Читать книгу Przygody idei - Alfred North Whitehead - Страница 7

Wstęp

[1] Tak rzecz ujmuje sam Whitehead. W przedmowie do Przygód idei pisze: „W trzech książkach […] staram się wyrazić mój sposób rozumienia natury rzeczy i wskazać przykłady ilustrujące to rozumienie; przykłady odkryte na drodze analizy odmian ludzkiego doświadczenia. Książki te można czytać oddzielnie, niemniej każda uzupełnia to, co pozostałe pomijają albo traktują w sposób skrótowy” (s. 1).

[2] A.N. Whitehead, Nauka iświat nowożytny, przeł. M. Kozłowski, M. Pieńkowski, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 1987; tenże, Nauka iświat współczesny, przeł. S. Magala, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1988).

[3] Opublikowano przekłady fragmentów tego dzieła przygotowane przez osoby niezwiązane ze wspomnianym zespołem: tenże, Bóg i świat, przeł. J. Życiński, „Znak–Idee” 1992, nr 5, s. 31–43; tenże, Proces, Schemat kategorialny, przeł. M. Piwowarczyk, „Studia Whiteheadiana” 2006, t. 2, s. 189–206i 219–226; tenże, Ład przyrody, przeł. M. Rychter, „Kronos” 2017, t. 40, nr 1, s. 5–26. Wskazane numery „Znaku-Idei” i „Kronosa” oraz całe „Studia Whiteheadiana” poświęcone są filozofii Whiteheada. Dla zapoznania się z dość skomplikowaną terminologią Process and Reality polski czytelnik może sięgnąć po książkę Johna B. Cobba Słownik pojęć Whiteheada (przeł. Ł. Lamża, Copernicus Center, Kraków 2016).

[4] Istnieje obszerna polska literatura na temat filozofii Whiteheada lub filozofii procesu, której jest on twórcą. Warto wspomnieć następujące pozycje: P. Gutowski, Filozofia procesu i jej metafilozofia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1995; tenże, Metafizyka w filozofii procesu, w: Metafizyka. Koncepcje metafizyki, red. S. Janeczek, A. Starościc, Wydawnictwo KUL, Lublin 2017, s. 317–334; A. Jurek, Indywiduum w procesie. Studium metafizyki A.N. Whiteheada, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2013; J. Jusiak, Filozofia nauki i teoria poznania Alfreda Northa Whiteheada, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1992; J. Mączka, Od matematyki do filozofii. Twórcza droga Alfreda Northa Whiteheada, Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej Biblos, Tarnów 1998; J. Metallman, Filozofia przyrody i teoria poznania A.N. Whiteheada, „Kwartalnik Filozoficzny” 1924, t. 2, s. 420–488; tenże, Filozofia przyrody i teoria poznania A.N. Whiteheada, „Kwartalnik Filozoficzny” 1925, t. 3, s. 29–61, 129–164; M. Piwowarczyk, Bóg i stawanie się. Problem relacji świat–Bóg w filozofii Alfreda Northa Whiteheada, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2008; M. Rosiak, Spór o substancjalizm. Studia z ontologii Ingardena i metafizyki Whiteheada, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003; J. Życiński, Bóg Abrahama i Whiteheada, Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej Biblos, Tarnów 1992. Inspiracje whiteheadowskie odnaleźć można w licznych książkach Michała Hellera. W 2013 r. w dniach 9–12 sierpnia w Krakowie odbyła się 9th International Whitehead Conference pod tytułem „Society and Process – from Theory to Practice”, zorganizowana przez Towarzystwo Metafizyczne im. A.N. Whiteheada przy współudziale Papieskiego Uniwersytetu Jana Pawła II, Copernicus Center oraz Polskiej Akademii Umiejętności. Wzięło w niej udział ponad sto osób z dwudziestu krajów.

[5] Najważniejsze źródła informacji o życiu Whiteheada to Autobiographical Notes, zamieszczone w poświęconym jego filozofii trzecim tomie serii „Library of Living Philosophers” zatytułowanym The Philosophy of Alfred North Whitehead (red. P.A. Schilpp, Northwestern University, Evanston–Chicago 1941, s. 3–14) oraz dwutomowa książka Victora Lowe’a Alfred North Whitehead: The Man and His Work (t. 1–2, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1985–1990).

[6] Stowarzyszenie działa do dziś, a szerszej publiczności stało się znane w związku z tak zwaną piątką z Cambridge, słynną siatką szpiegowską działającą dla NKWD, która ukonstytuowała się w latach trzydziestych XX wieku. Jej członków dekonspirowano stopniowo od końca lat pięćdziesiątych do lat dziewięćdziesiątych. Trzy osoby spośród tej piątki należały w trakcie studiów do klubu Apostołów, zdominowanego w tym czasie przez marksistów. Wywiad sowiecki słusznie zakładał, że członkowie elity studenckiej jednego z najlepszych brytyjskich uniwersytetów mogą zająć w przyszłości eksponowane stanowiska rządowe w Wielkiej Brytanii. Por. np. A. Sinclair, The Red and the Blue. Intelligence, Treason and the Universities, Coronet Books, Sevenoaks 1987; R. Philipps, A Spy Named Orphan: The Enigma of Donald Maclean, Vintage, London 2019.

[7] Szerokość zainteresowań Whiteheada, jego wiedzę historyczną, zaangażowanie dydaktyczne i niezwykłą zdolność koncentracji podkreślał między innymi Betrand Russell. Wspominał epizod z czasu, gdy mieszkał w domu Whiteheadów w Granchester (niedaleko Cambridge) i wraz z przyjacielem Cromptonem Daviesem, który przyjechał do niego w odwiedziny, wybrali się do gospodarza: „Whitehead siedział i pracował nad jakimiś zagadnieniami matematycznymi. Davies i ja staliśmy naprzeciw niego w odległości nie większej niż metr i patrzyliśmy, jak wypełnia kolejne strony symbolami. Nie dostrzegł nas, a my, pełni podziwu, po pewnym czasie odeszliśmy” (B. Russell, Portraits from Memory, and Other Essays, George Allen and Unwin, London 1956, s. 98).

[8] A.N. Whitehead, Religia w tworzeniu, przeł. A. Szostkiewicz, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 1997.

[9] Zresztą oni również, jak zauważył biograf Whiteheada, rekompensowali sobie niekiedy tę utratę w dość nieoczekiwany sposób, na przykład wiarą w telepatię. Victor Lowe przebadał sprawozdania z posiedzeń Apostołów i zauważył między innymi, że była on rozpowszechniona wśród tych, którzy – jak McTaggart i Sidgwick – otwarcie określali się jako ateiści lub agnostycy (por. V. Lowe, Alfred North Whitehead, t. 1, dz. cyt., s. 143). Jest jednak możliwe, co zauważa sam Lowe, że z ich perspektywy ta wiara była całkiem konsekwentną próbą odcięcia religii tych przyczółków, które pod koniec wieku XIX utrzymywały jeszcze jej atrakcyjność wśród uczonych: jeśli telepatia jest czymś realnym, wówczas spora część zjawisk parapsychologicznych, będących wówczas przedmiotem powszechnego zainteresowania, da się wyjaśnić bezodwoływania się do Boga czy do diabła. Whitehead zdecydowanie odrzucał telepatię, ale nie tyle ze względów religijnych, ile naukowych, uważał bowiem, że w Newtonowskim obrazie kosmosu, który w tamtym czasie wciąż obowiązywał, jest ona niemożliwa.

[10] Whitehead cenił sobie to, że jego żona potrafiła nawet z brzydkich domów wydobyć zachwycające piękno. W Autobiographical Notes pisał: „Gdziekolwiek się przemieściliśmy, estetyczny smak mojej żony nadawał, czasem w sposób doprawdy cudowny, niezwykły powab naszym domom. Dotyczy to zwłaszcza naszych londyńskich rezydencji, które [początkowo] wydawały się pozbawione piękna” (The Philosophy of Alfred North Whitehead, dz. cyt., s. 11).

[11] B. Russell, Portraits…, dz. cyt., s. 39.

[12] A.N. Whitehead, Immortality, w: The Philosophy of Alfred North Whitehead, dz. cyt., s. 699.

[13] Tamże, s. 700. Co więcej, ponieważ zadaniem filozofii jest ukazanie związku między porządkiem odkrywanym przez nauki a dynamiczną i bogatą jakościowo rzeczywistością aktualną, „[w]ynika stąd, że filozofia nie jest nauką” (tenże, Mathematics and the Good, w: The Philosophy of Alfred North Whitehead, dz. cyt., s. 681).

[14] Tenże, Process and Reality, The Free Press, New York 1978, s. 13.

[15] Tenże, Modes of Thought, The Free Press, New York 1968 [1938], s. 174. Przytoczony fragment w przekładzie Tadeusza M. Sierotowicza pochodzi z końcowego rozdziału tej książki – przedostatniej, jaka została opublikowana za jego życia, pięć lat po Przygodach idei. Polski przekład tego rozdziału, zatytułowanego Cel filozofii, został opublikowany w „Zagadnieniach Filozoficznych w Nauce” 1989, nr 11, s. 41–43.

[16] O pojęciu filozofii spekulatywnej zob. C.D. Broad, Scientific Thought, Kegan Paul, London 1927; o opozycji filozofia analityczna–filozofia spekulatywna zob. T. Szubka, Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ograniczenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009. Whiteheadowskie pojęcie filozofii spekulatywnej jest zbliżone do tradycyjnego rozumienia metafizyki, ale pozbawionej dogmatyzmu, z jakim zwykle głoszono różne jej wersje.

[17] A.N. Whitehead, Science and Philosophy, Philosophical Library, New York 1974, s. 129.