета сыман гайрәтле төстә, менә-менә кузгалып китеп, күккә ашар кебек.

Бер генә агач әсәре дә юк, барысын да кисеп, югарыга ташыганнар. Кемдер, шуннан файдаланып, ярдагы менә бу наратны да кисеп алып киткән. Елга аръягындагы тигез иңкүлектә, әбиләрнең тешсез авызы шикелле, кызыл эчле курган зәңгәр күккә карап ята. Чиксез галәмгә тавышсыз гына нидер кычкырамыни! Бульдозер белән бер ягыннан икенче ягына казып кереп, археологлар аңа күмелгән хәзинәләрне алганнар. Инешнең яшел ярлары, соры комлыклары кара тамгалар белән чуарланган: таллыкларны, әрәмәлекләрне чистартып якканнар. Нәкъ без тараткан инструкция таләп иткәнчә! Чөнки бу елга, бу үзәннәр һәм бу кырлар су астында калачак. Азат Чулманга без тагын бер урында станция салдык. Аның суы күтәрелеп, дулкыннары быел ук инде мин басып торган яр ташларына кагар. Агачларны шул электр станциясенә барып тыгылмасын өчен кисәләр, һәр корылманы су җитмәс урынга күчерәләр. Хәзер бу кырлар, бу үзәннәрне су астында калдыру кеше куәтенең үсеше рәвешендә кабул ителсә, берәр заманны бу инеш төбен, аның суындагы ташбашларның, төрле балыкларның уйнауларын, күлләрдәге бакаларның бакылдауларын, зифа таллар арасындагы сандугачларның сайрауларын яңадан күрә һәм ишетә алу кешелек акылының тантанасы рәвешендә хупланыр.

Әнә ич, әле күптәнме соң без бу төбәктә бер турбиналы электр станциясе, ике ташлы тегермән, агач буралы буа корган, салам түбәле авыл урамнарына гомер күрелмәгән баганалар утырткан, аларга ике бакыр чыбык сузган һәм кан шикелле кайнар, терекөмеш шикелле йөгерек ток җибәргән идек. Алар кешеләр Идел белән Каманы буарга өйрәнгәнче хезмәт иткән.

Каяндыр ара-тирә дөбердәүгә тартым тавыш килә. Туфлиемне киеп, шул тавышка таба атлап киттем. Ул тарафтагы җирнең һәр калкулыгы, һәр чокыры хәтеремдә яңара. Күп нәрсә юкка чыккан, күп нәрсә барлыкка килгән. Менә станция урыны. Мине чирәм каплаган элеккеге юл әйдәп барды бугай. Җирдә черек такта, рубероид кисәкләре, шифер ватыклары, тимер-томыр калдыклары чәчелеп ята. Яшь, гайрәтле вакыт һәрнәрсәгә карата рәхимсез шул. Хәер, вакыт кынамы? Станцияне кешеләр сүткән ләбаса.

Мин килеп җиткәндә, берәү казанлыктагы станциянең соңгы субаен кисеп ята иде. Бәлки, ул Кәүсәрия белән минем төнге пышылдашуларыбызга шаһит булган субайдыр әле?

Субайны кисүче кеше мине күрми әле. Ә мин сиздерергә ашыкмыйм. Үткәннәр турында уйлану татлы иде. Үткәннәр турында гынамы? Киләчәк тә уйландыра. Әнә яңа урынга яхшы зират әзерләп куйганнар. Ул зиратны карап үткәндә, мин Киләчәк атлы чая егетнең Үткән дигән картка шактый игелекле, мәрхәмәтле каравына сөендем. Зират тирәли таш койма тотканнар: урта бер җирендә тимер капка, аның түбәсендәге кыска яшел манара сымак биеклеккә җиздән кисеп ярым ай, ә капка төбенә алюминнан ясалган ана сурәте бастырып куйганнар – Казандагы Татар зиратындагыга охшатыбрак, һәммәсе дә мөселманча. Зур ихтирам, нечкә зәвык, пөхтә осталык, яхшы исәп белән. Эчтә, нивелир белән тигезләгәндәй, туп-туры тезелеп киткән каберләр. Игезәк каберләр. Койма буйлый өч рәт тезелешеп торалар, һәркайсының өстендә исемнәре язылган бертөрле таш. Бер якта исемсез каберләр тезелешеп тора.

Ә чүмечле трактор һаман эшли, яңа каберләр казый; иске зиратны бөтенләе белән күчереп бетермәгәннәр икән әле.

Һәр халыкның үз үткәненә һәм киләчәгенә карашы зиратында ачык күренә шул.

Кешеләребезнең үз киләчәкләренә ныклы ышанычы, какшамас мөнәсәбәте нинди икәне яңа зиратта сүзсез чагыла.

Станциянең соңгы субаен электр пычкысы белән кисеп яткан кеше Каһир иде, шундук таныдым. Ярдан аягы астына төшкән күләгәмне шәйләп, ул күтәрелеп карады һәм таныды. Безнең бер-беребезне танымаска хакыбыз юк кебек иде.

Авыл халкы бирегә «Таш чишмә» суын алырга килә иде. Шуның сукмагыннан (сукмагын калын чирәм каплаган, ә чишмә үзе юк икән инде), вак-вак атлап, түбән төшәм. Аяк астында кар шыгырдаганын ишетәм күк. Юк, кар түгел, ә чын күннән тегелгән туфлием шулай шыгырдый икән. Беләгемә эш эшләп сөялләнгән учы белән Кәүсәрия таянган сыман. Юк, ул таянмаган шул, кулымда чикләвек куагы таягы, килешли юлдан алган идем. Менә бу урында Кәүсәрия белән башларыбызны ия идек тә, очрашуыбыз шаһиты булган станция безне үзенең җылы канатлары ышыгына ала иде.

Кәүсәрия…

Каһир белән озак карашып торганнан соң, кул кысышып исәнләштек. Тик, байтак гомер узса да, кайчандыр арабызда булган салкынлык эремәгән икән. Хәер, хәзер инде без дус та, дошман да түгел.

Каһир пычкысын яртылаш киселгән субайдан аерды да сүндереп куйды.

Станция астындагы мин белгән ап-ак ташларны ком, ләм баскан, ул кипшеп яргаланган, урыны-урыны белән анда чирәм, кырлык үләне, кычыткан үсә. Агач череге тузаны, пычрак кәгазь, йомычка, эре эшләпәле тутык кадаклар, тәмәке төпчекләре, йонлы май касмаклары белән капланган кызгылт җирдә аркылы-торкылы егермеләп субай аунап ята. Чокырда инде соңгысы гына тырпаеп калган. Хәрабәнең урта бер җиренә турбина шарламасының юан корыч юллыгы авып төшкән. Чиреген ләм күмгән, ул, карт нарат кайрысыдай, тутык катламнары белән капланган. Галәмәт юан калибрлы, капонирдан көпшәсе генә күренеп торган гаубицаны хәтерләтә. Кая төбәлгән? Кая атарга тора? Хәзер менә Каһир соңгы субайны кисәр дә, ул шушы юллыкка авып төшәр һәм ерактан ишетелгән снаряд гөрселдәвенә охшаш тавыш чыгарыр.

Каһир папирос кабызды. Беренче булып сүз башлавы һәр- чак авыр. Ә безнең сөйләшәсе сүзебез күп бугай, шуңар сөйләшмибез дәдер әле. «Безнең» дим. Хәер, аныкын белмим, ә минеке байтак. Безгә сөйләшмичә, аңлашмыйча һич ярамый. Дөнья белән тулысынча алыш-бирешне бетерәсем килә икән, моның иң соңгысы Каһир белән сөйләшеп аңлашу булырдыр сыман. Әйтерсең лә миңа шунсыз үләргә дә ярамый – кинәт кенә менә шушындый хис биләп алды.

Беркавым карашып торабыз. Сынашып. Картлык битлеге киеп бетергәч кенә, бер-беребез каршына килеп бастык!

Каһирга хәзер ничә яшь икән инде? Миннән өлкәнрәк иде. Авылча йөз, авылча кием, авылча кыяфәт. Үзенә генә хас сурәте, чалымнары бар, әлбәттә, әмма миңа ул нинди генә кыяфәтле булса да барыбер. Минем өчен ул – кеше. Шуннан ким дә, артык та түгел. Шулай да аңа цементтан катырып ясалган таш сынга караган кебек битараф калсам, үзем дә таш сын кебек салкын, җансыз заттан аерылмас идем. Юк, Каһир беркатлы түгел ул, аның мин аңлап җиткермәгән бик кызык яклары бар иде, хәзер дә үзгәрмәгәндер дип уйлыйм. Адәм баласы бөтен ягы белән дә аңлашылып тормый, алай кызык та булмас иде ул. Адәм баласының бурычы – яшәү, ә яшәүнең бурычы тора-бара аңлаешлы булуда.

Каһирны бүтәннәрдән аерып торган сыйфат яшәү максатының кырыс, артык туры, кайвакытны шәфкатьсез булуда иде. Хәзер ул нәкъ шул сыйфатын күрсәтәчәк. Ялгышмадым.

– Үзгәргәнсең! – диде ул. Гүя минем картаюыма шатланып яисә шуңа ирониясен белдереп, елмаеп әйтте.

– Ә син? – дип сорадым.

Ул, йөзенә бернинди дә кичерешен чыгармыйча:

– Әллә каян таныдың ич! – диде һәм, башын каз кебек янтайтып, чокыр читенә карап алды.

– Син дә таныдың.

– Сине дә танымасаң… – Ул тирән итеп папирос суыра. Яңаклары эчкә батып керә. Тыштан тыныч. Ә эчтән киеренке. Борын тишекләреннән бәреп чыккан төтен шуны белдерә. – Үлгәч тә танырлык булды-ы… – Ул, маңгаен җыерып, миңа карый: – Анысы… картлык сорап килми, ул яктан без тигез. Ә менә җаныбыз нинди, җаныбыз?..

– Җан дисең инде… Теге заманда нинди булсам, хәзер дә шундый мин. Бәхетем шундый, күрәсең. Төрле хуҗаларга күчкән саен ярарга тырышып койрык болгаучы эт шикелле булмадым. Шуңа шөкер кылам.

Ул учларына алмаш-тилмәш төкерде дә оста хәрәкәт белән пычкысын кабызды. Миңа, борылып, тагын нидер әйтте, тик пычкы тавышы ишеттермәде. Җайлы гына итеп, җитезлек һәм гайрәт белән ялгыз субайны кисеп бетерде. Читкә тайпылып калырга чак өлгердем. Югыйсә… Моны ул да күрде, агарынып китте.

– Кит дидем ич!

Имән субай, әйләнеп, корыч юллыкка авып төште. Һавага, чатнап, тутык кисәкләре чәчрәде. Юллык гөрселдәп куйды, бераз гүелдәгәч тынып калды. Өске авызыннан, дары төтене сыман, соры тузан күтәрелә башлады. Юллык-гаубица, станциянең үлеменә атап, соңгы залп бирде.

– Залп, – диде Каһир. – Прицел два и сеть! Самоходный орудие! Огонь! – Гүя дуамал саксызлыгы өчен акланырга, мине юатырга тели иде.

– Фронтовикмыни? – дидем мин.

– Безнең яшьтәгеләрдән кем фронтовик түгел? Күпләр өчен мондый тавыш хәзер «бух!» кына. Теләсәң дә онытып булмый инде. Әле дә төшләргә кереп йөдәтә.

– Кайсы фронтта сугыштың?

– Үлем күбрәк җирдә, – диде Каһир. – Сталинград яныннан башладым. Берлинга барып җиттем… Күрде инде башлар, күрде. Курскида да булдым.

Ул, яхшы әңгәмәдәшкә юлыккан кеше шикелле, шатланып, ашыкмый гына папирос кабызды, сүзсез генә миңа да сузган иде дә, баш тарттым. Әле генә ауган субайга утырыштык, безнең арада ниндидер магнит көче хасил булды сыман. Тын иде. Чокырның тузанлы, коры ярында чыпчыкларның гамьсез чыркылдашулары гына ишетелә.

– Шуннан тәмугка эләктем. «Тел» алырга киткән идек, шунда үзем каптым. Тик «тел» булмадым.

– «Тел чишмәдем» дисеңме?

– Без әсирлектә дә җан сакламадык. Фашистларга каршы көрәштек… Аннары, комиссия иләктән или башлагач, берәү мине сатлыкҗан дип чакты.

– Акланырлык дәлилең бар идеме соң?

– Алдыңда торуым дәлил түгелмени?.. Тикшерделәр дә соң инде!.. Тик син кызганма, парин! – диде ул.

– Ә бу дөнья тәмугында, фронтта очрашкан булсак? – дидем мин, аның күзенә текәлеп.

Ул, сул күзен кыса төшеп, бармагын шартлатып куйды.

– Синең белән разведкага йөргән булыр идек! Теге чактагы шикелле. Ә? – Ул үз сүзләренә уңай җавап бирәсемә ышанып елмаеп җибәрде.

Ләкин мин дәшмәдем. Аунап яткан субайларга ымлап:

– Утынгамы? – дип сорадым.

– Баз казырга ниятләдем әле. Кар базы. Болар суда чыныккан. Тимер шикелле – мәңгелек. Хәзер таш йортта торам. Шәһәр кешесе ише булып беттек… Ә баз кирәк, парин. Яшиселәр бар ич әле… Карале! – диде Каһир, кинәт җанланып. – Ник монда торабыз әле? Әйдәле безгә! Сөйләшеп утырырбыз.

– Безнең сүзләр беткән иде ич инде, Каһир. Кырык биш ел элек. Хәтерлисеңме?

– Иман, кордаш! – Каһир аягына басты. – Син минем шул бер хатамны гомерем буена аркама бөкре итеп өйдеңмени? Инде, кем әйтмешли, бер аягыбыз монда, икенчесе кабер бусагасында дигәндәй…

– Ә Кәүсәриянең үлеменә сәбәпче булуың синең өстә бөкре шикелле калмадымыни, Каһир?

– Ул гаебемне каным белән юдым бугай инде мин. Хәер, син хаклы… Мең тапкыр хаклы, Иман.

Бер-беребезне күз карашларыбыз белән бораулап эндәшми тордык.

– Ул гаебемне юарлык кан миндә әле хәзер дә бар.

– Бу җиргә синең каның кирәкми инде.

– Ул канны миңа син бирмәдең. Миндә дә, синдә дә бер үк җан. Ә без җаннарыбызны аямадык. Шушы җир шаһит.

Әйе, без бу яктан охшаш идек. Ә син күралмаган кешенең, ахыр килеп, дөрес яшәвенә һәм шуның белән үзеңә охшавына килешүе авыр икән.

Каһирның минем гафу итүемә мохтаҗ түгеллегенә төшендем. Аны тормыш үзе гафу иткән.

Йомшаграк итеп:

– Кайтмыйсыңмы соң әле? – дип сорадым.

– Трактор көтәм. Малайны.

– Малайны? Кем ул?

– Таһир.

– Юк, хатының кем? – дип сорыйм.

– Ниса.

– Ә Ширәмәтов кайда?

– Хәбәре юк, белмим.

Ә мин Ширәмәтовның исән икәнлеген беләм.

– Улларың, кызларың ничәү?

– Ике ул, бер кыз.

– Ширәмәтовның кызы кайда соң?

– Бездә. Бер кыз дигәнем шунысы инде… Ә синекеләр? – диде ул арабыздагы киеренкелеккә илтифат итмәгәндәй тып-тыныч кына.

– Ике кыз, бер улым бар.

– Сөйлә әле, Иман, кайларда йөрдең, ниләр эшләдең?

– Кайларда йөрдем, ниләр эшләдемме? – дип кабатладым аның соравын һәм, чокырның ачык ягында күренгән ак тауга карап: – Җирдә йөрдем, булдыра алганымны эшләдем, – дидем.

– Ник бер дә кайтып күренмәдең? – дип сорады ул. – Татарстанда ун ел яшисең югыйсә – мин беләм!

– Минем моннан киткәнем дә юк шикелле.

– Аңлыйм. Хәтер дигәнең хәтәр нәрсә шул ул. Бер ишелеп төшсә, күмә дә китә…

Кәүсәрия Таш чишмә суына йөргән, инде чирәм баскан, әмма хәзер дә беленеп торган сукмакка аяк басам. Каһир чокыр уртасында кала. Күз алдыма кинәт Кәүсәрия килә. Аның – чишмәдән менгән, ә минем аңа каршы төшкән чагым, имеш. Ул озын чуклы ак ефәк яулык, вак чәчәкле, зәңгәр каймалы ак алъяпкыч япкан; озын җиңле, балитәкле яшел сатин күлмәктән; йон оек һәм ялтырап торган резин галоштан. Галошының башы кичке чыкка чыланган, арткы ягына бөртек-бөртек туфрак ябышкан. Көянтәсенә кош канаты кебек салган кулын нишләтергә белми тора. Артка яшерсә, потлы чиләкләр эленгән көянтәсе төшеп китмәс өчен, җайсыз бөкрәергә кирәк. Яшермәс иде – кулы бигрәкләр дә матур шул. Ул кулына, озын бармакларына карап торуымны сизеп ояла. Ирененең матурлыгы өчен ник бер дә оялмый икән соң? Безнең бер дә үбешкәнебез юк әле. Мин аны гел кулыннан иркәлим. Аннары кулын бүген гадәттәгедән дә ераккарак яшерер сәбәбе бар икән ич: тырнакларын кына гөле чәчәген бәйләп кызарткан да чүпрәк белән ышкып ялтыраткан! Чишмәгә киләсемне белеп, шул тырнакларын күрсәтер өчен төшкәндер әле. Билләһи, шулай!

Менә шул төсендә каршыма килеп чыкса, хәзерге аңа таныш булмаган калын гөлдерек тавышым белән:

– Исәнме! – дип эндәшер идем.

Ул мине таныр иде. Мөгаен, күземнән таныр. Хәзер карашым нинди икән соң – боек-сагышлымы, әллә шатлыклымы? Кәүсәрия мине сагынган булыр һәм тәгаен:

– Озак йөрдең, – дияр.

– Бәлки, – диярмен мин. – Син түз. Без тиздән мәңгегә аерылмаслык итеп очрашырбыз. Чөнки үткән һәр көн мине сиңа якынайта.

Ә ул:

– Ашыкма әле, яшә, рәхәтләнеп яшә, Иман, – ди.

– Бөтен нәрсә йөрәкнең саулыгына, вакытның мәрхәмәтлелегенә бәйле. Кеше яшәү белән мәңгелек никахта тора алмый. Берзаманны аерылышулар килеп җитә…

– Нәрсә ул никах?

– Син белергә өлгерми калган нәрсә, Кәүсәрия.

– Ә син беләсеңмени?

– Әйе. Өйләнеп, тормыш кордым. Ике кызым, бер улым бар. Кәүсәрия, мин кешегә язганның һәммәсен татыдым. Сине дә мәңге онытмам. Менә тагын искә төштең.

– Никах нинди була ул, Иман, алтынмы, көмешме?

– Татлы була…

Кәүсәриянең көянтәләп иңенә күтәргән чиләкләрендә су түгел, бәлки, күз яшьләредер сыман.

Ул:

– Син бәхетлеме? – дип сорый кебек.

Минем аңа:

– Балалар еламаса, ирләр сүгенмәсә, хатын-кыз горур булса – бәхетле, – дип җавап бирәсем килә.

– Җирдә бәхетлеләр күпме?

– Торган саен күбәя бара.

– Бөтен кешеләргә дә бәхет җитәрме соң?

– Орлыгы күп – шунысы яхшы.

Мин бәхетсезләрдән түгел. Үземә әллә ни күп тимәсә дә, мин кешеләрне бәхетле итү өчен барган көрәшкә кушылып яшим. Шул ук вакытта мин бик күп көрәшчеләрнең өзелгән гомерләрен дәвам иттерүем белән дә бәхетле, чөнки алар өчен дә яшим. Шуңа күрә хәзерге уемда Кәүсәриягә:

– Мин синең өчен дә яшәдем, Кәүсәрия, – дисәм, үземне хаклы санар идем.

Ә Кәүсәрия:

– Ә мин синең өчен үлдем, – димәсме соң?

– Үлүе авырдыр, Кәүсәрия. Әмма яшәве дә җиңел түгел.

– Минем әни: «Бала табуы тегесеннән дә, бусыннан да авыррак», – дия торган иде.

– Сине саклый алмаганым өчен миңа җаның рәнҗемәдеме, Кәүсәрия?

– Ә сине ялгызыңны калдырып киткәнем өчен миңа рәнҗемәдеңме соң, Иман? Мин ашыктым…

Кәүсәриянең нәрсә әйткәннәрен генә ишетәм, ничек әйткәнен бөтенләй диярлек күрмим. Барыбер түгелмени соң? Әйтерсең лә хәзер ниндидер бер тылсымга юлыктым. Татлы тылсым. Мин аны төш дияр идем. Ә төш, дөм караңгыда ятсаң да, кояш җылыткан чәчәкле болында йокласаң да, төш инде ул. Шуңа күрә Кәүсәрия белән болай кайда һәм кайчан сөйләшүем барыбер. Чөнки кайда һәм кайчан гына булса да, ул бары тик шушылай гына була алыр иде. Һәм ул чагында бу төштән бигрәк, чын бер тылсымга охшар иде. Чиста, салават күперенең бөтен төсләре, кешенең бөтен хисләре, кичерешләре белән тулып торган тылсым, һәм кинәт мин, шушы тылсым үземне бөтенләе белән күмеп китүдән курыккан шикелле, ашыгып, без бергә булырга тиешле теге бәхетле, ә аннары коточкыч көнне искә төшереп:

– Мин гаепле түгел, Кәүсәрия! – дип кычкырдым кебек. Аңымда онытылып беткән кешеләрнең йөзләре, мең тугыз йөз утызынчы ел кышының буранлы бер төне, шул буранны, бөтен күк гөмбәзен алсу төскә манчыган янгын, шул янгын эчендә кинәт эреп юкка чыккандай, аянычлы һәлакәт күренешләре гаҗәеп ачык төстә калыкты. Кемнеңдер тыныч кына итеп сулыш алганын да, ул сулыш алуның мине бөтереп китәрдәй давыллы җил өермәсенә әйләнүен дә тойдым шикелле. Ләкин боларның һәммәсе дә хәтерем көзгесендә генә чагыла, Кәүсәрия белән сөйләшкәндәй булып, күңелемне генә күрәм.

Кәүсәрия ул чагында минем хәзерге хыялым кебек көчсез, әмма гаҗәеп саф, гүзәл иде.

– Мин ул сафлыгымны базарга алып бармадым ич, Иман, ә сиңа бүләк итәргә дип килгән идем…

– Әх, Кәүсәрия, Кәүсәрия! Тормыш базарында сафлыктан да арзан нәрсә булмаганын да күргәнем бар минем, Кәүсәрия!

– Син мине үз намусыңнан сафрак санадың. Ә мин исә синнән сафрак түгел идем ич, Иман!..

Ул минеке булырга үзен үзе күндергән, шуны җаны-тәне белән теләгән… Һәм без ул төнне станциянең салкын турбина залында, җан-тән кушылып, бөтенләйгә кавыша яздык. Тик миңа урыны бу түгелдер кебек тоелды. Кәүсәриянең сафлыгы тыеп калды бугай…

Кәүсәрия ерагая башлады. Хәтер офыгына батып барган кояшмыни!

– Мин синең яныңа мөлдерәмә сулы чиләкләрем кебек күңелем тулы сагыну хисләремне алып килермен… Тотын көянтәмә, көчкә басып торасың. Бер тапкыр төшкән гомер тавына кире менеп булмый шул – әнә таягың да тотмый инде.

– Таягым? – дидем мин, үз-үземә пышылдап. – Аягың дияргә кызганасыңмыни, Кәүсәрия?

Җавап ишетергә теләп, Кәүсәриямнең көянтәсенә үреләм. Тик кулым, беренче мәртәбә йөгән кидерелгән атны тынычландыргандай, әкрен генә йөрәгем турысын угалый башлый. Хәзер инде үткәннәремә үрелсәм дә, киләчәгемә таба сузылсам да, кулым күкрәгем турысыннан ары уза алмый…

III

Яңадан яр читенә килеп, нарат төбенә утырам. Кояшта кибеп йөзе саргайган, вак җыерчыклар белән капланган агач төбе. Якында гына тагын бер нарат, анысын кисәргә өлгермәгәннәр әле.

Киселгәне – үткән гомер, ә киселәчәге киләчәк түгелме?

Үр астында борынгы Чулман суы каплый башлаган елга түгел, ә вакыт үзе агадыр кебек.

Янымда, акыллы, йөнтәс эт сыман, күземә, ә күзем аша җаныма текәлеп, гомер юлдашым – хәтерем ята кебек. Мәңгелек дустым – тозлы хәтерем…

Су астында – чишмә, юл астында – сукмак, вакыт тавы астында хәтер баскычлары күмелеп ята. Су җирнеке, юл кешеләрнеке, вакыт – үткән, хәзерге һәм киләчәкнеке. Ә шулар барысы да хәтернеке.

Гомерем тавыннан яшьлегемнең яшел болынына кире төшеп, су астында күмелеп калган чишмә күзенә карап утырам, бармакларым белән беренче сукмагымның җылы, шома ташларын тузаннан чистартам да картлыгым белән яшьлегем арасында калган кебек булам. Әйтерсең лә мин – хәтерем әйләнде- реп җибәргән тегермән ташлары арасындагы бодай бөртеге.

Хәтеремне җыеп, аягыма басам, ләкин мин барыбер тегермән ташлары арасындагы бодай бөртеге генә. Тегермән ташының астагысы – Җир, өстәгесе Кояш булып әйләнә. Шулар арасында яшәгән көннәрем, эшләгән эшләрем, онытылмас хәтерем белән мин басып торам…

…Мең тугыз йөз егерме тугызынчы елның җәй башында мине хезмәт наркоматына чакырып алдылар.

Язгы имтиханнарымны биреп, Казанга – апаларга кайтып төшкән генә идем.

Кайткан кичне үк Такташның үз шигырьләрен укыганын тыңладым. «Атомнарга атом бәйләнер!» – дип кайнарланып, Маяковскийча мәгърур, үз сүзенә ышаныч белән сөйләде ул. Шул ук вакытта аның зәп-зәңгәр күзләре ниндидер тирән бер үпкәләүгә, сагышлануга охшаш бер хис белән мөлдерәп торды кебек. Икенче көнне Академия театрында спектакль карадым. Зал шыгрым тулы. Кызлар күп. Берәрсе белән танышырга да исәп бар. Туктап тор әле, дидем, ашыкма, өлгерерсең, җәй озын, дидем… Өченче көндә җәйне үткәрергә төшемле генә берәр эш эзләргә керештем. Җизни төнге эш табарга киңәш итте. Мин аны аңлыйм. Алар унбиш метрлы коммуналь фатирда миннән башка да дүртәү. Апа ашханәдә, җизни тире фабрикасында хисапчы, икесе дә көндезге сменада. Җизни киңәшен тотсам, аларны һәм ике сытык чырайлы кызларын төннәрен баскыч астындагы бәдрәфкә үзем аша атлап йөрүдән коткарачак идем. Югыйсә идәндә ятам, астымда суккан паласка җәелгән шинель, өстемдә бумази җәймә, үзләреннән башлап мәчеләренә кадәр минем аркылы атлап йөри. Беренче ике төнне киң итеп, иренмичә атладылар. Ә менә өченче төнне кулыма да, аягыма да басып бетерделәр, кайсысыдыр абынып егыла да язды, сытык кызларының берсе, аягына эләктереп, өстемдәге җәймәне ачып калдырды… Кандалалар бигрәк тә борчый башлаган чак иде. Утырган көйгә генә киендем дә, чөйдән күн пиджагымны эләктереп, Кабан күле буена чыгып киттем. Ә ул апалар йортыннан ерак түгел, каршыда гына иде. Күл сыек томанга уралган, аның ике ягында – ике мәчет манарасы. Бакчалар ягыннан кошлар сайравы һәм әтәч кычкырганы ишетелә, урамнан җигүле ат бара, берәр йомыш белән калага килеп кунган авыл агаедыр инде, иртүк юлга чыккан. Сәрви куаклары артындагы эскәмиягә барып яттым. Эскәмия астында кызыл күзле, аклы-көрәнле бер эт тә ята икән. Мин – өстә, ул – эскәмия астында. Мин килеп яткач ырылдап куйган иде, бүтән аваз салмады. Бераз йокымсырап яткач, торып, мин үз юлым белән, ул үз юлы белән китте. Эт, бераз ераклашкач, борылып, артымнан карап калды. Бу дөньяда хуҗасыз эт булып яшәмәс өчен, мин әллә ниләр бирер идем. Хәер, үзем дә шул ялгыз эттән әллә ни артык түгел идемдер. Егерме беренче елда әти тифтан үлде, әни, озак тормастан, ачлыктан вафат булды. Кызыл гаскәри булган, ападан олы абыйны унсигезенче елда, бер иптәше белән Казаннан чыгып качкач, ак чехлармы, акгвардиячеләрме Питрәч юлы өстендә куып җиткәннәр. Бер рус агаеның мунчасына кунарга кергән булганнар, өсләренә ике гранат тондырганнар. Монысын соңыннан белдем. Ниндидер бер туган-тумачабызны эзләп, апа белән Казанга чыгып киттек. Ипи чырае күрмәгәнгә биш ай дигәндә, балалар йортында әни сулышы шикелле җып-җылы ипи кыерчыгын курка-курка гына авызыма якынайтканымны хәтерлим. Аннары Казандагы «Гуж» әртилендә эшләдем. Аннан рабфакка кердем. Хәзер Мәскәүдә укыйм. Энергетика институтында. Безне бер профессорыбыз – атаклы Кржижановский Глеб Максимилианович – «ГОЭЛРО2 балалары» дип атый.

Юк, мин кызыл күзле эттән мең, миллион тапкыр «хуҗалырак». Чөнки мин үз-үземә хуҗа. Нишләсәм дә ирекле. Бернигә ярамаган чагымда дәүләт мине үз улы итте. Кесәмдә тагын бер генә көнлек акчам булса да, үземне хәерче санарга хакым юк. Мине үз баласы иткән дәүләт алдындагы чиксез бурычым белән бай идем.

Сау бул, кызыл күзле эт. Тагын бер очрашырга туры килсә, мине танымассың инде.

Апаларда болай күңелсез түгел иде үзе. Аларның биш фатирга уртак кухнялары бар, шунда кулларыннан тире исе килеп торган Зося белән (ул җизниләр фабрикасыннан), биш примус тезелгән өстәл янына кара-каршы утырышып, көнбагыш чиртә идек. Сүз беткән араларда, Зосяларның ачык ишегеннән чәчәк аткан көнбагыш табасын хәтерләтеп карап торган җиз граммофоннан әле Утёсов, әле Изабелла Юрьеваны тыңлыйбыз.

Мин укыган рабфак бинасында арзанлы ашханә барлыгы искә төште. Шунда киттем. Тротуар һәм стеналарга иртәнге сары яктылык, агач күләгәләре яткан. Урамнан, барабаннар кагып, пионерлар узды. Күзем зәңгәр кафельле кибетләрнең тәрәзәләреннән кызыктырып торган сары, кызыл колбаса бәйләмнәрендә. Аларның буынтыклы-буынтыклы кисәкләрен кысып бәйләгән сүс баулары гына да әллә нинди тәмнәр аңкыта иде, ул исләрне «Кольцо»ны уратып алган балык кибетләреннән бөтен шәһәргә таралган балык исе дә баса алмый. Авызымны ачыбрак җибәргәнмен, күрәсең, арттан «АМО» машинасы китереп төрттерде, сискәнеп, кырыйга елышкан идем, калак сөягемә ат тәртәсе башы бәрде, мине бер кытай гына кырыйга тартып алды. Артымда чүәген лыштырдата-лыштырдата вак-вак атлавын ишетеп бардым. Күкрәге гыжлый – үпкәсе чирле иде, ахрысы. Бауман урамындагы трамвай юлын кисеп чыккач, университетка таба менеп киттем.

Менә безнең ашханә. Яртылаш җир астындагы галерея сымаграк заллар. Тавык муены салынган кәбестә ашы, бөтен бәрәңгеләр белән бер кисәк салкын сарык ите, сыек чәй, чирек ипи алдым да, биш ел элек утырырга күнеккән «үз» залымны эзләп, түргә киттем. Кеше әз, нигәдер кызлар бөтенләй юк. «Минем» өстәлем буш түгел иде. Безгә геометрия укыткан Миллипипед Гайсә белән мин Мәскәүгә киткәндә наркоматта кәгазьләремә кул куйган иптәш Әбҗәлилов утырган. Баш кактым. Әллә күрделәр, әллә юк. Почмак өстәлгә утырырга исәпләп, алардан читкә борылган гына идем, Миллипипед:

– О-о, мәскәүләр! – дип куйды.

– Кем ул? – дип сорады Әбҗәлилов.

Йөземне генә борып, аларга тагын баш кактым.

– Тиздән без аны түгел, ул безне танымас! – диде Миллипипед. – Баеп кайттыңмы әллә – дәшмисең? – Сүзсез генә ишарәләп, үз каршыннан урын күрсәтте.

– Исәнмесез! – дидем, тәлинкәләрне өстәлгә куйгач, кул сузып. Бераз гына каушаганмын икән, бер телем ипием ашка төште. Игътибар итмәделәр, ә минем чәч төпләремә хәтле кызышып куйды. – Тешләр ялкау, – дидем мин, – ипи чәйнәргә иренәләр, чылатырга туры килә.

Көлешеп алдылар.

– Таныш бул, – диде Миллипипед Әбҗәлиловка. – Милли Маяковскиебыз – Такташ бар, милли Горькиебыз – Ибраһимов бар, милли Комиссаржевскаябыз – Ильская бар, ә бу милли Кржижановскиебыз булыр – Иман Имамович Зәйнушин!

(Без аны менә шуның өчен «милли»ләштергән идек.)

Тагын баш кактым.

– Мин сезне беләм, – диде ул, күзлеге өстеннән карап. – Сезнең институтта профессор Стефанович семинарындагы бер чыгышыгызны иптәш Мөсәгыйтов ишетеп кайткан иде, сөйләде.

– Әйе, мине «якташым» дип берәү бик каты котлаган иде – истә, – дидем мин. «Истә» диюем бүген кулымны юмаганлыгымны искә төшерде. Торып, керү юлындагы кулъюгычта юып килергә хәзер соң иде инде – әле генә алар белән исәнләшеп чыктым ич.

– Мин сезнең уңышларыгызга бик шатмын, – диде Әбҗәлилов. – Мөсәгыйтов бик мактаган иде.

– Кем ул? – дип сорадым мин, уңайсызланып.

Алар бер-берсенә карашып алдылар.

– Өлкә комитетыннан, – диде Миллипипед.

«Туктале, – дип уйладым мин. – Нигә әле мин аны һаман Миллипипед та Миллипипед дип кимсетәм? Без аны меңьеллык татар әдәбияты, Тукайның Толстойга мөнәсәбәте, Толстойның Шекспир турындагы уйлары, татар декабристлары турындагы кызыклы сөйләшүләре, Крузенштернның дөньяны әйләнеп чыккан корабындагы татар матрослары хакындагы ялкынлы сүзләре өчен олылый, хөрмәт итә идек ләбаса! Тукайны безгә – вак буржуаз шагыйрь, ә Фатих Әмирханны эре буржуаз язучы дип укыткан бер вакытта, ул аларның тиздән мәдәниятебезнең йолдызларына әвереләчәген юрый иде ич. Гайсә Идриси бит әле ул! Ә «Миллипипед» дигән кушаматын аңа мин куштым. Моны белә микән ул? Һәм ул кушаматны мин аңа йөзенең чалыш, дүртпочмакланып торганы өчен генә такмадым.

– Хәзер нишләп йөрисез соң? – диде Әбҗәлилов.

– Эш эзләп.

– Эш? Әллә уку…

– Юк, бетмәде әле, – дидем мин, аны бүлеп. – Иртәрәк.

– «Эш» дигәч, чынлапмы дип торам.

– Чынлап. Эш. Киләсе кыш салкын булмасын өчен. Пальтолык, бүреклек берәр эш.

– Ә! – дип көлде Әбҗәлилов. – Шулай диләр аны! Димәк, уку бара!

– Бара, – дидем мин, чәй эчә-эчә.

Кузгалыштык. Саубуллаштык.

– Өйләдән соң миңа керегез әле, – диде Әбҗәлилов, сәгатенә карап алгач. – Сәгать өчкә. Берәр нәрсә уйлап табарбыз. Шәт, уйлап табарбыз.

«Шәт!» Моннан чыгуга, син мине онытырсыңдыр шул инде», – дип уйладым мин.

Ялгышканмын икән.

Аның янына да, хезмәт биржасына да барып тормадым. Биш тиен бакыр чөеп җибәрдем дә, «күн» чыкса, дары заводына кара эшкә барып урнашырга булдым. «Күн» чыкты. Урнаштым. Торып торыр җир дә бирделәр. Тагын нәрсә кирәк? Тулай торак ителгән бер мәчеттә унике кешелек бүлмә. Чебен буяп бетергән лампочка. Икешәр катлы алты тимер карават. Начар, ләкин ике айга түзәрлек. Аның каравы, әйтүләренә караганда, эш шактый төшемле күренә. Безнең егетләрнең кайберләре Донбасс шахталарына киткән иде. Мин дә алардан ким алмамдыр әле. Хәер, миңа артыгы кирәкмәс тә. Бары тик бүрек белән пальтолык, шуңа өстәп, кышлык акча.

Хәзер инде Әбҗәлилов янына баруның хаҗәте юк. Алай да, көтеп торса яхшы түгел дип, ак Кремльгә киттем. Юл өстендә ике өчпочмак белән тамак ялгап алдым. Сәгать дүртенче яртыда Әбҗәлилов бүлмәсенә барып кердем. Ул телефоннан сөйләшеп тора иде, трубкага: «Гафу итегез!» – диде дә, идәннән түшәмгәчә җиткән сәгатькә карап алгач, миңа каршы атлады. «Гафу итегез!» дип, телефон трубкасын куюын аңлап җиткермәдем, чөнки мин аның телефоннан сөйләшүен бүлдерерлек кеше түгел ләбаса, дип уйладым. Әмма мине гаҗәпләндерердәй нәрсә бетмәгән икән әле.

– Бу пунктуальсезлегегез бүтән кабатланмасын, – диде ул. Ни әйтергә белмичә аптырап калуыма һичнинди игътибар итмәстән, мине кергән ишектән тышка әйдәде.

«Булышуың бик кыска булды синең! – дип уйладым мин, килгәнемә үкенеп. – Кемгә хаҗәт соң мин? Наркомат кешеләренең синең кышкы пальтолы һәм бүрекле булу-булмавыңда эшләре бар ди!»

Әбҗәлилов, озынча зал түрендәге күн тышлы биек ишеккә ишарәләп:

– Ул көтә сезне, – диде.

Рабфакны тәмамлап, Мәскәүгә укырга китәр өчен язу алган елны, Әбҗәлиловның кабул итүен көткән чакта, анда татарча һәм русча «Халык комиссары», «Народный комиссар» дигән язуларны укыган идем.

– Нигә ул? – дидем мин, теләмичә генә атлап. Әйтерсең лә бер гаепсезгә мине милиционер эләктереп алган да участокка сөйри.

– Үзе аңлатыр, – диде Әбҗәлилов. – Болай да соңга калдык.

Көне буена бер тапкыр да юынмаган килеш нарком янына!

– Исәнмесез! – дидем мин, ул әйдәгән ишектән зур иркен бүлмәгә кергәч.

Колак төбемдә генә:

– Исәнме, энекәш! – дигән көр тавыш яңгырады.

Чигендем, әйтерсең кисәк искән җил өстемә агач аудара иде. Кулымны сузып:

– Исәнмесез! – дидем.

– Әйдә, утыр, – диде кулымны кыскан кеше.

Каршымда артка тараган чал чәчле, кара куе кашлы, борынына зәңгәрсу һәм ал кан тамырлары җәелгән, зур түгәрәк күзле һәм арыган чырайлы бер абзый басып тора иде.

Кымшанмыйча да:

– Рәхмәт, – дидем.

– Утыр, утыр, – диде ул, Әбҗәлиловка карап, аңа да, миңа да түрдәге өстәл алдына кара-каршы куелган ике кәнәфине күрсәтте.

– Менә шул инде ул, – диде Әбҗәлилов һәм өстәлдән сулдагы урындыкка утырды, ә миңа уңдагысына утырырга ишарәләде. – Утырыгыз, Иман Имамович.

– Гафу итегез, көтмәгән идем…

– Ә мин көттем, – диде нарком, аяк өсли калган килеш миңа югартын карап. – Эш эзлисеңме?

– Борчыдым, – дидем мин. – Таптым инде. Юкка борчыдым.

– Кая урнаштың соң?

– Заводка.

– Җиңел эш эзләмисең икән. Мөстәкыйльлек, өлгерлек яхшы сыйфат. – Ул, урынына узышлый, Әбҗәлиловка карап алды. – Тик аннан чыгарга туры килер, Зәйнушин. Без сиңа тагын да авыррак эш табып куйдык… Пальто белән бүреклек булыр кебек. Безгә ярдәм итәргә телисеңме?

– Ярдәм? – Кайда утырганлыгымны онытып, башымны артка ташлап көлеп җибәрдем. – Ярдәм минем үземә кирәк әле ул!

– Менә хәзер сөйләшергә була! – диде ул, елмаеп.

– Төшенеп җитмим, иптәш нарком.

– Димәк, синеңчә, вак елгаларда кечкенә су станцияләре төзү үзен акламый? Синеңчә, эшче-крестьян власте үзенең вакытлы түгеллеген бөтен дөнья алдында раслады, шулай булгач, аның кулы тигән бер генә нәрсәдә дә вакытлы дигән тамга ятмаска тиеш… Профессор Стефанович семинарында шулай дип сөйләдеңме?

Бу минем үз сүзләрем дә түгел ич әле, семинарга әзерләнгәндә ярдәм иткән бер укытучыбызның фикере. Төкерегемне йотарга да уңайсызланып, башымны кагып куйдым.

– Теләмәсәгез дә, моны хәзер дә кабатларга әзермен, – дидем мин.

– Ә Ленин алай димәде ич. Әгәр, диде ул, без бүген йөз мең трактор эшләп чыгара алсак, крестьян бөтен җаны-тәне белән коммунизм яклы булачак.

– Трактор белән инеш суы станциясе арасында аерма зур.

– Бүген егерме… хәтта унбиш мең вак электр станциясе корып, Россиядәге барлык крестьян өйләренең чирегендә генә булса да Ильич лампалары кабыза алсак, бөтен крестьян коммунизм өчен җанын-тәнен кызганмыйча утка керәчәк, Зәйнушин. Ә?

– Эре станцияләр корсак, без бар Россияне электрлы итәр идек. Коммунизмның киләчәге шуңа бәйле… Бу шулай булачак та! – дидем мин, теге семинарны искә төшереп һәм шуңа таянып.

– Булачак. Әлбәттә, булачак! – Нарком, урыныннан торып, стенадагы без табынган ГОЭЛРО планына карап торды. – Ләкин тиз генә түгел әле. Һәммәсе дә киләчәктә. – Ул яңадан урынына килеп утырды. – Ә коммунизмның һичшиксез киләчәгенә кадәр башта социализмның тулысынча җиңәчәгенә без крестьянны бүген ышандырырга телибез, Иман Имамович.

«Иман Имамович, ди бит. Нәрсә бу – мине санга сугып олылаумы, әллә салкын мөгамәлә билгесеме?»

– Моны Днепрогэс эшләр.

– Кызганычка каршы, Днепрогэс салам түбәле крестьян өйләрен яктыртыр өчен түгел. Ул промышленность өчен. Әмма, әгәр без бер авылны керосин лампаларыннан азат итсәк, иртәгә, бәлки, йөз… мең авылда колхозлар оештыру җиңелрәк булыр. Җиңелрәк дип… без җиңеллек эзләмибез, шулай бит? Электр уты крестьян аңындагы икеләнүнең тамырына балта чабар… Ә электр утының беренче нурларын кабызу синең белән миңа бәйле.

– Миңа?!

– Сиңа һәм синең шикелле меңләгән яшь белгечләргә бәйле.

– Тәкъдимегезне аңладым, – дидем мин. – Тик мин начар лектор шул.

Ул көлемсерәп куйды.

– Без сиңа авыллар буенча, йорт борынча коммунизмны пропагандалап йөрергә кушмабыз. – Ул, торып, Татарстан картасы каршына килеп басты, рам читендәге бер төймәгә басты. Картада егерме-утыз лампочка җемелдәде. – Болар – шушы бишьеллыкта авылларда салыначак су станцияләре. – Ул, карамыйча гына, картаның урта бер җиренә төртеп күрсәт- те. – Менә монда бер иптәшебез ел башында эшкә керешкән иде… Биш көн элек үтергәннәр.

– Үтергәннәр?

– Халыкка ут һәм яктылык илтүчеләрнең беренчеләрен еш кына үтерәләр. Прометейдан башлап… безнең шушы иптәшебезгә кадәр. Ләкин аларны алмаштыручылар күбрәк. Син – бәхетле кеше, Иман Имамович, син шуларның берсе була аласың. Алыштырасыңмы? – Ул җилкәсе аша миңа борылып карады.

Аның карашыннан куырылгандай, иңбашымны җыердым.

– Вакытлыча гына, – дидем мин, ни әйтергә дә белмичә.

– Вакытлыча? – Тынлык. – «Вакытлыча!..» Син үз-үзеңә каршы киләсең, энем.

– Кечкенә станция. Тик вак эшне тавык та чүпләп бетерә алмый… Киңрәк селтәнергә кирәк. Вак-төяккә суккалау йодрыкны гына каната… Укып бетерәсем дә бар бит, иптәш нарком.

– Онытма: бездә хәзер эшнең вагы юк. Вак эш, вак эш… Аның каравы безнең планнарыбыз эре. Ризамы?

Мин дәшмәдем.

– Алайса, риза. Рәхмәт. – Ул Әбҗәлилов тотып кергән папканы алып, миңа сузды. – Монда Рамазановның… шул һәлак булган иптәшебезнең сызымнары. Урында ачыклап бетереп, үзеңчә исәп-хисап ясар өчен сиңа күпме вакыт кирәк?

– Әйтүе кыен…

– Алай да?

– Папка болай калын гына… Бер айлаптыр.

– Станция быел салынып бетәргә тиеш. Югыйсә синең – кышкы пальтосыз, бүрексез, ул авыл кешеләренең – утсыз, ә безнең коры сүз белән калуыбыз бар, – диде ул, елмаеп. Урынына барып утырды, өстәл тартмасыннан трубка алып, аңа ашыкмый гына тәмәке тутыргач, кабызып, тирән итеп суырды да: – Ун көн бик җитеп торыр, – диде. – Бар, кара, ачыкла. Көтәм. Хәер, биредәге смета синең үзең өчен генә кирәк булыр… Безнең ярдәмгә әллә ни исәп баглама.

Әбҗәлилов урыныннан торды, сүзнең тәмам икәнен аңладым.

– Хушыгыз, – дидем мин.

Нарком ишеккә кадәр озата барды.

– Ә мин хушлашмыйм, Иман Имамович… Сау булып тор, очрашырбыз, – диде ул. – Уңышлар телим. Аннары… Рамазановны кем үтергәне билгесез. Әлегә билгесез. Шулай булгач, сак бул. Бәлки, нидер ачыкларсың әле. Хәзер авылда без белмәгән нәрсә калырга тиеш түгел. Чөнки анда киләчәк өчен көрәш башлана. Иң мөһиме шул: бу көрәш – сыйнфый көрәш, энем.

– Аңлыйм, – дидем мин.

Крестьян аңындагы икеләнүнең тамырына балта чабу… Ә мин нарком кушканны үти алырыма икеләнмиммени? Үземнең канатларым көйсә?

Нарком бүлмәсенә студент булып кердем. Ә чыкканда? Әбҗәлилов язып биргән, ә нарком кул куйган таныкнамәдән укып, үз-үзем белән исәнләшәм: «Исәнме, су электр станциясе төзелеше начальнигы!»

«Начальнигы! Ха-ха, кызыл күзле эт… Аңладыңмы?» Иртән Кабан күлендә очраткан теге этне мин шулай үртәдем.

Апаларга кайткач, май исе сеңгән уртак кухняда Рамазановның унбиш битле язмасын карап чыктым. Сүз бары тик бер динамоны әйләндерерлек турбиналы станция салу, шул турбинаны әйләндерерлек су җыярга буа буу, ике ташлы тегермән салу турында иде. «Әйе, ГОЭЛРО түгел» дигән нәтиҗәгә килдем. Моның өчен генә кеше хәтле кеше үтереп була микәнни? Билгеле, аны станция өчен үтермәгәннәр, ә шул станцияне салырга килгәне өчен харап иткәннәр. Ул авылдагы сыйнфый көрәш корбаннарының берседер һәм, әлбәттә, соңгысы да түгелдер әле. «Соңгысы түгел?» – дип уйладым мин кинәт. Ә минем корбаннарның дәвамы буласым килми иде.

Миңа егерменче яшь иде. Гомеремнең икенче яртысы шулай башланды.

IV

Кич белән, төнгә каршы, пароходта юлга чыктым. Иртән Балык Бистәсе пристаненда төшеп калуга, райкомга кердем, секретарьга мөһерле пакет тапшырдым. Моны Әбҗәлилов кушты.

Секретарь Мирсәяф Янышев шактый кырыс кеше икән. Сорашмады, белешмәде, пакетны ачып, дәшмичә генә укыды, икеме-өчме тапкыр аерылып миңа карап-карап алуыннан укыганының минем хакта икәнен төшендем. Бүлмәдәге һәммә урындык, диван, секретарьның креслосы күн белән тышланган, элгечтә – кыршылып агарган күн пальто, аннан өстәрәк – күн фуражка. Секретарьның кырыс йөзе дә күннәндер кебек. Дулкын-дулкын чем-кара чәче, чал бөртекләр, бөртекләр генәме соң – чал учмалар аның йөзен талчыккан итеп күрсәтә. «Шактый кайралган каеш күренә бу!» – дип уйладым. Ирексездән үземнең җәен-кышын салмый кигән күн пиджагыма карадым. Ул да кыршылган, агарган икән инде.

Тапшырган кәгаземне укыгач, секретарь папирос кабызды, куе төтен аша күзен кысып һәм маңгаен җыерып, тагын, бу юлы озаклап, миңа карады. Шул ук вакытта ул ниндидер төймәгә басты, ахрысы, алгы бүлмәдә кыңгырау чыңлады, секретарь хатын керде.

– Иптәшкә кунар урын әзерләгез, – диде ул аңа.

– Ул авыл шулай еракмыни? – дип сорадым.

– Барып җитмәслек җир юк.

– Рәхмәт, мин кузгалам.

– Ашыкмагыз. Башта чәй эчик… Кашканы җиксеннәр! – диде ул, башын күтәрмичә генә.

Секретарь хатын «ярар» дип чыгып китте.

Бераздан ул көмеш утыртмалы ике стакан белән куе чәй кертте. Янышев, креслосыннан торып, миңа каршы утырды, нечкә каеш белән буган аксыл киндер френчының изү төймәсен ычкындырды, эчтә тельняшкасының зәңгәр сызыгы күренде.

Шикәр салып, Тула печеньесы капкалап, чәй эчтек.

– Моряк идегезме әллә? – дидем мин, аның сөйләшмәвенә бераз авырыксына башлап. Ул җавап бирмәде.

Чәй эчкәч, секретарь френчын төймәләде, чөйдән фуражкасын алып киде. Кузгалырга кирәклеген аңладым. Ә ул озатырга уйлады, ахрысы. Баскычтан аскы катка төшкәч, ул мине райком бинасына каршы мәйдандагы озын бүрәнәгә бәйләнгән акбүз атка таба әйдәде, килеп җиткәч, аркалыкны, камыт бавын карады, дилбегәне чиште. Миңа тоттыра икән дип уйласам, юк икән, тарантас рессорын шыгырдатып, күн утыргычка үзе менеп утырды.

– Матрос Маркинны беләсезме? Белә торгансыздыр, – диде ул, түбән башы Камага барып төртелгән урам буенча югарыга таба кузгалгач.

Бу юлы мин эндәшмәдем. Беләм, әлбәттә. Болай да билгеле нәрсәне нигә җөпләргә? Шушында аның сүзгә саранлыгының асылына төшендем: ул кирәкле санаган сүзен, фикерен генә әйтә, иң кирәген генә сорый икән. Димәк, ул легендар Маркин флотилиясе матросы булган. Район үзәгеннән, аннары ике үр уртасындагы үзәнгә урнашкан кызыл чиркәүле Анатыш дигән рус авылын үтеп, иркен кырга күтәрелгәч, ул фуражкасын, френчын салды, тельняшкасының җиңнәрен сызганды. Атны юрттырып җибәргәч, секретарь тагын телгә килде:

– Күнегелгән! Тельняшка ул, туган, тәнне кысып тора. Диңгез суы шикелле. Җирдә дә батырмый.

– Җирдә?

Җавап урынына ул:

– Диңгездә мин кеше идем, – диде.

Мин, тагын сорау бирүгә караганда тыңларга гына кирәклеген аңлаган булсам да:

– Ә җирдә? – дип сорадым.

– Җирдә дә давыллар җитәрлек, – диде ул, туры җавап бирмичә. – Җирдәге давыллар куәтлерәк. Әйе, куәтлерәк. Нигә шулай икәнен беләсеңме, туган?

Аның көтмәгәндә «син» дип эндәшүе, эссе көндә салкын чишмә суы белән бит югандай рәхәтләндереп җибәрде.

– Җирдә – халык. Ә халыкка торырлык диңгез юк әле ул. Давыл кузгаткан дулкыннарга каршы торып була, ә халыкка каршы торып кара син! Халыкка аңа таянырга гына була. Таянсаң, ул батырмый, югарыга күтәрә. Үзе белән бергә. Ә халыкның иң югары омтылганы – азатлык. Бәлки, сиңа азатлык тыныч диңгез булып тоеладыр. Ә, юк, туган! Азатлык ул – иң давыллы диңгез! Хәзер халык менә шундый… Син, бәлки, кеше-кара күзе төшмәстәй аулак, ерак авылга барабыз дип уйлыйсыңдыр. Юк, туган! Син даулап, актарылып торган авылга барасың. Көрәш хәзер фронтлардан ерак шәһәрләргә, аулак авылларга күчте.

Шушында ул сызганган җиңнәрен кире кайтарды. Френчын кия дисәм, тельняшкасын салды. Йомарлап, буе белән учыннан үткәрде дә төрде, үлчәгәндәй учында тоткач, ирененә тидерде һәм миңа сузды.

– Мә, Иман туган, ки. Таза-сау тәнеңдә тузсын. Батмаска ярдәм итәр. – Бераз тын баргач, ул: – Әйе, тәнеңдә тузсын, – дип кабатлады. – Тәнеңдә.

Ни дип уйларга да белмичә, рәхмәт әйтергә дә онытып, тельняшканы алдым. Ә Янышев френчын киде. Киерелгән күкрәгендә яра җөе бар иде. Тузгыган башын борып, ул:

– Син кеше яраларын санама, туган, – диде. – Үзеңнекен булдырмаска тырыш. Хәзер инде гел алга гына түгел, артка да караштырырга кирәк – хәзер арттан аталар.

Тельняшканы бәләкәй чемоданыма салырга чамалавымны күреп, ул кулымны тотты:

– Син киеп куй аны, туган. Күрим.

Күн пиджагымны мин дә салган идем, хәзер күлмәгемне дә салып, тельняшканы майка өстеннән кимәкче идем, секретарь көлеп җибәрде:

– Әй туган! Сине кайбер нәрсәләргә өйрәтәсе бар икән әле! – Нәрсә әйткәнен аңышмыйчарак торуымны күреп, ул: – Тельняшканы әйтәм! – дип өстәде. – Бәлки, син аны майкаң өстеннән генә кимичә, пинжәгең өстеннән үк киярсең, ә?

Янышевның башын артка ташлап көр тавыш белән көлүенә акбүз ат колакларын шәңкәйтте. Мин дә рәхәтләнеп көлдем. Майкамны, пөхтәләп төреп, чемоданыма салып куйдым. Көн кызу иде. Ләкин ат яхшы юртканга, тәнгә җиләс, кулбашлары һәм корсак салкынча, бары тик күкрәк чокырына гына борчак-борчак тир бәреп чыккан. Тельняшканы кидем. Әлбәттә, ул зуррак иде.

Янышев иңемнән какты:

– Тап-таман булганын сизми дә калырсың әле.

Ул акбүз атны тыйды, сикертми башлады. Басуга карап бардым. Кыр корама юрганны хәтерләтә иде. Буынга сикергән арыш, яхшы киткән бодай, әле кара туфракны күмәргә өлгермәгән тары үсентеләре ызаннар белән бүлгәләнгән; чәчелмичә калып, алабута, билчән, әрем һәм төрле кыр үләннәре баскан кысыр, буш җирләр дә бар. Кайсысын парга калдырганнардыр, ә кайсысын сөрергә, чәчәргә хәлләреннән килмәгәндер, күрәсең.

Секретарь көрсенеп куйды: ул да басуларны күзәтә икән. Ирен читенә папирос капты да, киң селтәнеп, шырпы сызды.

– Без әле Корноухово совхозына барырбыз. Дүрт артелебезне дә күрерсең. Менә алардагы басулар басу, ичмаса! Атлары, сукалары уртак! Совхоз фордзон сатып алды. Аларга каршы төрле коткы сүзләр дә таралып тора. Мәгәр бирешмиләр! Шундый көннәр килеп җитәр әле: бу кырларга да кеше төсе кертербез. Кертербез, Зәйнушин туган, кертербез! Яңа җилләр исәчәк әле. Каршылары да булыр. Каршы җил йөзгә бәрер – читкә борылмабыз. Безнең юлыбыз бер генә. Әле такыр юлы юк, тик без аның кая илтәчәген беләбез. Кысан трюмнардан, бетле окоплардан, кайнар заводлардан чыгып, караңгы октябрь төнендә «Полундра!» кычкырдык. Ни кычкырганыбызны бөтен дөнья ишетте – сүзебезне бушка яңгыратмабыз, туган!

Секретарь дилбегәне какты, ат тагын сузылып торып юрта башлады.

Сүзгә саран тоелган секретарьның дилбегәне йомарлап тоткан уң кулы тамырлары бүрткәнче киерелгән, калтырана. Әйтерсең лә аның йөрәге шул дилбегә аша алга ашкынган акбүз атның ярсу йөрәге белән тоташкан. Ә тузанлы юл безнең өчебезгә дә уртак иде инде. Шул көйгә үрдән түбән төшеп киттек. Артка әйләнеп карадым. Аяз, җилсез һавага, безнең өскә кунарга өлгермичә, тузан бөркелеп кала. Әйе, без олы юлның тузанын күпкә узып җилдерәбез икән.

дигән җыр күңелемә килде. Юк, җыр үзе, көе дә, бигрәк тә сүзләре дә түгел, ә аның җанда өмет, ышаныч уята торган моңы, яшәү авыр булса да, үкенечкә, өметсезлеккә төшерми торган күтәренке хисе. Юк, без яшь гомернең узганын белми, сизми калмабыз.

Инде үзәнгә төшеп, тагын бер озын, тигез күтәрелешкә менәбез. Секретарьның сүзләре кәефемне күтәреп, күңелемне ачып җибәрде. Дилбегә Янышев кулыннан атка гына сузылмыйча, әнә шул ерак офыклардан да арырак сузылган олы юлга да тоташкандыр кебек.

– Синең үз хәлләрең ничек соң, туган?

– Хәлләр… Менә нибары шушы инде.

Мин секретарьга үзем хакында җентекләп сөйләп бирдем.

Акбүз аттан тир исе килә иде инде. Сыртына дилбегә тигән урын сызгандай каралып, бераздан исә күбекләнеп чыкты. Инде ике авылны уздык. Тагын берсе, күл буендагысы, читтә калды.

Ә барып җитәсе авылга якынлашканда, аның кешеләре, коммунистлары турында азмы-күпме белә идем инде. Каһир Сафин исемле яшь, әмма күпне күргән, күпне кичергән кеше авыл Советы рәисе икән. Ул дүрт кешелек партячейканы да җитәкли.

– Рамазанов бишенчесе иде, – диде Янышев. – Хәзер аның урынына – син.

– Аның урынына теләмәс идем. Мин яшь әле, – дидем.

Секретарь атны, тыеп, үз җаена куйды. Сөзәк ярлы озынча күл янында акбүз атка хәл алдырырга уйлап, ахрысы, куе зиреклеккә таба борды. Монда су исе, үлән һәм чәчәкләр исе. Төш җиткән икән – кошлар тынган. Тарантастан төшеп, тәннәребезне яздык. Янышев түмгәккә утырды, папирос чыгарып, миңа сузды, үзе дә кабызды.

Безнең баш өстебездә сүнеп барган учактан күтәрелгән соңгы төтендәй сыек, үтә күренмәле сирәк ак болытлар йөзә, алар кояш турысында чагында да җирне күләгәләмиләр. Ара-тирә җил искәләп, күл өстен шадралый, зирек яфраклары күңелне изрәтеп лепердәшеп ала, җиргә сузылып, кулны баш астына куеп, һични уйламыйча ятасы килә. Тик җан тыныч түгел, әледән-әле эчемә ниндидер шом йөгерә: мин нигә монда соң әле, иртәгә нишләрмен? Бу хис чак-чак кына сизелә, җиңелчә һәм яңача сулыйсы килүне басарлык түгел.

– Кешенең ни хакына яки ничек үлгәнен исәннәр белергә тиеш, – диде секретарь. – Рамазановның үлеме синең йөрәгең аша да үтәр әле… Син моны белеп тор, туган… Сине үлем белән куркытырга җыенмыйм. Рамазановның гомере синең белән мин яшәсен өчен киселде ул – менә нәрсәне исеңдә тот син.

– Тын монда, – дидем мин.

– Әйе, тын… Давыл алдыннан шулай тын була… Крестьян ниндидер бер стенага килеп терәлгәнен сизә. Ул үзендә шул стенаны җимерерлек көч барлыгын тоя, тик стенаның теге ягында үзен ни көткәнен белмәү аны сагайта, ашыкмаска куша. Көтүне бүре кузгатсын, ә ул, төлке, үз өлешен посып торган җиреннән генә үрелеп алыр. Бүреләре – бай яки урта хәлле крестьян, төлкесе – менә иртәгә, менә иртәгә дигән өмет белән яшәүче, көннекен-көнгә аударып баручы ярлылар. Алар – күпчелек, алар сабыр төбе сары алтын дип яшиләр. Ә дошман көтми…

Әнә шунда, озынча күл буендагы тынлыкта, куе зирекләр күләгәсендә ул Юныс Рамазанов турында сөйләде. Аңа атканнар. Чигәсенә. Көтмәгәндә һәм искәрмәстән терәп атканнар. Болай иң явыз дошман гына эшли ала. Гражданнар сугышын яшен шикелле аркылыга-буйлыга иңләп кайткан кеше үзен бүтәнчә үтерергә юл куймас иде. Уяулыгын югалткан. Сизгерлеген. Сәбәбе? Бер динамолы станция коруны ул да, минем шикелле, вак эш дип санаган, ахрысы, дошманның ачуын, ярсуын кузгатырдай нәрсә түгел дип уйлагандыр. Алайса, нарком хаклы инде: кемдер крестьянның Ильич лампасы өчен үз җанын-тәнен кызганмыйча утка керүен теләми. Кемгәдер ул чаткының кабынмас борын сүнүе кирәк.

Пуля Рамазановның чигәсенә тигән. Иң тиз һәм… җиңел үлем, әгәр дә үлемне җиңел дип атарга яраса.

Кузгалып киттек. Янышев сөйләгәннәрне уйлап бардым. Әйе, мин яшь әле. Яшисем килә. Яңа пальто, яңа бүрек киеп йөрисем килә. Яңа пальто һәм яңа бүрек кигән килеш кызлар белән сөйләшүе җиңелрәктер дә, рәхәтрәктер дә ул. Билгеле инде, яңа пальто һәм яңа бүрек бик җылыдыр да.

Ә пальтолык, бүреклек акча эшләүнең мине бүтән кызыктырмаслыгын, аның бик кечкенә хыял икәнен шушында бөтенләйгә аңладым. Көенмәдем түгел. Ихтимал, көлкедер дә: пальто белән бүрек кирәк булмаса, язмышым ничек башланыр иде икән? Зур эш вак хыялдан да башлана икән шул.

– Син, туган, бу хакта артык төпченмә. Үз җае чыгар. Ыгы-зыгылану кирәкмәс… Кыю йөр, ышанып. Без капчыкта ятмый. Халык андый-мондый гына хәлләрнең станция салуны туктата алмаганлыгын белеп торсын.

V

Без килеп төшкән авыл табигатенең матурлыгын сурәтләргә хәзер кыенсынам. Халкыбызның холкы шикелле, һәр җире килешле, тыйнак, саф табигать.

Тын иде. Гаделлек өчен көрәш кузгалса, һәрвакыт шуңа ияргән, үлем кылычы янаса, шуңа каршы күтәрелгән һәм җиңгән халыкка охшаган табигать. Беренче карашка бөек күренгән, әмма яшәү мәгънәсе тулып торган тынлык булган икән ул.

Авыл Советы кайчандыр морза утары булган ике катлы таш бинада икән. Беренче каттагы зур кунак бүлмәсен – клуб, икенче бер иркен бүлмәне ликбез урыны, уку залы иткәннәр. Икенче катта – авыл Советы. Шундагы почмак бүлмәдә Рамазанов торган.

Безне шәмәхә кара таплары чуарлаган яшел бумази материяле өстәл янында утыручы чулак милиционер каршылады. Гимнастёркасында Кызыл Байрак ордены. Исәнлек-саулык сорашкач, Янышев:

– Иптәш Сафин кайда? – дип сорады.

– Туйда, иптәш Янышев. Чакырыйммы? «Эһ» дигәнче килеп җитәр!

– Кирәкми, Ярмиев.

– Сезне көтә-көтә алҗып беттем инде, – диде милиционер, миңа мөрәҗәгать итеп.

– Ул сез көткән кеше түгел, – диде секретарь.

– Казаннан җибәргәннәрдер ич?

– Казаннан, – дидем.

– Рамазанов урынына, – дип өстәде секретарь.

– Казаннан тикшерүче килә дигәннәр иде, шул дип торам.

– Ул Сафинны күптән башлы-күзле итәсе иде инде, – диде секретарь. – Килен шәпме соң?

– Ул өйләнми, укытучы Ширәмәтов өйләнә бүген.

– Сезне дәшмәдемени?

– Дәште дә…

– Алайса, ник бармадыгыз? – Янышев ике йозаклы тимер сандыкка барып утырды.

– Ә Ширәмәтов… кулак кызына өйләнә бит ул…

– Кулак кызына? Сез ни карыйсыз соң?

Ярмиев, «Нишләмәк кирәк?» дигән сыман, кулын җәеп җибәрде.

– Ширәмәтов балалар укыта. Белмәссең тагын. Ул үзе морза нәселеннән. Черегән байлар токымыннан.

– Монда каян килеп эләккән соң ул?

– Менә шушы йорт хуҗасының оныгы. Хуҗа үзе ак чехларга кушылып йөргән кеше, качып котылган.

– Ә бу «токым»нан шикләнмисезме соң?

– Болай… шәп егет ул. Яшьләрне өйрәтеп, театрлар куя. Клубка радио ясады. Кешеләргә гәҗитләр укый. Өй борынча йөреп, йөз егерме стакан җыйган, өчәр литрлы ун банка тапкан… «Чәйханә ачарга җыендыңмы әллә?» дип көлсәк… Бактың исә, шул радиога аккумулятор ясарга икән. Башлы егет ул болай. Тик тормый! – диде Ярмиев, ихлас кабынып китеп.

– Бәлки, контрадыр?

– Бер дә ул-бу ят эше сизелми сизелүен.

– Кулак кызына өйләнүен дә сизмәдегезме? Бәлки, ул күзегезгә төтен генә җибәреп йөридер? Сез авыз ачып торганда, төп башына утыртса? «Шәп егет!» Шәп булгач, туена да барырга иде. Баш кода булып!

Секретарь, торып, әрле-бирле йөренеп килде, түшәм бизәкләрен карады. Ә түшәм яшел җирлеккә алтын төсендәге затлы бизәкләр төшерелеп буялган, күз алгысыз матур иде.

– Иптәш Янышев! Кулак кызы дигәч тә… ул кыз, беләсезме, кем? Дөньяның астын өскә әйләндереп йөргән кыз ул. Колчакка каршы сугышларда катнашкан.

– Кызык туй, – дидем мин, алар сүзенә яңа кушылып. – Морза оныгы – бүген укытучы, ә Колчакка каршы сугышып йөргән кыз кулак кызына әйләнгән…

Янышев тел шартлатты:

– Кешеләрнең кемлеге маңгайларына язылмаган шул. Кем икәнлекләрен телләре әйтмәсә дә, йөрәкләре, эшләре бер әйтер әле.

«Козгыннар туй итә, ә сез, кышкы чебен шикелле, ике тәрәзә арасында йоклап ятасызмы?!» дип сорыйсым килде. Тик бәйләнерлек сәбәп юк – туй итәләр, барысы да ал да гөл. Ширәмәтов явыз уйларын күсәк итеп, күрәләтә болгап йөрмәс. Гаҗәп: нигә аңа бәйләнәм әле мин? Ни хакым бар? Алай дисәң, нигә гади кызга өйләнмәгән?

Киез белән тышланган ишек, шыгырдарга да өлгермичә, киң ачылып китте. Кергән кеше, кепкасын салып, киндер пиджагын каккалады.

– Кунаклар бар икән, – диде ул һәм секретарьга, шапылдатып, йонлач кулын бирде. Минем кулымны селкә-селкә, көлә-көлә күреште. Нәсел-нәсәбем кемнәр, мин үзем кем, ник килгәнмен, ничек килеп җиткәнмен, уйларым нинди? Каһир Сафин, күз ачып йомганчы дигәндәй, һәммәсен сорашып, белешеп бетерде.

– Бу егет Рамазанов урынына килдемени, иптәш Янышев? – Ул, бер адым чигенеп, мине баштанаяк карап чыкты. – Кайберәүләрдән Рамазановны костырам әле мин! Әйтте диярсез!

– Кемнән костырасыз? – дип сорадым мин.

– Эзлибез, – диде Ярмиев тыныч кына. – Үз авылымда чишелмәгән йомгак калдырсам, ни сан миңа? – Ул өстәлдәге кирза сумкасын алып иңбашына асты да, кырып юылган идәнне шыгырдатып, ишеккә таба юнәлде. – Мин чәй куйдыртыйм әле, юл өшәндергәндер, – диде ул һәм биек бусаганы атлап чыгып китте.

– Табарбыз, кая китәр алар. Кайберәүләргә облава оештырасы бар әле, бар! Кавалерия облавасыннан ким итмичә. Психик атака ясамакчылар. Андый атакаларны күп күргән без. Поскан ояларына йомран урынына куып кертеп, өсләренә эрегән кургаш салмасакмы? – Сафин түрдәге тәрәзәне ачып җибәрде. – Аздылар! – диде ул, каядыр йодрыгын төбәп. – Бугазларыннан алмасаммы?! – Ул, кызып-кызып сөйләвеннән суынырга теләгән шикелле, тәрәзә төбенә таянды, сары кашага астыннан күкне күзәтте. – Яңгыр явар, ахрысы, – диде.

Үзе ач яңаклы, борыны кәкрерәк. Кулларын җәеп таянганга һәм иңбашын калкытып, алга таба иелгәнгә күрә, очып китәргә җыенган зур кошны хәтерләтә. Күзе очкынлы, иреннәре кысылган. Тирән-тирән итеп сулыш ала, шунлыктан кара мыегы кабарып селкенә, шуны тыйган сыман, ул аның бер очын тешләгән. Авызлыгын чәйнәгән атмыни!

– Башта колхоз оештырабызмы әллә, иптәш Янышев? – диде ул, кискен борылып. Хәзер Каһир Сафин бөтен йөзе белән елмая иде инде. Ләкин ул елмаю беркатлы шатлык түгел, чөнки башын әле секретарьга, әле миңа таба борса да, карашы безгә төбәлмәгән, ә безнең аша ары юнәлгән. Аны үзенә генә билгеле усал бер уй биләгән иде булса кирәк. – Станциягә аннары иркенләп керешер идек.

– Артык кайнар син, Сафин! – диде секретарь. – Дүртпочмаклы өй салып кергәндә дә крестьян өмә ясый. Мир төкерсә, күл булганын яхшы белә ул. Күмәклек крестьянның канында. Тик ул аны җанында бик тирән яшереп тота! Алтыннан да кадерләбрәк. Станция әнә шул тирән яшерелгән күмәклек хисен казып чыгарсын өчен кирәк. Ул колхозның алтын нигезе булыр, туганнар.

– Колхоз булса… йөгән кидертер идем мин кайберәүләргә! Тәртәгә генә керсеннәр… Син бер дә кайгырма, дускай! – диде ул миңа, «син» дип эндәшеп һәм иңбашыма авыр кулын салып. – Авызлыкка риза булмасалар, явызлык ашарлар. Әйеме?

– Белмим, минем эш – станция салу. Аннарыга калдырмыйча. Шушы бер җәй эчендә. Сезнең кебек кешеләр барында тау күчереп буладыр.

– Әйдәгез, башта ашап алыйк әле! – диде Каһир. Ул тагын да җанланып китте, соңгы сүзем аңа ошады бугай. Ул түбәсенә төймә тагып куелган соры кепкасын киде. – Әйдәгез, иптәшләр, ач кешенең ачуы яман дигәндәй…

Ашарга Идрис Ярмиевләргә кердек. Салам түбәле йорт, аскы өлеше имәннән буралган, аннары – юкә, усак; кыегына карлыгачлар оялаган. Тәрәзә йөзлекләре челтәрләп уелган булган, инде яргаланып беткән, бер кат та буялмаган. Караңгы өйалдына аяк басуга ук, өйгә кергәч, йөзендә кояш чагылган җиз самавыр, чәчәкле челтәр кашагалар, чуклы пәрдәләр, тәрәзә төпләрендә кына гөлләре күрермен кебек. Ә анда суккан җәймә ябылган сәкегә, аякларын бөкләп, әти белән әни утырырдыр шикелле. Чәй эчкәндә, әти кара бәрхет түбәтәй кия, әнинең башында алдан бәйләмичә генә ябылган ак яулык була иде. Аларның чынаяк тәлинкәсенә өрә-өрә авыл хәбәрләре сөйләшүләрен ишетермен дигән татлы бер хыял томаны эчендә уралып калдым.

Әйе, нәкъ безнеке шикелле үк өй, тик әти белән әни генә юк. Аның каравы Идрис Ярмиев хатынының ачык чырай, көр күңел белән каршылавы бик таныш иде. Ул кай ягы беләндер әнигә охшаш апа икән. Күземнән яшь бәреп чыкты. Ишегалдында комганнан юынып керүебез, әле сөлгегә сөртенмәгән идек, ирексездән бәреп чыккан күз яшем су тамчылары белән кушылгандыр.

– Таныш булыгыз, иптәшләр, бу – минем җәмәгатем Өрфәйдә, – диде Идрис Ярмиев, яулыгын почмаклап япкан, чиста күлмәкле, аягына чабата кигән апаның иңбашына орынып.

Кулын, алъяпкычына сөрткәләп, Өрфәйдә апа безгә сузды:

– Нихәлләр суң? Исән-сау гына килеп җиттегезме?

Аннан Өрфәйдә апа чаршау белән бүлеп куелган сәке янындагы өстәлгә, җиз табак тутырып, бөтен бәрәңге, тирләп торган салкын чүлмәк белән сөтле катык, ярты бөтен арыш ипие, суган кыяклары китереп куйды. Каһир белән Идрис абый сәкегә утырдылар. Янышев белән мин артсыз урындыкларга урнаштык. Яныбызга, пуф итеп, җиз самавыр менеп кунаклады. Хуҗа апа, самавыр капкачын ачып, морҗасы тирәли тезелешкән ап-ак йомыркаларны бармак битләренә өрә-өрә алгач, салкын сулы чүмечтә йөздергәннән соң, берәм-берәм алдыбызга тәгәрәтеп җибәрде. Кыстый-кыстый ашаттылар. Түрдәге ике тәрәзә арасындагы стенага карточкалар тезелгән рам элгәннәр. Карточкалары инде саргайган. Берсендә Фрунзены таныдым. Кызыл гаскәриләр арасында төшкән.

– Менә бусы безнең Идрис абый! – диде Каһир, командарм артындагы кеше сурәтенә агач кашык сабы белән күрсәтеп.

Өй эчендәге бар җиһаз – өрәңге шкаф, җиз телле һәм җиз герле сәгать, өсте кырып юылган өстәл һәм дүрт-биш артсыз урындык, агач карават. Идәндә суккан палас. Ике кыз, бер малай ак мич белән почмак арасындагы чаршау артыннан безне ятсынып күзәттеләр. Әнкәләре кулларына берәр йомырка тоттыргач чыгып киттеләр. Табынга алар гына түгел, үсмер малайлары да утырмады: без кергәндә, ул ишегалдында өч җәпле агач сәнәк ясап маташа иде. Атасы аны, секретарьның атын тугаргач, яшел үлән чабып, шуңа кушарга җибәрде. Сәнәген ясап бетергәч, ул аны абзар түбәсенә җилдә киптерергә кадап куяр: кош сөяге кебек җиңел булсын дип. Тиздән печән өсте җитә. Мин боларны онытмаганмын икән әле.

Ашап-эчеп, рәхмәтләр әйткәннән соң, ишегалдына чыккач, Мирсәяф Янышев Сафинга:

– Иптәшкә станция урынын күрсәтегез, – диде.

– Ә сез? – дидем.

– Анда өч-дүрт тапкыр булдым инде. Кайтыйм.

Секретарьны озата чыктык. Идрис абыйның өлкән улы акбүз атны, капка төбенә алып килеп, читән казыгына бәйләгән, тезгенен чишеп һәм аркалыкларын төшереп, сусыл үләнгә кушкан. Бая чаршау артыннан карап торган бәләкәй малай, тарантасның кузласына утырып, дилбегә тоткан. Казыкларга ябышып, читәнгә кунаклаган биш-алты малай, түземсезләнеп, хуҗа малайның тарантас кузласында утыруның рәхәтлеген сөйләвен көтә иде булса кирәк.

– Әти, синең атка кайчан шушындый тарантас бирәләр? – дип сорады ул.

– Безгә тиеш түгел, улым, – диде Идрис абый.

– Милиция командирыныкы бар ич әле!

– Ул бит командир, улым.

– Ә син кайчан командир буласың?

Ярмиев ак фуражкасының козырёгын күзенә шудырды да, елмаеп, безгә карады.

– Яңа кул үскәч, – диде ул, исән уң кулы белән малаен күтәреп җиргә бастыргач. – Монау абыең булмаса, сыңар кул белән милиционер да итмәсләрие әле, – диде ул, Янышевка ишарәләп.

– Ә син аңар әйт, әти, үскәч, мине тарантаслы эшкә алсын.

Барыбыз да көлеп җибәрдек.

– Юк, мин сине тарантаслы эшкә алмыйм, – диде секретарь, малайга иелеп.

Читән башындагылар моны көтмәгән иде, ахры, чышын-пышын сөйләшкәләп, кымырҗып куйдылар.

Малай, авызын турсайтып, секретарьдан читкәрәк тартылды.

– Ни исемле әле син?

– Вил.

– Вил… Владимир Ильич Ленин… Менә үсеп җит әле, Вил Идрисович, без сине беләсеңме нинди эшкә алабыз? Без сине корыч айгырга атландырабыз. Корыч айгырның ни икәнен беләсеңме?

– Тр-рактор!

– Аны күргәнең бармы соң?

– Бар. Укытучы абый савхузга аппарып күрсәтте.

– Тракторчы буласың киләме?

– Юк.

– Ник алай?

– Миңа яраплан кирәк. Былтыр савхузга төшкәне шикелле.

– Трактор ярамыймыни?

– Аның дилбегәсе юк.

– Аэропланның да юк ич!

– Булмас инде! Аның канатлары арасында дилбегә, беләсеңме, күпме? Дөнья! Тимер дилбегә!

– Ә-ә, менә ничек! Хикмәт дилбегәдәмени? Ярый, алайса, Вил. Дилбегә бирербез сиңа. Тота белерсеңме соң, туган?

– Белмәс сиңа. Күрсәтимме? – Малай, тезе тишек сатин ыш- танын ике куллап күтәргәч, кояш каралткан нәзек сул кулын йодрыклап алга сузды да, уңын баш очында камчы болгаган- дай айкый-айкый, чәтердәп, урам буенча йөгерде. Читәннән бор- чак шикелле коелышып, аңа иптәшләре дә иярде. Кайсы киндер ыштаннан, түбәтәйле, кайсы күлмәкчән генә, ыштансыз.

– Корт чаккыры, ә? – дип көлде Идрис абый. – Сөйләшә белә башлаган! – Аның Вилгә аптыравы, бездән уңайсызлануы, шул ук вакытта улының беркатлы тапкырлыгына соклануы йөзенә чыккан иде.

Каһир акбүз атның аркалыгын күтәрмәкче иде, секретарь ирек бирмәде: үзе күтәрде, атка авызлык каптырып, тезгенне тәртәгә бәйләде.

– Рәхмәт сезгә, Мирсәяф абый, – дидем мин.

– Ни өчен, туган?

– Озата килгәнегез өчен, киңәшләрегез өчен.

– Станцияне салсагыз, мин сине килгән юлдан күтәреп узарга ризамын.

– Тельняшка өчен дә.

Миңа зәңгәр күзләре белән ягымлы карап, ул тарантаска менеп утырды.

– Тәнеңдә тузсын, туган.

Хәзер ул атын борыр да юрттырып китеп барыр, әйләнеп тә карамас, ә мин монда чит кешеләр белән калырмын. Яктылык белән караңгылык уртасындамы? Күпме кеше арасында ялгызыммы? Зур эш алдында берүземме?

Юк, юк. Секретарьның бүгенге бөтен сүзе яктылык, күмәклек, көч хакында иде. Бәләкәй Вил белән сөйләшүендә генә дә күпме шатлык, ышаныч. Өстемдәге тельняшка да бар ич әле, ул тәнне генә түгел, җанны да җылытыр…

– Сау булып торыгыз! – диде ул, атын чирәмле урам уртасындагы өч сукмак булып сузылган арба юлына борып.

Без әз сөйләштек. Күбрәк эндәшмәдек бугай. Ләкин дәш- мәү бер-береңә бөтен нәрсәне сөйләп, туйдырып бетергәндә ге- нә гаеп нәрсә ул. Күңелдә әйтми калдырган һәм киләчәктә әйтәчәк сүзләр көн саен килә торган яктылык белән бер.

Ә без яктылыкка таба кузгалдык бит. Мәңгелек яктылыкка таба.

VI

Өчәүләшеп инеш буена төшеп киттек. Станция урынын Рамазанов авыл уртасыннан сайлаган. Чирәм катыш казаяк үләне каплаган урамны аркылы чыгып, читәнле тыкрыктан төшеп киттек. Читән буен карасу-яшел кычыткан, көмеш һәм кара әрем, тузганаклар, табак-табак әрекмән басып киткән. Кыл уртада бер генә кеше барырлык такыр сукмак; читән артында инде чәчәккә бөреләнә башлаган бәрәңге, кояшка караган нәзек көнбагышлар, черетергә дип өелгән кышкы тирес өемнәрендә кабак үсентеләре, бәрәңге арасында суган түтәлләре күренеп калды.

Кулларын каш өстенә куеп, безне хатыннар, карчыклар кызыксынып күзәтте. Идрис Ярмиев, туктый-туктый, аларга нидер дәшә, ул арттанрак килә. Мөгаен, безне сорашалардыр. Рәхәт булып китте. Бөтен күңелемне изрәткән ниндидер җыр ишетәм сыман. Тар тыкрыктан су буендагы тугайга килеп чыккач, күптән очратмаган дус-ишне күргәндәй, кулларны җәеп җибәрәсе килде. Әйләнә-тирә дөнья киң, иркен. Үземне тирән бер йокыдан уянган кебек тойдым. Тик нидәндер читенсенәм, күңелемнең кайсыдыр читен ниндидер шомлы бер түземсезлек били башлады. Минем мондалыгым чын түгелдер, боларны мин рәсемдә яки театрда гына күрәмендер шикелле.

Тугайда кайрылары каезланмаган юкә, имән, усак агачлары әрдәнәләп өеп куелган, таралып ятканнары да байтак. Урта бер җирдә, такта ярыр өчен, озын аяклы ике кузла – «кәҗә» тырпаеп тора. Анда эшләгәннәр дә инде: төрле калынлыкта ярылган борысларны, такталарны кипсен өчен өчпочмаклап, һәркайсы астына агач куеп, аралап тезгәннәр. Читтәрәк – кыек түбәле такта алачык.

– Монда Рамазанов сызымнарын сызды, – диде Каһир. – Ачкычы миндә, бирермен.

Тирән ярлы инеш буена килеп туктадык. Инешнең, текә борылыш ясап, авылга таба каерылган урыны. Яшькелт су тобада зур әйләнеш ясап ага. Аргы якка чыгар өчен, өстәрәк ике тал агачы кисеп салганнар. Агачны суга чупылдата-чупылдата, Каһир Сафин аргы якка чыгып китте, аңа без дә иярдек. Сөзәгрәк урыннан югары мендек тә текә ярга килеп бастык. Туфлине салып, торфлы туфракны кактым, оекларымны да салып куйдым. Табанымны яшел үлән салкынлыгы кытыклады. Җиргә яланаяк басмаганыма ни гомер икән инде?!

Җылы елга тын гына ага, аның яшел суына безнең кыска күләгәләребез төшкән, каршы яр буендагы таллыклар чагыла.

– Йә, Каһир, кая, ничек салабыз? – дидем мин, инешне күздән кичереп.

– Эш вакытында миңа иптәш Сафин дип дәшәрсең инде, иптәш Зәйнушин.

– Ә мин Каһир абый димәкче идем әле! – дип көлдем мин.

– Ние көлке моның? Синең шикелле кешеләр миңа «иптәш» дип дәшсә, үзеңнең абруең арта бит. Кешене кем белән ничек сөйләшүенә карап бәялиләр.

– Монда фантазияне эшләтеп була! – дидем мин, ярларның кайда сөзәк, кайда текә, кайда борылганын күздән кичереп.

Идрис Ярмиев, шушыны гына көткән шикелле, шырпы кебек дөрләп китте:

– Рамазанов мәрхүм анау төшкә буа буарга уйлады, – дип башлады ул, гарип кулын бөтен озынлыгына алга – тоба башланган урынга таба сузып. – Ә ерганакка – стансы. Субайлар өстенә.

– Кулыгыз нишләгән иде? – дип сорадым мин.

– Нишләсен… – Ул минем ни сораганымны аңламый торды. – Ә, кулмы? Үзем. – Тешен кысып һәм шадра йөзен җыерып, ул чапкан хәрәкәт ясады.

– Ялгышмы?

– Уйнап, – диде Каһир.

– Балта беләнме?

– Кашык белән түгелдер инде тагын, – диде Каһир.

Идрис абый көлеп җибәрде:

– Кылыч белән, кылыч.

– Үзеңме?

– Үзем кулны кисмәсәм, башкалар башны кисәсе иде шул.

– Башыңны кем кисәсе иде?

– Басмачылар. Фрунзега пакет илткәндә.

– Нинди пакет?

– Кызлар сәламе, – диде Каһир, җитди күренергә тырышып. Ул минем төпченеп сораштыруымны килештермәде бугай. Чыннан да, бәлки, бу хакта кычкырып сорамыйча, эчтән генә уйлап фараз кылырга кирәктер? Югыйсә авырткан төшенә тию бит.

– Сугышта нинди пакет икәнен кем белгән? – диде Ярмиев. – Боерык бирелгәч, аны тикшермиләр. Минем эш илтеп бирү иде.

– Тапшырдыңмы соң? – дидем мин, беләсе килүемне баса алмыйча. Ни өчен килгәнемне дә онытты дип уйлаганнардыр инде.

– Тапшырмыйча калырга ярамый торган пакет иде ул… Басмачылар эзгә төште. Атны үтерделәр, елан шикелле, тау-таш арасына качтым. Шунда бер таш, кузгалып, кулны кысты, тозакка эләккән тычкан хәлендә калдым. Шуннан… – Идрис Ярмиев, кай җиредер авырткан сыман, йөзен чытты. – Ике чабуда… Әллә кул иде, әллә карт әтәч муены…

– Шуннан?

– Шуннан… – Ул исән кулын, лобогрейка канатыдай өстән айкап, үзе борылмыйча гына артка изәп җибәрде. – Менә бу турыдан стансыга канау ерасың, анау тупыллар арасыннан…

– Ә пакет?

– Шуны сөргечләп ураган җепне чишеп, беләкне бәйләдем. Әмма пакет ачык лабаса?! Кем укыган? Дусмы, әллә дошманмы? Шикләнделәр, билгеле. Духтыр беләктәге җепне чишеп күрсәткәч кенә ышандылар. – Ул, бу хакта сүз бетте дигәндәй, тупылларга таба борылды.

– Бу җирләр станциянең шлюзларын, сусаклагычларын корыр өчен бик җайлы, – диде Каһир.

– Турбинага килә торган су көчле агымлы булса шәп икән. Рамазанов «моның өчен тар канау кулай» диде.

– «Тегермәнне кая салабыз» диде әле?

– Анысын инде, Каһир, телибез икән, урыслар әйтмешли, Ходай Тәгаләнең култык астына салсак та була. Токны тимерчыбыктан хет айга суз. Баганаң гына җитсен.

Алар икесе ике ягымда тора. Кулымны күтәрсәм, иңбашларына таяна алам. Биредә мин ялгыз түгел! Алар мине яшьсенә, ләкин, «Курыкма, агай-эне! Хур итмәбез!» дигәндәй, рухландырып, тынычландырып торалар. Мондый ышанычны аклый алырмынмы соң? Алар станциянең ничек корылырга тиеш икәнлегенә кадәр белә! Аны саласыларына ышаналар! Бу уйларыннан бер карыш та чигенмәслекләре тыныч тавышларыннан, сабырлыкларыннан сизелеп тора.

Иркен сулап куйдым! Җиңел булып китте.

– Боларны каян беләсез соң сез, кем әйтте? – дип сорадым, аларга исем киткән шикелле.

– Рамазанов. Юныс кордаш, авыр туфрагы җиңел булсын… Әллә тегермәнне тау башына салабызмы? – Ярмиев авылның урта урамы барып төртелгән тауга ишарәләде.

– Җил тегермәне түгел ич ул! – диде Каһир.

– Булса соң!

– Ул тауның теге ягында Брынка дигән рус авылы, – диде Каһир. – Идрис абый шуларның күзен ут итәргә тели.

– Ә нигә? Көнләшсеннәр! Җаннары янсын! Җан янганда, ыштан эштә тузучан, мич башында түгел.

– Аларның тегермәннәре оһо! Синекеннән көнләшерлек мәллә? Алар Степан дигән ата байларының ике ташлы тегермәнен тартып алдылар, – диде Каһир, миңа карап. – Алмаслар иде, өч ел элек ул тегермәнче ике улы белән селькор Спиридонны кара канга батырып кыйнап үтерде… Тирә-күрше авыллардан җыелышып күмдек. Илле-алтмыш кеше – бездән. Ул авыл урыслары белән безнең әтиләрнең сугышканын да хәтерлим әле. Ызан буенда, чалгылар селтәшеп. Ундүртенче елны, печән өстендә. Бөтен ызгыш – бер ышна җире3 өчен. Ә урак җиткәндә, герман сугышына чыгып киттеләр. Кочаклашып, җырлашып. Пристаньда русларны татар «Әпипә»сенә биеттеләр, безнең әтиләр аларның «Барыня»сына басты… – Каһир ярсып китеп ботын чапты. – Әти шуннан кайтмады… Туганыңны хурлап, беркемгә дә яхшы була алмыйсың. Шуның ише бездә Брынка урысларын яманлаучыны табалмассың. Ут күршеләр. Ызандашлар. Ызаннар аерса да, җаннарның кушылган чагы күп. Әле былтыр Гаптрафик атлы комсомол егетебез Ипполит Максимовичның төпчек кызына өйләнде. Кычкыртып урлаган!.. Урлаган дип… үзара килешеп инде. Софья атлы. Хәзер Суфиягә әйләнде. – Каһирның куш иякле, тупасрак, кояш каралткан, бер көн кырынмаган йөзе авылдан астарак стена булып торган тауга таба борылган. Тау кыясы текә, аның күп өлеше шәрә һәм ап-ак балчыклы, озаграк карасаң, күзне чагылдыра. Әллә шуңа, әллә рус авылын уенда күрепме, Каһирның күзе кысылган. Ул, пиджагының итәкләрен артка җыйнап, биленә таянган, утыртма якалы соры күлмәгенең ачык изүеннән йонлач күкрәге күренә.

– Ул селькорны ни өчен харап иттеләр соң? – дип сорадым мин.

– Әнә Идрис абый әйтсен. Ул тикшерде.

– Азат кеше булырга теләгәне өчен. Туганда кеше булган, ә хәерчелектә үләсе килмәгән. Гомере буена – әгәр унсигез ел ятимлекне гомергә чутларга яраса – Степанда батрак булган. Тамак ялы белән тегермән өендә төн куну хакына… Кунуы да бушка түгел – тегермән каравыллый. Степанның һәр тиенендә аның маңгай тире. Туганнан бирле кара эш тә кара хәсрәт. Адәм типкесендә йөргән ятим бит, үзен башкаларга кирәк санаган. Күпме кешенең күзе сукыр, ә Спиридон үз язмышының караңгы тәрәзәсеннән дә ерак күргән. Степан тегермән өлеше дип җыйган онны ике чокырга күмеп череткән. Крестьяннардан, тегермәнендә он тарткан өчен, ул бары тик натуралата гына түләттергән. Ач еллар бит! Акчага ризалашса, бәяне ике-өч тапкыр арттырып куйган. Спиридон шуны «Красная Татария»гә язган. Грамотага кайсысы өйрәткән – кем дә белми. Шуннан моны Степан кулак урамга типкәләп чыгарган. Бер сынык икмәксез, сукыр тиенсез. Ул – тагын «Красная Татария»гә. Кан-яшь түгеп түгел, юк. Ярлылар комитеты ни карый дип… Комитет Степанны стенага тери: иң яхшы атын алып, Спиридонга бирергә карар чыгара. Хурлыгына чыдый алмыйча, Степан атын тезгененнән тоттырып җибәрергә мәҗбүр була. Өстәп, тегермән өен, сука, тырманы да куша. Ә Спиридонның җире шул ук Степан кулында. Арендада, янәмәсе. Анысын да бирергә туры килә. Өстәвенә батрак тегермәнченең кызы белән гыйшык тотышкан икән, ул да Спиридон янына – тегермән өенә күчә. Менә шундый хәлләр килеп чыга. Югыйсә азатлык барын бар, ә батракның авызы авызлыклы, аягы тышаулы… Кол булып туса да, Спиридон азатлыкта үлде. Кабере зираттан ерак, тау итәгендә, пар усак төбендә. Степан, янәмәсе, улларын егетнең сабагын укытырга гына җибәргән… Шулай дип котылмакчы иде дә, үз сабагын укыттылар.

Ярмиев, сүзсез калып, сумкасын артка этәрде дә чалбар кесәсеннән папирос кабы чыгарды. Аны янтайтып селеккәләгәч, башын кырынайтып, берсен авызына капты. Сафин шырпы кабызды һәм утны, кош тоткан шикелле, җилдән киң учына яшереп, аның шадра йөзенә якынайтты.

– Үзләренең дә кирәкләрен биргәннәр соң! Кызлары бөтен авылны күтәргән. Тегермәнченең өенә басып кереп, эт итеп кыйнаганнар. Кул-аякларын бәйләп, волкомга китереп тапшырдылар… Хәзер тегермәне җәмәгатьнеке, калай түбәле өендә авыл Советы.

– Күрә адәм башлары! – дип уфтанды Каһир.

«Ни җитми адәмнәргә? – дип уйладым мин. – Җирме? Ә аның чиге юк. Гомернең генә чиге бар ул. Шушы елга суы белән бер – ага да китә. Кайда тын, кайда болгана да тулгана. Ә бит бер туктарга кирәк… Спиридон… Юк, ул болай гына үлмәгән. Аның җаны балкыган. Менә станцияне салыйк әле, бөтенесенең күзе ачылыр! Кемдер, теләми икән, кара төндә яшәсен. Кара төннән кабергә бер адым…»

Минем бөтен күкрәгем яна, ә йөрәгемә салкын боз кисәге тигәндәй булды. Алар моңа кадәр мин күз алдыма да китермәгән нәрсәләр хакында сөйләштеләр. Якында яшен сугып яндырган наратка күзем төшеп, караңгыда кинәт ишетелгән шомлы тавыштан сискәнгән шикелле әсәренеп киттем. «Ах, менә нинди ләбаса ул тормыш! Кеше тормышы… Бөтен өметең белән кояшка – җылыга һәм яктыга үрлисең, ә сине көйдергеч яшеннәр сагалый. Спиридон! Яшен чаткысы белән очрашканчы, өметләреңне чынга ашырырга ашык икән ул».

Уемнан бүленеп, мин, катгый төстә:

– Рамазанов станциягә уңай урын сайлаган, – дидем.

– Уңай урын, – дип килеште Каһир.

Буа буасы урын тар. Канау казыйсы җире үзле балчыклы, су ашамый. Станция утыртасы чокыр тирән, турбинадан чыккан су инешкә аксын өчен, өстәмә казу эшләре белән мәшәкатьләнәсе юк.

Идрис абый, сыңар кулын гайрәтле селтәп:

– Тик монда салырга ярамый, – диде.

– Рамазанов шушында сайладымы соң?

– Шушында, – диде Каһир.

– Уңай урын лабаса…

– Ярамый… Кара, монда салсак, ярты авыл буа суы буенда кала, яртысы – далада. Авылның йөзе өтекләнә.

– Сезгә электр кирәкме, әллә…

– Безгә хәзер бөтен нәрсә кирәк. Мин монда гомерлеккә килгән. Мин монда яшим! – Каһир аягын җәеп басты. – Кара, буа буасы урын тар, хак. Кызлар биле шикелле. Тик хикмәт анда гына түгел. Әгәр көтмәгәндә яңгыр явып, елга ташыса? Буаңны шундук ялмап йота, арткан су җәелерлек урын юк. Запас канау да коткара алмый.

Кичә генә мин гади крестьянны бүре өере узып китүен сабыр гына көтеп торган, кая таба барырга икәнлеге шунда күренер дип көткән, һәркайсы үзенә аерым һәм ялгыз төлкеләргә тиңләгән идем. Ак түбәле фуражкалы, брезент каеш белән билен буып, гимнастёрка, галифе һәм кирза итек кигән ябык Идрис абый да, аягына молотилка ремене белән кирза кисәгеннән тегелгән сандал кигән Каһир да мин күз алдына китергән крестьяннарга туры килми иде. Бер-берсенә бәрсәң, чатнап ут чыгарлык чакматашлары иде алар!

Авыл хәзер юаш песи хәлендә түгел икән инде. Кабер ташы шикелле авыр басынкылык, кисмәктә озак торган су сымак торгынлык, үзен гомер буена кыерсыткан законнарга сукырларча буйсыну юкка чыккан. Түрдәге сәкедә туып, шунда чүпрәк курчак яки бәрәңге ат белән уйнауларын тора-бара шул ук сәкедә мәхәббәт уенына алыштыручы, шушында ук үзләренә ике тамчы су шикелле охшаган балалар табып, аларның исәнлеге өчен кайгыручы, иреннәренә соңгы тамчы су тигәнен генә сизеп үлүче кешеләр беткән. Аларның, кояш баегач та, корама юрган астына посуларын, вакыт-вакыт тышлыгы юылса да, сүрүе, бигрәк тә мамыгы бер буынның ярты гомеренә җитә торган ястык-түшәктә ятуларын мин әле узмаган дип белгәнмен… Сука белән җир сукаласа да, чабагач белән ашлык сукса да, мал суйса да, уклау белән камыр җәйсә дә, мунчала белән идән юса да, аларның маңгайлары гына тирли, ә башларында бер генә уй – тамак тук булсын. Юк икән, алар моннан арынган, башка юлга баскан икән инде!

Авылда хәзер башка кешеләр икән – Каһир Сафин, Идрис Ярмиев кебекләр. Алар тормыштан мәгънә эзли. Алар киләчәкне күрә. Аларның йөрәкләре дөрли, тормыш учакларының да дөрләп торуын тели. Алар моңа кадәр хәерчелектә һәм мәхрүмлектә үткән авыл тормышының баш очына мәңгелек Ильич уты элеп куячакларына ышаналар, югыйсә «Брынка кешеләренең күзен ут итәргә» бу кадәр дә атлыгып тормаслар иде.

Электр станциясенең авылда яңа тормыш нигезе булачагына мин шушында төшендем. Алар корырга җыенган яңа тормыш мәңгелек булачак.

Юк, авыл кешеләре кызганыч түгел, алар тормышын бәхетсез, караңгы, рәхәтсез итеп күрү ялгыш. Алар үз язмышларына битараф түгел. Юкса станциянең кайда торуына бу кадәр борчылмаслар иде. Станция төзү аларга яңа язмыш китерәчәк…

Һава бөркүләнде, тирә-юньне тынлык басты. Авыл йортларының соры саламлы түбәләре, колга башындагы сыерчык оялары, аркандагы бозаулар, сирәк-мирәк күренгән кешеләр, урман, каршыдагы тау – һәммәсе рәшә эчендә калды.

– Сез хаклы, биредә станциягә кысан, – дидем мин. – Рамазановка шулай дип әйтмәдегезмени?

– Аның сайлаганы астарак, – диде Каһир. Ул авыл урамы барып төртелгән тауга таба күрсәтте. – Шул тау астында.

– Нигә баштук шунда алып бармадыгыз соң?

– Аннары барыбер монда менеп карар идең.

– Алайса, шушы урын яхшырак?

– Монда җиңелрәк анысы – казыйсы, күмәсе әзрәк.

– Бик шәп, тагын нәрсә кирәк?

– Безгә станция кирәк, – диде Каһир.

Идрис абый, әлегә сүз беткәнен белдергән сыман, фуражкасын салды да, тезенә куеп, җиңе белән эчендәге күнен сөртеп алды:

– Анда ташлык, авыррак булыр. Тик авыр эш явыз хатын түгел, без аннан курыкмыйбыз.

Алар күрсәткән урында инеш, тәкәббер тәкә сыман, тауны сөзгән кебек. Су, зур тобада әйләнгәләгәч, кырт борылып, авылга таба ага. Аннары авыл урнашкан тау астындагы куе агачлык турысыннан читкә борыла да күздән югала. Шушы урында аның ярлары киңәеп, түгәрәкләнеп, суы күбәеп китә. Гүя үзенең тәкәбберлегеннән ваз кичеп, тау астында ял итә. Хәзер инеш суының бар көче аның тирән агымында.

Шул төштә аның биленә, эзәр итеп, буа буганнар. Шушында ук иске су тегермәне тора. Тегермән урнашкан чокырны карт тупыллар ураган, чокыр күренми дә.

Авыл өйләре моннан кечерәеп күренә. Бер йортның капка тө- бенә кеше җыелган. Агач өйләрнең иң биеге. Ике катлы. Анда шау- шу киләләр, көлешәләр, карлыккан гармун тавышы ишетелә.

– Әһә, туй башлана, – диде Каһир.

Җирдән корбанын күзләп, ниндидер тылсымы белән карашны үзенә ияртеп, әкрен генә ялгыз тилгән оча иде. Аннары ул кояш эссесенә әлсерәгән һәм болытлар куера башлаган бар дөньяның кыл уртасында эленеп калды шикелле.

– Теге нинди йорт ул? – дип сорадым мин, яр каршында агарып торган ике катлы башка йортка ымлап.

Каһир көлеп җибәрде:

– Бая шуннан чыктык ич! Авыл Советы. Икенче катында син торырсың. Морзадан ким булмассың әле!

– Нинди морза?

– Алпавыт. Татар алпавыты…

– Син торасы бүлмәнең тәрәзәсе теге якка карый, – диде Ид- рис абый. – Инеш теге яктан да күренә. Безнең авылның өч ягын- да – су, бер ягында – тау. Дошманнардан сакланырга уңай булган. Безнең авыл хан заманыннан гына түгел, әллә кайчангы.

Авыл урнашкан тау астында – елга белән ике арада – башларын күккә чөеп, бакыр кәүсәле наратлар үрә каткан. Аларны урталай ярып, инде чәчәк атарга җыенган юкәләр сузылган аллея, ахрысы. Елга буенда ук куаклар (шомырт, чияләр бугай) чүгәләп утыра.

– Ул нинди җир? – дидем.

– Шул алпут паркы, – диде Идрис абый.

Аллея ярга җиткән җирдән алпавыт өенә ап-ак ташлы текә баскыч менеп китә.

Күңелемнән генә станцияне иске су тегермәне урынына корып карадым. Елганы тоба беткән җирдә – текә яр турысыннан буасың, без басып торган сөзәк ярны ерып, станциягә су агызачак канауны казыйсың. Ул чагында бу тирәдә байтак җирне су баса, шул исәптән паркны да.

Каһир алпавыт паркына игътибар итүемне сизде:

– Под корень! – диде нигәдер русча. – Морзаларның эзләре дә калмасын!

– Матур бакча. Әрәм була бит.

– Аның каравы авыл ямьсез! Ник ямьсез? Алар матурлыгы белән янәшә торганга. Под корень… анасын!

Каһирның күзе очкынланып китте. Бу мәлдә ул ниндидер карчыганы хәтерләтә иде.

– Безгә байлар калдыгы кирәкми. Үзебезнең кулдан да килә! Теләсәк кисәбез, теләсәк турыйбыз. Җитәр!

– Ярый, – дип килештем. – Ә бу нинди түмгәкләр? – Мин аяк астындагы вак калкулыкларга ишарәләдем. Без торган сөзәк үрдә тәбәнәк, киң ябалдашлы җиде-сигез карт имән дә үсеп утыра иде.

– Зират, – диде Идрис абый.

– Зират? Шуның аркылы канау казыйбызмы?

– Хан заманыннан калган зират ул. Изгеләр зираты, диләр.

– Авыл картлары каргамасмы соң?

– Безнеме?! Хәзер бездән дә изге кем бар? Әзме кан түктек? Без түккән кан елгасына станция корсак, кояш яктысының да кирәге калмас иде! – дип кычкырды Сафин. Әйтерсең лә без чукрак идек. – Болар бар да ташландык инде, авыл зираты башка төштә.

– Авыр эш, – дип карыштым мин. Юк, алардан акыллырак булып, борынгы зират өчен борчылып түгел. Моны алар хәл итәргә тиеш иде – менә шуңа.

– Авыр эшне эшләве бик гади, – диде Каһир. – Иң авыр эш – бала табу да кабер казу, диләр. Ә тегесе дә, бусы да бик тиз аның.

Ул күпне күргән кешеләр кебек ярып, ышанып сөйләшә.

– Зират бозу әллә ничек инде, мәсхәрәләгән шикелле начар эш. Син ничек уйлыйсың, Идрис абый?

Аның урынына Каһир җавап бирде:

– Әгәр дә киләчәктә минем каберем кемнәргәдер комачаулый икән – тигезләсеннәр! Нәрсә ул кабер?! Кирәк икәнмен, мине тере килеш тә ала аласың! Теләсәң кая куй – риза!

– Бу тау белән зират арасын бусакмы? Монда хет диңгез ташып тулсын – буа эһ тә итмәскә тиеш! – дидем мин.

Өчәү, утырып, сүзсез генә тәмәке тарттык.

– Без инде Каһир белән дөньяның ачысын-төчесен татыган, хәзер ташлап булмый. Ә син ник пошкытасың бу әче нәрсәне? – диде Идрис абый.

– Вакытында каеш белән ярырга әти-әни булмаганга…

VII

Морзалар өенең тимер һәм калайны бизәкләп үрелгән балконыннан тирә-юнь шундый матур булып күренә икән. Бер кич кунгач, икенче көнне, әле кояш чыкмас борын, тартып керергә исәпләп, шунда чыгып бастым. Җаным тыныч түгел иде, төнлә ямьсез төш күреп саташып беттем, шабыр тиргә батканмын. Имеш, бар дөнья янган, ташлар эреп, ябышып каткан, җир зәңгәрле-аллы төзәлмәс яман шеш төсле булып калган, һичкем күренми; мин үзем дә юк, тик әле кайдадыр, йөрәк шикелле тибеп, сулкылдап елый-елый, аңым гына яшәп ята, имеш…

Мине морза йортының икенче катына урнаштырдылар. Рамазанов торган бүлмәгә. Аны шушында, төнлә икенче катка менеп, бүлмәсенә кереп үтергәннәр. Ишекнең эчке келәсе нык, мин карадым. Төнлә ул аны белгән кешесенә генә ачар иде. Әгәр бикләгән булса, әлбәттә. Ә аның янына кергән кеше кем: дошманмы, әллә яхшы кешеме? Хәер, дошманның да белгән кеше булып чыгуы бик ихтимал. Бәлки, ул аның үзен үтерергә килгәнен белмәгәндер дә. Авылда чит кешеләр юк лабаса, бөтенесе таныш. Ул кичне Рамазанов яшьләрне җыеп сөйләшкән… Ә иртән өстәлгә йөзтүбән капланып яткан көенә тапканнар. Үтергәннәр дип…

Мин Янышевтан, кыймыйча гына:

– Әллә Рамазановның берәр… шәхси кайгысы булганмы? – дип сораган идем. – Үзе атылмагандыр ич инде?

– Кешесе ул түгел! Аны безгә партия үз авызыннан өзеп җибәрде. Казандагы ТЭЦ-1 проекты группасыннан. Вакытлыча! Өч бала атасы… Гаҗәп бер кеше иде ул… Юныс Рамазанов. Кыяфәтенә карасаң, тәкъва картлар ише йомшактыр кебек. Ә зәһәр холыклы иде… Берзаманны, икәү сөйләшкәндә: «Безгә барыбер котылгысыз һәлакәт яный», – дигән иде.

– Зәһәр холыклы? – дип кайтарып сорадым мин секретарьдан, Рамазановның «безгә котылгысыз һәлакәт яный» дигән сүзләренә гаҗәпсенеп. Әйтеп бетергәнен көтәргә түземлегем җитмәде.

– Ә бу – Ленин сүзләре, туган. Әйе, безгә барыбер котылгысыз һәлакәт яный… әгәр искечә вак хуҗалыклар булып утырсак. Ирекле җирдә ирекле гражданнар булсак та!.. Днепрогэста, Сталинград трактор заводында, Магнитогорскида күз күрмәгән, колак ишетмәгән төзелешләр башланачак. Анда социализм төзелә, ә авылда капитализм калсынмы? Рамазанов менә ни өчен монда – авылга ашыккан. Республикада иң беренче авыл электр станциясе турында сүз кузгалуга ук. Үз теләге белән… Бу станция, туган, кечкенә булса да, төш кенә булачак!..

Балконда шуларны искә төшердем. Саф һава, тәмәке исе күңелемне ачып җибәрде.

Ә утарны корып та куйганнар соң! Күз төшкән һәрнәрсә тынгысыз уйлардан җанны чистартырга тиеш дигән аек исәп белән эшләнгән. Табигатьнең бар фасыллары, һәр куагы, һәр ташы әфәнделәргә хезмәт иткән, һәммәсе алар файдасына, аларның күңеленә хуш килерлек булган.

Тау астындагы нарат ябалдашлары көмеш беләзектәй бөгелеп аккан елганы капламый, бәләкәй су тегермәне, сул яктагы ак ташлы текә кыя, таш баскыч турысыннан инешкә кадәр сузылган юкә аллеясы күзне иркәләп тора кебек.

Ә амбарлар, абзар-куралар кыйшайган инде, капканың да алты баганасы гына тырпаеп калган. Хәзер монда тормыш сулган, элеккеге байлык, мал-мөлкәт, дан-шөһрәттән биредә әллә кайчангы, сагышлы бер төш кенә калган кебек.

Ниндидер кодрәт белән бу йортны… унбиш-егерме еллар тирәсе элекке хәленә кайтарып булса, ул ниндирәк хәлдә булыр иде икән? Тып-тыныч, һәркемне һәм һәрнәрсәне тузанлы йокы баскан булырмы икән, әллә бар нәрсә борынгыдан килгән какшамас тәртипкә буйсынып, барча кеше өзлексез һәм сүзсез эш белән мәшгуль булырмы?

Күземне йома төшеп, йөземне иртәнге салкынча җилгә каршы куйдым. Шунда, җил көйрәткән утлы күмер шикелле, дүрт-биш яшем чагында бабай белән атка утырып, үзебезнең алпавыт утарына килеп чыкканым искә төште. Бабай хуҗага биш көнгә дип алып торган җилгәргечен илтеп тапшырды бугай. Ярты капчык арыш, ярты капчык борчак өстәп. Кичкырын өзлексез вак яңгыр яварга кереште, без аның урыс знакумына куна кердек. Мин үземне әллә нинди томанлы бер дөнья эченә эләккәндәй хис иткән идем. Каяндыр ниндидер тонык тавышлар килә, һаваны сискәндереп этләр өргәли, әче итеп дуңгызлар чинап җибәрә, дәррәү казлар каңгылдаша, наянланып, хатын-кыз кычкыра, ул арада ерак бер почмактан «малайка» (бабай балалайканы шулай дип атый иде) чиртергә керешәләр… Безнең Актырнакны әллә ничә эт уратып ала, ә мине урыс малайлары төрле яктан тикшереп чыгалар да, берсен берсе уздырып, уенчыклары белән мактаныша башлыйлар. Этләре әллә нинди – борыннары озын, эчләре умырткаларына ябышып беткән. Минем шаккатып карап торганны күргән бабай аларны бурзайлар дип аңлатты. Мин бабайның танышларына абзар-курадан арырак, алма бакчасы эчендәге өйгә кереп китәм дә сандык өстенә ятып йоклыйм.

Бабай мине иртән иртүк уята. Урыс агай белән, ут элми-нитми генә, күчтәнәчкә алып килгән бал-май кабып чәй эчәбез, ә мин, пес итеп алырга ниятләп, ачык болдырга килеп чыгам да баш-аягым белән ишегалдындагы томанга төшеп чумам. Юеш ташларга аяк очларым белән генә баса-баса, бабай өйрәткәнчә, кеше күзе төшмәстәй почмакка сыенып, бөрмәле киндер ыштанымны сул кулымның баш бармагы белән сыдырып төшергәч кенә, бөтен ишегалды тынлыгын чәлпәрәмә китереп, быргы кычкыртып җибәрәләр. Бар сыным белән бөрешеп киләм һәм болдырга йөгереп менәм дә караңгылы-яктылы тәбәнәк җылы өйгә чәчрәп барып керәм.

– Бабай! Пес-с иттерттермиләр!

Ул кеткелдәп куя. Аннары тыныч кына итеп көл төсендәге көрәк сакаллы знакумына нидер аңлата, тегесенең тирән зәңгәр күзе елмаеп кысыла, зур авызыннан көлү тавышы яңгырап чыга. Кара төрепкәсеннән ак чынаякка көл коела. Аның күз карашы ягымлы, ниндидер хәйләкәр шуклык белән яктырып тора сыман. Бабай, үрелеп, көлә-көлә, минем ыштан бөрмәмне шапылдатып куя, аннары, «спасибо, знакум» дия-дия, салкын кулымны үзенең җылы һәм каты учы белән төргәндәй тотып, мине болдырга җитәкләп алып чыга. Калын чиста тавыш белән:

– И мне пора! – дип, безнең арттан, яшел кожанын кия- кия, бабайның знакумы да иярә. Аның башында кырые көмештән каеган кызыл фуражка, аягында бабайныкы шикелле үк күн читек, тик аныкының балтыры гармун күреге шикелле җыерылып килгән, баскан саен шыгырдый, ә бабайныкына шахтёр галошы кигезелгән.

Түземем бетеп, болдырдан «чаптыра» гына башлауга, бөтен үзәкләргә үтеп, томан эченнән тагын ярсу быргы тавышы ишетелә.

– Вчерась наш Митрофаныч семь волков подвыл – матёрого, двух переярков, да ещё четырёх молодых. Счас с охотой выезжам-с4.

– Хураша-а, знакум, хураша.

Бу сүзләрдән алпавыт утарындагы кешеләрнең бүре ауларга җыенуларын төшендем.

Хәзер, балконда боларны хәтеремә төшергән чагында, миңа ул иртәнең һәр сулышы, һәр кыштырдавы, ыгы-зыгысы таныш, аңлаешлы инде. Ул вакытта серле, сихерле тоелган күренешләрне, сүзләр, тавышлар, кичерешләрне мин китаплардан укып белгәнем аша күрәм һәм аңлыйм… Беренче быргы «Бөтенеңә кузгалырга!» дигәнне белдереп яңгыраган. Икенчесе «Атларны иярләргә!» дип аваз салган. Быргы, билгеле, хәзер белүемчә, мөгез быргы булгандыр. Безнең алпавыт ау белән якынлашканда, авыл халкы башта атлы казаклар килә дип шикләнеп, кайсы кая посарга ашыга, ә без, куркуның ни икәнен белмәстән, каршы йөгерә идек. Алпавытның ау кешеләре дистә ярымга җитә, этләре ике-өч дистәгә җыела. Бабайның знакумы – минем исемдә Ягур дәдәй булып калган кеше – алпавыт авын йөртүче. Аннан кала алпавытның атка атланган көйгә озын каешлар белән эт тотып, өстертеп, котыртып торучы, картуз белән кызыл казаки кигән сары чәчле малайлары да күп иде.

Шулай итеп, үзәкләргә үтеп һәм бугаз төбен кытыклап, көзге күк төбеннән килгән торна таркылдавы сыман, калын быргы тавышы яңгырый.

Кояш чыгып килә иде инде.

Абзар ишекләренең тупсаларын каерып дигәндәй ачып, эчтә араталарны дөңгердәтеп җиргә төшереп җибәрәләр дә, йөгән кидерә-кидерә, яңадан-яңа атлар чыгаралар, буага алып төшеп сугаралар да иярлиләр. Барысы да ашыга, тик кабалану юк, һәммәсе пөхтә – беренче генә тапкырмыни, күнегеп беткән- нәр инде, күзләре йомык икән, куллары үзләреннән-үзләре эшли.

Ягур дәдәй эт йөртүчеләрне эт абзарына ашыктыра. Каяндыр «Кузгалырга!» дигән гөлдерек тавыш яңгырый, атын юырттырып, уртага моңарчы күзгә күренмәгән быргычы чәчрәп чыга да, иярендә калка төшеп, мөгез быргысын авызына китерә. Күзе йомык, киеме көмеш каймадан да чуктан, ияре яшел бәрхет белән тышланган, аты авызлыгын чәйни, ирен кырыйларында сары күбек кайный.

Ул арада алпавыт үзе дә күренә. Күн фуражкадан, алмачуар атка атланган, аты ярсу, яңа уенчык шикелле ялтырап тора. Алмачуарның ялы бер якка тарап салынган, бәкәлләрендә инә күзе хәтле дә чүп юк, сулышыннан сыек томан көдрәләнеп-көдрәләнеп китә.

Карашымны бүтәннәргә күчергәндә, барысы да башларына кияләр иде, хуҗаларын баш киемнәрен салып каршылаганнар, ахрысы. Алпавыт, йөзен әле бер, әле икенче якка борып, әллә ниткән әмерләр бирә, сорау ала, чуклы кыска камчысы белән кизәнә.

Чәбәләнешеп, буылып өрә-өрә, ике яктан ике эт көтүе килеп чыга, һәркайсы бәйле. Беришесе эзгә төшеп, җанварны урыныннан кузгатучылар, беришесе бурзайлар, болары кай якла- ры беләндер әкәмәт зур борчаларны хәтерләтәләр.

Ул арада бабай да, сары биябезне арбага җигеп, капка ачылганны көтеп тора. Мин шома, сары салам түшәлгән арбага мүкәләп мендем дә аягымны солы капчыгы астына тыктым. Солылы капчыкны бабай, таң белән торып, ат башына кигереп бәйләгән булган, күрәсең, ул аның тыныннан парланып, җылынып калган иде.

Капка җилләнеп ачылып китте, быргы кузгалырга кушып кычкыртуга, ишегалды күз ачып йомган арада бушады.

Без кыр юлыннан алпавыт авының ерак калкулыкларда әле югалып, әле күренеп алга омтылганын озак карап барабыз.

Мин хәзер беләм инде: кемдер нәрсәнедер тиешенчә үтәп җиткермәсә, алпавыт, кызыл хәтфәле иярендә калкына төшеп, яшел саплы камчысы белән уңлы-суллы селтәнә-селтәнә: «Я же велел, скотина: сострунил – тут же брось! А ты? Замешкался, зевал, аль струсил-с?»5 – дип җикеренгәндер.

Шул ук вакытта ау йөртүче Ягур дәдәйнең калын тавышы, эт йөртүче малайларның этләрен өстертеп, бүре эзенә төшерүе, нидер күргән эт өеренең әрәмәлекне тоташ ыңгырашу, чинау, ырылдау, шыңшу белән тутыруы – болар барысы да урманның кыштырдап, сагаеп, куркып, сискәнеп торуына хәтле миңа хәзер күренә, ишетелә кебек.

…Бозау хәтле ана бүре белән куе көрән тимгелле эт маңгайга-маңгай килеп бәрелешәләр дә җирдә тәгәрәп китәләр. Бүре, сикереп торып, үз юлына төшмәкче, аның өстенә күзен кан баскан, корымлы пумаладай йөнтәс эт белән сары бурзай ябырыла. Бүренең шул бер мизгелгә югалып калуы җитә: кушаяклап томырылган алмачуар атын үрә торгызып, аның өстенә киң күкрәкле алпавыт үзе сикереп төшә дә бүренең алгы аякларын сигездән үргән чуклы камчысы белән бәйләп ата һәм, торып, уң кулының бармак очлары белән күкрәген, тез башларын каккалый, аннары алтын портсигарыннан папирос алып каба…

Аның һәм ана бүренең кан баскан күзләрен күрәм шикелле. Ә малай-шалай бүрегә тешләрен батырып ырылдаган этләрне аера. Читтә мылтык гөрселдәп ала… Томан тарала, тарала…

Мин балконда тәмәке тартам.

VIII

Без төзегәннәрне җимереп, авылны яңа урынга күчергәннәр. Кәүсәрия чиләгенә иелеп эчкәндә иренемне көйдергән суның чишмәсе аста калган – ләм астында. Яшьлегемнең иң матур сукмагын чирәм баскан. Тиздән монда Кама суы күтәрелә башлар. Яңа дәрья.

Яшьлегемнең кызыл чәчәкле болыннарын сагынам. Язмышымның кояш нурлары кызарткан чыклы чәчәкләрен инде башка су сугарыр.

Нишләмәк кирәк, һәр заманның үз кешеләре, һәр буынның үз буасы, үз суы, үз юлы, үз хәтере. Иртәгә ике тормыш гөле борнасын өчен, бүген бер чәчәкнең сулуы кирәк. Әгәр бер бодай бөртеге җиргә күмелмәсә, кырык бөртекле башак үсми…

Су астында – чишмә, юл астында – сукмак, вакыт тавы астында хәтер баскычлары күмелеп ята. Су – җирнеке, юл – ке- шеләрнеке, хәтер – киләчәкнеке. Томаланган күзле чишмәләр, күктәге йолдызларын югалткан сукмаклар, гомеремнең иң югары ноктасыннан үткән юлыма борылып караган хәтер – болар һәммәсе минем җанымның тере чәчәкләре.

Болыт каурые урталай бүлгән кып-кызыл кояш шары дөр- ләп янган офыкка чумды. Эңгер-меңгер төште. Бераздан төннең беренче күбәләкләре – төнге сәяхәткә чыккан йолдызлар күренде. Ә берсе караңгы офык коесына чумды.

Апрель аендагы сыман, күк чиста, һава саф. Төнге һавага бөҗәкләрнең сызгыруы, кыштырдавы, чырылдавы күтәрелде. Шулар арасындагы иң әче сызгыруны ишетмәс өчен, учым белән колагымны томаладым, ләкин ул тавыш башымда икән: кан басымым күтәрелгән, ахрысы, уң колак чыңлый. Аңлаешсыз авырлык, гүя кан тамырлары буенча кан түгел, салкын терекөмеш ага. Пиджагымны киеп, исән калган наратка барып сөялдем. Шофёр Исмәгыйль кунак йортыннан урын белеште, тик әле минем буш бүлмәгә кайтасым килми. Ашау да онытылды. Дошман басып алачак җир сыман, буш калдырылган су буйларына, куаклар ягылган урыннарга, кемдер үткән белән киләчәк арасын мәңгегә өзәргә теләгәндәй, сүтелгән күпергә, станция ягына карап торам.

Үткән еллар хәтереннән арынып, иртәгә эшлисе эшләремне барларга тырышып карыйм, ләкин киләчәк причалына килеп туктардай тыныч култык юк.

Чү! Ширәмәт морзаның ак йортыннан бакчага төшә торган таш баскычта нинди кыз ул? Җир, су, үләннәр исе аңкытып агылган җил битемне иркәли. Кызның баскычтан баскычка басып түбән төшүен, төшкән саен зурая баруын агач артыннан күзәтәм…

Ул көнне Каһир, таш һәм туфрак коя-коя, ярдагы кәҗә сукмагыннан авылга менеп киткән иде. Аның кайсы якка юл тотарга ниятләвен чамалавы кыен түгел иде – туй барган йортка таба, ә аннан табынга узар, мыегын чылатмыйча чыгармаслар. Мине дә кыстаган иде, кая инде! Станция турында уйлап калдым.

Җәйнең яшь киленнәрдәй тыйнак, ягымлы башында нинди туй? Бу – елның иң ач вакыты да ич әле. Чәчелгән ашлыкны җыеп, җан борчуын басмас, ни яшелчә, ни җиләк-җимеш өлгермәс борын авылда туй ясау көтелмәгән бәла килү белән бер. Кошлар тавышы тынып калды. Күктә керәшәләр генә ыгы-зыгы килә. Ташлар кайнар. Бөркүлек тынны кыса. Чәчәкләр йомыла башлады. Яшенле яңгыр якынлашты. Тау артыннан, ат көтүе чапкандагыча ерактан ук дөбердәп, күк күкрәве килеп җитте. Аңа кайдадыр мылтык аткан тавыш килеп кушылды. Биектә канатларын җәеп очкан тилгән учакка ташланган каен тузы сыман җыерылып килде, җиргә якынаеп күздән югалды. Туй барган капка төбендәге халык кычкырып җибәрде. Алар арасыннан кемдер тилгәнгә мылтыктан аткан иде. Күк күкрәвенә шуның гөрселдәве дә кушылды. Берданка-фәләннән аттылар, ахрысы, ау мылтыгыннан андый биеклектәге кошны атып төшерүе ай-һай! Халык каядыр йөгерде, күздән югалды, мөгаен, тилгән караргадыр. Ә мин алпавыт паркына кереп киттем. Бакча уртасындагы бака үләннәре, су мүге белән капланган кечкенә генә түгәрәк күл буена килеп чыгарга өлгермәдем, баскычтан чиләк-көянтә аскан бер кыз заты, аның артыннан ук Каһир төшүен күреп, зелпе куакларына постым. Кыз чәчәкле ак алъяпкычтан, дүртпочмаклап бәйләнгән яшел яулыктан, чиккән читектән, чулпы тәңкәләре тез астындагы балитәкләре турысында биешә. Каһир уң канаты очыннан тилгәнне тоткан иде. Кош әле исән. Җан биргәндәй, вакыт-вакыт тартылып куя, авызын зур ачып сулый, кызыл телен чыгарып, зәһәр ысылдый, канлы күзе яртылаш йомык. Сөйләшә-сөйләшә, күл өстендәге дугаланып торган күпергә керделәр. Көянтәдәй бөгелгән иске күперчек. Кыз иңендә – яшел көянтә, ә суда – аларның чагылышы.

Бу мине кызыксындырып җибәрде. Яхшысынмасам да, сәер хәлнең асылын беләсем килде: тилгәнне тотып, Каһир ник бу кызга ияргән?

Тау башыннан болытлар ташкыны ишелеп төште. Агач башларын тузгытып киткән җил тагын тынды. Күл өсте тигез, аны тик сары төнбоеклар, сазанаклар гына чуарлаган. Көянтәле кыз да болытларга карап алды. Чиләкләрен чумдырып, күл суы алыр дигән идем, ашыкмады.

– Явыз, җәбер, – диде ул. Тавышы калынчарак, күкрәктән килә.

– Туйдырды бу тилгән! – диде Каһир, кошны күтәрә төшеп. Тилгән ысылдады, киерелеп, тырнаклы аяклары белән һаваны тырнады. – Көн саен сезнең турыда.

– Синең шикелле.

– Пөхтә чәкедемме? Күз очлы минем. Кул да каты – калты- рамый.

– Балаларын ятим итеп.

– Ата кош бу. – Каһир салкын тәкәбберлек белән тилгәнне кызның аяк астына ташлады. Кыз читкә тайпылды, күпернең кыйшык култыксасы булмаса, суга ук сикерер иде, мөгаен. Кош Каһирга карап ысылдады, канаты белән күпер култыксасын кыйнады. Каһир кеткелдәп алды.

Кыз, аңа яулык почмагы белән авызын каплаган килеш кырын карап:

– Абау! – диде.

Каһир, тилгәнне котыртып, канат очыннан һавага күтәрде. Кош, аның күзенә карап, ярсу ысылдарга кереште. Каһир аны, киң селтәнеп, култыкса аркылы күлгә томырды, тик кош, бер канатын гына җилпи-җилпи, ярга очып җитәргә көч тапты.

Каһир кызны култыксага кысты.

– Синең өчен аттым. Күпме кеше тидерә алмады! Авыл- да ирләр беткән!.. Яулык ябып кына йөриселәре бар. Пешмәгәннәр!

– Әле ярый аттың. Юкса белмәс идем.

– Нәрсәне?

– Миһербансыз икәнеңне. Өйләнгәч, хатының белән ничек торырсың икән?

– Анысы инде, Кәүсәрия, синең кайгың түгел.

– Менә үзең дә әйтәсең, Каһир абый… Йөрмә дим, йөрмә, йөрмә…

– Миһербансыз, дисең инде. Өйләнсәм, хатынның кайгысы ул итмәм.

Кәүсәрия дәшмәде, Каһир култыксадан кулын алуга, күпердән алга атлады, тик Каһир аның чиләгеннән тотып өлгерде, җибәрмәде. Кыз әле генә Каһир канат очыннан күтәргән яралы тилгән хәлендә калгандай булды.

– Беләсеңме ник? – диде Каһир. – Менә ник… Берәү күр- ше авылдан кыз урлаган. Атын җан-фәрманга куалый. Арттан куа чыкмагайлары дип шикләнә. Аты сөрлегеп куя моның. Арба төбендәге мылтыгының түтәсен капшап: «Раз!» – ди бу. Ярты юлны җилдереп узгач, ат тагын сөрлегә. Егет, бу юлы мылтыгын суырып ук чыгарып: «Ике!» – дип куя. Кайтып җиттек дигәндә генә, аты тагын сөрлегә. «Өч!» – ди егет һәм атны атып та ега. Кәләш елый башлый, син мәрхәмәтсез, шәфкатьсез кеше икәнсең, синең белән ничек торырмын, харап булды газиз башкайларым, янәмәсе. «Раз!» – ди егет, аңа карап… Шуннан бирле торалар, ди. Хатыны беркайчан да иренә «Ике!» дип әйттермәгән.

Кыз ярты йөзен каплаган яулыгы читеннән сөзеп кенә тагын аңа карап алды:

– Тилгәнне атуың «Бер!» диюең булдымыни? «Өч!» дигәнче түзәсең бар иде.

– Бүген чык әле, – диде Каһир.

– Тилгәннәрдән куркам.

– Сезнең тирәдә күренгән һәр тилгәнне шушы хәл көтәр.

– Үзеңне дәме?

– Мин үлгәндә, тырнагымда чебеш булыр.

Кәүсәриянең горур карашын күтәрә алмыйча, Каһирның чиләкне тоткан кулы бушап, түбән салынып төште. Ул аны, кая куярга белмичә, чалбар кесәсенә тыкты.

– Йөрмә! – диде кыз һәм күпердән минем якка юнәлде.

– Әх, Кәүсәрия! Үкенмәссеңме соң?

– Абау-у-у… – дип сузды Кәүсәрия, аңа таба борылып. – Кыланасың дисәм… күзең, күзең әллә нинди, Каһир абый.

– Пешерәме әллә?

– Туңдыра. Боз белән бер!

Кыз күкрәгендәге толымын аркасына кайтарып салды – чулпылары чылтырады. Ул сукмакка төште, аның тирән күзендә якты чаткы – яшен чаткысы уйнаклап алды. Каһир, җәһәт-җәһәт басып, күперчектән кире чыгып китте, җирне күк күкрәве түгел, бәлки аның аяк басулары дөбердәтте шикелле.

– Боз, ә? Боз! Ә мин уттан ким дөрләмәм әле! – диде ул, таш баскычка җиткәч борылып.

Кыз, авыз эченнән генә көлә-көлә, тегермәнгә таба сузылган сукмактан китте. Сокланып, аңа иярдем.

Аларның бер-берсенә төрпәле сүзләр әйтеп сөйләшүе, киеренке тотышлары, Кәүсәриянең тапкыр җаваплары мине дулкынландырган иде.

Бермәл күктә, кармакка эләккән чабак кебек, коры яшен чәбәләнеп алды. Болыт тауларыннан, шарлама булып, күк күкрәгән авазлар коелды. Бакча күлендә бака бакылдап җибәрде. Ә алда йөгерә-атлый барган кыз кире борылырга уйламады да. Җирне камчылап, туктаусыз яшен яшьни, күк күкри – ничек курыкмый икән? Әле яңгыр тамчыламый да, шуңа карамастан күн пиджагымның якасын күтәреп куйдым. Әни искә төште. Мондый яшен килгәндә, ул, догаларын укый-укый, морҗа калакларын, мич юшкәләрен ябарга керешә, тәрәзәләрне куллары белән сыпыргалап, пәрдәләрне тарта, апаның чиккән сөлгесе белән җиз самавырны каплый, көзгегә мендәр япмасы яба. Яланбаш утырсак, башыбызга түбәтәй кидертә, йокымсырый башласак, йокламаска куша иде. Әти, яшенгә игътибар итмәстән, үзенә нинди дә булса шөгыль таба. «Ахырзаманда, – ди әни апа белән миңа, – шушындый яшен яшьнәр, күк күкрәр, таулар мамык урынына очып йөрер, балаларның чәчләре агарыр, картлар акылдан шашар дигән…» «Ә Алла кешеләргә булыша алмыйча карап торыр, имеш», – ди әти, аның сүзенә кушылып. Бу аның, гадәтенчә, әни белән бәхәскә керүе. «Алланың кешеләр газабына карап торудан башы чыкканы бармыни соң аның?» – дип куя ул, мәсәлән, чабата шөшлесен, көчәнә-көчәнә, калып белән юкә арасында йөртеп. «Әстәгъфирулла! Рәхмәтеннән ташламасын диген, алласыз!» – «Аның рәхмәтенә калсаң, синең кысыр ашыңны тартып алырга да күп сорамый ул, белдеңме?» Әти белән әни дин турында мин белә-белгәннән бәхәстә иде.

Җил чыгып, агач башларын тузгытты, үләннәрне җир күкрәгенә кысты. Алай да болытлар мәгарәсеннән кояш күренгәләп ала иде әле.

Кәүсәрия тегермән астына төшеп китте. Мин чокыр кырыена җиткәндә, ул инде менеп килә иде. Җирне иңләгән эңгер-меңгердә чиләкләрендәге су эрегән кургаш сыман куе, авыр булып күренә. Бер ботагы каерылган, дугаланып җиргә иелгән тал астыннан чыкканда, ул мине күреп алды. Ни куркырга, ни читләтеп китәргә кыймыйча, беркавым тораташтай катып торды. Йөзгә дан түгел бугай. Гәүдәсе җыйнак, сылу. Аннан матур бер гадилек аңкып, бөркелеп тора иде. Түгәрәк йөз, алга чыгыбрак торган ияк, чак кына почыграк борын. Йөзендә йөзек кашыдай бер нәрсә бар иде – күзләре!.. Дөресрәге, карашы!.. Моңарчы мин һичкайчан очратмаган гадилек. Менә тал, станция, чирәм, таш, сукмак, җил, яңгыр исе, яшен… Менә ул – алардан аерылгысыз табигатьнең бер кисәге. Ансыз табигатьтәге бөтенлек югалырдыр, һәрнәрсә таралып китәр кебек.

– Кту такуй? – диде ул.

– Кеше, – дидем мин.

– Пәри дип торам.

– Пәриләр белән урысча сөйләшәсеңмени син?

– Монда бала күргәннәр… «Мама» дип елап йөргән, ди.

Ниһаять, күк казаны тишелде: тоташ яңгыр ява башлады. Яңгыр тамчылары, бер-берсенә бәрелеп, тагын әллә ничәгә ватыла, су тузанына әйләнеп чәчри. Мин аның янына йөгереп төштем, иңендәге чиләк-көянтәне җиргә алып куйгач, тегермән ышыгына әйдәдем, пиджагымны салып, иңенә капладым. Карышырга өлгермәде дә бугай. Беренче эре тамчылар чылаткан йөзеннән һәм киеменнән җылы ис бөркелде.

– Эремәс идем әле, мин тоз түгел лә, – диде ул.

– Тоз түгел, – дип килештем мин, төшеп китмәсен дип, пиджакның өске төймәсен төймәләдем.

Ул, иреннәрендәге яңгыр тамчыларын сыпырып:

– Син чынлап та пәри түгелме? – дип сорады.

– Сүгенеп кара, бәлки, юкка чыгармын.

– Яхшы кешегә сүгенмиләр.

– Яхшы икәнемне каян беләсең?

– Кулыңнан.

Шунда гына күрдем: аның кулыннан тотканмын икән. Кәүсәрия дә моны шундук искәреп, кулын тиз генә тартып алды.

– Бәлки, йөземнәндер?

– Йөз дигәнең алдаучан була ул!

– Ә кул?

Ул әкрен генә көлеп куйды:

– Начар кешенең кулы калтырамый, диләр…

Телем әйтергә кыймаганны белдергәне өчен, кулыма рәхмәт әйтердәй булдым.

– Калтырасын ла! – дидем. – Мин… мин тилгән атарга җыенмыйм.

– Тилгән? – Кыз кашын җыерды.

Тилгәнне искә төшерүем аңа ошамады, сүзне бүтәнгә борырга теләдем, тик ни әйтергә кирәклеген белмим әле.

– Бераз суыңны эчим әле… – дидем.

– Эч, бездә су җитәрлек.

Башка чара калмый, эчәсем килмәсә дә, яңгырга чыгып басам да, аның зәңгәр чиләген күтәреп, кырыена иренемне тидерер-тидермәс кенә сап-салкын су эчә башлыйм. Вакытны сузарга теләп, кирәгеннән артыграк эчәм.

– Очраганда су эчерерсеңме? – дим.

– Эчерермен. Сорасаң, – ди ул.

– Сорармын. Тик кем дип сорарга соң? – дим мин, аның исемен белсәм дә.

– Кәүсәрия дип.

– Матур исем… Мәгънәсен беләсеңме?

– Беләм.

– Кәүсәр иясе… Ә кәүсәр – яшәргә көч бирә, яшәртә торган сулы чишмә, шулаймы әле?

– Шулай… Ә мин кемгә… су эчерермен икән соң?

– Иман атлы егеткә!

– Ә син кем соң?

– Иман.

– Юк, кем, кем? – дип сорый ул басым белән. – Каян килдең?

– Рамазанов урынына. Казаннан.

– Ай! – диде кыз, куркып киткәндәй. Төймәсен чишеп, пиджагымны иңбашыннан кагып төшерде – тотарга өлгермәсәм, сукмакны тутырып аккан күбекле болганчык суга төшәсе иде.

– Мин аның өрәге түгел, Кәүсәрия!..

Ул чирәмдәге юеш көянтәсенә барып ябышты, кабалана-кабалана, чиләкләрен көянтә башына элде. Көчле яңгыр аның юка ситсы күлмәген чылатып, иңбашына, аркасына, ботларына сылап куйды, ул үтә күренмәле пыяла кызга әйләнеп калды.

Толымнары бигрәк калын, озын иде аның, яңгыр тиз генә үтәрлек түгел. Көянтәсе аша кырын карап, Кәүсәрия чәчен, яулыгын төзәтте. Колагында тамчы гөле чәчәгенә охшаган кызыл ташлы алкалары да бар икән.

– Мин Рамазановның өрәге түгел ич, нидән куркасың? – дип кабатладым мин.

– Яманрак булмагае…

– Өрәкләр күрә торган… өянәгең бармы әллә?

– Безне бергә күрсәләр, башым бетте!..

– Кеше сүзенә керермен дип шикләнәсеңме?

– Тарханныкылар диләр безне. Сине… берәр нишләтсәләр, Илаһым-Аллам!..

– Рамазанов шикеллеме? Миңа ул-бу була калса, синнән күрмәсләрдер ич? – дип, кычкырып көлеп җибәрдем.

– Авыл Советы секретаре Ниса – минем бертуган апам. Әтиләр белән килешмичә, шунда, Советта гына торып яшәде. Әти апаны кяфер дип сүгә… Юныс абый да, килгәч, шунда торды. Халыкта әллә нинди яман сүзләр дә йөрде.

– Синең белән миңа моның ни катнашы бар? Син анда тормыйсың ич!

– Ниса апа да Ләмига түтиләргә күчте күчүен. Ә сүзе калды… Ярый, китим инде. Кунакларга чәй куясы бар.

– Атаң, Ниса апаңны сүккәч, ничек туй ясарга булган соң?

– Ничек инде? Ниса апай үксез бала мәллә? Әти: «Аллага шөкер, кешедән ким-хур тормыйбыз, туй булгач туй булсын!» – диде. И-и, чистый тел бистәсе булдым!..

Ул, юеш җирдә аз гына да таймыйча, чокырдан ашыгып менеп китте. Сыгылып торган тал ботагыннан эре яңгыр тамчылары коелышты. Кәүсәрия комга сеңгән су кебек юкка чыкты… Аяк эзләрен сукмактан аккан яңгыр суы ялап бетерде. Сүлпән генә яшен уйнаклады. Бөтен җир бушап, киңәеп калды, ул бушлыкның, ике болыт арасын тутырган яшен кебек, Кәүсәрия белән тулып тормавына көенеп куйдым. Түбә ышыгында калдым. Ышыкта… Дөнья тынды, сүрелде.

Исмәгыйль кайтырга дәшә, кунакханәдә аш суына, ди. Ә минем хәтерем кайнарлана гына бара.

Кәүсәрия киткәч…

…Кәүсәрия киткәч, минем нигәдер шунда – туй шаулаган җиргә барасым килде. Тегермән ышыгыннан чыгып, алпавыт паркындагы бәләкәй күперчекне узгач, таш баскычтан югары менеп киттем. Нигәдер басмаларын санадым – илле биш иде. Минем бер генә туйда да булганым юк. Пычрак изә-изә, капка төбендә йөренгән халыкны һәм койма башларына кунаклаган бала-чаганы карау миңа кызык иде. Туй авылдагы иң матур, иң бай йортта икән. «Аңлашыла, кулак өере бу, – дип уйладым. – Җәй уртасында болай кылангач, корсаклары ачлыктан бөрешми инде боларның!»

Вакыт үткәрер өчен генә булса да, аннары кызыксыну да әйдәгәндер инде, шуның өстенә хуҗаларны һәм башка кешеләрне белеп тору да хәерле дип, ачык кече капкадан ишегалдына кердем.

Эре-эре яссы ак ташлар җәелгән, яңгырдан соң юып алгандай чистарып калган ишегалдын тутырып бииләр иде. Гармунчы юан имән бүкәнгә утырган, аның артында бер ир скрипка сыздыра, икенчесе мандолина чиртә. Зур бәдәнлеләр, көчлеләр, мандолина тотканы гына чандыр, аксыл йөзле иде.

Ирләр артына барып бастым, игътибар итүче күренмәде. Барысы да уртадагы түгәрәккә тартыла торгач, бөтенләй эчтә – хатын-кызларның йомшак тәннәре белән ир-атларның очлы терсәкләре арасында кысылып калдым. Колак читем белән арттагыларның: «Кем суң бу?» – дип сорашканнарын, кайсыныңдыр: «Шул инде, тегесенә алмашка килгән», – дип пышылдашканнарын ишеттем.

Кызыл чәчәкле ефәк күлмәк, аягына чигүле туфли кигән, иңенә чуклы ак ефәк яулык салган, чәчен тау итеп өеп куйган сылу буйлы, бер дә авылчага охшамаган кыз – аның кәләш икәнен аңладым инде – Каһирга китереп басты. Ул биемәскә итенде, аннары гайрәт белән кулын селтәде дә, күзен йомып һәм башын чайкап, кулларын торган саен киңрәк җәя барып, түгәрәккә ышкылып диярлек, зур адымнар белән йөреп китте, алдагылар, аңа юл бирер өчен, чигенәрәк төште, арттагылар, күрер өчен, алгарак сузылдылар.

Баскычта алтын ука белән чигүле яшел бәрхет түбәтәй кигән, җиңнәрен сызганган, таза беләкләрен алтынсу төкләр каплаган, түгәрәк шадра йөзле, җирән сакаллы бер абзый күренде. Ул, кыек якалы зәңгәр күлмәген яшькелт галифе чалбар өстенә чыгарып кигән бер ирнең җилкәсенә кагып:

– Ишкә куш килдең, Бәйнал! – дип кычкырды. – Морза нәселеннән бит син! Әүвәлге Гиюрги кавалер, аннан… – ул тамагын кырып алды, – аннан кызыл командир! Ә минем кызым, Нисам кем? Минем кызым Гражданский сугышны аркылыга-буйга гизеп кайткан Ниса Тарханова булыр!

Ә кияү булырга тиешле кеше, киң маңгаен җыерып һәм кулын күкрәгенә кушырып, кара-каршы биегән кәләш белән Каһирны күзләп:

– Хәзер морзалар морҗа чистарта, бабай, – диде.

– Шулай, кияү! Биш пар тройкагыздан хәзер бер пар хром итекле калдың. Тик бәхетегез тиң булсын. Азамат атагызга рәхмәтегезне кызганмасагыз, ярдәмемнән калдырмам, Аллаһы Тәгалә теләсә!.. Болан күк кыз бирәм бит, җәмәгать!..

Төрле яктан:

– Кияү ник биеми?

– Аягына таш бәйләгән мәллә?

– Бәлки, муенынадыр? – дип кычкырыштылар.

Кияүне биергә дәшеп карадылар, ул баш тартты, һаман шулай кәләш белән Каһирдан күзен алмады.

– Ярар, биер әле, – диделәр, – биер көннәре алда!

– Бүген Каһир көне, алайса, – диде күршем.

Күршеләремә җентекләбрәк карап куйдым. Берсе – ямаулы солдат гимнастёркасыннан. Ул, таптанып, аягыма басты. Иелеп карасам, йон оекбаш белән чабата кигән, киндерәләре җирдә йомарланып ята. Боларның көн күрмешләре авыр, туй ясаучылар белән кардәш-ыру, кан уртаклыгы юк, күрәсең, ян-як күршеләредер.

Каһир мине күреп алды, тик биюен өзмәде, кәләш белән кул- тыклашып әйләнә башлады. Аннары кәләш, биюеннән туктый ал- мыйча, тыпырдый-тыпырдый, читкә авышты, челтәрле ак сөяк тарагы белән тузгыган чәчен тарады, ә Каһир ялт туктап миңа китереп басты, минем алдагылар, читкә янтаеп, юл ачтылар.

– Җәмәгать! – дип кычкырды Сафин. – Менә бу егет төн- лә каршыгызга очраса куркып китмәгез! Сезнең алдыгызда алтын кешеләрнең берсе – ГОЭЛРО инженеры, авылыбызда мировой буржуйларны сукырайтырлык ут кабызырга килгән электрик!.. Алай-болай бармак янаса, аңа каршы тәртә күтәрәсе түгел, карагыз аны!

– Яңа Рамазанов килгән икән! – диде Азамат карт.

Каһир кепкасын, салып, юеш ташка бәрде:

– Ә менә монысы булмас! Җитәр! Әле кайберәүләр тегесен космаган! – диде ул, халык өстеннән карашын йөгертеп. – Ә косарга туры килер. Яшел үтегез чыкканчы косарга!.. Аны, – диде ул, миңа бармагы белән төртеп күрсәтеп, – безгә Мәскәү үзе җибәргән! Ә Мәскәү белән күсәк күтәреп сөйләшмиләр, иптәшләр!..

– Күтәрергә җыенган кеше юк ич әле, иптәш Сафин!

– Безнең бабайлар белән әтиләр кайчандыр күсәк күтәреп карамаган түгел, караган! Мәгәр ни кырган? Башлары Себер каторгаларының шахталарында черегән.

– Ленин безнең кулларга кылыч тоттырды. Аны менә күтәреп тә күрсәттек, ичмаса!

– Кемнең башы үзебезнекеннән югары – долой очты!

Баскычтагы карт түбәтәен, салып, баш очында айкады.

– Җитәр! – дип кычкырды ул. – Ураза түгел, әйдәгез ашарга-эчәргә. Кунакларны сүз белән сыйламыйлар…

– Күптән вакыт, – диде минем күршем, – юкса эч тагын бушады, язгы баз шикелле.

Кешеләр эчкә уздылар. Мине ияртмәсеннәр өчен, яным белән кысылып, артка чигендем. Күрше абзыйның аягындагы чабатасы төшеп калган, ул эзләргә иелгәндә, ялгыш кулына бастым. Ул шуның өчен сыйрагымны чеметергә теләгән, ахрысы, тик ялгышкан, күрәсең, бер хатын әче итеп кычкырып җибәрде:

– Хәдичә, Сөләйманыңны тый әле! Тилчә күк, ботыма ябышты, затсыз!

Хәдичә дигәнедер инде:

– Ботыңны һавага элеп җөрмә, тимәсләр! – дип көлде.

– Синең ботың кайгысые!.. Чабата бавыма баскансың, сыер! – диде Сөләйман дигәннәре кешеләр аягы арасыннан.

– Чабатаңа гына бассалар ярый, үшән үгез!

– Бастырган ди, бастырмый ни!..

Әрепләшү кешеләрне рәхәтләндереп җибәрде, авызларын күтәреп, тыела алмый көлделәр.

Каһир белән икәү генә калдык.

– Күңел ачарлык икән шул монда, – дидем.

– Күңел?.. Тырнагына карап мәчене беләләр, сыена карап – хуҗаны. Ә хуҗа андый-мондый гына түгел, белерсең әле… Аннары болар сузган тәлинкәгә ничек төкерергә белермен мин!

– Бу көрәшче морале түгел.

– Мораль? – Каһир, җирәнгән сыман, чыраен сытты да төрлечә кыстаган һәм сыйланырга чакырган авазлар белән тулы ачык тәрәзәләргә ишарәләде. – Авыл кешеләренең тамагы икмәккә туймыйча торып, бернинди мораль юк! Мин хәзергә бер генә моральне беләм: бу өй хуҗалары… – Аның калын иягендәге зәңгәрсу чокыр кызарып чыкты, яңак итләре уйнаклап алды. – Җә измәләрен изәбез, җә, тәпиләп, җәһәннәмгә эвакуациялибез. Аларны шул чагында гына күндәм сарык итеп була.

– Безгә сарыклар кирәкми.

– Ә без аларга сарык түгел идекмени? Әле кайчан гына алар безнең көтүчеләребез иде… Костырырга, бөтенесен костырырга! Ашказаннарының тискәре ягын әйләндереп… Хәзер аларга юаш сарык тиресе ябынырга вакыт.

– Сарык тиресе ябынган бүреләрдән… – мин тотлыгыбрак тордым, – ни мәгънә?

– Көтүчеләр уяу торыр. Кичәге сарыклар, без, бүген бүре көтүе көтә – әллә начармы? Патша белән ялчы да юк, Алла белән мулла да. Элек безнең баш очында аларның камчысы шартлаган, хәзер аларның борын төбенә безнең… йодрык терәлеп торыр. – Үзе дә сизмәстән, Каһир кесәсеннән револьвер алып селкеде.

– Теге тилгәнне шушының белән аттыңмыни?

Каһир «Нинди тилгән?» дип сорамады, револьверын куен кесәсенә тыгып куйды.

– Бу нәрсә Рамазановныкы, – диде ул.

– Шуннан… атылган диделәрмени?

– Белмим. Мин әле моны белмим… Ыгы-зыгыда… өстәленнән алып тыктым. Милиционерлар күрде, Идрис абый да. Югыйсә алып китәрләр иде дә бер җирдә күгәреп ятар иде.

– Шикләнмичә йөртәсеңме?

– «Шикләнмичә?» – Аның йөзе тагын җирәнгәндәй тарты- шып алды. – Мин хәзер бер генә нәрсәдән шикләнәм, Зәйнушин, акылдан шашмагаем дип… Байтак күрдем! Канын да, утын да. Турадым, кистем, яндырдым – шуларның барысы төшкә кереп йөдәтә… – Ул озак дәшми торды. Мин аны нигәдер кызгана башладым. – Рамазанов… Бәлки, ул хаклыдыр, хаклыдыр… Туйгандыр. Без ирекле. Шул исәптән үз-үзең белән исәп-хисап ясарга да ирекле… Рамазанов…

Шикләнәм, туган, бәлеш авыз түгелгә охшаган иде ул. Андыйлар үз каннарын үзләре коймас… Бүреләр күп… Беләсең килсә, башлана башлады гына әле!.. Әйдә, бу бүреләрнең дә әче балларын авыз итеп калыйк, ачуларыннан асларына җибәреп утырсыннар. Беренче һәм соңгы тапкыр утырыйк та… Аннары бугазларына да ябышырга була.

– Юк, хурланам.

– Алар безнең әзме канны эчте – хурланганнар микән? – Ул, елмаеп, туй барган җиргә кереп китте.

дип көйләгәне шау-шуга кушылып эреде.

Мин ишегалды белән бакча арасына – капка белән келәтне тоташтырып корылган биек такта койма буендагы имән бүрәнәгә барып утырдым да тәмәке кабыздым. Нигә шундук чыгып китмәгәнмен, белмим. Бу йортны күздән кичерергә чамалаганмындыр, ахрысы, һәрхәлдә, мине анда нидер тоткарлады.

Келәт ишеге төбендә – кабык түбәле эт оясы. Эте юк, мәҗлес булгач, артка чыгарып бәйләгәннәр, шуннан аның әле шыңшыган, әле чинаган, әле өргән тавышы ишетелә. Тәртәләрен күтәртеп, төбенә яшел печән түшәлгән һәм иске кайры тун салынган тимер күчәрле арбаны биек лапас астына кертеп куйганнар, анда кемдер төн куна булса кирәк. Шул якта тавык кытаклый, аңа әтәч тә кушылып китә. Кое бурасының юеш басмасында бал кортлары безелдәшә, тәгаен, ерактан түгелләрдер, учактан чәчрәгән күмер сымак, бакча ягыннан килеп чыгалар да кире шунда таба очалар. Келәт кыегы астына потлы тимер үлчәү иңсәсе элгәннәр, бу өйдә чәй-шикәрдән калган нәрсәне потлап үлчәргә күнеккәнгә охшый…

Хәзер, күп еллардан соң, ул көнне Кәүсәрияне күрәсем килеп утырганмын кебек. Шушы килеш ул бүрәнәләргә барып утырсам, һәм ул, теге чактагыча, табак тотып, ишегалдына чыкса, мине таныр иде микән? Юк-юк, минем бу хәлемдә аңа күренәсем килми, тиз генә торам да кунакханә ягына атлап китәргә борылам, тик мине Кәүсәриянең тавышы туктата сыман.

– Кая ашыгасың? – дия кебек ул. Мин аның күкрәк тавышына сискәнеп китәм шикелле. – Утыр әле бераз, Иман…

– Хәтернең очы-кырые юк та бит аның…

– И-и-и, зарланма әле, бигрәк тә эшем кешесе булып беткәнсең менәтерә. Дөньяның кендеге сиңа гына бәйләнмәгәндер, шәт. Кигәвен чаккан үгез күк, алдыгызны-артыгызны белми чапкан буласыз бит, Ходаем… Утыр әле бер, ашыкма. Менәтерә баздан катык алып менеп, сөткә туглап бирермен, эчкәч, җаның рәхәтләнеп китәр. Утыр әле бер кинәнеп, хатын-кыз әрен тыңла. Тансыклагансыңдыр. Хатын-кыз, тукран шикелле, ирләр башына үз әрен тукып тормаса, миләре кортлый ич ирләрнең, әйеме?

– Мондый түгел идең бит син, Кәүсәрия?! Картаймыш көнеңдә шушылай мырлап йөрергә калыр идең микәнни?

– Кешедән кимме әллә? Хатын-кызның әрләве ирләргә җан каймагы кебек кенә ич ул…

– Син гел «хатын-кыз» дисең. Син үзеңне «хатын» дип сөйләш.

– Кем хатыны?

– Кемнеке дип инде ул хәтле… Мин әле типсәм тимер өзәрлек, бассам бакыр изәрлек егет.

– Әллә мине үзең шикелле генә картлачны авызлыклап тотмастай дип уйлыйсыңмы? Мин дә бетәшкән түгел әле, синең белән ничек сөйләшергә белер идем, Иман…

– Әллә үпкәң бар инде?

– Үпкәм? Үпкәләү нәрсә ул? Хатын-кызның үпкәсен эретергә ир-егетнең бер үбүе җитә… Ә менә үкенече булган картны нинди кыз-кыркын юата алыр икән?

– Ә мин сине хәтеремә теләсә кайчан чакырып китерәм дә юанам.

– Онытмадыңмыни әле?

– Рәхәтләнеп тә бит… Аягыма тышау булып уралдың да яшьлегең җәйләвендә генә тотасың…

– Үзең ич, тиле! «Билләреңә сары каешлар булып уралаем», – дип җырлый торган идең. Җырлый гына… Теге кышны гына, пешкән кура җиләге булып, авызыңа өзелеп төшәм дигәндә… әллә генә нишләдең инде менәтерә! Хәзер терсәгең якындыр да…

– Терсәк якын, син ерак.

– Якынайсам? Нәкъ шул вакыттагыча.

– Нәкъ шул чактагыча кабатланыр иде.

– Кешегә акыл кермәсә дә кермәс икән, һай! Син минем белән баласытып кына сөйләшәсең бугай, баласытып кына… Төшләреңә кергәнмендер әле, төштә акыл теләмәгәнне дә кыласың ич ул тегеләй, хикмәт… Кочкансыңдыр, мине шул сәкедә хәтсез тапкыр кочкансыңдыр әле!..

– Йә-йә… Сине уемда үзем белән шушылай сөйләштергәнем өчен гафу итә күр, зинһар. Гөнаһлы итә язып… Сине оныта башлаганмын, ахрысы, инде менә бөтенләй бүтән рәвештә күз алдыма киләсең.

– Иман, Иман! Мин шул ук. Шул ук Кәүсәриямен. Әлбәттә, безнеңчә килеп чыгарга язган булса, болай сөйләшү хаҗәт булмас иде инде ул. Нишләтәсең, биргәненә шөкер әйтәсе генә кала инде. Син болай да бәхетле. Миңа да яхшы. Мин мәңге яшь калдым. Юкса мин сукранып, зарланып, ах та ух килеп йөрүче, бәйләнчек, мыжык бер карчыкка әйләнеп беткән булыр идемдер инде. Сиңа шундый хатын белән сөйләшүе ничегрәк булыр иде икән, мескенем минем, бичарам!.. Син минем сөттәй ак кайнар тәнемне коча идең. Ә хәзерге хыялыңдагы Кәүсәрия нинди?..

– Әй Кәүсәрия, әй!.. Мин соң, мин!.. Сурәтемне бер генә капшар идең дә, ап-ак чәчемне тузганак итеп таратып, көлә-көлә китеп барыр идең бугай… Кулыңны бир әле, Кәүсәрия, үбимче бер.

– Агач тамырлары минем кулым: сыкрап, бер җир өстенә чыксалар табарсың.

– Чәчеңне сыйпыйм әле, Кәүсәрия!

– Далаларга чык: җилдә йөгергән кылганнарны куып җитсәң тарарсың.

– Сулышыңны ишетимче?

– Җилләрне тыңла…

– Йөрәгең җылысында җылыныйм…

– Яшеннәр янына мен, Иман…

– Кайда соң син, саубуллашыйк…

– Хәтер белән саубуллашмыйлар. Килер вакыт – ул үзе синең белән хушлашыр.

Әгәр дә шушы килеш Кәүсәрияләр ишегалдындагы имән бүрәнәгә барып утырсам, һәм ул теге чактагыча каршы чыкса, мине таныр иде микән? Юк-юк, минем бу хәлдә аңа күренәсем килми, тиз генә торам да кунакханә ягына атлап китәм.

IX

Нарком янына мин җиде көн узгач тагын бардым. Ул мине бүлмәсендә башланган утырышта катнашырга мәҗбүр итте. Сүз авырлыклар, җитешмәүчелек, бөлгенлек, очы-кырые күренмәгән буталчыклар, кадрлар кытлыгы хакында барды.

– Күреп торам: син әзер, – диде ул, җыелыш беткәч, яссы күкрәкле секретарь хатын ясап керткән чәйне өреп эчә-эчә. – Акча, материаллар, эш кораллары сорап килдеңме?

– Әйе, – дип баш кактым. Ни өчен килгәнемне белеп тора. Шулай икән, аның соңгы сүзен генә көттем.

– Бернәрсәбез дә юк диясең киләме, кадерлем! Ничек төзибезме? Беренчедән, булмаганны төзибез, юкка күрә. Ә юкны каян алып төзиләр? Юктан. – Үзенең бу абсурд, ләкин гадилеге белән кызык сүзләреннән ул үзе үк көлеп җибәрде.

– Юктан бар булмый, – дидем мин. – Менә хәстәрләгән сызымнар, исәп-хисаплар. – Шулай дигәч, өстәлгә бер төргәк кәгазь куйдым.

Чәен эчеп бетергәч, ул, күзен йомып, учы белән битен сыпырды. Аннары, нигәдер пышылдап кына:

– Була, Иман Имамович, була, – диде. Бераз тын торгач, катырак итеп: – Без хәзер бөтен дөнья күз алдында юктан бар ясыйбыз. Безнең алда – киләчәк, гади генә итеп әйткәндә, яшәү, – дип өстәде. – Ә яшәү…

Ул сүзсез калды. Фикерен дәвам итәр дип уйладым, тик ул аңа кире кайтмады. «Яшәү юктан бар булган» диясе килдеме, әллә «Мин әйткәнне киләчәк исбатлар» дияргә теләдеме?

Сөйләшеп утырдык. Аның «юк» дигәне буш имезгеч кенә булып калмады. Станция җиһазлары, тимерчыбык, кадак, сумала җибәрәчәкләр. «Юк» дигәне – акча. Агачы үзебездә бар, анысы авылдан биш чакрымдагы урманда үсә.

– Юктан башлагыз да колхоз оештырып төгәлләгез, – диде нарком. – Менә шушындый «юк»ны булдырсаң… Проектын эшләгән инженер күперен дә үзе төзи. Беренче поезд узганда, күпере астына төшеп, башы өстеннән уздырып җибәргәнче. Җимерелсә, үзе һәлак була.

Гаҗәп: үз көчемә ышандым мин ул көнне, бурычымны үти алырыма шикләнмәдем, билгесезлектән курыкмадым. Барысы да без теләгәнчә булыр кебек иде. Үзебез теләгәнчә булыр кебек. Үзебез теләгәнчә. Алай да мин:

– Беренче мәртәбә бит, иптәш нарком, – дидем.

– Дөньяга да икенче тапкыр килмиләр. Беренче һәм соңгы тапкыр гына.

– Ә укуым калыр микәнни? – дидем мин, аның белән бәхәсләшүдән бигрәк үз-үземә сорау биреп.

– Тормыштан да олырак мәктәп юк. Иске тормыштан яңасына күчәр өчен күпер кирәк. Иң мөһиме – күпер. Бүгенге белән киләчәкне тоташтырасы күпер. Безнең бәхетебез – шундый күпер салуда. Крестьянның ни өчен җаны-тәне белән коммунизм яклы буласын беләсеңме? – дип сорады ул, саубуллашкан чагында. Кулын иңбашыма салып, җавабын да үзе әйтте: – Ул станцияләрне үз кулы белән төзегәнгә күрә. Үзең пешергән тәмле… Үз кулы белән, аңлыйсыңмы, Иман Имамович?

Аның янына баруым кирәк булды микән? Эшкә моның артык файдасы тимәде дә шикелле. Ә үзем өчен…

Бу юлы авылга озакка кайтасымны аңладым. Кая ул пальто белән бүрек! Укуымны дәвам иттерә алмадым. Калганын тормыш үзе өйрәтте.

Пароходта түземсезлек белән ярга аяк басасы вакытны көттем. Көянтә-чиләк аскан Кәүсәрия, чәчәктән чәчәккә очынган күбәләк кебек җилпенә-җилпенә, Ширәмәт морзалар бакчасына төшеп, мине көтеп торадыр шикелле иде.

X

Безнең хыялларыбыз матур иде. Салыначак станция Мәскәүдәге князь Юсупов сараеннан бер дә ким булмастыр сыман тоела. Институтта безгә Кашино крестьяннарының җыйнаулашып салган электр станциясен алып барып күрсәткәннәр иде. Хәер, күрсәтмәсәләр, ул безнең күңелебездә зуррак, матуррак төстә, Ленин исеме белән бәйле булганга, яңа дөньяга омтылган ярлы крестьяннарның кабатланмас бер җиңүе рәвешендә калыр иде; бактың исә, гади бер корылма икән. Ә заманында, мәшһүр ГОЭЛРОга кадәр, крестьянның зирәк акылы һәм сөялләргә катып беткән тырыш кулы белән юктан бар итеп корылганга күрә, ул да ихтирамга лаеклы төзелеш иде.

Ул чагында үземнең дә шундыйрак бернәрсә салырга тотынасымны белсәм, Ленинга үлми торырга кушып, биш ел элек хат җибәргән булыр идем, ә хәзер Кашино крестьяннары кебек без аны ГЭС ачылуга кунакка дәшәр идек.

Без курткабызда МОПР6 значогы йөртә идек, галстук такканнарны комсомол җыелышларында тикшерәбез, кызлар белән үбешмичә генә йөрибез. Безнең хыялларыбызны ГОЭЛРОның тиздән бөтен ил буйлап кабынасы утлары биләгән иде. Йөз меңнәрчә кубометр бетон салу, үземне миллиметрлы төгәллек белән корыла торган куәтле-куәтле җиһазлар белән эшләргә тиешле кеше сурәтендә хис итүем канатландыра иде. Без үзебезне ил өчен гадәттән тыш кирәкле белгечләр итеп сизә башлаган идек инде. Глеб Максимилианович Кржижановскийның, Карунин мәйданындагы СССР Госпланыннан безнең институтка килеп, Ангара елгасы куәтен электр тогына әйләндерү һәм шуны меңәр чакрымга тапшыру, Эйнштейнның чагыштырмалылык теориясе, атом-төш реакциясе хакында сөйләүләреннән күңелебездә кузгалган җилкенүләр, түземсезләнеп киләчәккә ашкынулар белән миңа нарком тапшырган бурыч арасында аерма ай-һай зур иде!.. Хыялларымнан бик артка чигендем түгелме соң? Кайчан гына без, бер төркем студентлар, Глеб Максимилиановичның Садовникидагы иске фатирында әле бәхәсләшеп, әле уен-көлке белән онытылмас кичләр үткәрә идек. Ә хәзер мин кайда, нишлим, бурычым ни, хыялым нинди? Бармак белән санарлык шәхси әйберләремнең иң кадерлесе – шул кичтә ул кул куеп бүләк иткән китап – «И. И. Сквор- цов-Степанов. СССРны электрлаштыру» – олы хыялларымның чәлпәрәмә килүенә шаһит бер истәлек кенәмени инде? Электр станцияләрен илнең йөрәге, ә ток йөгерә торган чыбыкларны кан тамырлары белән тиңләштерү заманнары иде. Газеталар Идел, Днепр кебек елгаларда башланачак фантастик төзелешләр хакындагы сүзләр белән тулы. Төрле проектлар, идеяләр, Чирчик гидростанциясе проблемасы тирәсендә дуслар, дошманнар бәрелешә башлады. Без, үзебезне шул идеяләрне тормышка ашыручылар урынына күреп, аларны яратып һәм яклап бәхәсләшә идек. Мин хыялымда Днепрогэска китәрмен һәм шунда меңләгән кеше арасында йөрермендер кебек иде.

Ә моның урынына язмышым күп катлы, колонналы-аркалы, бизәк-нәкышләр белән чуарланып беткән йорт каршындагы эт оясы ише генә булып күренгән авыл станциясенә килеп бәйләнде. Канатлы хыялым язмышым белән килешмәскә кушты. Максат белән чынбарлык уйларымда кара-каршы бәхәсләште.

Алай да…

Баштагы көннәрдә, зур газаплар кичерә-кичерә, әнә шул хыялларым үлгән кебек булды.

Кайбер төннәрне, йокыга китә алмыйча, уемда гел исәп-хисап ясыйм, лампага ут кабызып, таң атканчы бәләкәй станциянең төрле күренешләрен кәгазьгә төшереп карыйм. Эш алай ук тез буыннарын калтыратырдай катлаулы булырга охшамаган. Исәбем белән бөтен эш күләме изгеләр зираты торган ташлы үр итәге буенча – елгага янәшә – нибарысы йөз сажин озынлыгында, ике-өч метр тирәнлегендә төп канау казып, аннан тагын язгы суларны, җәйге ташкыннарны уздырып җибәрергә запас канау ерудан, җиде-сигез метр биеклектәге агач буралы буа буудан, казанлыкны киңәйтеп, тирәнәйтеп, шунда имән субайларга станция бинасы корудан һәм тегермән салудан гыйбарәт. Ә авыл урамнарына баганалар утыртып чыбык сузу мунчадан соң салкын әйрән эчеп җибәргән шикелле рәхәт кенә булыр кебек. Иң мөһиме, гадилек, эшне мөмкин кадәр җиңеләйтерлек җай табу.

Нарком яныннан кайткач, төп сызымымны, исәп-хисап кәгазен тотып, Каһир Сафин янына кердем. Ул кәгазьләремне борын тишекләреннән бөркелеп чыккан тәмәке төтене белән өретте дә:

– Шәп! Миңа ошый бу, шайтан! – дип, бүлмә буенча йөренде.

– Иртәгә керешик, – дидем мин.

– Иртәгә?!

– Иртәгә. Сузарга ярамый.

– Сузарга дип… Халык ни әйтер бит әле!

– Ни әйтер дип… Бу нәрсә халыкның үзенә кирәк ләбаса! – дидем мин, кәгазьләремне җыеп.

Мөгаен, кыяфәтем бик мескен булгандыр. Каһир моны шәйләде, ахрысы.

– Борчылма, халык риза, риза!.. Ярый, иртәгә халык белән тагын бер сөйләшик, – диде ул.

Җыелышны кичкә җыярга булдык.

Авылда дүрт йөз сиксән хуҗалык санала, эшкә шуның яртысыннан берәр генә кеше чыкса да… Кәгазьләремдәге эш вакыты тагын ул хуҗалыкларның яртысында ат булуын күздә тотып исәпләнгән. Өч ай, иң күбе – дүрт, шул җитә. Идел буарга чыкмыйбыз. Немецлар белән американнар моның ишеләр белән булышмый да. Анда электр станцияләренең егәрлеген меңнәрчә ватт белән саныйлар.

Икенче көнне кичкә кадәр үземне кая куярга белми йөдәдем. Иртәдән су буенда тулгандым бугай, таяк белән комга нидер сызгаладым, боздым, тагын сыздым. Аннары өелгән бүрәнәләрне, ярылган такталарны җентекләп санап чыктым, шәмәхә карандаш очын төкерекләп, дәфтәргә теркәдем. Кояш такталарны, агачларны киптерә, һавага сизелер-сизелмәс кенә кайры исе чыккан. Тургайлар сайрый, инешнең аръягындагы болында бытбылдык кычкыра иде.

Күзне чагылдырмасын өчен, ак дәфтәр битен үз күләгәм белән каплап, кояшка һәм елгага аркан утырган идем. Бераздан артта «эһем!» дип тамак кырдылар. Яныма Сөләйман килеп басты – мин туй мәҗлесендә күргән кеше. Иңбашына балта аскан.

– Саныйсыңмы? Сана, сана. Ике усак такта җәмәгать файдасына тотылды, дип яз. Бүгенге көн белән. Әле генә чишмәне ныгыттым, улак ясадым. Үземнең кадакларны тотып тордым, кайтарып бирерсең – анысын да язып куй. Сөләйман Ишбулат улына ун данә кадак тиешле, диң.

– Әле эшкә тотынмаган, ә чыгымнары бар икән инде. Ниндидер чишмәгә такта әрәм ит…

– Бер дә «ниндидер» түгел. Тегермән астындагы таш чишмәне яңарттык.

– Станция салгач, барыбер су астында кала ич ул.

– Шул шул менә, салгач. Ә салалмасак?

– Кем әйтә аны?

– Менә мин – Сөләйман әйтә дисәм нишләрсең? Сәвиткә барып чагарсыңмы? Сәвит нәрсә ул – дәүләт. Ә дәүләт өчен Сөләйманга казна ипие ашатып яткыру һәммә яктан зыян гына. Шуңа күрә мин аресттан курыкмыйм. Аресттан курыкмыйм, дим, чөнки мин – тугыз бала атасы. Мине алсалар, кем өстенә кала алар? Дәүләт өстенәме? Ә минем балаларым Аллага шөкер! Үземә охшаганнар – кешегә соңгы ыштанна- рын салып бирергә торалар. Икесе камсамулда йөри. Чишмәгә яңа бураны менә шулар бурашты. Син онытма, яме, миңа син ун бөртек кадак бурычлы. Онытма: төп-төгәл ун.

– Шикләнмә, абзый, мин монда кешеләргә донос ясарга дип килмәдем, – дидем мин, бу абзыйның фәлсәфәсенә ни көләргә, ни ачуланырга белмичә. – Дәүләт мине, әнә шул тугыз балаң яктыда, рәхәттә яшәсен өчен, станция салырга җибәрде.

Аның кояшта янган җыерчыклы йөзенә елмаю җәелде. Кулындагы балтасын, тукылдатып, бүрәнәгә каптырды да каршыма утырды.

– Анысы, энем, дәүләткә безнең ише кара халыкның өе төнлә дә якты тору файдалы микән? Ул бит, якты булгач, төн кыскара дигән сүз. Инде хәзер уйлап бак: әгәр дә мәгәр минем өйдә төн кыскарса, Хәдичә апаң ул тугыз малайны кайдан гына алып бетерер иде? Шулай булгач, безгә ни нәстәгә ул стансы? Тегермән ташы әйләндерергәме? Минем көз көне бар хәзинә – лардагы өч капчык арыш, биш-алты пот бодай, шуңа өстәп, бераз тары. Ә мин аны, кирәксә, урт тешләрем белән дә тартам! Ә ни нәстәгә миңа электр уты? Гәҗит укыргамы? Күз бозып! Гәҗитне безгә Ширәмәт Бәйналы укый. Килеп чыга ки, стансы фармазон өчен генә, ә?!

– Нәрсә ул фармазон?

– Фармазонмы? Безнеңчә әйткәндә, әтәч ише кәпрәю буладыр инде, син миннән башлырак, беләсеңдер. Аннары нине әйт әле син миңа, ептәш Зәйнушин, стансыны бөтенең бергә җыйнаулашып саласымы?

– Җыйнаулашып саласы, җыйнаулашып файдаланасы.

– Әгәренки миндә бер ат, ә Тархан Азаматының дүрт аты булса? Аның өендә сигез пар эш кулы, ә минекендә өч кенә пар булса? Стансы салмага алардан ничә кеше чыгар да, минем өйдән күпме чыгарырсыз? Минем болындагы печәнне кем чаба, игенне кем ура?

Мин моны уйламаган идем әле, ни дип тә җавап бирә алмадым.

– Уйларбыз, – дидем.

– Уйлагыз, әлбиттә, уйларга нәчәлникләр күбәйде. Мәгәр безнең башка да тай типмәгән. – Ул учына төкерде дә, сабына сугып, балтасын алды, ярык тырнагы белән аның йөзендәге күгәрекне ышкыды. – Егет булсаң, син болай ит, энем. Нит, әнә шул Тархан Азаматы, стансыга чыкмаса, минем болын печәнен дә чабып бирсен.

– Ә син үзең нишләрсең?

– Курыкма, Сөләйман абзаң мич башында түшәмгә төкереп ятмас. Миңа шәхсән стансы салуы кызык. Уракны аны алты яшьтән урырга тотынган, бәлки, миңа күптәннән стансы тансыктыр. Ә? Мине катнаштырырга теләмәсәң ирексезләмим, үзеңә кара…

– Шикләнмә, Сөләйман абзый, катнашырсың.

– Нишләп ялгызың утырасың?

– Уй корам.

– Әле уйлый-уйлый чәчләрең агарыр, энем.

– Станциянең планы бар инде.

– Күке дә «балам бар» дип йөри, ди. Ә баласын саескан утырып чыгарган… – Ул аягына басты, балтасын килгәндәгечә иңбашына куеп тотты. – Берүк оныта күрмә, ептәш Зәйнушин, син миңа төп-төгәл ун данә кадак тиешле каласың. – Ул, кырынмаган ияген учлап, миңа өстән карап торды да: – Чәчең агарыр әле, энем, – дип китеп барды. Сул аягының чабата киндерәсе җирдә сөйрәлә һәм сукмакта чак күренерлек эз салып бара иде.

Өйләдән соң инеш буйлап түбән төшеп киттем. Тынычландым кебек. Крестьянның маңгаена тай типмәгәндер. Чыгачак. Ике йөз кырык кеше, дистәләгән ат, сыер. Илле көрәк, илле носилка, кырык балта, илле йөкче. Якынча, билгеле. И-и!.. Тапканмын да соң эч пошарлык нәрсә! Башымны каерып, болытларга карап көлеп җибәрдем. Күзем, әүмәкләшә-әүмәкләшә, өсте-өстенә өерелешеп килгән болытларга төште. Күңелемә, шул якны баскан эңгер-меңгер шикелле, шом тулды. «Әгәр, – дип уйлана башладым мин, тау кыясы астында төзелеш урынын карап, – әгәр ару гына башланып киткән эшне әнә шул болытлар ише бер хәвеф басып китсә?» Өч-дүрт ай… Шуның күпме көне аяз торыр бит әле! Корылык китсә дә харап. Ике йөз кырык кешенең кайсысыдыр авырыр… Атларның кайсысы аякларын сындырса, колынласа, ә кайсысын хуҗасы сатса яки суеп ашаса, кайсысы чыгымчыласа?.. Тагын күпме шундый көтмәгән-уйламаган нәрсәләр килеп чыкса?

Болар кәгазьләремдә исәпкә алынмаган, башыма кереп карамаган, күңелемә килмәгән. Аннары соң крестьянның печән чабасы, урак урасы – тагын әллә ниләр эшлисе дә бар ич әле!

Эре тамчылы яңгыр яварга кереште. Мин читән, абзар сыларга ак балчык ала-ала кәрнизләнеп калган куыш астына постым да, изүемне чишеп, сызымнарымны култык астына яшердем. Башымдагы уйлар таралды. Тау түбәсендә кайсыдыр бер төшкә яшен бәрде, ахрысы, мин, таш ишелгән авазга куыштан чыгып, өскә карадым һәм чак кына читкә янтаеп өлгердем: баш очымнан гына ябалак кебек тавышсыз тизлек белән чүлмәк кадәрле түгәрәк таш очып үтте дә яр кырыенда күздән югалды. Аның тоба суына шапылдап төшүен ишетми калдым, игътибарымны бүтән нәрсә җәлеп итте – югарыда ниндидер хәрәкәт сизендем, кемдер тау кашы артына качкан шикелле булды. Өстемә баягы таш кузгаткан туфрак коелды. Ни булыр бу дип, югары менеп киттем. Тезләремне, күлмәк җиңнәрен буйый-буйый, юешләнгән ак балчыкта тайгалап, ныгып җитмәгән әремгә, шайтан таякларына, ташларга ябыша-ябыша, өскә үрмәләдем. Ак ташларны зәңгәрләтеп, ә яшел үләннәрне, вак куакларны агартып, тагын яшен яшьнәде, тауның эчендә күк күкрәде сыман. Манма чыландым, йөрәгем еш-еш тибә, тыным буыла, тырнакларым каерылуын да тоймыйм. Тау күкрәгеннән тырпаешып чыккан очлы ташлар, кытыршы һәм чәнечкеле гөлҗимеш куаклары кулымны тырный. Бер-ике тапкыр аягым таеп, бармак очларында гына асылынып калдым. Кая ашкынам соң әле? Әйтерсең лә артымнан куа киләләр.

…Ә өстә җан әсәре дә юк иде. Иңкүлектә ялгыз ат утлап йөри, күк күкрәгән саен, ул муенын турайта да башын тагын ия, тышаулы булганга күрә, кушаяклап алга сикергәндә, яшен яктысы аның ялын ялкын телләре сыман кызартып күрсәтә, ат үзе тимерчелек учагыннан чыккан утлы күмергә охшап кала.

Аръяктагы киң болынга авыл көтүе таралган, юлдан җигүле ат бара, ә арбага утырган юлчы җыр суза.

Авыз эчемнән генә көлеп куйдым. Кемдер сагалап, өстемә таш тәгәрәтте дип уйлавым артык бугай, үземнән үзем оялып киттем. Ташны, мин текә ярдан күтәрелгән чакта, күземә карап, тагын тәгәрәтә алырлар иде ич. Моны ул качмый-нитми, йөземә бәреп, чарасызлыгымнан көлеп, үзенең өстенлеге белән масаеп эшләр иде. Туктале, берни кырмас борын кемгә хаҗәт тә, кемнең мәкерле ниятенә каршы чыктым соң әле мин? Каян килгән Алланың кашка тәкәсе!

Күккә карап һәм битемне яңгырга куеп, тагын көлмәкче идем дә кире уйладым, ә Рамазанов? Ул кемнең үт куыгына таш булып кергән дә ничек корбан булган соң? Урыныннан яңгыр кузгаткан очраклы таш белән Рамазановның кул астыннан табылган револьвер арасында уртаклык булмаса да, үз-үземне аямыйча тау башына менүем әрәмгә китмәде. Яр читенә килеп, түбән карадым. Шундый текә тауга менгәнмен. Өстә торуы рәхәт. Кем белә, бәлки, һәрчак шулай уяу тору кирәктер. Шуны сизеп, күңелемә искәртеп куйдым. Алны-артны карамыйча, канатланып, шушы ярга үрмәләп менүем файдасыз булмады. Табигать белән кеше арасында очраган теләсә нинди куркыныч очрак эзсез калмый.

…Табигатькә мөнәсәбәтем – аны тоюым, аңлавым – гомерем буена сабак булды…

Күлмәгем астына тыгып куйган сызымнарым һәм саннарым шәмәхә карандаш белән сырланган иде – кәгазьләр җебеп, язулары җәелеп беткән булып чыкты.

Моны начарга юрадым.

Хәер, яттан беләм, эшне алардан башка да башларга мөмкин, тик төп документның һәрвакыт кул астында торуы кирәк, кем килеп сорамас йә карамас, яңадан яңартып, төзәтеп сызасы булыр.

Бер бит кәгазем җиргә төште. Алырга иелдем. Кытыршы ташлар, кылганнар һәм шайтан таяклары арасындагы ялангач җирдә бер эз ярылып ята иде. Монда, таштан ташка сикерә-сикерә, кемдер әле генә каядыр үткән. Тау очындагы гаять зур ташка менеп, күпме генә карансам да, тирә-юньдә җан әсәре күземә чалынмады. Хәер, тауның тирән-тирән ерганаклар белән телгәләнгән, сыеныр, посар өчен уңайлы урыннары күп.

– Яра-а-р, – дип куйдым. Гаҗәп, бу хәлгә һич аптырамадым. Әйтерсең лә көтелмәгән нәрсә юк, шулай тиеш.

«Яңадан сызармын», – дип уйладым мин, кәгазь битен җирдән алып, барысын бергә түгәрәкләп төрә-төрә.

Яшеннәр болыт көтүен инеш буенча түбән куалап төшеп китте. Шунда юнәлдем. Яр белән басу арасындагы юеш үләнле тугайлар, болын, ә аннары түбәнге рус авылының ызанлы басулары башлангач, әле елга яры буйлап сузылган киртләч-киртләч тайгак көтү сукмакларыннан, әле үги ана яфраклары, бөтнек һәм кыяк баскан тирән ерганакларны турылай кисеп, ә сулыларын әйләнеп чыгып, мин бардым да бардым. Ботинкам лычкылдап, лайлаланып, табанына үзле балчык ябышып бетте, чалбар балаклары манма су булды. Инешнең ат дагасы кебек түгәрәк бер борылышыннан күтәрелеп киткән үр башында биш гөмбәзле һәм шәмдәй туры манаралы, куе кызыл кирпечтән салынган чиркәү, дүртпочмаклы, пычрак сөремле кирпеч торба (соңыннанрак мин аның спирт заводы морҗасы икәнен белдем) күренеп тора. Хайван сөякләре чәчелеп яткан үләксә киртәсен тирәләп үттем, бер урында, инеш борылышын турылай кистерәм дип, сазлыкка кереп киткәнмен, баскан саен сиртмәле бишек шикелле тирбәлгән түмгәклекне узып, шәмәхә ләмле, суында һичнинди үлән үсмәгән һәм бөҗәк йөзмәгән чоңгылларга килеп терәлгәч, читкәрәк тайпылып, кире борылдым, юеш үләнне ерып үткән эзгә юлыктым. Кемнеке? Иясе кайда?

Артка әйләнеп карадым. Баш очымда сазлык акчарлаклары, тәкәрлекләр очып йөрергә тотынды. Җирдән җылы пар күтәрелә иде инде, болытлар арасыннан ялтырап кояш чыкты. Офыкта салават күпере ачыла барды. Өстендәге болыт юрганын Кама ягына этеп төшергәч, бая мин басып торган тау киерелеп җибәрде кебек. Чыланып һәм учма-учма булып маңгаема ябышкан, күземне томалаган куе, авыр чәчемне бармак араларыма кыстырып сыктым да тагын аска таба киттем. Бөркү иде. Кояш турында алсу төскә манчылган томанлы һавага черкиләр, озынборыннар көтүе күтәрелде, аларны зәңгәр канатлы энә караклары аулый башлады.

Артымда тирән сулыш ишетеп, катып калдым – юк, куркып түгел, ә зиһенем белән анда ни икәнен чамаларга тырышып. Кошлар авазын ишетмәс булдым, аның каравы кемнеңдер аяк атлавын сизендем. Коры чак булса, үлән кыштырдар иде; хәзер чыжлап-чыжлап кына ала – кемдер миңа таба якыная иде. Күзләремне ян-якка йөртеп, сулыш иясенең үземнән ни ара торганын чамаларга маташтым. Сулыш алуына караганда, ул бик якын, ахрысы. Аяк атлавы сак, ләкин аллы-артлы бер-берсенең эзенә басып ике кеше килә кебек. Кинәт борылып карарга кыймадым, алай итсәм, артымдагы зирек агачлары арасыннан пәйда булачак ул кеше, бар көчен туплап, шундук миңа ташланыр кебек. Әгәр дә тау башында калган сыңар эзнең иясе булып чыкса, минем аулак урынга килеп җитүемне көтсә? Ә бу тирәләргә кеше заты сирәк аяк баса булса кирәк. Берни сизмәгән кеше шикелле кузгалып киттем һәм, ике-өч адым баргач, кинәт алга сикердем дә үземә таба посып килүчегә йөз белән борылдым. Алдымда мүкләк кара сыер күреп, кычкырып көлеп җибәрдем. Тавышымнан куркып, ул алгы аяклары белән генә читкә сикерде дә башка кымшанмады, юеш, көдрә чуклы озын койрыгы белән үзен борчыган кигәвенгәме, сукыр черкигәме селтәнде. Муенына бау белән агач асканнар, алгы аяклары арасында сөйрәлеп йөри, ахрысы. Сыер, авызына капкан үләнне чәйни биреп, башын миңа таба борды; сул күзен вак чебен сарган, ул өзлексез озын керфеген кага, уң күз алмасына перламутр төймә ябышканмыни – ак төшкән, көтүдә йөрми торган сукыр сыер икән.

Зиреклектә ат пошкырганы ишетелде, ул да түгел, куе үләндә сыер салган сукмак буенча кара, зур бер эт томырылып килә башлады. Беренче мәлдә мин аны сыерның бозавыдыр дип уйладым. Ул миңа ташланасы булса, билгеле, елга ярына кадәр йөгереп җитәргә, ярдан суга сикерергә өлгермим инде, шуңа күрә сыер янына барып бастым, аңа өскә сикерергә ирек бирмәскә мөмкин иде әле. Эт томырылып килгән җиреннән артын чөңкәйтеп туктады да миңа каршы борылды. Сыер, аны тоеп, миңа елышты, дөресрәге, мин аңа сыендым бугай. Эт, чия төсле кызыл күзләрен төбәп һәм шәмәхә борынын җыерып, зәһәр ырылдый; арада сукыр сыер булмаса, без аның белән, кочаклашып, җирдә аунар идектер инде. Ә кесәмдә кадак та юк.

– Трезор! Тихо!

Кырыс, көчле калын тавышка буйсынып, кара эт җиргә елышты, ырылдавыннан туктап, тешләрен шыгырдатты да арт аякларына утырды һәм аның селәгәйле авызыннан чабата хәтле алсу-зәңгәр теле салынып төште.

Тәбәнәк ябалдашлы зирек агачлары арасыннан брезент кожан киеп, кара атка атланган кеше килеп чыкты.

– Тихо, с-сук-ка! – дип кабатлады ул.

Бер кулына тезген тоткан, икенчесе белән биленә таянган. Кояш каршы, карарга комачаулый. Җитмәсә, ул, күзен каплап диярлек, киң кырыйлы эшләпә кигән.

Эт шуышып диярлек атның артына барып басты.

Без бер-беребезгә карап торабыз, сынашып. Ул – өстән, мин – астан. Аты таптана, боргалана, шуңа күрә, мине күзеннән ычкындырмас өчен, аңа башын туктаусыз боргаларга туры килә.

– Внушительный пёс, не правда ли? – диде ул русча. – Чистокровный доберман-пинчер7.

– Бывают и хуже8, – дидем мин.

– Начарраклары? Моннан да усалрак булса, сез минем Настя артына посып кына котылыр идегез, бар! Котыгыз алындымы?

– Настя? Нинди Настя? – дип сорадым, аптырап.

– Колак артын кашып торасың бит, әнә шул Настя.

Настя дигәне сукыр сыер икән. Мин тынычлангандай, киеренкелектән арынгандай булдым.

Атка атланган иргә кырыклар тирәсе булыр. Озын буйлы. Ияр аны тагын да озынайта. Кара сакал-мыек. Уң яңагында тирән җөй, озын бугай, сакалын шуны каплар өчен үстермәде микән?

– Әйдәгез, рәхим итегез. Минем кунагым булып китәрсез, – диде ул.

– Кая? Рәхмәт, вакытым юк, – дидем мин, рус авылы ягына карап. – Авылыгыз ераграк.

– Минем йортым моннан өч йөз адымда гына. – Сораулы карашымны күреп: – Монда хуторым бар, – дип өстәде. – Сатып алдым. Юеш үлән ерып барырга авырыксынсагыз, мәгез, атка атланыгыз.

Ул, иярдән егетләрчә сикереп төшеп, тезгенен сузды. Кожаны коп-коры, итәге дә. Ә күн итегенең гуталины ышкылып бетеп, башы агарып тора. Юеш үлән ерып йөрү билгесе. Карашымны тоеп, ул:

– Йә? – дип, кулы белән бирегә үлән ерып килгән эзенә таба ишарәләде.

– Рәхмәт, – дидем, тик кузгалмадым әле. Ул, ризалыгымны аңлап, атны тезгененнән тоткан көйгә алга узды, мин ат артыннан иярдем. Ә эт алга йөгереп китте, Настя, үлән ашап, артта калды.

– Рамазанов урынынамы? – дип сорады ул бераздан. Җавабымны яки «Каян беләсез?» дип соравымны көтеп тормастан: – Моны сезнең мине белмәвегез әйтеп тора, – диде. – Аннары яңа кеше килгәнен дә ишеттем. Инеш буенда йөргәч, сез булмый кем булсын инде.

Кожанының арттагы ертыгыннан зәңгәр бостон галифе чалбарының да юеш икәнен күреп алдым. Кожанын һәм эшләпәсен ул яңгыр туктагач кына кигән инде, алайса. Ә яңгыр астында нишләп йөргән? Кайда?

– Юнус Юсупович минем яхшы танышым иде, – диде ул, яртылаш борылып. – Авыр туфрагы җиңел булсын.

– Ничек таныштыгыз? – дип сорадым мин, дәшми барудан уңайсызланып.

– Нәкъ сезнең белән танышкан кебек.

– Ул чагында да Настяны эзләгән идегезмени?

Без хәзер яфрак араларында кояш җемелдәгән көдрә, җыйнак ябалдашлы зирекләр тирәли бара идек.

– Настяны? – дип сорады ул, адымын әкренәйтеп. – Әйе, Настя адашкалый, бичара. Бүген көчкә таптым малкайны.

Агачлык бетте. Түгәрәк күл буена килеп чыктык. Кечкенә генә, ярыйсы ук текә ярына хәтфә үлән үскән, суында камыш та, кыяк та үсми, аның каравы яңа борнап чыккан үрдәк бәбкәләре төсле сары төнбоеклар күп. Агачлык белән күл арасында такта түбәсе мүкләнеп беткән тәбәнәк бер йорт тора, бер тәрәзәсеннән кала һәммәсенең дә капкачлары ябык. Капка юк. Келәт җимерелгән, абзар, күл буенда кабык түбәле мунча, тигәнәк һәм әрем баскан алма бакчасы, арттарак киртә белән уратып алынган, кайчандыр яшелчә бакчасы булган урын.

– Настяны озак эзләдегезме? – дип сорадым.

Ул иңбашы аркылы гына карап алды.

– Быел яңгырлар еш ява, – диде ул, җавап бирмичә.

Атының тезгенен болдыр баганасындагы кадакка элде дә, эшләпәсен салып, кул сырты белән тирләгән маңгаен сөртте. – Узыгыз. – Ул, болдырга кергәч, өйнең киез белән тышланып, аркылы-торкылы каеш сугылган ишеген ачып куйды.

– Керә торыгыз! – диде ул һәм келәткә кереп китте.

Ишегалды чирәмле, ә болдыр баскычы төбендәге шәрә җир юешләнеп җебегән, анда аның күн итек эзе ярылып калды. Папирос кабызган һәм тарткан булып, баскычка утырдым һәм шул эзгә текәлдем. Тау башында уң аяк эзе батып калган иде. Ә монда – сул аякныкы. Ләкин шул ук – аның күн итегенеке! Һич шикләнмәдем. Гаҗәп, әмма мин җиңел суладым.

Ботинкамны салып, оекларымны сыктым, кояшка куйдым да яланаяклап өйгә кереп киттем. Киемнәрем кипшеп бетмәгән иде әле, өй эчендә салкынча, шуңа күрә туңдырып җибәрде. Ишек катындагы стенада ике ау мылтыгы, патронташ, эт муенчагы, тагын ниндидер каешлар эленеп тора. Идәнгә уеп, сырлап ясалган агач караваттагы чәчәкле мендәрләргә, зур мич авызына такта капкач белән капланган тәрәзәнең ярыкларыннан көйрәп торган кояш нурлары төшкән.

Мылтыкны, алып, ишеккә төбәдем. Хуҗа керде. Өс-башын салган, якасыз эчке ак күлмәктән, шул ук галифе чалбардан, тик минем кебек үк яланаяк. Тозлы гөмбә салынган алюмин тәлинкә, куе коңгырт төстәге һәм ялтырап торган, мин белмәгән җимеш белән тулы кызыл чынаяк касә тоткан, әмма нигәдер алюмин тәлинкәне беләгенә куйган да корсагына терәгән. Уң кулы исә буш. Үзенә төбәлгән мылтык көпшәсен күргәч, шул кулы күз иярмәс тизлек белән, кобура эзләгәндәй, биленә ятты, тик… Уң кулы менә ни өчен буш икән аның! Ул уң кулын буш йөртергә күнеккән.

– Түрдән узыгыз, – диде ул. Тавышы коры чыкты. Димәк, җанына курку йөгергән булган. Ул өстенә чуклы-чачаклы яшел ашъяулык җәеп куелган түгәрәк өстәл янына узды. – Ә мылтык корылмаган. Патроннарны ерак тотам мин, килде-китте кешеләрнең кулы җитәрлек урында түгел.

Көлгән-шаярган булып, мылтыкны чөйгә элдем, өстәл янына килеп утырдым.

– Ярый әле монда килеп чыккансыз! Кайвакытта иркенләп сөйләшү тансык. Бигрәк тә җанны ямансулата торган менә шушындый яңгырлы көннәрдә. Беләсезме, авылда күңелле дип әйтеп булмый. Җан ялгыз, шуннан котылыр әмәл юк. Хәер, сезгә авыл тансык тоеладыр әле. Ә килүегез, бигрәк тә шундый зур миссия белән, гаять мактаулы эш. Ышаныгыз, мин эчкерсез әйтәм: гаять мактаулы эш. Сез әле яшь, биредә сезгә кызык булыр. Ша-актый кызык! Хәтта мин карт бүре дә ярыйсы гына юаныч табам әле. Менә бу хутор минем шул юанычларымның берсе инде ул. Кемгәдер сәеррәк тә тоелуы бар, мин бит партия кешесе, җаваплы эштә. Әмма миңа кызык, шайтан алгыры!.. Безнең уртак сүзләр булыр әле. Һәрхәлдә, ышанам… Әйе, сезнең авылга килүегез яхшы нәрсә ул. Мактыйм, мактыйм, хөрмәтлем!..

Ул, шулай сөйләнә-сөйләнә, зәңгәр буяуга буялган бизәкле шкафтан рюмка алып карады, кечкенәрәк булыр дидеме, аны ки- ре куеп, ике яшькелт бокал, ике чәнечке, мич аралыгыннан сургучлы дүрт кырлы шешә алды һәм җиз чүмеч белән су куйды.

– Ну-с! – диде ул, шешәнең сургучын ватып, бокалларны яртылаш тутыргач. – Спирт. Болай гына эчәсезме, әллә су кушыпмы?.. Танышу хөрмәтенә йотып куйыйк, Иван Иванович!

– Иман Имамович, – дип төзәттем мин, эчәргә ниятем бул- маса да, бокалны кулга алып. – Исемемне каян белдегез?

– Номенклатура! Районда еш булам, Янышевтан ишеттем.

– Ә сез кем?

– Штабс-капитан Шестаков, – диде ул, урыныннан торып һәм баш кагып. – Элеккеге штабс-капитан, әлбәттә. Моны алдан ук әйтеп куярга кирәк дип саныйм, төрле шикле сүзгә урын калмасын, һәркемнең язмышы үзе белән. Шуңа күрә революция инде ул. Хикмәт кешенең бүген кем булуында. Шулаймы?

– Әлбәттә!

– Аннары, Гражданнар сугышы ахырында кызылларда сотня белән командалык иттем.

– Сотня белән?

– Әйе, ялгыш әйттем, кызылларда сотня юк иде. Ләкин минем отрядымда йөз кылыч йөрде… Әти мәрхүм спирт заводы тотты. Мин аны советларга бирдем. Хәзер шунда директор. Номенклатура, кем әйтмешли… Ну-с!

Ул, башын кисәк кенә артка ташлап, бокалын бушатты, берни капмады. Мин бер уртлап куйдым да су эчтем, тозлы гөмбә каптым.

– Сез…

– Ярослав Борисович, – диде ул, урыныннан чак кына калка төшеп, – Шестаков. – Ул Рамазановның да (аны гел Юнус Юсупович дип атады) бер тапкыр шушы өйдә булганын, райком утырышларында бергә утырырга туры килүен сөйләде. Аннары бу тирәләрнең матурлыгын мактады. Аның йорты авылда икән, ә бусын, хатыны каршы килсә дә, кызык өчен тота, имеш: – Крестьян хезмәте җанны ыгы-зыгыдан арындыра ул, хөрмәтлем!..

Аның йорты янындагы шикелле салкын сулы бәләкәй, әмма төбенә дилбегә дә җитмәслек тирән сулы күлләр биредәге агачлыклар һәм әрәмәлекләр арасында тагын җидәү икән, аныңча, ниндидер метеорит төшүдән тезелешеп калганнар. Күлләрнең сулары спирт ясау өчен гаять саф, яхшы икән. Ул тагын бер-ике тапкыр салып эчте, мин инде аның сөйләвеннән арый башладым, әмма ул сизмәде.

– Сез нигә эчмисез? Менә тарсынып утырмагыз, зәйтүн җимешеннән авыз итегез.

– Нәрсә ул? – дип сорадым мин, бер җимешне авызыма кабып. Ашап караган нәрсә түгел иде. Әче тәме ошамады, эчендә төше бар икән, анысын авызымда әйләндергәләп утыргач, кулыма алып карагандай иттем.

– Аракы артыннан кабарга яхшы ул… Сез әле яшь, күп нәрсәне белеп бетермисездер… Борчылмагыз, тормыш әкренләп өйрәтер.

– Ихтимал, – дидем, карышмыйча, – әмма үземә ни тиешлесен мин яхшы беләм. Татарга тылмач кирәкми дигән шикелле…

– Мактыйм, мактыйм! Ниятегез күркәм. Бар яктан да бары тик хуплауга гына лаек. Җиргә техника кирәк. Чын хуҗалар! Югыйсә ничек килеп чыга? Җирне ярлы-ябагайга бүлеп бирдек – эшкәртүче юк, фәкыйрьнең көче җитми. Болай барса, ачка үтерә ул безне! Чын хуҗалар кирәк, чын! Көчле хуҗалар, эре! Вак-төяк түгел.

– Сез хаклы. Менә колхозлар…

– Колхозлар? Ха, хөрмәтлем! Наив булмагыз! Үзенең барлы-юклы биш дисәтинә җирен дә эшкәртергә хәленнән килмәгән крестьян колхозда ни эш майтара алсын соң ул, йә? Җирне без аңа унсигезенче елда ук яулап бирдек… – Кырын карашымны тоеп, ул киселеп калды, тамагын кырды. – Совет властен күздә тотып әйтәм, хөрмәтлем, совет властен… Менә шул, крестьян унсигезенче елны ук җир алды, ә эшчене икмәккә туендырганы юк. Кая анда эшчене, үз авызын ачса, үпкәсе күренеп тора!

– Моннан чыгу юлы билгеле инде, – дидем мин.

– Билгеле, әлбәттә! Югыйсә армия белән шәһәрләр хронически ачлык кичерәчәк. Тракторлар белән эш итә алырлык эре хуҗалар булмаса, СССРның көймәсе комга терәләсен көт тә тор. Ә алар, эре хуҗалар, бар әле, бар!

– Кулакларны әйтәсезме?

– Хикмәт аларны ничек атаудамыни, хөрмәтлем? Эре хуҗалар! Россия кем аркасында икмәк державасы иде? Ә? Хәзер?.. Шул шул менә! – дип тел шартлатты Шестаков. – Вак крестьян вак җан инде ул. Үстергәне бүтәннәргә арту түгел, үзенә дә җитми мескеннең. Әле дә ярый шул син кулак дигәннәр бар. Икмәкне кем күбрәк бирә? Алар!

– Уголовный кодексның йөз дә җиденче статьясы белән сте- нага терәгәчме?