Читать книгу Матурлык - Амирхан Еники - Страница 1

Күренекле татар әдибе, Татарстанның халык язучысы, Татарстан Республикасының Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге иясе Әмирхан Еникинең әдәби-публицистик иҗаты милләткә хезмәт итүнең гүзәл үрнәге булып тора. Бу иҗатның мавыктыргыч булуы әдипнең бер үк вакытта югары эстетик зәвыкка һәм халыкчан фикергә ия булуына бәйле. Ул әдәбият тарихында гомере буе матурлыкны тоеп, күреп, аңлап яшәгән һәм геройларның рухи халәтен тирән сурәтләгән психолог буларак калды.

Ул 1909 елның 17 февралендә (яңа стиль белән 2 мартта) хәзерге Башкортстан Республикасы Благовар районы Яңа Каргалы авылында Нигъмәтҗан һәм Бибихәдичә гаиләсендә туа. Бераздан Еникиевләр яшәү урынын алыштыралар, күршедәге Дәүләкән авылына күченәләр. Әдипнең балачак, үсмерчак хатирәләре, нигездә, Дим буендагы шушы Дәүләкән белән бәйле.

Дим буеның табигате, анда яшәгән халык тормышы әдипнең эстетик зәвыгы формалашу өчен нигез булып тора. Башкортстанның башка төбәкләре кебек үк, Дәүләкән үзенә сәнгать кешеләрен тартып тора. Әмирханны кече яшьтән үк артистлар, җырчылар, музыкантлар, гомумән, рухи дөнья, күңел дөньясы белән бәйле затлар кызыксындыра. Ул матурлык нигезләрен дә шулардан эзләп таба. Бу яктан беренче нәүбәттә аның үз гаиләсе үрнәк булып тора. Әтисе туып үскән гаиләдә өч ир-ат тәрбияләнгән: Нигъмәтҗан – «хөрлек яратучы» сәүдәгәр, Нигъмәтулла дәдәсе – физик эш кешесе, башкалардан да шуны таләп итә. Мөхәммәдьяр исә күбрәк фәлсәфә сатарга ярата. Әмирхан ага характерындагы хөррияткә омтылыш, фәлсәфи фикер сөреше, тырышлык, эштән курыкмау – барысы да нәселдән килгән билгеләр икән югыйсә. Арада әтисенең якын хатын-кыз туганнары Рокыя белән Срур аерылып тора. Менә ничек сурәтли аларны әдип үзенең «Соңгы китап» әсәрендә: «Бөтен яктан да Рокыя тутакай табигате белән бик тыйнак, чынлап ачулана да, зарлана да белми торган, азга гына канәгать, аздан гына сөенә торган, бик саф күңелле һәм туган җанлы кеше иде… Гәүдәгә дә чыбык кебек юка-ябык кына… Ә Срур тутакай бөтенләй башка. Ул чибәр, сылу, үткер, яшьтән үк бик зиһенле, ирләрдә дә булмаган акыл үзендә, сүзе һәм тотышы белән кешене үзенә карата белә. Җырчы, музыкага сәләтле, хәтта артистлык кабилияте дә бар аңарда. Кыскасы, гранд-дама!»

Ә. Еники «Соңгы китап» битләрендә үз нәселләренең тарихын гына язып калмый, ә үрнәк гаилә моделен күрсәтергә омтыла. Пенза губернасыннан Башкортстан туфрагына күчеп утырган нәселнең берничә буыны үрнәгендә ул укучысын кызыксындыра, фикерен төбәк, табигать, тарих, сәнгать белән бәйле мисаллар белән дәлилли. Ул матурлыкны кече яшьтән үк әби-бабасы, әти-әнисе, туганнары белән булган мөнәсәбәтләрдә күрә. Менә Әмирханның бабасы: «Ул юка гына гәүдәле, кәҗә сакаллы бер кеше иде, буйга да бәләкәй иде шикелле… Холкы белән дә күкерт шикелле бик тиз кабынып китүчән иде, диләр. …Әбекәйгә ул, мәсәлән, «якты көнем» дип кенә дәшә иде» Язучы бабасына хас булган характерны ачу максатын гына куймаган, күрәсең. Ул аны «өй эченә гаҗәеп бер тәмле хуш ис тарата» алуын сокланып искә төшерә: «…кайнаган самавырны өстәлгә китереп куйгач, бабакай аның морҗасыннан утлы кү-мергә кечкенә лимон кабыгы төшереп җибәрә… Бу хуш исне минем әле дә булса онытканым юк, ләкин аңардан да битәр ул заманда авылда лимон булуына гаҗәпләнәм». Язучының бабасына багышланган ха-тирәләре аның унҗиденче елның җәендә вафат булуын хәбәр итү белән төгәлләнә.

Ә. Еники автобиографик повестенда туган төбәгенең гүзәллегенә дан җырлый, изге туфракта яшәгән гаять кешелекле, гадел, саф күңелле кешеләрнең холык-фи-гыльләрен, эчке дөньяларын ачып бирә.

Туган-тумачасы әдипнең күңел түрендә лаеклы урын алган. Аның туганнарына карата булган кадер-хөрмәте искиткеч ихлас, чиксез. Без алда билгеләп үткән Срур образын да Ә. Еники тудырган затлы хатын-кызлар – Зөһрә («Йөрәк сере»), Рәшидә («Рәшә»), Тамара Сергеевна («Ялгызлык»), Диләрә («Шаяру») –югарылыгына куеп карау зарур. Ә. Еникинең затлы хатын-кызлары янына зыялы ир-атлары да килеп өстәлә. Шундый затлы кешеләрнең берсе – Срурның ире Шәриф Сүнчәләй. Ул үзе укымышлы, Октябрь инкыйлабы вакыйгаларына катнашкан, Уфада Галимҗан Ибраһимов белән «Ирек» газетасын чыгарышкан, мәгариф эшләре белән җитәкчелек иткән, безнең өчен иң әһәмиятлесе: ул – шагыйрь Сәгыйть Сүнчәләйнең бертуган агасы. Ә. Еники Шәриф җизнәсендәге кешелеклелек сыйфатларын ихтирам итә. Шуңа өстәп, «…эчке яктан ул үтә әдәпле, инсафлы, нәзакәтле, кыскасы, аңарда гүя тумыштан ук килгән үзенә бер күркәм затлылык бар иде», – ди автор. Чыннан да, Шәриф Сүнчәләйдә булган зыялылык аның эчке сыйфатлары һәм тышкы матурлыгы язучының шәхси һәм рухи үсешенә уңай йогынты ясаган булырга тиеш.

Еникиевләр күчеп урнашкан Дәүләкән элек-электән «купичлар», сәүдәгәрләр яшәгән урын буларак мәгъл-үмбула. Шуңа күрә Нигъмәтҗанның сәүдәгәрлек эшенә керешеп китүе дә табигый. Әмирханның кечкенәдән төрле шәһәрләрнең «талчук»ларында, базарларында булуы әтисенең һөнәренә бәйле. Шул сәбәпле тормышлары да җиңелрәк була. Әнисе Бибихәдичә балалар тәрбияли, йорт эшләре белән мәшгуль була. Алар хәтта йортның бер бүлмәсенә фатирга кешеләр дә кертеп торалар.

Әмирхан белемне Дәүләкән мәдрәсәсендә ала. Башта кырыс Коръән хафиз кул астында белем алган малайлар 1922 елдан совет мәктәбенә укырга йөри башлыйлар. Әмма ата-ана теләге белән кичләрен мәдрәсәгә барып та укып кайталар. Балаларны мәдрәсәдә уку гына түгел, ә кичләрен мендәр кыстырып барып йоклап калу күбрәк мавыктыра. Чөнки алар бер-берсенә төрле кызыклы әкиятләр, хикәятләр, мифлар, легендалар, риваятьләр тыңлап, җеннәр, пәриләр, албастылар, өрәкләр, юха еланнар, хан кызлары, падишаһлар турында кызыклы хәлләр, тарихлар сөйлиләр.

Әмирханның үсеп, аңлы-зиһенле кеше буларак формалашып китүендә Дәүләкәннең роле зур. Шәхес булып өлгерүенә исә, гаилә тәрбиясеннән тыш, тагын ике омтылыш йогынты ясый: беренчесе – белем туплау, икенчесе –сәнгать белән мавыгу, кызыксыну. Бу хәлне «әдәбият-сәнгатькә йөз белән борылу, күңел баглау» дип атап булыр иде. Ягъни әдип кече яшьтән үк матурлыкка, иҗатка тартыла. Киләчәктә дә шул юнәлештә тормыш эшчәнлеген дәвам итә.

Дәүләкәндә яшәгән вакытта, кечкенә Әмиргә җизнә-сенең бертуган энесе Сәгыйть Сүнчәләй ике китап («Су анасы», «Борчак патша») бүләк итә. Моннан тыш, малай әби-бабасы йортыннан алып киленгән, таушалып беткән «Тутыйнамә», «Бакырган», «Бәдәвам», «Бүз егет», «Ка-һарман катыйль» китапларын да аңлаган дәрәҗәдә укый. Әмирханның китап дөньясына юлын ачуда Дәүләкән үзәгендә урнашкан бай гына китапханә дә сәбәпче була. Ул аннан китаплар алып укый. Моннан тыш, төбәкнең кайбер приказчиклары, сәүдәгәрләре өйләренә яздырып ала торган «Ялт-йолт», «Ак юл», «Сөембикә», «Аң», «Шура» журналларын сорап алып уку мөмкинлеге дә туа. Инкыйлабтан соң әдип Уфада басылып чыккан «Белем», Мәскәүдә нәшер ителгән «Кечкенә иптәшләр» китапларын яратып укый.

Сәнгать белән кызыксыну Дәүләкәнгә килгән артистларны күрү, алар белән очрашу белән бәйле була. Сәнгать әһелләре бирегә кымыз эчү, сәламәтлекне ныгыту максаты белән киләләр. Әдипнең истәлекләренә караганда, бер җәйдә Нәгыймә Таҗдарова, Нури Сакаев, Маһирә Мирвәлиева, Шакир Шамильский ял итә. Икенче бер җәйдә хатыннары белән Галимҗан Нигъмәти, Гомәр Гали киләләр. Ял итүчеләр арасында язучыларның да булуы булачак әдиптә аеруча кызыксыну уята. Тутакае Срурның ире Шәриф белән энесе Сәгыйть Сүнчәләйләр даими кунак булсалар, Ә. Еники 1924 елда Мәҗит Гафуриның да килүен искә төшерә. Бу еллар Әмирханның әдәбият-сәнгать белән кызыксынуы көчәйгән, шулар турында тирәнтен уйланган чорга туры килә. Дәүләкәндә мәктәпне тәмамлаганнан соң, белем алуын дәвам итү өчен, Әмирхан дусты Фәтхелислам белән Казанга юнәлә. Аның максаты сәнгать мәктәбенә укырга керү була. Әмма Казан уку йортлары аңа ишеген ачарга ашыкмый. Ул китап кибетенә курьер булып эшкә урнаша. Шул вакыттан башлап аның тормыш һәм хезмәт юлы иҗади эшчәнлек белән үре-леп үсә.

Аның яшь вакыттагы хыялы бөтен гомере дәвамын-да акрынлап гамәлгә ашып бара. Башта әдәби иҗатка кереп, әдип булып таныла, шәхси өслүбен, кыйбласын барлый. Соңыннан, сәнгать белән кызыксынуын дәвам итеп, артистлар, композиторлар турында монография («Нәгыймә Таҗдарова») яза, әдәби әсәр («Гөләндәм туташ хатирәсе») иҗат итә. Тәҗрибә туплаган әдип гомеренең соңгы елларында әдәби процесска бәя бирә башлый. Шул рәвешле, Ә. Еникинең иҗат эволюциясен ачыклап, матурлыкны күрү, бәяләү, сурәтләү юлын өч этапка бүлеп карарга мөмкин: 1930–1950 елларны үз эченә алган башлангыч чор иҗаты; 1950–1970 елларны эченә алган икенче чоры; 1950–2000 еллардагы әдәби-публицистик эшчәнлеге.

Башлангыч чор иҗаты әдипнең каләм тибрәтә башлагач язылган беренче тәҗрибәләрен һәм 1940 еллардагы хикәяләрен үз эченә ала. Бу чорда әдип иҗаты халыкның иҗтимагый тормышын тасвирлауга, сугыш чоры хикәяләрендә ватанпәрвәрлек хисләре чагылдыруга юнәлтелә.

Башлангыч чорда «Озын көй тыңлаганда» (1926), «Дус кеше» (1928), «Яз башы» (1929) кебек хикәя һәм повестьлары языла. Әдипнең «иҗади ашкыну һәм эзләнүләренең җитди үрнәкләре» янына өстәлгән иҗтимагый-сәяси тормыш каршылыклары, әдәбият-сәнгатьнең үзендә барган кискен борылышлар аны шактый вакытка иҗади эштән читләштерә. Әдәбиятта яңа сүз әйтергә, заман героеның сыйфатларын төрле яклап ачарга омтыл-ган әдипне кырыс чор башка юнәлешкә кертеп җибәрә. Шуңа күрә ул 1927 елда Донбасста наданлыкны бетерү курсларында укыта, 1928–1932 елларда Казанда мех фабрикасында тирене сортларга аеручы булып эшли.

Ул иҗат эшенә керешеп киткән 1927–1928 еллар әдәбиятта аеруча катлаулы һәм каршылыклы булуы белән аерылып тора. Шуңа күрә 1920–1930 елларда Ә. Еники әдәби процессны күбрәк күзәтә, әдипләр белән очраша, белем алуын дәвам итә. Ул 1932–1933 елларда Хезмәтне фәнни оештыру институтындагы психотехниклар әзерләү семинарларына йөрү, соңыннан шунда эшче-аспирант вазифаларын башкару булачак язучының иҗади үсешенә көчле йогынты ясый. Бераздан бу юнәлешнең капитализм системасы өчен генә яраклы икәнлеген «исбатлап», ябып та куялар.

Әмирхан 1934–1941 елларда кинофикация трестында инструктор, Үзбәкстанның Маргилан шәһәрендәге бер мәктәптә укытучы булып эшли. 1941 елда Татарстанга кайтып төшүенә сугыш башланып китә, һәм ул фронтка алына. Шул рәвешле, яшь әдип иҗатының танылып, тернәкләнеп китүе иң элек шул чордагы мавыктыргыч һәм драматик вакыйгалар белән бәйле.

Ә. Еники иҗатында сугыш тормыш чынбарлыгы итеп сурәтләнә. Ул сугышчы, ил сакчысы кебек үзәк геройларны тирәлектән аермый, аларның эчке сыйфатларын, омтылышларын гадәти тормыш кысаларында сурәтли. Шулай да «Бала», «Ана һәм кыз», «Бер генә сәгатькә», «Ялгыз каз» хикәяләрендә автор тормыш диалектикасын күрсәтүгә ирешә. Көрәш кырында булмаган вакыйгалар-ны тасвирлап, әдип сугыш чынбарлыгы шартларында да кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләрдә гармония эзли.

Ә. Еники иҗатында Солдат образын ачу төрле юнәлешләрдә бара: сугыш хәрәкәтләренең башланган чорында-гы солдат Зариф («Бала»), бердәнбер улын көтеп ятучы ананың соңгы өмете булган, үлем хәбәре килгән Хәсән («Ана һәм кыз»), туган йортына бер генә сәгатькә кайта алган Гомәр («Бер генә сәгатькә»), штраф ротасы повары Иван («Ялгыз каз»), бөтенләй исеме күрсәтелмәгән, исе-ме аталмаган солдат («Мәк чәчәге»), иң куркыныч сугышта коралсыз калган Василий, Талип, Хәкимнәр («Кунакчыл дошман»), сөйгәне Таһирәнең җырын тыңлап шатлык кичергән, шул шатлыгы белән сугышта алган яраларыннан якты дөньядан китеп барган солдат егет («Кем җырлады?») һ. б.

Сугыш шартларында автор чынбарлык күренешләрен күптөрле образлар аша ачарга омтыла. Әйтик, ана һәм бала арасындагы матурлык, үзара мөнәсәбәтләр төрле вакыйгаларга бәйле рәвештә ачыла. Солдат Хәсәнне авы-ру әнисе урын өстендә көтеп ята. Улының кайтканын күрергә теләп авыр хәлдә ятучы ана образы «Ана һәм кыз» хикәясендә тасвирлана. Хикәядәге ана, Рәхилә образлары ике юнәлештә – бер-берсенә карата һәм солдат Хәсәнгә мөнәсәбәттә ачылалар. Хикәянең реалистик нигезгә корылганлыгын исбатлаган фикер Ә. Еникинең «Соңгы китап» әсәрендә бирелә: «…дүрт кыздан соң Кәримә тутакай бер ир бала да тапты. Тәлгать исемле иде ул, Кәшшаф җизнинең үзе төсле тыныч кына, сабыр гына бер малай иде… Сугыш башланган елны гына Тәлгать Куйбышевтагы план-экономика институтын бетерә. Бетерү белән ирекле рәвештә фронтка китә һәм 1941 елның көзендә, Мәскәүне фашистлардан як-лаган чагында һәлак тә була. Бердәнбергә тия дип, халык юкка гына әйтми икән». Чыннан да, әнисенең бердәнбер улын югалту турындагы хәбәр язучыны нык дулкынландырган, фаҗигале вакыйга хикәянең нигезенә салынган.

Сугыш чоры хикәяләрендә ана образына зур урын би-релә. «Бер генә сәгатькә» хикәясендәге Мәрьямне көнүзәк-кә чыгарып, автор, бер яктан, әдәбияттагы традицияне дәвам итсә, икенче яктан, көтелмәгән очрашу халәтендә ананың бөтенләй башка сыйфатларын ачып сала. Хикәя-нең һәр персонажы очрашудан алган уйлар, хисләр белән яши. Гомәрне бу минутлар тирән борчуга сала, уйлары үткән хатирәләрне яңарта. Алар исә эчке монолог-искә төшерүләр аша бирелә: «Ул, әтиемне, әниемне, бөтен туганнарымны шатландырырмын, бәхетле итәрмен, дип уйлады. Хәзер исә ул шатлык уйный башларга өлгермәгән музыканың кинәт өзелеп ыңгырашуы кебек, бу бәхет елмаерга өлгермәгән кояшның кара болыт артына яшеренүе кебек иде». Ә. Еники, уңышлы чагыштыруларга мөрәҗәгать итеп, өзелгән музыка, кара болыт артындагы кояш кебек әдәби детальләргә игъти-бар юнәлтеп, солдат Гомәрнең эчке дөньясын ачып бирә. Шул ук вакытта аның күңелендә барган икеләнүләр, бор-чылулар белән бәйле хис-кичерешләр палитрасы да гаять бай тасвирлана.

Ә. Еникинең кырыгынчы елларда иҗат иткән «Бала», «Ана һәм кыз», «Бер генә сәгатькә», «Ялгыз каз», «Мәк чәчәге», «Кунакчыл дошман», «Икенче көнне», «Тауларга карап» хикәяләре психологик прозаның гүзәл үрнәкләре булып торалар. Аларның эчтәлеге драматик һәм фаҗи-гале җирлектә ачыла. Арада фаҗигалелек ягыннан иң тәэсирлесе – «Кунакчыл дошман» хикәяседер. Бу әсәр үзәгенә салынган вакыйгалар аерым үзенчәлекле, чөнки немецларның рус солдатларына икмәк тәкъдим итүләре, аларны сыйлаулары гадәти вакыйгалар түгел. Сугыш һәм кеше язмышы хикәядә типик булмаган хәлләргә куеп тасвирлана. Сугыш хорафатлары янындагы матурлыкны күрү мөмкин дә түгел. Язучы аны бик гадәти генә мәк чәчәге монологы рәвешендә тәкъдим итә.

Әдипнең «Мәк чәчәге» нәсерендә сурәтләнгән мәк чә-чәге матурлык, тынычлык, иминлек символы буларак күзаллана. Автор, мәк чәчәге образын кертеп, тереклек һәм кешелек дөньясы арасындагы бәйләнешнең бер гүзәл үрнәген тудырырга омтыла.

Мәк чәчәге образ буларак тулы эшләнгән: аның үт-кәне, бүгенгесе бар; хәзерге вакытта ул – кешелек дөнья-сындагы кискен вакыйгалар шаһиты. Аның тирә-якны күзәтеп утыруы укучыны сугыш булып узган җирлеккә алып килә. Хикәя мәк чәчәгенең солдатка мөрәҗәгате рәвешендә башланып китә, һәм аның бомба шартлаудан барлыкка килгән чокыр төбендә беренче тереклек билгесе булуына игътибар юнәлтелә: «…Мин бер чокыр төбендә утырам, әйләнәмдә биек тау булып коры ком өелеп ята. Чокырдан югары анда, тирә-юньдә нәрсә бар, нинди чәчәкләр үсә, нинди кошлар оча, нинди кортлар үрмәләп йөри, юллардан кемнәр үтеп китә – мин берсен дә күрмим…» Сынландыру алымын кулланып иҗат ителгән мәк чәчәгенең эчке монологында тирән фәлсәфи мәгънә ачыла: тирә-юньнән, мохиттән аерылу аның өчен зур фаҗига; әйләнә-тирә тереклектән башка яшәү мәгънәсе югала.

Символик образ булган мәк чәчәгенең тормышы ике чорга бүлеп бирелә: беренчесе – бакчада, барлык чәчәкләр белән бергә үсеп утырган вакыт, икенчесе – явыз дош-ман гүзәл бакчаны кара туфракка әйләндереп куйган-нан соңгы чор. Мәк чәчәге тормышындагы кискен үзгә-реш нәсернең яңгырашын тагын да көчәйтә. Эндәшләр, мөрәҗәгать итү формасын куллану, хикәяләүнең чәчәкнең монологы аша бирелүе әсәрнең эмоциональ тәэсир көчен арттыра. Мәк чәчәге, тирәлектән, тереклек дөньясын-нан аерылган булуына да карамастан, кешеләргә булган җылы мөнәсәбәтен сагынып искә төшерә. «Сез беләсез инде: без, чәчәкләр, кешеләрне ничек сөя, ничек алар янында булырга ярата идек! Кайчандыр ак пәрдәләр җилфердәшкән тәрәзәләр эченнән яңгыраган дәртле тавышларын, шат көлүләрен, моңлы җырларын сөенә-сөенә тыңлый идек…» Мәк чәчәге – матурлык билгесе. Ул гадәти булмаган хәлгә куелган, хәзер ул чокыр төбен-дә гомер кичерә. Автор, типик образны типик булмаган хәлгә куеп, сугышның фаҗига булуын искәртә. Чокыр төбендәге матурлык күренми, мәк чәчәге үзе дә дөньяны, тирә-юньне күрми; анда бары тик өмет кенә яши.

Сугыш булып узган җирләрдә тереклек, хайваннар дөньясын тасвирлауны Ә. Еникинең ачышы дип бил-геләргә була. Кешелек җәмгыятенең асылын ачу ягын-нан әһәмиятле булган хикәяләрнең берсе – «Ялгыз каз». Әлеге хикәядә гадәттән тыш, мавыктыргыч бер вакыйга тасвирлана. Хикәянең үзәгендә – ала каз образы. Казны, гадәттә, тыныч тормыш шартларында гына очратырга мөмкин, ягъни каз – тынычлыкны символлаштыручы билге. Ул, җанлы табигатьнең бер өлеше буларак, сәнгати чаралар ярдәмендә тасвирлана. Аны чолгап алган мохит күптөрле: ала казның хуҗасы – Маша, ике бәрәнле ак кәҗә, мәһабәт әтәч җитәкчелегендә биш тавык бар. Барлык кош-корт арасында аерылып торганы – каз. «… Ул ишек төбендә башын сыртына салып йоклап ята йә, йорт алдында бәбкә үләнен ялкау гына йолкып, әрле-бирле йөренә, тагаракка салып калдырган суны килеп борыны белән шапырдатып ала, яисә, кая барырга белмәгәндәй, бәрәңге бакчасына кереп китә дә, түтәлләр арасыннан муенын сузып, башын әле бер якка, әле икенче якка кырын салып, нәрсәдер көткәндәй, озак кына каранып тора». Әлеге искиткеч матур, нечкә, психологик сурәт аша язучы фронтның арткы сызыгында баручы аерым тәэминат ротасы солдатларына булган мөнәсәбәтен күр-сәтә. Маша өенә урнаштырылган өч солдат та ала каз күзе аша бәяләнә. Нәкъ ала казның эчке тавышында итекче, тегүче, повар Иван образлары ачыла.

Каз образындагы табигать башлангычы өстен чыга. Каз, бәбкә тавышларын ишетү белән, үзенә бик якынаеп өлгергән Иваннан читләшә башлый. Әдип каз образын тудырганда сурәтләү чараларыннан сынландыруны уңышлы куллана. Авторның казга уйлау сәләте бирүе әсәрнең үтемлеле-ген, эмоциональ көчен арттыра. Каз, сугышның фаҗига булуын ассызыклап, тыныч тормышны юксыну, сагыну символына әверелә. Гомумән, Ә. Еники хикәяләренең үзәгенә куеп тасвирланган бала, мәк чәчәге, ялгыз каз –тыныч тормыш, киләчәк символлары. Язучы иҗатын-да кулланылган образлар әсәрләрдә тудырылган сугыш вакыйгаларының, фронт хәлләренең реаль картиналарын күзалларга ярдәм итә, сугыш чоры өчен мөһим булган типиклыкны ачуның үтемле чарасы булып тора. Автор, символик мәгънәгә генә нигезләнеп, гомумкешелеклелек алдында торган күләмле проблемаларны хәл итәргә омтыла. Җыеп әйткәндә, язучы әсәрләрендә кеше күңеленең сафлыгы, табигатьнең матурлыгы янәшә куела. Табигатьтәге һәм кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләр үзара гармониягә корыла. Хикәяләрдә табигать гомумиләштерелә, шул ук вакытта ул геройлар өчен рухи көч чыганагы булуы ягыннан әһәмиятле урын тота.

Бөек Ватан сугышы елларындагы хикәя жанры өл-кәсендәге эшчәнлеген Ә. Еники тыныч тормыш шарт-ларында да дәвам итә. Аның бу еллардагы эшчәнлеге, күп кенә башка язучылар иҗатындагы кебек, кичәге су-гышчының бүген тыныч хезмәткә кайтуы, җәмгыять һәм кешеләр белән төрле каршылыкларга керүе белән бәйле яңа конфликтларны өскә калкытып тасвирлауга корыла. Әлеге сыйфатлар Ә. Еникинең «Шиһаб абзыйның таныш кызы», «Кояшлы иртә», «Кышкы юлда», «Егет кунак-ка кайтты» һәм башка хикәяләрендә, «Без дә солдатлар идек» повестенда аеруча ачык күренә.

Әдипнең «Без дә солдатлар идек» повесте ориги-наль характерларны реаль җирлектә ачып бирүе ягын-нан аерылып тора. Аның өске агымында каравыл хез-мәтен үтәүче солдатлар тормыш-көнкүреше, аларның дөньяга карашлары, үзара мөнәсәбәтләре сурәтләнсә, аскы агым әсәрдәге персонажларның рухи дөньясын, индивидуаль характер сыйфатларын, төрле милләт ха-лыклары арасындагы гореф-гадәтнең, традицияләрнең тотрыклылыгын ачуны алгы планга куя. Билгеле, ав-торның милли характер тудыруга омтылышы үзмаксат түгел. Хәтта аерым характерда милли үзенчәлекләр күп тупланган очракта да, беренче чиратта гомумкешелек сыйфатлары тотрыклырак булганы алгы планга килеп ба-са. Шундыйларның берсе – взвод командиры лейтенант Кулибаев игътибарга лаек; Нургайбәк Кулибаев – кыргыз егете, шуңа күрә взводтагы казахлар аны үзләренчә якын итеп, үз күреп дәшәләр. Әмма кырыс сугыш шартларында чыныккан Кулибаев уставтагыча мөрәҗәгать итүне таләп итә. Ләкин милли йолага нигезләнеп куй сую вакытында, традицияләрнең гаҗәеп көче, үзенчәлекле сыйфатлары ачылып китә. «Лейтенант каешын салып ташлаган, изүен чишкән, җиңнәрен сызганган, күренә – бик дәртләнеп эшкә тотынган. Монда хәзер чин, дәрәҗә дигән нәрсә беткән. Тегеләр өлкәннәр сыйфатында, кунак шикелле, табынга ит килгәнне көтәләр, ә болары яшь булганга күрә дә алар алдына барысын пешереп-төшереп китерергә тиешләр. Гаҗәп икән бу традиция дигән нәрсә!» Милли традицияләр алдында баш июче лейтенантка автор үзе үк сокланып куя. Шуңа нигезләнеп иҗат ителгән лейтенант образындагы шәхси сыйфатлар да бу образның реаль җирлеге булуына ышандыралар.

«Без дә солдатлар идек» повестенда сурәтләнгән об-разлар төгәл ике төркемгә бүленә – «картлар»га һәм «өтелеп чыкканнар»га.

Картлар – алар өч ел фронтта йөреп, бер генә тапкыр да мылтык атып карамаган кешеләр. Бу төркемгә гәүдәгә зур-таза, мәһабәт, казахның түгәрәк табыннарында күп утырган, легендаларны күп ишеткән Байәхмәтов та, гаятьтә нечкә, йомшак бәгырьле солдат – үзбәк Ишмәмәт тә, каравылда штык шикелле торучы, үткен, грамоталы солдат Шумилов та, солдатлар арасында иң өлкәне, казахлар аксакал урынына тотучы Өметбаев та керә.

Өтелеп чыкканнар, – каты яраланып госпитальдә ятканнан соң, нестроевой булып фронтка кире кайткан солдатлар. Болар арасында – утны-суны кичкән, бик үткен, кирәк урында хәйләкәр каракалпак казагы Дор-ды Ходайбирдин, тиз кызып китүчән, кызу канлы рус Емилькин, авырлыклар аша узган, тәҗрибәле солдат Хафиз Акшалов, куркак, бәлачел, тавыш кубарырга яратучы Шанаев, солдатлар арасында иң яше булган солдат Җантимеров. Алар фронт сызыгында дошман бе-лән көрәшерлек булмасалар да, мылтык тотарлык хәлдә булуларын исәпкә алып, каравыл хезмәтенә яраклы дип табылганнар. Авторның һәм аны чолгап алган кешеләрнең кылган гамәлләре, үзара мөнәсәбәтләре буенча аларның характер сыйфатларын билгеләп була.

Взводның күп өлешен казах милләте вәкилләре тәшкил итә. Автор һәр персонажны сурәтләүдә индивиду-аль сыйфатларның нигезе итеп гомумкешелеккә хас үзенчәлекләрне ала. Ләкин каһарманнарның һәрберсе – аерым шәхес, аерым характер. Арада Дорды аерылып тора. Ул – гаять тирәнтен, барлык нечкәлекләре белән ачылган образ. «…Бу каракалпак казагы төскә-биткә дә шактый чибәр кеше иде. Бите аның, бүтәннәр-неке кебек, ипи каравае сыман түп-түгәрәк түгел, озынчарак та, җыйнаграк, кечкенә генә кара сакал, куе гына кара мыек, ә иреннәре ак сызыклы, ачык беленеп тора». Дорды, чынлап та, башка казахларга охшамаган: «картёжник», «акчалы», «хәйләкәр». Ләкин әлеге сыйфатлары Дордыны башка солдатларга каршы куймый. Чөнки картаны ул аерым зур командирлар һәм начальниклар белән генә уйный, акчасын солдатларга куй яисә «московский» алуга кызганмый, шуңа күрә аны «утны-суны кичкән», «теләгәнен булдыра ала торган кеше буларак хөрмәт итәләр.

Әлеге повестьта милләтара мөнәсәбәтләрне күрсәтү максаты тормаса да, язучы хикәяләвенең нигезендә төрле милләт кешеләренә хас характер үзенчәлекләрен ачу ята. Һәр халыкның гореф-гадәтләре, традицияләре этнографик үрнәк буларак тәкъдим ителә.

Сугыш еллары сыналыш еллары буларак күзаллан-ган әсәрләрдә образлар яңа сыйфатлар белән ачыла: солдат туган шәһәрен, урамнарын, йортларын сагынып кайткан («Икенче көнне»), сугыштан кайтучы санитар эшелонындагы яралы егет, сөйгәне Таһирә җырын тың-лап, туган якларын, якыннарын күздән кичерә («Кем җырлады?»), Тамара Сергеевнаны сугыш ялгыз калдыра, иң кадерле якыннарын алып китә («Ялгызлык»), Локман картның нәсел җебе өзелү куркынычы туа («Тауларга карап»). Әдипнең барлык әсәрләрендә дә сагыш, хафала-ну, сугыш сөреме алып килгән бәла-каза тасвирлана. Ә. Еники әсәрләрендә күтәрелгән проблемаларның күб-рәк мораль, әхлак ноктасыннан карап хәл ителүен тәнкыйтьче Ф. Миңнуллин билгеләп үтсә, Г. Халит, Н. Гыйз-зәтуллин, Ф. Хатипов, Р. Сверигин, М. Җәләлиева, Р. Са-лихов, Ф. Бәширов, Д. Ибәтуллина, А. Карамова геройларның психологик җирлектә ачылуына игътибар итә. Әмма язучы иҗатында әлеге ике башлангыч бер-берсен тулыландырып килә. Шуңа нигезләнеп, бу чорда Ә. Ени-ки тудырган персонажлар, әдәби образлар әхлакый-психо-логик нигездә ачыла башлый дигән нәтиҗә чыгара алабыз.

«Ялгызлык» хикәясе – Казан янындагы «Бөреле» җәнлек фермасындагы вакыйгалар белән бәйле, фәлсәфи фикергә корылган әсәр. «Тамара Сергеевна безгә килгәндә егерме алты-егерме җиде яшьлек нәфис хатын иде, инде менә утыз бишкә дә җитеп килә. Кара чәчләрендә сирәк кенә ак җепләр дә күренгәли башлады, күз төпләрендә вак кына челтәр дә пәйда булды, яңак сөяге астына беренче сызык та ятты. Ләкин шулай да яшьлек гүзәллеген җуеп бетермәгән иде әле… Ләкин барыбер инде ул – көзге чәчәк, тагын берничә ел – һәм ул сабагында шиңәчәк». Шул рәвешле, көзге чәчәк символик деталендә авторның киләчәккә карата фаразлары белән танышабыз.

Ә. Еники хис һәм әхлак нормалары арасындагы бәрелешне күрсәтергә тели. Бер яктан, ярату хисенең көче, ялгызлыктан котылу чарасы, икенче яктан, гадәти булмаган хәл – яшь егет белән тора башлау, ягъни дини йолаларга каршы төшү. Тамара Сергеевна характерының әхлакый-психологик нигезендә контрастлыкка очрыйбыз. Шушы шартларда төп героиня характерына хас булган тәвәккәллек, тормыш китергән авырлыкларны җиңүгә көч табу, әйләнә-тирә мохиткә игътибар итмичә, үз интуициясенә таяну, бәхетле тормыш корырга омтылыш сыйфатларын очратабыз. Герой характерындагы ике башлангыч – әхлак кагыйдәләренә каршы төшү һәм бары тик шәхси интуициягә генә ышану – аны һәлакәткә алып килә.

Чыннан да, Тамара Сергеевнаның өметен, ышанычын баглаган кеше – үзеннән сигез яшькә кече егет Петя Котов булып чыга. Автор – хикәяләүче персонаж теле белән Тамара Сергеевнаның яңа тормыш башлау сәбәбен түбәндәгечә аңлата: «Ләкин, кабатлап әйтәм, мәсьәлә тирәнрәк һәм катлаулырак… Ялгызлык, әйе, ялгызлык! – Менә нәрсә, минемчә, аңлатса кирәк Тамара Сергеевна кичергән тирән йөрәк фаҗигасен…» Язучы ялгызлык проблемасын әхлакый нормалар белән эчке дөнья, психологик халәт арасындагы каршылык сәбәбе дип аңлата.

Шул рәвешле, сугыш чоры хикәяләрендә ялгызлык проблемасы башка геройларның төп геройга мөнәсәбәте яссылыгында хәл ителә: ялгыз баланы Зариф коткара, ананы да ул шатландыра; авыру ананың Рәхилә, Хәлимә исемле кызлары, күршеләре бар; ялгыз каз өчен тавык астында каз бәбкәләре чыгарып биргән Машаның да өмете бар; мәк чәчәген дә кеше коткарачак; бу – сугыш чоры хикәяләрендә табылган чишелеш. Әмма сугыш беткәч, тыныч тормыш шартларында язылган «Кем җырлады?» хикәясендә ялгыз егет «якты дөнья»дан китә, ялгыз нарат янына күмелә. Чишелеш – үлем, әмма үле гәүдә үзе дә ялгызлык символына – ялгыз кабергә алып чыга. Тамара Сергеевнаның совхоздан китеп баруы – ялгызлык проблемасы хәл ителмәвенә ишарә. Сугыш вакытында ялгызлык табигый тоелса да, тыныч тормыш шартларында ул күпкә авыр, катлаулы шәхси проблемага әверелә, һәм тормыштан читләшү, үлем генә аны чишә ала. «Кем җырлады?», «Ялгызлык» хикәяләрендә дәһшәтле сугышның исәннәр күңелендә сакланып калган сөреме аерылышу фаҗигасе белән үрелеп китә, сугышның рәхимсезлеге, аның гади кешеләргә алып килгән бәхетсезлеге, бихисап күп корбаннары, михнәт-газабы җан өшеткеч дәлилләр рәвешендә сурәтләнә.

Ә. Еникинең сугыштан соңгы хикәяләрендә ялгызлык котылгысыз бер газаплы проблемага әверелә. Бигрәк тә «Тауларга карап» хикәясенең башлангыч өлешендә ул үзәк мәсьәлә буларак күтәрелә. Монда ялгызлык икенче бер төшенчә белән – ятим калу белән алмашына. Дөрес, автор аңа мәсьәләне көн тәртибенә кую рәвешендә генә мөрәҗәгать итә. Шулай да «Тауларга карап» хикәясендә язучының максаты сугыш темасын күңелдә яңартуга гына кайтып калмый. Аны гаять борчыганы – фәлсәфи проблема. Автор хикәянең эстетик кыйммәтен тынычлык һәм сугыш, яшәү һәм үлем проблемасының чишелешендә күрә.

«Тауларга карап» хикәясенең төп герое Локман карт –озын гомер кичергән ил карты. Әдип аның исемен Локман дип куюы белән үк тирән фәлсәфи мәгънә сала. Бу исемне – Көнчыгыш халыкларының хикмәтле кешесе, акыл иясенең исемен – без Г. Тукайның «Локман Хәким сүзләре», Г. Исхакыйның «Локман Хәким әкияте» әсәрләрендә очратабыз. Г. Тукай белән Г. Исхакыйның каһарманы Көнчыгыш халыкларының бөек акыл иясе Локман Хәким үзе булса, Ә. Еникидә ул – реаль герой.

Ә. Еники хикәясендәге Локман карт – илдә барган сугышларның тере шаһиты. Ул ил өстенә килгән һәртөрле авырлыкларны халык белән бергәләп үз җилкәсендә күтәрә. Локман карт күңелендә газаплы уйланулар оныгы Батырҗанның сугышта һәлак булуы турында хәбәр алганнан соң көчәеп китә: «…Аркасын кояшка куеп, ак таш өстенә утырган картның тын, буш күңеле түрендә ниләр генә уянмый. Еракта, бик еракта торып калган хатирәләр, әнә шул таулар артыннан чыккан ак болытлар кәрваныдай, аның хыялы күгеннән йөзеп үтәләр».

Ә. Еникидә таулар, болытлар символы кеше гомеренә тиңләнә. Шуңа күрә тауларга карап, болытлар агышын күзәтеп гомер кичерүче Локман карт нәсел җебе турында кайгыртып яшәргә мәҗбүр. Ул озын тормыш юлы кичкән, әмма ачы хакыйкать бар. Гомере өзелү белән, аның нәселе дә бетә икән – ике Герман сугышы улын һәм оныгын алып киткән. Локман карт фикеренчә, нәселне дәвам иттерүче – ир бала. «Ир бала. Менә бу елганың башы ул, җирдән бәреп чыккан саф, көмеш чишмә ул. Бу елганың, буалар аша сикереп, һаман алга чапкан дәвамы ул». Чыннан да, әсәр ахырында Локман карт йортына Батырҗанның сугышта кавышкан хатыны Сания уллары Газизҗанны күтәреп кайтып керә. «Әйе, күләгәләр шуып үтә, тормыш бетми, һаман, һаман дәвам итә» дип хикәянең тәмамлануы Локман картны борчыган проблеманың хәл ителүен күрсәтә. Болыт һәм тау символларын берләштерүче тагын бер образ – күләгә. «Күләгә» төшенчәсе эченә тирән фәлсәфи мәгънә салынган. Ул мәңгелекне символлаштыра. Күләгә – импрессионистик символ дәрәҗәсендәге билге.

Ә. Еники тудырган образлар системасында өлкән буын вәкилләре калку итеп сурәтләнә. Һәм шуңа күрә автор үз әсәрләрендә аларга идея-эстетик бурычларны күпләп куя. Алар яшь буын өчен һәрьяктан үрнәк булырга, үткән тормыштагы уңай тәҗрибәнең, рухи байлыкның алга таба югалмавын, дәвам итүен кайгыртып яшәргә бурычлы. Чыннан да, туган җирдән, аның рухи тәҗрибәсеннән, традицияләреннән ваз кичүне язучы хәзерге тормышта күзәтелгән әхлаксыз күренешләрнең берсе дип бәяли. Еники әсәрләрендәге геройлар Локман картның фәлсәфи уйланулары, Акъәбинең гаилә бөтенлеге, милли тәрбия турындагы хыяллары, Рамазан картның мәхәббәттәге тугрылыгы фонында яшь һәм урта буын вәкилләре шактый төссезләнеп кала.

Әдип иҗатының 1950–1970 елларны эченә алган икенче чорында исә хикәя жанры өлкәсендә өр-яңа сүз әйтелә. «Матурлык» (1964), «Коръән хафиз» (1964), «Төнге тамчылар» (1964), «Әйтелмәгән васыять» (1965), «Җиз кыңгырау» (1966), «Курай» (1970) кебек шедевр әсәрләрдә төп үзенчәлек рухи, мәдәни һәм милли мираска мөнәсәбәттә ачыла.

Әлеге җыентыкның исеменә чыгарылган «Матурлык» хикәясе ана һәм бала арасындагы мөнәсәбәтләргә нигезләнә. Әсәрнең шәкерт авызыннан хикәяләнүе вакыйганың реаль булуына ишарәли. Ел буе мәдрәсәдә белем алып кайткан Бәдретдин иптәшләре янында фәкыйрьлеге белән аерылып тора. Әмма Ә. Еники стиленә хас булганча, автор персонажын антитеза юлы белән ачып сала. Аларның тормышлары авыр, әмма күңелләре бай, йорт-җирләре иске, әмма үзләре эчкерсез, юмарт. Шәкертләрне иң сокландырганы – ана һәм бала арасындагы җылы, бер-берсен тирән аңлауга корылган мөнәсәбәтләр. Ана кешенең тышкы ямьсезлеге эчке матурлыгына контрастлыкта ачыла: «Аның сул күзенең бөтенләй кысылып, ә уң күзенең иләмсез зураеп калуын әйтмичә булдыра алмыйм, чөнки шушы яшь пәрдәсе аша караган кашсыз, керфексез күзендә бичараның бөтен эчке дөньясы чагылырга гына тора кебек иде. …һич йомылмас яшьле-моңсу күз – аның шәрәләнеп калган бердәнбер күңел көзгесе…»

Шушы ана – баласы өчен гаять кадерле, изге зат. Ә авторның күрсәтергә теләгәне – хозур табигать тә, фәкыйрь тормыш картинасы да түгел, ә ана һәм бала арасындагы мөнәсәбәт. Менә Бәдретдин әнисенә багышлап «Салкын чишмә» көен башкара: «…шадра, чалыш, акайган күзле йөзенә генә карап, ул скрипкәне уйнады. Аның бу аз гына моңсу уйчанлык, яшерен генә кызгану белән өртелгән җитди-җылы карашында әнисен өзелеп ярату гына түгел, аны беткәнче аңлау, кадерләү, юату сизелеп тора кебек иде».

Скрипкә барлык тыңлаучыларның да күңелләренә үтеп керә. Аның көе шәкертләр күзәткән тормыш картинасының контрастын күзалларга ярдәм итә. Бер яктан –«кыш буе мәдрәсәдә кибеп яткан шәкертләр», икенче яктан – «чиксез иркен, якты, җылыкай дөнья».

«Кояш баюга борылган иде инде. Ә шулай да тургайлар, көн яктысыннан туя белмәгәндәй, тагын да биеккәрәк менеп, тагын да сузыбрак, ярсыбрак берөзлексез сайрыйлар да сайрыйлар. Дөнья киң, киң, киң, әләләләләүү! Җире-күге тын, буш, моңсу… бик моңсу миңа! Берни эшли алмыйм үзем белән: самавыр артыннан гына улына карап утырган ана күз алдыма килә дә, эчемнән тагын үкси башлыйм… Кемгәдер йодрык селкеп кычкырасым килә: ямьсез түгел бит ул, матур бит ул, матур, матур Бәдретдиннең әнисе». Шул рәвешле, шәкерт күзе аша бәяләнгән ана һәм бала арасындагы мөнәсәбәтләр матурлыкның асылын ачып сала. Шуннан соң язылган «Әйтелмәгән васыять»тә ана һәм балалар арасындагы гармония бозыла. Акъәбинең балалары аны аңлап бетерми. Шуңа күрә традиция, гореф-гадәт, ниһаять, тел бетү куркынычы туа.

Ул әсәрләренең эчке яңгырашына, андагы интонация һәм ритмнар, рифмалар хәрәкәтенә игътибар бирү әһәмиятле. «Курай», «Җиз кыңгырау» әсәрләренең поэтик төзелешендә татар җыр сәнгате, татар моңы алгы планга чыгарыла. Гәрчә Ә. Еники музыка сәнгатен сурәтләүне максат итеп куймаса да, аннан ерак торган кебек тоелса да, ул турыдан-туры җыр, музыка, музыкаль уен кораллары, аларның кеше тормышы һәм яшәешендә тоткан урыны, кеше күңеленә ясаган тәэсире турында сөйли. «Курай» –шундый хикәяләрнең берсе.

Курай – халык уен коралы. Шушы «Курай» гаять лирик яңгырашлы хикәянең исеме итеп алынган. Халык курайны гасырлар дәвамында үзенең сагышын, эчке дөньясындагы уйларны, хисләрне чагылдыру чарасы дип санаган. Моның шулай икәнлеген хикәядәге романтик башлангыч та әйтеп тора. Кайчандыр курайчы малайның серен сөйләү чарасы булган курай тора-бара үзенә куелган йөкне авырайта да төшә, чөнки курайчының моңына кушылып җырлаучылар килеп чыга. Хикәядәге романтик сюжетның дәвамы реалистик төс ала. Курайга мөнәсәбәтен күрсәтү аша язучы аны чолгап алган кешеләрнең холык-фигыльләрен, характер үзенчәлекләрен ача башлый. Беренче чиратта курай моңы, халык көйләре җирлегендә Әмирхан үзе тәрбияләнә. (Автор хикәяләүче персонажның исемен шулай атый.) Үзенең 13–14 яшьлек чагын ул болай сурәтли: «…күңел кыллары үзеннән-үзе тибрәнеп, йөрәктә җыр-моң туарга тора. Хыялның да бик җилкенгән, эзләнгән, очынган чагы». Әмирхан бала вакыттан ук күзәткән Тимербай карт, Миңнегәрәй абзыйлар – һәрберсе дә физик эш белән шөгылләнүчеләр. Әмма аларның беренчесе «өч-дүрт тишегеннән башка бернәрсәсе дә булмаган, эче куыш, җип-җиңел, кибеп беткән көпшәдән шундый гаҗәеп озын көйләр чыгара». Икенчесе исә ял көннәрендә Дим буе авылларыннан җыелган муллаларны кунак итеп, алар өчен чакырылган «аз гына кылый, аз гына шадра, озын буйлы» курайчыны һәм аңа кушылып җырларга яраткан Котлыяр мулланы тыңлап, ата-бабадан килгән традицияләргә тугрылык саклый, бу байлыкны алдагы буынга тапшырырга кирәклекне тоеп яши.

Миңнегәрәй абзый йортында яңгыраган моңлы җыр лирик геройның хәтерендә уелып калган, күңел дулкыннарын тибрәндергән. «…башкортның тиңсез бай, гүзәл, сихри җыр-моңнары минем каерылып өлгермәгән күңелемә гомерлеккә диярлек сеңеп калды булса кирәк…» – ди ул. Чыннан да, элгәреге еллардагы моңның көчен, тәэсирләрен хикәяләүче күп вакытлар узгач та оныта алмый. Казанда радиокомитетта эшли башлагач, аңа курай моңын Исмәгыйль абзыйның калай кураеннан ишетергә туры килә. Әмирхан күптән ишетелгән курай тавышын, моңын исенә төшерә. Исмәгыйль абзый белән булган әңгәмәдән соң ул кура курайны Татарстанда табып булмаганын аңлап ала. Әмирхан андый курайны Сакмар буендагы Куандык төбәгеннән барып таба.

Татар җыры, моңы турындагы фикерләр Ә. Еникидә бик еш яңгырый. Аеруча «Кем җырлады?», «Курай», «Җиз кыңгырау», «Матурлык» хикәяләрендә, «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестенда җыр-музыка культы бик көчле. Шуңа нигезләнеп, Ә. Еники көй, моң аша геройлары арасындагы эчке, яшерен бер мөнәсәбәтне ачып салу максатын куя дигән фикергә киләбез.

Татар әдәбияты классигы Ә. Еникинең музыка сәнгате белән кызыксынуы һәм аңа тартылуы гомер буена сузылган. Беренче нәүбәттә аның әтисе Нигъмәтҗан абзый җырга сәләтле кеше булган. «Ул матур гына җырлаган да, гармун да уйнаган, оста гына биегән дә… Атакайның нечкәрәк тавыш белән сузып кына җырлаганын читтән генә, тынымны да чыгармыйча, бик әсәрләнеп тыңлый торган идем. Тик, ни хикмәттер, атакайның бу җыр-музыка сәләте миңа бер дә күчмәгән – мин җырлый да белмәдем, берәр уен коралында уйнарга да өйрәнә алмадым», – дип яза Ә. Еники «Соңгы китап» повестенда. Хәтта унҗиде яшендә иҗат иткән өйрәнчек хикәясенең «Озын көй тыңлаганда» дип аталуы Әмирханда музыка, моң орлыкларының гаять иртә салынуы турында сөйли.

Ә. Еники хикәяләренең эстетик концепциясендә милли рух, милли моңга бай образларның күп булуы әдип шәхесенең киң эрудициясе, әхлакый эзләнүләренең дә нәтиҗәсе булып тора. Чыннан да, халык характерының һәм халык яшәешенең ерактан килүче әхлакый чыганакларын автор үзе үткән юлны, анда очраган кешеләрнең типик сыйфатларын гомумиләштерү һәм индивидуальләштерү аша ачып сала. Татар-башкорт халыкларында яшәп килгән изге йолалар, гореф-гадәтләр, традицияләрнең мәңгеләштерелгән символы итеп «Җиз кыңгырау» хикәясен иҗат итә. Хикәя авторның үткәнгә сәяхәтен хәтерләтә. Билгеле, хикәянең өске катламында татар туе ритуалы, этнографик картиналар, хозур табигать күренешләре, гаять кунакчыл кешеләр тасвирлана. Ләкин шулар белән бергә җиз кыңгырау моңы төп герой Әхтәм күңелендә ныграк сакланып калган. Шунысы кызыклы: хикәя башында ишетелгән җиз кыңгырау моңы Нигъмәтулла җыры белән кушылып китә һәм бөтен сәяхәт барышындагы моң тарихына әверелә. «Менә абзыкайның сузып җибәрүе белән үк, минем күземә мөлдерәп яшьләрем дә килде. Әллә нинди шунда, эчтәге бөтен нәрсәне бик төптән кузгата торган, бер үк вакытта бөтен җан иясен – адәмнәрне, кошларны, чәчәкләрне, бөҗәкләрне әрнеп кызганырга һәм өзелеп сөяргә мәҗбүр итә торган көй иде шул бу дәдәм көе! Һәм ул аны киң сулыш белән гаҗәп иркен, тирән, моңлы итеп җырлый белә иде. Җырлап бетергәч, тургайларны да үзенә кушылырга чакыргандай, тавышын тибрәтә-тибрәтә, дәртләнеп бер «үлү…лү..лүү» дип сузып җибәрә иде. Һәм тургайлар, чынлап та аңа кушылгандай, тын, якты кырлар өстендә тагы да талпыныбрак, исеребрәк сайрарга тотыналар иде кебек». Һичшиксез, монда җыр, моң образ ачуда катнаша, тормыш картинасы тудыруның бер өлеше булып тора. Әдип җир-моң культын шулкадәр югары дәрәҗәгә күтәрә, аны кешенең күңел халәте, эчке кичерешләре белән бәйләп, матурлык тудыру чарасына әверелдерә.

Ә. Еники җыр һәм кеше күңеле арасындагы мөнәсәбәтләрнең нечкәлекләрен оста тотып ала. Алда күрсәтеп үтелгән «Җиз кыңгырау» хикәясендә халыкның җырга мөнәсәбәтен автор халык психологиясен аңлауга ачкыч рәвешендә тәкъдим итә. Нигъмәтулла җырын тыңлаган мәҗлес кунакларының халәтен Ә. Еники болай тасвирлый: «Мәҗлес шундук тынып калды. Җыр һәркемнең йөрәген учлап алды. Кеше, мәрткә киткәндәй, сагышка, хыялга чумды. Кемгәдер яшьлеге кайтты, кемнеңдер күптән онытылган ярасы ачылды, әмма барысын да ниндидер бер искиткеч ләззәт-шашыну биләп алды.

Җыр бетүгә, табын, аз гына өнсез торганнан соң, дәррәү хәрәкәткә керде. Әллә шатлыктан, әллә исәрләнүдән тыела алмыйча, яман шауларга, көләргә тотындылар, кемдер, сүз таба алмыйча: «Эх-х, Нигъмәтулла-а!» – дип, өзгәләнеп кычкырып куйды…»

Чыннан да, татар-башкорт халыкларында җыр, моң- ның үзенчәлекле сыйфатларын Ә. Еники танылган җырчы Фәридә Кудашева иҗатын бәяләгәндә дә ачып бирә: «Билгеле ки, безнең татар халкы моң ярата. Сез аның көйләрен генә алып карагыз. Кыр чәчәгенә хуш ис күпме хас булса, безнең халык көйләренә дә моң шул- кадәр хас, табигый нәрсә. Димәк, татар кешесе җырдан иң элек моң көтә, моң ишетергә тели» («Хәтер төене»).

Әмирхан аганың әсәрләрендәге музыкаль яңгырашның нигезләре бик тирәндә, әдипнең күңел төпкелендә ята.Ә. Еники милли хисләрнең дәвам итәчәгенә өметләнеп яши. Ул геройларын да халык вәкилләре арасыннан сайлап ала. Шундый геройларның берсе – мәшһүр композитор Салих Сәйдәшев. Ә. Еникинең җитмешенче елларда иҗат ителгән «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестен татар музыкаль дөньясын сурәтләүнең бер үрнәге дип кабул итәргә кирәк. Билгеле, әсәр Салих Сәйдәшев тормышында ясалган беренче адымнарны күрсәтүгә генә багышлана. Әдипнең максаты – Салих Сәйдәшевнең композитор булып танылуында халык җырларының хәлиткеч ролен күрсәтү.

«Гөләндәм туташ хатирәсе» әсәрендәге музыкаль яңгырашка Энгель Нигъмәтуллин да игътибар иткән. «Гөләндәм туташ хатирәсе» – Еники иҗат юлында яңа табыш, –дип башлый сүзен әдәбият белгече, – мәсьәлә темада яки яңа тормыш материалы сайлап алуда гына түгел. Хикмәт баш герой карашларының симфоник-полифоник яңгырашында, дөньяны мул итеп, куәтле сурәтләр аша күрүендә. «Монда нинди фәлсәфә, дип сорарсыз. Моң дип әйтсәк, дөресрәк булмасмы? Әйе, моң бар, настроение бар, яхшы музыка бар», – дип дәвам итә Э. Нигъмәтуллин.

Әдип моң алиһәсе булган кешеләр образын гына тудырмый, фән дөньясын үстерүчеләргә дә игътибарын юнәлтә. Арада фән кешеләренең шәхси тормышын чагылдырган «Төнге тамчылар» әсәре аерылып тора. Хикәя калыбына кабат кайтып карасак, бөтенләй без уйламаган яклар ачыла. Әдипнең чорга бәясен, дөньяга карашларын чагылдырган әсәрдә чынбарлыкның яшереп бирелгән күренешләре белән очрашабыз.

Әгәр әсәргә салынган вакыйгалар белән әдипнең шәх-си тормышын тәңгәл куйсак, бик кызыклы гына күзәтүләр ясый алабыз. Аның шәхси биографиясенә күз салсак, 1930 ел-ларда Баку (Азәрбайҗан), Маргилан шәһәрләрендә яшәп алуы мәгълүм. Нәкъ репрессия елларына туры килгән мәгълүматның иҗатта чагылуына игътибар да итмибез. Югыйсә «Төнге тамчылар» хикәясендә сурәтләнгән вакыйгаларның фактик елларына күзәтү ясасак, бөтенләй башка картина күзаллана. Әсәр 1964 елда языла. Хикәядә Хәлилне үткәне һәм бүгенгесе белән бәйле вакыйгалар, аеруча аның яшьлеге һәм фән юлыннан үсеп, зур галим булып танылуы турында сүз бара кебек. Шул урында автор, укучысын кызыксындыру максаты белән, каһарманының шәхси тормышын да сурәтли башлый. Көтмәгәндә Ленинградтан кунакка кайткан Хәлилнең беренче мәхәббәте Ләйлә геройның уйларын чуалтып җибәрә. Яшьлек, эчкерсезлек янында Ә. Еникидә һәрвакыт мәкер бирелә. Монда да Хәлилнең язмышын үзгәрткән комсомол кыз Мәрвәр килеп керә.

«Мәрвәр белән бергә аның егерме биш ел гомере узып та китте… Мәрвәр күптән инде бик тырыш, бик уңган хозяйкага әверелде, кызыл кисеп, активист булып йөрүләре әллә кайчан бетте. Ләкин сизгер уяулыгы нәкъ элеккечә калды.» Хәлилнең дә тормышы башка яктан ачыла: «Чын хисләрен гомере буе яшереп тотарга өйрәнгән гадәте Хәлилгә бу юлы да бик нык ярдәм итте – ул һаман җитди-йомык кыяфәтен бик оста саклаучы, олы, таза гәүдәсен текә тотып, ашыкмыйча гына йөрүче шул ук профессор Ишмаев булып кала бирде». Яшеренеп яшәү канына сеңгән Ишмаев образы Ә. Еникинең дә яшерен тормышын ачу мөмкинлеге тудыра. Мәрвәр белән Хәлилнең гаилә тормышы чирек гасыр булса, ә Ләйлә белән танышып, мавыгып китүенә 27 ел. Әсәр язылган датадан бу елларны алып ташласак, 1937 нче ел чыга. Шул рәвешле, Ә. Еники ил өчен хәвефле булган, кулга алулар, нахакка төрмәгә ябулар башланган чорны, ул вакытка булган мөнәсәбәтен яшереп торырга мәҗбүр булган. Әмма әдип куркып яшәгән дип тә булмый. Ул «Чәнечке-ле хикәяләр» җыентыгына кергән сатирик хикәяләрендә, «Саз чәчәге», «Рәшә» повестьларында совет властеның сәясәтен тәнкыйть тә итә.

Тәнкыйть объекты итеп әдип Совет хөкүмәтенә гадел хезмәт итүче Шакир Мостафинны сайлый. Ул Чирмешәндә райком секретаре булып эшләгән вакытта, аның биш ел бергә гомер иткән хатыны Мәрьям һәм өч яшьлек кызы авариягә очрап һәлак була. Кайгысын уртаклашып, җи-тәкчелек аны Камышлыга райкомның икенче секретаре итеп күчерә. Авыр кайгысы саклык кассасында эшләүче Наҗияне очраткач җиңеләя. Аның «Районара йомырка базасы» директоры Идият Байгузинның бердәнбер кызы булуын ачыклый, тормыш-көнкүрешен өйрәнеп, тәкъдим ясап, Наҗиягә өйләнә. Кадерле кияү булып кунакка йөри. Аерым йорт сатып алып, шунда тора башлыйлар.

«Мостафин бу гаҗәеп чәчәкләрне күреп ихтыярсыз сокланды.

– Нинди тере, матур чәчәкләр! – диде ул, беренче кат телгә килеп. Райком секретареның кәефен ачык белә алмыйча, шуңа пошынып һәм нидән сүз башларга белмичә шүрләбрәк барган председатель шунда ук ашыгып сорады:

– Кайсы чәчәкләрне әйтәсез, Мостафин абый?

– Әнә теге уйсулыкта үсеп утырган сары чәчәкләрне әйтәм.

– Ә-ә, аларны… Әйе шул, матурлар…

– Ничек атала ул чәчәкләр?

– Бездә аларны «ут чәчәк» дип атыйлар.

– «Ут чәчәк?» Исеме дә үзенә бик туры килә икән. Чыннан да, уттай янып торалар бит.

– Ансы шулай, – диде председатель, бик үк килешеп бетмәгәндәй. Ләкин бер төсенә карап кына «ут чәчәк» дип йөртмиләр аны…

– Ә тагын нәрсәсе өчен алай дип йөриләр соң?

– Бик зәһәр булганы өчен… Менә син аны тотып иснәсәң – төчкертә ул, капсаң – авызны уттай яндыра, ышкысаң – тәнне боза. Так што, алама нәрсә, шуңа күрә мал да ашамый аны».

Ә. Еники «ут чәчәге» детален әсәрнең ахырында гына кертә. Шакир Мостафинның күзен кызыктырган, бөтен игътибарын, күңелен тартып алган деталь автор тарафыннан абстрактлыктан конкретлыкка, чынбарлыкка әйләнеп кайту өчен кулланыла. «Ут чәчәге», «сазлык» детальләрен конкретлаштыруны автор укучыга тапшыра, чөнки Шакир Мостафин кияү булып кергән йорт нәкъ шул детальләрнең тормыштагы чагылышы икән.

Ә. Еникинең хикәяләү стиленә хас булган бер үзенчәлекне билгеләп үтү кирәк: фикерен ул, өске һәм аскы «агымга» салып, укучыга җиткерә. Ул, «Саз чәчәге» повестен иҗат иткәндә, ике агымны уңышлы файдалана. Язучы позициясен билгеләп, әдәбият галиме Нур Гыйззәтуллин: «Ул Байгузиннарны сурәтләү принципларында да күренә, – дип ассызыклый. – Бу хәл исә әсәрнең тормышчанлыгын да, аның реалистик көчен һәм актуальлеген дә яхшы раслый. Язучының аларны фаш итүендә гаҗәп нәрсәләр юк шикелле, ләкин әсәрне уку дәвамында фаш итүнең сатирик көче ачыклана бара»1.

Ә. Еникинең сатирик образы – Шакир Мостафинның әбисе – Майпәрвәз ханым. Аның карашлары, позициясе гаиләдә ныгып өлгергән. Беренче нәүбәттә ул ире Идиятне кулга төшерүдә үк үзенең тормыш принцибын эшкә җигә. «Майпәрвәз ханым еш кына: – Ирне көлдергән дә хатын, бөлдергән дә хатын, – дип әйтергә ярата торган иде».

Гаилә тормышын үз кулына алган Майпәрвәз кызына да ир белән яшәүнең серләрен аңлата. «Беренче кичтән үк ирне үзеңә ефәк җепләр белән бәйли белергә кирәк, –ди иде ул, пышылдап кына. – …Син аңа назлы да бул, киреләнә дә бел, сыланып та торма, салкын да булма. Син аңа буйсын, әмма үз теләгәнеңне эшләтә дә бел. Аны тыңла, үз сүзеңне үткәр. Син аңа мәхәббәттә юмарт булсаң, ул синең күңелеңне табуда юмарт булыр. Киен, ясан, бизән, чибәр бул, чиста бул, пөхтә бул, шул чакта син иреңә гел тансык булып торырсың, куркыбрак та торсын. Менә шунда инде син аны кечкенә кулларыңа йомарлап алырсың. Песи кебек мырлап кына йөрер ул синең тирәңдә, җаның ни теләсә, шуны табып китерер».

Повестьта кулланылган чагыштырулар аша, бер яктан, Мостафин өчен Наҗиянең көтелмәгән яңа яклары ачылса, укучы өчен, бу көтелмәгәнлек «ефәк җепләрнең» тәэсире итеп кабул ителә. Майпәрвәз биргән киңәшләрнең һәрберсе дә Наҗия тарафыннан гаять оста тотып алынып тормышка ашырыла. Автор Шакир Мостафинның уйларын, кичерешләрен эзлекле рәвештә бирә барып, укучыга аның психологиясен оста гына ачып бирүгә ирешә.

Ә. Еники, Шакирның эчке уйларын ачу өчен, үткәне һәм бүгенгесе арасында әдәби янәшәлек алымын куллана. Беренче хатыны Мәрьям «тигез-сабыр холыклы, анык акыллы хатын иде һәм ире аптырауга төшкән минутларда аңа нәкъ кирәген әйтеп бирә торган иде». Тагын бер хатирәсендә Шакир аның башка сыйфатларына игътибар итә: «Әйе, барысыннан да элек, Мәрьям аңа дус иде шул, сердәшче, якын киңәшче иде. «Ир» дип табынып торды ул аңа, хатын булып кына ярарга тырышмады. Тыныч, тыйнак, әмма тирән ярату белән яратты ул аны». Ә Наҗия – Мостафин өчен бөтенләй икенче: «Беткәнче үзенеке генә булган яшь хатынның кайнар дәрте аны тарта кебек, әмма шул ук вакытта бу торган саен туемсызлана барган дәрт аны куркыта һәм чиркандыра шикелле… Аңа гына сыенып, аны гына назлап тора торган чәчәктәй нәфис Наҗиясе белән ул кешеләр алдында горур һәм бәхетле булыр кебек, әмма шул ук вакытта берни белми, берни уйламый торган җилбәзәк хатын белән адәм көлкесенә калыр һәм тирән бәхетсезлеккә төшәр шикелле…»

Икенче чагыштыру Майпәрвәз белән беренче хатыны Мәрьямнең әнисе арасында үткәрелә. Мәрьямнең әнисе Мостафин күңелендә оялчан, әдәпле, тыйнак, эшчән булып сакланып калган: «Яулыгының кырыйларын күзләренә үк тартып куйган кечкенә битле әби алдына гына карап утыра, аз-азлап кына ашын каба, җавап биргәндә, әледән-әле учы белән авызын сөрткәләп ала. Җавабы да аның күбрәк «ярый», «шөкер», «әйе», «юк әле» кебек беркатлы гына сүзләр була». «Ә менә бу, акшарлы битенә елмаю каткан «әби»… Мостафинның оекбашына йомшак итеп ямау салучы түгел инде. Пылау белән сыйлар, җимеш суы белән сыйлар, ике сүзнең берендә «Шөкер!» дип дәшәр, әмма әрсез-хәйләкәр карашыннан «Менә без сиңа нинди кызыбызны бирдек, кадеребезне бел!» дигән горур кисәтү сизелеп торыр».

Әлеге әдәби параллельләрдә Шакир Мостафинның эчке көрәше тасвирлана. Йомшак характерлы Шакирны тиң күреп яшәгән Мәрьям, аның итагатьле анасы янында «бәхетне ирдән көткән» Наҗия һәм «министр әбисе булырлык» Майпәрвәзләр Шакирны «үз кубызларына биетеп», сазлыгына төшереп батыралар. Әсәр ахырында Мостафинның килеп туган каршылыкларны хәл итәргә сәләтсез герой икәнлеге ачыклана. Автор Мостафинның ихтыяр көчен сындырган сәбәпләрне поэтик-абруйлы детальләр аша аңлатып бирә. Ул – «ут чәчәге» һәм «сазлык». «Саз чәчәге»ндәге сатирик алымнар «Рәшә» повестенда дәвам итә.

Ә. Еникинең «Рәшә» повесте 1960 елларга – «Хрущёв җепшеклеге» чоры әдәбиятына карый. Шуңа күрә булса кирәк, ул башка әдипләр күреп бетермәгән якларны ачып сала. Ике вариантта язылган әсәрне әдипкә кат-кат эшләргә туры килә.

Ә. Еники чорга хас заман героен төп герой Зөфәр образы аша ача. Аның эш-гамәлләре эчке дөньясындагы яшерен уйларыннан, алдына куйган максатыннан аерылып тора: «Ул – реалист, аныңча, баш исән булу гына чын бәхет түгел әле. Исән калган баш ничек яшәр –менә хикмәт нәрсәдә. Ә ул моның серен белә иде: бәхет – үзең теләгәнчә яшәү, бәхет – матди һәм рухи бәйсезлек ул!» Әлбәттә, әсәрдә күтәрелгән бәхет проблемасы һәр образ очрагында индивидуаль чишелә. Әлеге проблемага бәйле рәвештә персонажларны ике капма-каршы төркемгә бүлеп карарга мөмкин. Беренчесе: Зөфәр Сабитовның эчке кичерешләрен, уйларын, чын ниятләрен белмәгән сурәттә дә төп чыганакны материаль байлыкта һәм акчада дип исәпләүче Зөфәрнең абыйсы Зариф, «әйттем-бетте» Хәмит, маклер Гайсә Курамшин, Зөфәрнең каенатасы. Икенче төркем: рухи яктан бай, шуннан бәхет табып яшәүче Рәшидә, Сәкинә, Таибә абыстай, Хөршид. Әдәби тәнкыйтьтә, Зөфәр Сабитов образын бәяләгәндә, матди байлык, шәхси тормыш кысаларында гына өйрәнү еш күзәтелә. Әмма Сабитов үзе яшәгән иҗтимагый таләпләрдән, хезмәттәшләреннән, эш мохитеннән дә аерылып китмәгән. Әмма әсәрдә аның эш процессын яктырткан бер генә эпизод та юк. Шулай булуга да карамастан, Зөфәрне хезмәт урынына яшерен җепләр бәйләп тора. Шуңа күрә дә, аны бәяләү өчен, «Зөфәрсез ул сыңар кулсыз!», «тәҗрибәле работник» кебек гыйбарәләр кулланыла.

Зөфәрнең нинди юллар белән максатына ирешәчәге билгеләп куелган: «…агым уңаена агарга… заманга аркылы килүдән сакланырга… һәрвакыт уяу, тыйнак, мыштым булырга кирәк». Аның шушы сыйфатларын тулырак һәм киңрәк ачарга мөмкинлек биргән урын – гаилә. Әнисе Таибә абыстай – Зөфәрнең бердәнбер ышанычлы таянычы кебек, ләкин ана кеше улының мөнәсәбәтен йорт сатып алу вакыйгасында ачык күрә. Йорт Таибә абыстай исеменә языла. Әмма йортка барып урнашканчы ук, Зөфәр аннан васыятьнамәгә кул куюны таләп итә. Моның өчен әнисе Зөфәргә эченнән генә рәнҗи. Ә. Еники иҗатында изге буларак сурәтләнә торган ана образы «Рәшә» повестенда Зөфәр кулындагы «җанлы корал»га әверелә.

Зөфәрнең сеңлесе Хөршидәгә килсәк, бөтенләй икенче мәсьәлә: ул яшь килеш читлеккә бикләнгән җәнлекне хәтерләтә. Яшьлеге, тәҗрибәсезлеге нәтиҗәсендә моны аңлап җитмәгән Хөршидәне абыйсының күрше кызы Люсяга булган мөнәсәбәте хәйран калдыра. Ул абыйсы Зөфәрнең ниндидер «бөркәнчек» ябынып яшәвен ачык «күрә», шуның өчен аның әйләнә-тирәдәге барлык җан иясеннән, тереклектән куркуын өнәп бетерми.

Зөфәрнең сугыштан исән-сау әйләнеп кайткан абыйсы Зариф гаиләсен дә, әнисен дә, энесен дә сөендерә. Зариф, Зөфәр белән алган йорты, киләчәк планнары турында фикер алышу вакытында ике ир туган, уртак фикергә килеп, яңа йортка бергә күченергә уйлыйлар. Бу уйларын Зариф хатыны Сәкинә боза – ул үз гаиләсе белән аерым яшәргә теләвен белдерә. Сәкинә характерының тәвәккәллеге, кискенлеге алдында Зөфәр көчсезләнеп кала.

Язучының иҗат концепциясендә чагыштыруларга зур урын бирелә. Зөфәрдә йорт та, байлык та, акча да – барысы да бар, ә Зариф тормышны сугыш беткәч кенә яңабаштан башларга мәҗбүр. Ике бертуган арасында барлыкка килгән аерманы язучы типиклаштырган, чөнки тумыштан бертөрле тәрбия алып, тормышны ныклы нигездә корырга әзерләнгән агалы-энеле туганнарны сугыш аера: монда да тормыш антагонизмы күзгә бәрелә. Зарифның сугышка китүе, аннан йончып кайтып, хатыны теләге белән әнисеннән һәм энесеннән аерылып мөлкәтсез калуы, Зөфәрнең исә сугыш елларында, абыйсы Зариф шикелле солдатлар илне дошманнан азат итү өчен кан койганда, сәүдә-тәэминат системасының башында кунаклап, барлык мөмкинлекләрдән файдаланып, үзенә байлык өстенә байлык туплап, шул акчага «пулат» сатып алуы ике бертуган арасындагы упкынны тирәнәйтә.

Шулай да Зөфәр Сабитовның язмышын әдип җиңү таңында күргән төше аша аңлатырга омтыла: «…имештер, ул ят бер дала буйлап, ялгызы каядыр китеп бара. Дала буш, дала тын, үзе тип-тигез һәм очсыз-кырыйсыз. Үләннәре саргаеп кипкән, кара туфрагы чатнаган чуендай яргаланып беткән. Бик эссе, бик коры, төпсез күктән кызган тимердәй ап-ак кояш туп-туры күзенә карый». Зөфәрнең киләчәген дә автор символга салып, алдан билгеләп куя. Очсыз-кырыйсыз дала символы геройларның күңел киңлеген күрсәтүче деталь кебек кабул ителә. Ләкин Ә. Еникинең дала символы башка әсәрләрендә дә очрый. «Әйтелмәгән васыять» дала табигатен сурәтләү белән башланып китә. Гомумән, дала геройларның эчке халәтләренә ишарәләүче символ буларак ачыла.

«Рәшә» повестенда Зөфәр Сабитов характерын автор өч юнәлештә ача: эш шартларына мөнәсәбәттә (карьера), йорт сатып алу һәм шәхси тормышы буенча. Йортны ул шәһәрнең үзәгендә урнашкан Зинин урамыннан сайлый. Гәрчә Ә. Еники иҗатында йорт гаилә учагы, тынычлык, иминлек белән аңлатылса да, бу повестьта башкарак яссылыкта ачыла. Йорт Сабитов принципларын ачу чарасына әверелә. Йорт янындагы бакча да доход чыганагы буларак күзаллана.

Йортлы булуда Зөфәргә маклер Гайсә Курамшин ярдәм итә. Коммерсантлар хәйләкәрлегенә ия булган Гайсә Курамшин белән Зөфәр Сабитовны байлыкка, мөлкәткә карата мөнәсәбәт берләштерә.

Курамшинның Сабитовлар гаиләсе белән танышлыгы ерак үткәнгә барып тоташа. Зөфәрләрнең әтисе Мөбәрәкша абзый аның белән Сорочий базарында танышкан була, шуңа күрә, ул вафат булганнан соң да, Гайсә карт гаиләнең ышанычлы кешесе булып кала. Гайсә, эпизодик образ гына булса да, шактый тирән ачылган: «татар миллионерында доверенный булып эшләгән. Эре сөякле, озын буйлы бу кеше кайчандыр бик мәһабәт-таза булганга охшый; хәзер дә әле, йончып, шиңеп бетсә дә һәм киң аркасы бөкерәеп чыкса да, гүя борынгы килбәтен сакларга теләп, гәүдәсен ничек тә туры йөртергә тырыша… Тавышы көр, сөйләгәндә гөрелдәп чыга; үзе русчаны шундый оста, шундый саф, чиста итеп сөйләшә –татар кешесе дип тә белмәссең. Гомумән, аңарда татарныкы дип әйтерлек берни дә юк иде». Әдип, аның сыйфатларын ачканда, өстенә киеп йөри торган драп пальтосына туктала. Ул тыштан шактый әйбәт күренсә дә, эчтән тузган. Пальто сыйфатларын аның хуҗасына күчереп, Еники аның ике яклылыгын – эчке һәм тышкы дөньясындагы контрастны ассызыкларга тели. Шуның өстенә пальто картның үткән тормышының матди яктан ныклы булуын, объектив сәбәпләр нәтиҗәсендә генә мескен хәлгә калуын дәлилли.

Зөфәр Сабитовның эшендә дә шундый ышанычлы кешесе бар. Көтмәгәндә килеп төшкән ревизия вакытында Хәмит үзенең «дус»лыгын таныта: «…сукыр тычкан эзеннән йөреп карыйк әле, шәт, берәр йомшак җирен капшарбыз. Ревизор дә чуеннан түгелдер әле». Хәмит канаты астында Зөфәрнең хәле җиңеләеп китә. Әмма аларны икесен беррәттән куярлык түгел, Хәмит Зөфәр белән чагыштырганда – «вак балык». Шуңа күрә Хәмитнең һөнәрен дә, шәхесен дә ачу өчен, кыска гына аңлатма җитә: «Ярымсәүдәгәр, ярымарадаш. Талантлы, үткен-зирәк, әмма чиктән тыш индивидуалист, үзенчә «хөрлек сөюче һәм үз рәхәте өчен генә яшәүче оясыз-нисез бер ялгызак кеше…» Моннан тыш, Зөфәр һәм Хәмитнең яшәү рәвешләре арасында зур аерма күзгә ташлана: беренчесен «…йорт-җирле, чибәр кәләшле, бала-чагалы солидный тормыш» кызыксындырса, икенчесен «…кайтып ятарга бер бүлмәм булса, миңа шул җиткән. Тик кесәмдә ике сберкенәгә йөрергә тиеш, дигән… ирекле кәккүк!» булу канәгатьләндерә.

Өченче – шәхси якны ачу юнәлеше Рәшидә образы белән бәйле. Рәшидә үз хыял-өметләре белән яши: «…Әгәр минем көтәр кешем булса иде, мин, намусыма түгел, кигән туфлиемә дә тузан бөртеге төшермичә, аны көтәр идем, биш ел да, ун ел да, гомерем буена да көтәр идем». Автор, Рәшидә-артистка образын биреп, Зөфәрнең һөнәре белән генә түгел, ә яшәү рәвеше белән дә артист булуына басым ясый. Шушы сыйфат аны чолгап алучылар өчен куркыныч. Вакыты-вакыты белән Зөфәрнең хисләре басылып калган кебек тоелса да, аның исәбе, инстинктив саклык белән эш итүе өстенлек ала. Рәшидә Зөфәр образының интим, чит күзгә ят якларын ачуга ярдәм итә. Язучы тарафыннан һәр күренешкә, һәр вакыйгага Зөфәр күзлегеннән чыгып бәя биреп бару шуны раслаучы дәлил булып тора. Тышкы ялтыравыклык астында яшеренгән Сабитовның киләчәккә планнары бөтенләй башка: «…Акыл исәбе түгел, йөрәк таләбе көчле чак…» – дип билгели Зөфәр яшәү принцибын. Зөфәрнең чын уйларын, планнарын, мәкерле фикерләрен ачык күрсәтү өчен, автор тарафыннан Рәшидәнең саф, ихтыяри, керсез күңеле җирлек итеп алына. Рәшидә – сөяркә булыр өчен бик тә уңай, бик тә кулай хатын. Үзе япа-ялгыз, үзе чибәр-сылу, үзе яшь артистка – мондыйны бит махсус эзләп тә таба алмыйлар дигән нәтиҗә ясап куя. Автор исә Рәшидәдәге сыйфатларны түбәндәгечә ачып сала: «Бриллиант кисәгедәй йә үзәге, йә берәр кырые белән кинәт нур чәчеп, чагылып куйгалый иде…» Зөфәр – Рәшидә арасында булган мөнәсәбәт ике герой, ике дөнья кешесен хәтерләтеп кенә калмый, шактый катлаулы чынбарлыкны ачып сала: «Йөрәкләр бергә, тәннәр бергә, ә теләкләр үзгә, уйлар башка!»

Зөфәр алып барган яшәү рәвеше матди тормыш муллыгына корылган. Шуңа күрә дә тормышта кәләш итеп күндәмлек сыйфатына ия булган Гамбәр туташны сайлый. Ул үзенә «хуҗам!» дигәндәй карап торган Гамбәргә өйләнешүләренең беренче көннән үк, шаяртып: «Сиңа, орчыгым, башыңны иеп кенә тору килешә!» – дип куя, Рәшидә һәм Гамбәр Зөфәргә ике полюсны хәтерләтә.

«Рәшә» повесте Еники иҗатында аерым урынны биләп тора. Нигездә, язучының үз әсәрләренә мөнәсәбәтен күзәткән вакытта, авторның уңай герой ягында булып, аңа теләктәшлек белдереп торуын сизәбез. Бу «Рәхмәт, иптәшләр!», «Йөрәк сере», «Вөҗдан», «Гөләндәм туташ хәтирәсе» повестьларында нәкъ шулай. Әмма «Рәшә» повестенда эш башкачарак тора. Монда калку урында Зөфәр тора, һәм ул һәр геройның, һәр персонажның ачылуына йогынты ясый. Биредә үзара характеристика һәм эчке сөйләм алгы планга чыга. Повестька кертелгән һәр ярдәмче герой Зөфәр образына хас сыйфатларны ачып бара.

Әдип иҗатындагы 1970–2000 елларны иңләгән өченче чорга «Тынычлану», «Без дә солдатлар идек», «Гөләндәм туташ хатирәсе», «Соңгы китап», «Кояш баер алдыннан» кебек хикәя, повесть, эссе-истәлекләр, публицистик язмалары һәм күпсанлы мәкаләләре керә. Алар язучының иҗат кыйбласы буларак бәяләнергә лаек. Шушы үзенчәлекне күздә тотып, әлеге иҗади этапның асыл мәгънәсен ачыклау урынлы булыр.

Чын милли характерларны Ә. Еники «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестенда да тасвирлый. Аның үзәгендә –татар халкының күренекле композиторы Салих Сәйдәшев. Әлеге образ очраклы рәвештә генә тумаган. Еники үз повестенда Сәйдәшнең танылган композитор вакытын түгел, ә бу өлкәдә ясаган беренче адымнарын күз алдына бастыру бурычы куя.

Ә. Еники Салих Сәйдәшев образын гәүдәләндерүнең бик уңышлы бер юлын тапкан. Әсәр «Гөләндәм туташ хатирәсе» повесте героеның прототибы Фатимаи Зөһрә истәлекләренә нигезләнеп язылган. Бу турыда Ә. Еники белән булган бер сөйләшү вакытында ачыкланды.

Әдипнең кулына уналты битле көндәлек дәфтәре килеп керә. Аны кайчандыр Казанда яшәгән, соңыннан Ташкент шәһәрендә гомер кичергән бер яшь кыз яза. Баштарак кулына төшкән истәлек дәфтәрен кире кайтарып биргән булса да, Ә. Еники, еллар узганнан соң, Ташкентка барып, адресы буенча дәфтәрне эзләп таба. Бу вакытта аның авторы Фатимаи Зөһрә вафат була. Бары тик аның кызы гына, әнисенең интим тормышы белән бәйле булган хатирәләр буларак, аны саклап кала. Әлеге истәлек дәфтәре Салих Сәйдәшев музеена тапшырыла.

Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк: Ә. Еники, истәлек мәгълүматларына нигезләнеп, Салих Сәйдәшевнең музыкага булган мәхәббәтенең нигезләрен, татар халкының буыннан-буынга күчеп килгән җырларын белүе, аның нечкәлекләрен өйрәнеп, алдагы буыннарга тапшыруга омтылышын сурәтләү аша ачып салган. Икенче төрле әйткәндә, мәшһүр композитор булып танылган Сәйдәшевнең башлангыч чор иҗат эшчәнлеге үк халык җырларына барып тоташа. Шуңа күрә аның ягымлы, моңлы көйләренең нигезен халык җәүһәрләреннән эзләү максатка ярашлы. Сәйдәшев үзенең шәкерте Гөләндәмгә «Агыйдел» көен нота буенча уйнарга өйрәтеп кенә калмый, барыннан да бигрәк, аның гүзәллеген тоярга, көйгә салынган табигый бизәкләрне күзалларга өнди: «Мәсәлән, ярларына сыя алмагандай бөтерелеп, кызу гына аккан Идел үзе… Аргы якта киң тугайда киез эшләпә кигән агайлар тезелешеп печән чабалар… Ә бирге якта, су читендә, ап-ак казлар кагына».

Повесть битләреннән күренгәнчә, Сәйдәшев, шәкертен музыка серләренә өйрәткәндә, җырны, көйне төшендереп кенә калмый, татар музыкасының барлык нечкәлекләрен белеп, аны тоеп уйнау, җырлау өчен барлык мөмкинлекләрне ачып бирә. Әйтик, (Сәйдәшев) авыл көе «Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем»не үзенең шәкертенә төшендергән вакытта үз халәтен болай аңлата: «…минем күз алдына гел генә гаҗәп бер күренеш килә: авыл, кояш баеп бара торган вакыт, көтү кайткан, сөт исе аңкый, кызлар, яшь киленнәр ак чиләкләренә тыныч кына күшәп торган сыерларны савалар…»

Әдипнең «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестеның лейтмотивы булып татар халкының музыка сәнгатенә булган кызыксынуы тора. Шушы үзенчәлек гади, әмма заманча тәрбияле гаиләдә татар кызының музыкага тартылуы мисалында күрсәтелә. Музыка, татар көе, җыры үзе дә образ дәрәҗәсенә күтәрелеп сурәтләнә.

Салих Сәйдәшев үз шәкертенә биргән сабакларны киң катлау укучылары да ишетә. Һәм Салих Сәйдәшев иҗат иткән көйләрнең тарихы, аның музыка сәнгатен үстерүгә керткән өлеше бәяләнә. Гомумән, повесть Салих Сәйдәшевнең музыка сәнгатендә ясаган адымнарын, беренче уңышларын ачып бирә. Ә. Еники Салих Сәйдәшевнең музыка сәнгатендә ирешкән уңышлары нигезендә аның халык көйләренә таянуы, аны өйрәнүе, иҗади эшкәртүе ятуына басым ясый. Сәйдәш һәм халык арасындагы якынлык аның композитор булып танылуында әһәмиятле роль уйнаган. Гөләндәмгә биргән дәресләре вакытында аларны тыңлап утырган Әхмәтҗан абзыйны: «Яхшымы-начармы – үзебезнеке» безгә ана сөте белән кергән, Әхмәтҗан абзый! Безнең бөтен моңыбыз, дәртебез, юанычыбыз халык көйләрендә», – дип ышандыра Сәйдәшев.

«Гөләндәм туташ хатирәсе» повестенда әдип музыканың кеше күңеленә ясаган тәэсир көчен ачып бирә. «Ишетәсезме, бәгырь? – диде Салих, дәртләнеп уйный-уйный. – Күпме уй-хис музыкада! Олы хәсрәттән әрнү бар, хәтта тәкатьсез үксү дә ишетелеп кала, әмма шул ук вакытта ул кешенең рухын төшерми, өметсезләндерми, киресенчә, ул аны үстерә, дәртләндерә, гүя зур-зур эшләргә канатландыра!.. Ихлас! Ә менә бу җирендә, тыңлагыз әле, тыңлагыз! – Нинди-дер бер тантаналы горурлык яңгырый түгелме соң?! Тукай өчен, Тукайны тудырган халык өчен горурлык ишетәсезме сез шунда?!» Әйе, ишетә аны шәкерте. Алай гына да түгел, татар халкы ишетә һәм Гөләндәмнең «Әйе, ишетәм мин, ишетәм! Ишетү генә түгел, әллә нинди бер сызланулы ләззәттән, билгесез бер сөенечтән хәтта елыйсым да килеп китте» дигән сүзләрендә героиняның халык белән теләктәшлеге ишетелә. Музыканың сихри көчен Гөләндәм болай дип тә аңлата: «Музыка һәм халык икесе бергә кушылса, бик тирән яткан тойгыларны да кузгата икән ул».

Ә. Еникинең «Гөләндәм туташ хатирәсе» повесте белән бәйле көндәлек дәфтәре генә түгел, ә әсәрнең прототибы язган һәм Казанда радиокомитетта эшли торган Зәйнәп ханымга җибәрелгән тагын бер хат та әдипнең архивында сакланып калган була. Шул хат язучыга Салих Сәйдәшевнең җанлы образын тудыруга ярдәм иткән. Шуңа күрә ул хатның авторы аерым кызыксыну да уята. Әйтик, әлеге хатта Фатимаи Зөһрә үзенең кем булуы белән таныштырып та куя: «Мин – шул гасырдагы татар кызларыннан берсе. 1905 елда Казан шәһәрендә туганмын. Йортыбыз Захарский урамында урнашкан. Атам – сәүдәгәр Әхмәтҗан Солтанов дигән кеше. Ул, бик иске фикерле булса да, музыка яраткан. Музыка өчен иске кагыйдәләрне бозарга риза булган». Шул ук хатта кызның әнисе турында мәгълүмат бирелә: «…әнием минем заманына күрә алдынгы карашлы, мәдәнияткә омтылучан хатын иде. Ул бит Сембердә туып үскән, ә Сембер Казан түгел инде – саф рус шәһәре. Ахун хәзрәт кызы булуына һәм, асылда, мөселманча тәрбияләнеп үсүенә карамастан, әниемә барыбер рус кызлары белән аралашырга, телләрен, гадәтләрен өйрәнергә, өй-гаилә тормышын якыннан күрергә туры килгән… Бервакытта да йөзен ирләрдән яшерми, шулай ук, абыстайлар шикелле, укалы камзул, үкчәсез читекләр дә киеп йөрми. Ул европачарак киенергә ярата һәм күлмәкләрен дә рус хатыннарыннан тектерә». Повестьның герое Гөләндәм дә әнисе йогынтысында заманча тәрбия ала: «Казанда иң яхшы саналган Ләбибә ханым мәктәбенә укырга бирде. Бу кызлар мәктәбендә безгә, төрле фәннәр укыту белән бергә, рус телен дә укыттылар, шулай ук төрле кул эшенә дә өйрәттеләр», – дип языла хатта.

Күреп үткәнебезчә, повестьның төп герое Гөләндәм образының реаль шәхес булуы шик тудырмый. Шуңа күрә Салих Сәйдәшевнең аралашу даирәсендә булган яшь кыз истәлекләре һәм аның шәхси хаты әсәрдәге вакыйгаларның чынбарлыктан алып язылуына шик калдырмый.

Мәгълүматлардан күренгәнчә, әдәби әсәрдә Сәйдәш образын тудырганчы, Ә. Еники аның шәхесен өйрәнә. Әдип белән булган әңгәмә вакытында, Салих Сәйдәшевкә багышланган әсәре турында сүзен дәвам итеп, ул болай диде: «Соңыннан мине Сәйдәшнең танылган еллары турында язарга кыстый башладылар. Күпме уйласам да, хыяллансам да, ул эшкә керешә алмадым… Үземчә болай аңлата алам: иң беренче чиратта композиторлык иҗаты миңа таныш нәрсә түгел. Музыка ничек туа? Ул бик нечкә нәрсә булса кирәк, шуңа күрә профан, дилетант булып язарга ярамый. Салих мәрхүм әйтә торган булган: «Минем колагымда һәрвакыт музыка яңгырап тора», – дип. Ничек яңгырый? Илһам аңа ничек килә? Аларны ничек белергә?»

Татар халкының бөек композиторы Салих Сәйдәшев – Ә. Еникинең күңелендә тирән эз калдырган шәхес. Ул аны «фаҗигале шәхес» дип атый. Әдип Сәйдәшнең беренче чиратта халык композиторы булуына игътибар юнәлтә: «Сәйдәшне исә халык таныды, халык күтәрде…» – дип күрсәтә ул.

Гомумән, Ә. Еники «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестенда халыкта югалып баручы гореф-гадәтләрне, традицияләрне кайтаруның бер чарасы итеп музыканы күрсәтә. Милли музыка, аның танылган вәкилләре турында шул чор белән бәйле әдәби әсәр язып, Ә. Еники татар көе-моңының матурлыгын күрсәтүгә ирешә, музыканы иң тәэсирле сәнгать, иң бөек көч итеп сурәтли. Шуның белән бәйләп, чорның төрле дәрәҗәдәге шәхесләрен әдәби образлар ярдәмендә сурәтләргә ярдәм итә.

Ә. Еники белән очрашу, аралашу 1990 елларда мин кандидатлык диссертациясе өстендә эшләү барышында булды. Аралашу вакытында сүз күбрәк әдипнең «Гөләндәм туташ хатирәсе» повесте турында барды. Шуны тоймый мөмкин түгел иде: күренекле композитор Салих Сәйдәшевнең шәхесе, аның мәхәббәт тарихы язучыда зур кызыксыну уяткан иде.

Әлфия Мотыйгуллина,

филология фәннәре кандидаты