Читать книгу Калядны харал - Чарлз Дыкенс - Страница 3

Пачнем з таго, што Марлі быў мёртвы. Тут не магло быць ніякіх сумневаў. Пасведчанне пра яго пахаванне падпісалі святар, царкоўны служка, далакоп і найбліжэйшы сябра памерлага. Сам Скрудж падпісаў яго! А Скруджаў подпіс, на чым бы ён ні стаяў, і на Біржы лічыўся доказам.

Такім чынам, стары Марлі быў мёртвы, як цвік у сцяне.

Заўважце, я зусім не збіраюся сцвярджаць, нібыта на ўласным досведзе зведаў, што цвік у сцяне мёртвы неяк па-асабліваму. Я б, напрыклад, палічыў самым мёртвым сярод усіх скабяных вырабаў цвік, убіты ў труну. Аднак у гэтай прымаўцы – мудрасць нашых продкаў, і калі я наважуся крануць яе сваімі грэшнымі рукамі, уся краіна зваліцца ў тартарары. Так што дазвольце мне яшчэ раз рашуча абвясціць: Марлі быў мёртвы, як цвік у сцяне.

Ці ведаў Скрудж, што Марлі памёр? Безумоўна, ведаў. А як іначай? Скрудж быў кампаньёнам Марлі невядома з якіх часоў. Скрудж быў адзіным яго павернікам, адзіным правапераемнікам, адзіным законным спадчыннікам, адзіным сябрам і адзіным, хто праводзіў яго ў апошнюю дарогу. Але нават Скруджа сумная падзея не падкасіла – камерцыйныя здольнасці не здрадзілі яму і ў гэты дзень, і ён урачыста памянуў Марлі заключэннем выгаднай дамовы.

Згадкі пра пахаванне Марлі вяртаюць мяне да пачатку аповеду. У тым, што Марлі памёр, не было ніякага сумневу. Гэта трэба вельмі дакладна ўсвядоміць, бо іначай у гісторыі, якую я збіраюся расказаць, не будзе нічога дзіўнага. Калі б мы не былі да канца ўпэўненыя, што бацька Гамлета памёр яшчэ да пачатку п’есы, то ён, шпацыруючы ўначы па мурах пад усходнім ветрам, здзівіў бы нас не больш за любога іншага джэнтльмена сярэдняга веку, які вырашыў пакінуць ложак дзеля сумнеўнай асалоды прагуляцца позна вечарам на адкрытай усім вятрам прасторы – ну вось хаця б па могілках ля сабора святога Паўла, – выключна каб уразіць і без таго нездаровае ўяўленне свайго сына.

Скрудж так ніколі і не замазаў імя старога Марлі. Доўгія гады яно ўпрыгожвала шыльдачку над дзвярыма канторы: СКРУДЖ І МАРЛІ. Фірму добра ведалі пад гэтай назвай. Часам пачаткоўцы называлі Скруджа Скруджам, часам – Марлі, ён адгукаўся на абодва імені: яму было ўсё адно.

Ох ужо гэты Скрудж! Ён быў сапраўдным скнарам, выціскаў з людзей усе сокі, адбіраў апошняе, абдзіраў як ліпку, не пакідаў ні на семя ні на емя, абскубаў з галавы да пят, аблупліваў да жывога! Ох ужо гэты стары грэшнік! Ён быў цвёрды і востры, як крэмень, з якога ніколі не высякалі хаця б іскрынкі шчодрага агню, ён быў скрытны, і самотны, і замкнёны, як рак-пустэльнік. Ад холаду яго душы старэчыя рысы зледзянелі, нос завастрыўся, шчокі высахлі, хада пацяжэла, вочы пачырванелі, вусны пасінелі, а голас зрабіўся яшчэ больш рыплівым, чым раней. Шэрань ляжала і на скронях Скруджа, і на яго бровах, і на падбароддзі. Гэты холад ён прыносіў з сабой паўсюль, куды б ні пайшоў, замарожваючы кантору нават у самыя спякотныя дні і не адтайваючы хоць на паўградуса пад Каляды.

Гарачыня альбо мароз на дварэ мала хвалявалі Скруджа. Ніякае цяпло яго не грэла, ніякая сцюжа не кідала ў дрыжыкі. Ніякі вецер не быў злейшым за яго, ніякі снегапад не рабіў сваю справу так настойліва, як ён, ніякая залева не заставалася такой глухой да чалавечых бедаў. Самае агіднае надвор’е не магло хоць як паўплываць на яго настрой. Залева, снег, град, завіруха маглі пахваліцца хіба адной перавагай: часам яны былі надзвычай шчодрымі, Скрудж жа шчодрым не быў ніколі.

Ніхто не спыняў яго на вуліцы і не цікавіўся з радаснай усмешкай: «Як маешся, дарагі мой Скрудж? Калі зазірнеш да мяне?» Ніводны жабрак не выпрошваў у яго манеткі, ніводнае дзіця не пытала, якая цяпер гадзіна, ніводны мужчына альбо жанчына ніколі ў жыцці не паспрабавалі дазнацца ў яго, як куды-небудзь прайсці. Здавалася, што нават сабакі сляпых ведалі яго і, заўважыўшы непадалёк, адцягвалі гаспадароў у найбліжэйшы двор ці падваротню, а пасля матлялі хвастом, нібы кажучы: «Лепш ужо зусім без вачэй, як ты, гаспадар, чым з паганым вокам».

Але хіба Скруджа гэта трывожыла? Ды ён толькі таго і хацеў! Ён ішоў сабе па ўзбочыне шумнай дарогі жыцця, старанна пазбягаючы чалавечых пачуццяў, і тыя, хто яго ведаў, казалі, што яму гэта вельмі падабаецца.

І вось аднаго дня – прычым не абы-калі, а ў пярэдадзень Калядаў – Скрудж, надзвычай заняты, сядзеў у канторы. На дварэ было холадна і сыра, а да таго ж яшчэ надзвычай туманна, і Скрудж чуў за акном крокі людзей, якія беглі па справах, цяжка дыхаючы, б’ючы сябе ў бакі і гучна тупаючы па ходніку, каб сагрэцца. Гарадскія куранты толькі-толькі прабілі тры гадзіны, але ўжо цямнела – дзень увогуле быў з самай раніцы пахмурны, – і ў вокнах суседніх кантораў запальваліся свечкі, падобныя да рудых плямак у цяжкой бурай імжы. Туман запаўзаў у кожную дзірачку і замочную шчылінку, а звонку быў такі густы, што нават дамы на другім баку гэтага цеснага двара былі ледзьве бачныя. Гледзячы на гэтую цьмяную завесу, што апускалася ніжэй і ніжэй, хаваючы ўсё навокал, можна было падумаць, нібыта прырода пабудавала побач бровар, каб наварыць на Каляды піва.

Скрудж заўсёды прачыняў дзверы свае канторы, каб сачыць за клеркам, які ў маленькім панылым пакойчыку, а дакладней каморцы, перапісваў паперы. Калі ў Скруджавым каміне вугалю было малавата, дык у каміне клерка – яшчэ меней: здавалася, там тлеў усяго адзін вугольчык. Аднак падкінуць вугалю было немагчыма, бо Скрудж трымаў яго ў сваім пакоі, і варта было клерку з’явіцца там з шуфлікам, як гаспадар прадказваў, што кагосьці хутка звольняць. А таму клерк яшчэ старанней абмотваў шыю белым шалікам і спрабаваў сагрэцца ля свечкі, аднак, не маючы багатага ўяўлення, і тут цярпеў паразу.

– Вясёлых Калядаў, дзядзечка! Бог вам у помач! – пачуўся раптам радасны голас. Гэта быў пляменнік Скруджа, які так імкліва ўварваўся ў кантору, што Скрудж заўважыў яго толькі пасля таго, як пачуў віншаванне.

– Цьху, шахрайства! – ускрыкнуў Скрудж.

Ён, гэты Скруджаў пляменнік, так разагрэўся, весела ідучы туманнымі і марознымі вуліцамі, што ажно ззяў – яго прыгожы твар палаў румянцам, вочы радасна блішчэлі, а з рота валіла пара.

– Каляды – гэта шахрайства, дзядзечка? – здзівіўся пляменнік. – Я, мабыць, нешта недачуў!

– Дачуў-дачуў, – прабурчаў Скрудж. – Вясёлых Калядаў, кажаш? А якое права ты маеш весяліцца? Якія падставы маеш весяліцца? Ты што, недастаткова бедны?

– Тады, дзядзечка, – весела перабіў яго пляменнік, – якое права вы маеце сумаваць? Якія падставы маеце сердаваць? Вы што, недастаткова багаты?

Скрудж не прыдумаў нічога лепшага, як толькі выгукнуць «цьху», дадаўшы для пераканальнасці сваё «шахрайства».

– Чаго вы, дзядзечка, такі змрочны? – спытаў пляменнік.

– А якім мне яшчэ быць, – ускрыкнуў Скрудж, – калі вакол мяне адны дурні?! Вясёлых Калядаў?! Ды каб яны праваліліся, гэтыя вашыя вясёлыя Каляды! Што такое для вас усіх Каляды, калі не час плаціць па рахунках з пустых кішэняў, не час падводзіць гадавы баланс, а ў цябе кожны месяц – адны дзіркі ў бюджэце? Жыцця застаецца менш, а пазыкаў робіцца больш! Была б мая воля, – раздражнёна працягваў Скрудж, – я б кожнага ёлупа, які бегае і крычыць «вясёлых Калядаў», зварыў разам з яго калядным пудынгам, а пасля ўвагнаў яму ў сэрца кол з вастралісту. Ох я б яго!

– Дзядзечка! – узмаліўся пляменнік.

– Пляменнік, – сурова абарваў яго Скрудж, – святкуй Каляды на свой лад, а мне дай святкаваць на свой!

– На свой? – ускрыкнуў пляменнік. – Ды вы іх увогуле ніяк не святкуеце!

– Ну дык і дай мне спакою! Шмат табе карысці ад тых Калядаў! Вельмі яны табе дапамогуць!

– Колькі ў свеце таго, з чаго я ніколі не займею карысці і што не прынясе мне грошай! – адказаў пляменнік. – Напрыклад, Каляды. Аднак я ўпэўнены, што заўсёды буду чакаць Калядаў як блаславёнага часу. Нават калі забыць пра святы сэнс гэтай урачыстасці (хаця наўрад ці пра яго можна забыць), калядны дзень – самы цудоўны за ўвесь год, дзень дабрыні, міласэрнасці, даравання, адзіны дзень ва ўсім календары, калі людзі згодна з даўняй традыцыяй адкрываюць адно аднаму душы і бачаць у бяднейшых за сябе спадарожнікаў на шляху да іншага свету, а не чужынцаў, з якімі ім не па дарозе. А таму, дзядзечка, нягледзячы на тое, што гэты дзень ніколі не паклаў мне ў кішэню ніводнае манеткі, я ўпэўнены, што ён прыносіў і заўсёды будзе прыносіць мне дабро. Дык хай ён будзе блаславёны!

Клерк у каморцы мімаволі заслухаўся і запляскаў у далоні, аднак, зразумеўшы, што яго радасць несвоечасовая, сумеўся і кінуўся мяшаць у каміне агонь. Самотны вугольчык такога націску не вытрымаў і канчаткова згас.

– Яшчэ адзін гук, – крыкнуў Скрудж клерку, – і гэтыя Каляды вы адзначыце, страціўшы месца ў канторы! А вы, спадар, як я бачу, майстар часаць языком, – звярнуўся ён да пляменніка. – І чаму вы дагэтуль не ў парламенце?

– Хопіць злавацца, дзядзечка! Прыходзьце да нас заўтра на святочны абед!

Скрудж сказаў, што ўжо лепей ён пойдзе… так, менавіта гэта ён і сказаў. Пасля, не саромеючыся, дадаў яшчэ некалькі пажаданняў.

– Але навошта? – ускрыкнуў пляменнік. – Навошта вы так кажаце?

– А навошта ты ажаніўся? – запытаў Скрудж.

– Я пакахаў яе.

– Пакахаў! – рыкнуў Скрудж, нібыта пачуўшы адзінае ў свеце слова, дурнейшае за «вясёлыя Каляды». – Усяго найлепшага!

– Але дзядзечка, вы ж і раней ніколі не наведваліся да мяне ў госці. Навошта цяпер вінаваціць маю жаніцьбу?

– Усяго найлепшага! – паўтарыў Скрудж.

– Я нічога ў вас не прашу, мне нічога не трэба. Чаму мы не можам быць сябрамі?

– Усяго найлепшага! – прамовіў Скрудж.

– Як жа мне шкада, што вы такі непахісны! Я з вамі ніколі не сварыўся і ні ў чым перад вамі не вінаваты. Я хацеў пасябраваць з вамі дзеля свята, і мой святочны настрой вы не сапсуяце. А таму вясёлых вам Калядаў, дзядзечка!

– Усяго найлепшага! – сказаў Скрудж.

– І шчаслівага Новага году!

– Усяго найлепшага! – паўтарыў Скрудж, і яго пляменнік, нягледзячы ні на што, пакінуў пакой без адзінага кепскага слова. Ля дзвярэй ён крыху затрымаўся, каб павіншаваць клерка, які, хоць і прамёрз да касцей, быў нашмат цяплейшы за Скруджа і сардэчна адказаў на пажаданні.

– Яшчэ адзін вар’ят, – прамармытаў Скрудж, падслухаўшы іх размову. – Гэты клерк, які зарабляе ўсяго пятнаццаць шылінгаў на тыдзень і мусіць утрымліваць жонку і сям’ю, таксама гаворыць пра нейкія вясёлыя Каляды! Яны мяне да Бедламу давядуць!

Вар’ят тым часам, выпусціўшы пляменніка Скруджа, упусціў двух іншых наведнікаў. Гэта былі прыемныя з аблічча мажныя джэнтльмены, якія цяпер, увайшоўшы ў кантору і зняўшы капелюшы, ветліва кланяліся Скруджу і даставалі нейкія паперы.

– Скрудж і Марлі, калі не памыляюся? – спытаў адзін з іх, звяраючыся з нейкім спісам. – Маю гонар звяртацца да містэра Скруджа ці да містэра Марлі?

– Містэр Марлі памёр сем гадоў таму, – адказаў Скрудж, – акурат у гэтую ноч.

– Але мы ўпэўненыя, што яго шчодрасць перайшла да яго годнага кампаньёна, – сказаў адзін з джэнтльменаў і падаў Скруджу свае дакументы.

Два годныя кампаньёны і праўда былі вартыя адзін аднаго. Пачуўшы пагрозлівае слова «шчодрасць», Скрудж нахмурыўся, пахітаў галавой і вярнуў паперы ўладальніку.

– У гэтыя святочныя дні, містэр Скрудж, – працягваў джэнтльмен, беручы пяро, – мы больш чым калі мусім паклапаціцца пра бедных і няшчасных, што жорстка пакутуюць ад нястачы. Тысячы людзей не маюць самага неабходнага для жыцця, сотням тысяч няма дзе прыхіліць галаву.

– Хіба ў нас не хапае турмаў? – здзівіўся Скрудж.

– Турмаў? Ды колькі заўгодна, – адказаў джэнтльмен, кладучы пяро назад.

– А працоўных дамоў? – настойваў Скрудж. – Яны ўсё яшчэ дзейнічаюць?

– На жаль, так, – адказаў джэнтльмен, – хаця я ахвотна сказаў бы, што іх даўно пазакрывалі.

– Значыць, існуе яшчэ прымусовая праца, а закон пра бедных у сіле? – працягваў Скрудж.

– І тое, і другое пакуль не адмянілі.

– Ох, а я ўжо, паслухаўшы вас, спалохаўся, што ўсё гэта чамусьці скасавалі! – усклікнуў Скрудж. – Рады чуць, што памыліўся.

– Усе гэтыя законы і ўстановы наўрад ці маюць на мэце хрысціянскі клопат пра душу і цела бедакоў, – запярэчыў джэнтльмен, – а таму мы вырашылі сабраць грошай, каб купіць няшчасным хаця б крыху ежы, піцця і цёплага адзення. Мы выбралі менавіта перадкалядны час, бо ў такія дні беднасць адчуваецца найвастрэй, а багацце дорыць найбольш радасці. Якую суму дазволіце запісаць пад вашым імем?

– Ніякае! – адказаў Скрудж.

– Вы хочаце ўнесці грошы ананімна?

– Я хачу, каб мяне пакінулі ў спакоі, – адказаў Скрудж. – Калі ўжо вы пажадалі ведаць, чаго я хачу, вось вам мой адказ. Я не весялюся на Каляды і не магу выдаткоўваць грошы, каб весяліць лайдакоў. Я падтрымліваю ўстановы, пра якія казаў, і гэтага з мяне даволі. Тыя, хто цярпіць нястачу, могуць ісці туды.

– Мала хто захоча туды пайсці – ужо лепш памерці.

– Ну і хай паміраюць, – сказаў Скрудж, – і скарачаюць лішак насельніцтва. Да таго ж, прабачце, мяне гэта зусім не цікавіць.

– Але гэта мусіць вас цікавіць! – запярэчыў джэнтльмен.

– Гэта не мая справа, – абурыўся Скрудж. – Хай кожны займаецца сваімі справамі і не лезе ў чужыя. Мне дык сваіх цалкам хапае. Усяго найлепшага, джэнтльмены!

Зразумеўшы, што спрачацца няма сэнсу, джэнтльмены зніклі за дзвярыма. Задаволены сабой, Скрудж вярнуўся да перарваных справаў весялейшы, чым звычайна.

Тым часам цемра і імгла згусціліся так, што на вуліцы з’явіліся людзі з паходнямі, якія прапаноўвалі свае паслугі – ісці перад экіпажамі і асвятляць дарогу. Старадаўняя царкоўная званіца, чый даўно асіплы звон кожнага дня хітравата пазіраў на Скруджа з гатычнага акенца, зрабілася зусім нябачнай – здавалася, гадзіны і чвэрці вызвоньваліся дзесьці ў аблоках, і кожны ўдар суправаджаўся такім тоненькім бразгатаннем, быццам у звона ад холаду зуб на зуб не трапляе. Мароз мацнеў. У куце двара, што выходзіў на галоўную вуліцу, некалькі рабочых рамантавалі газавыя трубы, запаліўшы ў жароўні вялікае вогнішча, на якое сабраліся бесхацінцы. Яны грэлі рукі і зачаравана глядзелі на агонь. Забыты ўсімі водаправодны кран маркотна сцякаў вадой і пакрысе замярзаў, самотна пакрываючыся чалавеканенавісніцкай коркай лёду. Яркія вітрыны, у якіх ажно патрэсквалі ад гарачыні галінкі вастралісту, асвятлялі бляклыя твары мінакоў. Бакалейныя і мясныя крамкі ператварыліся ў шыкоўнае відовішча і нібыта цвялілі пакупнікоў – нельга было паверыць, што яны маюць хоць нейкае дачыненне да такой нудлівай справы, як гандаль і зніжкі. Лорд-мэр у раскошным палацы ўжо загадваў сваім пяцідзесяці кухарам і лёкаям не страляць варон, а рыхтавацца так, каб Каляды былі вартыя лорда-мэра, і нават маленькі краўчык, якога ён у мінулы панядзелак аштрафаваў на пяць шылінгаў за п’янства і крыважэрныя паводзіны на вуліцах, ужо размешваў на сваім гарышчы калядны пудынг, а яго сухарлявая жонка тым часам пабегла з дзіцем купляць ялавічыну.

Аднак туман усё гусцейшы, мароз усё мацнейшы! Калючы, пранізлівы, рэзкі холад! Калі б добры наш святы Дунстан* схапіў д’ябла за нос такім марозам, а не нейкімі там шчыпцамі, ох і закрычаў бы нячысты! Ох і дасталася б яму! Вось і аднаго маладога ўладальніка досыць сціплага носа галодны мароз ужо да душы пакусаў і пагрыз не раўнуючы сабака костку; змерзлы юнак акурат спыніўся ля замочнай шчылінкі Скруджа, каб забавіць таго вясёлай калядкай, аднак адразу пасля першых словаў святочнае песні: «Дай Бог, панове, шчасця вам, хай сум пакіне вас…»* – Скрудж з такім імпэтам схапіўся за лінейку, што перапужаны спявак кінуўся наўцёкі. Цяпер у шчылінку зазіралі толькі туман і блізкі сваяк Скруджа – мароз.

Урэшце прыйшоў час зачыняць кантору. Засмучаны гэтай акалічнасцю, Скрудж злез з крэсла, нібыта падаючы знак клерку, які даўно знемагаў у каморцы. Клерк у адно імгненне задзьмуў свечку і начапіў капялюш.

– Вы, мабыць, плануеце заўтра на працу не з’яўляцца? – спытаў Скрудж.

– Калі вам будзе зручна, сэр.

– Гэта зусім не зручна, – прамовіў Скрудж, – і несправядліва. Калі б я за гэта ўтрымаў з вашага заробку палову кроны, думаю, вы палічылі б сябе пакрыўджаным.

Клерк паспрабаваў выціснуць усмешку.

– Але ж вы не лічыце пакрыўджаным мяне, – працягваў Скрудж, – калі я за проста так адлічваю вам грошы.

Клерк заўважыў, што такое бывае толькі раз на год.

– Добрае апраўданне для таго, каб запускаць руку ў чужую кішэнь кожнага дваццаць пятага снежня! – абурыўся Скрудж, зашпільваючы паліто на ўсе гузікі. – Аднак, бачу, заўтрашні дзень вы ўсё ж прагуляеце. Таму чакаю вас паслязаўтра як мага раней.

Клерк паабяцаў прыйсці як мага раней, і Скрудж, усё яшчэ мармычучы нешта пад нос, выйшаў на вуліцу. Кантора імгненна была зачыненая, і перад тым як пабегчы дадому, клерк у гонар надыходу каляднага вечара разоў дваццаць скаціўся па зледзянелым адхоне Корнхіла разам з чародкай хлапчукоў, а вецер тым часам весела гуляў з канцамі яго доўгага белага шаліка (такой раскошы, як паліто, у клерка не было). Толькі пасля гэтага ён з усяе моцы паімчаў дадому на Кэмдэн-таўн – гуляць з дзецьмі ў жмуркі.

Скрудж з’еў панылы абед у заўсёднай панылай карчме, прачытаў усе газеты і, прабавіўшы вечар над бухгалтарскай кнігай, рушыў дадому спаць. Ён жыў у кватэры, што калісьці належала яго памерламу кампаньёну. Гэта былі змрочныя пакоі на ніжнім паверсе дома ў глыбіні двара, дома, які, здавалася, стаяў не на сваім месцы. Можна было падумаць, што калі ён быў маленькім дамком, то забег сюды, гуляючы ў хованкі, а пасля так і не знайшоў дарогі назад. Цяпер гэта быў стары і цьмяны дом, і ніхто ў ім, апроч Скруджа, не жыў: астатнія пакоі здаваліся пад канторы. Двор быў такі цёмны, што нават Скрудж, які вывучыў яго як свае пяць пальцаў, прабіраўся да кватэры навобмацак. Ля ўваходу навіс такі туман, кусаўся такі мароз, што здавалася, нібыта сам дух непагоды сядзеў на парозе, апанаваны скрушнымі развагамі.

Цяпер мы мусім з усёй дакладнасцю сказаць, што дзвярны малаток, які вісеў ля ўваходу, быў цалкам звычайны, калі не зважаць на яго вялізны памер. Таксама не выклікае сумневу, што Скрудж бачыў гэты малаток кожнага ранку і кожнага вечару з таго часу як пераехаў сюды; апроч гэтага варта зазначыць, што Скрудж не мог пахваліцца тым, што часцей за ўсё называюць фантазіяй, – нават менш, чым любы іншы лонданец, улучаючы (а гэта вельмі смелае дапушчэнне!) гарадскіх чыноўнікаў, олдэрмэнаў* і слуг. Нельга забываць яшчэ і тое, што, згадаўшы ўдзень памерлага сем гадоў таму кампаньёна, Скрудж больш ні разу пра Марлі не ўспомніў. А таму хай мне цяпер хто-небудзь патлумачыць (калі, безумоўна, зможа), чаму Скрудж, уставіўшы ключ у замочную шчыліну, нечакана ўбачыў перад сабой не дзвярны малаток, які, варта заўважыць, нават не варухнуўся, а твар Марлі.

Так, менавіта твар Марлі. Яго не хавала глухая цемра, якая ахутала ўсё навокал, наадварот – ён нібы свяціўся злавесным святлом, зусім як падгнілы амар у цёмным склепе. Ён не быў ні раззлаваным, ні жорсткім, а проста пазіраў на Скруджа так, як пазіраў Марлі пры жыцці, пасунуўшы прывідныя акуляры на прывідны лоб. Валасы дзіўна шавяліліся, быццам ад гарачага подыху печкі, а шырока адкрытыя вочы былі нерухомыя. Усё гэта разам са змярцвела-бляклым колерам твару абуджала жах, але жах не перад самім тварам, а перад чымсьці, што было вышэйшае за яго і яму не падпарадкоўвалася.

Скрудж уважліва ўгледзеўся ў гэтае дзіва, і твар Марлі раптам зноў ператварыўся ў малаток.

Я зманю, калі скажу, што Скруджа гэта не ўразіла і кроў не застыла ў яго жылах, як бывала з ім толькі ў дзяцінстве. Аднак ён зноў намацаў ключ, рашуча павярнуў яго, увайшоў у пакой і запаліў свечку.

Ён, безумоўна, імгненне вагаўся, перш чым зачыніць дзверы, і, безумоўна, асцярожна азірнуўся, быццам баючыся ўбачыць тоненькую касічку Марлі, што вытыркнулася з-за дзвярэй. Аднак на дзвярах не было нічога, апроч шрубаў і гаек, на якіх трымаўся малаток, а таму, прабурчаўшы «цьху ты!», Скрудж з ляскатам зачыніў дзверы.

Ляскат прайшоўся па ўсім доме, як грукат грому. Кожны паверх вышэй і кожная бочка ўнізе, у вінным склепе, адгукнуліся, здавалася, уласным рэхам. Аднак Скрудж быў не з тых, каго можа напалохаць рэха. Ён замкнуў дзверы і няспешна пакрочыў да лесвіцы, сочачы, каб свечка не згасла.

Вы можаце колькі заўгодна разважаць пра нашыя старыя добрыя лесвіцы, па якіх зусім не складана праехаць на шасцерыку коней (тым самым шасцерыку, на якім нескладана праехаць і праз дзірку ў новым кепскім законе). Аднак што яны ў параўнанні з лесвіцай Скруджа, па якой магло прайсці цэлае пахавальнае шэсце, нават калі б камусьці прыйшло да галавы паставіць катафалк упоперак, аглоблямі да сцяны і дзверцамі да балюстрады, – яшчэ і месца б засталося! Ну і шырокія былі гэтыя прыступкі! Магчыма, менавіта таму Скруджу раптам падалося, што перад ім у цемры па лесвіцы падымаюцца пахавальныя драбы. Нават паўтузіна вулічных газавых лямпаў не змаглі б цалкам асвятліць такую лесвіцу, а таму можаце сабе ўявіць, як мала дапамагала Скруджу яго свечка.

Аднак Скрудж пляваць на ўсё гэта хацеў, а таму спакойна рушыў уверх. Цемра нічога яму не каштавала, і таму ён любіў яе. Тым не менш Скрудж не замкнуў цяжкіх дзвярэй свайго жытла, пакуль не прайшоўся па пакоях і не ўпэўніўся, што ўсё ў парадку. Твар Марлі так убіўся яму ў памяць, што ён не мог гэтага не зрабіць.

Спальня, гасцёўня, камора. Усё як мае быць. Нікога пад сталом, нікога пад канапай, сціплы агеньчык у каміне, на стале – міска і лыжка, на ачагу – рондлік з вадкай аўсянкай (надзейны сродак ад прастуды). Нікога пад ложкам, нікога ў шафе, у халаце, які падазрона вісеў насупраць, – таксама нікога. У каморы ўсё як заўсёды. Старыя камінныя краткі, зношаныя чаравікі, два кошыкі для рыбы, трохногі ўмывальны столік і качарга.

Цалкам супакоены, Скрудж зачыніў дзверы і павярнуў ключ у замку – і не адзін раз, між іншага, а два, што здаралася з ім вельмі рэдка. Адмежаваўшыся такім чынам ад рознага кшталту нечаканасцяў, ён зняў шыйную хустку, надзеў халат, хатнія пантофлі, начны каўпак і сеў ля каміна, каб узяцца за аўсянку.

Полымя ў каміне было зусім маленькае, асабліва для такой ночы. Скруджу давялося пасунуцца бліжэй і ледзь не навіснуць над агеньчыкам, каб адчуць хоць якое цяпло ад мізэрнае прыгаршчы вугалю. Камін быў вельмі стары, калісьці ён належаў нейкаму гандляру-галандцу і быў выкладзены дзівоснымі галандскімі кафлямі, упрыгожанымі сцэнамі са Святога Пісьма. Тут былі Каіны і Авелі, дочкі фараонавы і царыцы Саўскія, анёлы-пасланцы, што на аблоках, падобных да пуховых пярынаў, сыходзілі на зямлю, Аўраамы, Бальтазары і апосталы, якія плылі ў мора на судзінках для соусу, – сотні фігурак, якія маглі заняць думкі Скруджа, аднак тут зноў твар Марлі, памерлага сем гадоў таму, ажыў перад яго вачыма, як колісь посах прарока*, і праглынуў усё вакол. Калі б гэтыя роўныя кафліны былі пустымі і маглі перанесці на сваю паверхню бязладныя ўрыўкі Скруджавых думак, на кожнай з іх з’явілася б адна і тая ж выява – галава Марлі.

– Шахрайства! – раззлаваўся Скрудж і пачаў хадзіць па пакоі. Некалькі разоў змерыўшы яго крокамі, ён зноў сеў і адкінуўся на спінку крэсла. Тут позірк яго спыніўся на даўно непатрэбным званочку, які невядома для чаго звязваў гэты пакой з памяшканнем на апошнім паверсе дома. З якім бязмежным здзіўленнем, якім невытлумачальным і неспасцігальным жахам Скрудж заўважыў раптам, што званочак пачаў гайдацца. Спачатку ён гайдаўся амаль незаўважна, так, што нічога не было чуваць, аднак хутка загучаў вельмі моцна, а за ім – і іншыя званочкі ў доме.

Звон цягнуўся, мабыць, не больш за хвіліну, аднак Скруджу падалося, што прайшла цэлая гадзіна. Раптам усе званочкі ўраз замоўклі, і пачулася нейкае бразгатанне – быццам глыбока ўнізе, у вінным склепе, нехта цягнуў па бочках цяжкі ланцуг. Скруджу адразу ж успомнілася ўсё, што ён чуў пра прывідаў: з’явіўшыся ў доме, яны абавязкова валакуць за сабой кайданы.

Дзверы склепа шумна расчыніліся, і знізу пачуўся страшэнны грукат, які паступова набліжаўся, нібыта хтосьці падымаўся па лесвіцы і цяпер спыніўся проста перад Скруджавым парогам.

– Усё адно шахрайства! – прабурчаў уладальнік кватэры. – Не веру я ва ўсялякае блазноцце!

Аднак колер яго твару істотна змяніўся, калі гэтае блазноцце спакойна прайшло праз глуха зачыненыя дзверы і спынілася перад Скруджам. У гэты момант амаль памерлы агеньчык у каміне рэзка ўспыхнуў, нібы ўсклікнуўшы: «Так, я яго ведаю – гэта прывід Марлі!» – пасля чаго зноў змізарнеў.

Так, гэта быў Марлі. Яго твар не пераблытаеш ні з чым. Яго касічка, яго звыклая камізэлька, панталоны, што шчыльна абцягвалі ногі, і боты, на якіх тапырыліся кутасікі, – і касічка таксама тапырылася, як і крыссё сурдута, як і валасы на галаве. Талію Марлі абхопліваў ланцуг, які цягнуўся за ім, як хвост. Ланцуг гэты (Скрудж вельмі ўважліва разгледзеў яго) быў сабраны з выкаваных са сталі скарбонак, ключоў, замкоў, гросбухаў, дакументаў і важкіх кашалькоў. Цела Марлі было празрыстым, і Скрудж, разглядаючы яго спераду, мог бачыць нават два гузікі ззаду яго камізэлькі.

Скрудж часта чуў, што ў Марлі няма сэрца, аднак упэўніцца ў гэтым змог толькі цяпер.

Не, ён і цяпер не быў у гэтым упэўнены, хаця і аглядаў прывід з галавы да ног, каб паверыць, што гэта не сон, адчуваючы на сабе вусцішны позірк ледзяных вачэй памерлага. Скрудж разгледзеў нават кожную нітачку шаліка, які ахутваў галаву і шыю Марлі, заўважыўшы мімаходзь, што такога шаліка той ніколі раней не насіў, – і аднак не хацеў верыць сваім вачам.

– І што далей? – як заўсёды з’едліва і холадна спытаў Скрудж. – Што вам ад мяне трэба?

– Шмат чаго! – несумненна, гэта быў голас Марлі!

– Хто вы такі?

– Спытай лепей, кім я быў.

– Ну і кім вы былі? – ужо гучней спытаў Скрудж. – Так чапляецеся да словаў… – Скурдж хацеў дадаць «што проста страх», але своечасова спыніўся.

– У жыцці я быў тваім кампаньёнам Джэйкабам Марлі.

– Вы… ты… можа, прысядзеш? – прапанаваў Скрудж, з сумневам узіраючыся ў духа.

– Прысяду.

– Ну, сядай.

Задаючы пытанне, Скрудж баяўся, што бесцялесны прывід не зможа сесці на крэсла, і хацеў пазбегнуць няёмкіх тлумачэнняў, калі б яго падазрэнні апраўдаліся. Аднак госць свабодна ўсеўся па іншы бок каміна – мабыць, там, дзе звычайна сядзеў пры жыцці.

– Ты ў мяне не верыш, – заўважыў прывід.

– Не веру, – пагадзіўся Скрудж.

– Як мне даказаць сваю сапраўднасць, калі ты не верыш нават сваім пачуццям?

– Не ведаю.

– Чаму ты не давяраеш сваім вачам і вушам?

– Ды таму, што на іх уздзейнічае любая дробязь, – адказаў Скрудж. – Варта здарыцца лёгкаму расстройству стрававання, як яны пачынаюць нас падманваць. Ты цалкам можаш аказацца неператраўленым кавалкам ялавічыны, лыжачкай гарчыцы, скрылікам сыру ці недасмажанай бульбінай. Скуль мне ведаць, адкуль ты – з пекла ці з печыва?!

Асаблівым пачуццём гумару Скрудж не вылучаўся, дый сітуацыя жадання дасціпнічаць не выклікала, аднак цяпер ён пажартаваў, каб хоць крышачку ўтаймаваць жах і адцягнуць сваю ўвагу на іншае, бо ад голасу здані ён ледзянеў да самага мозгу касцей.

Моўчкі сядзець, утаропіўшыся ў гэтыя нерухомыя прывідна-шкляныя вочы… не, думалася Скруджу, гэта проста невыносна! Да таго ж здань дыхала ўласным тагасветным паветрам, якое падавалася асабліва вусцішным. Сам Скрудж яго не адчуваў, але не заўважыць штосьці нядобрае было немагчыма: нягледзячы на тое, што прывід сядзеў нерухома, яго валасы, кутасікі на ботах і крыссё злёгку варушыліся, нібы ад пякельнага подыху печкі.

– Бачыш тую зубачыстку? – запытаў Скрудж, са згаданай вышэй прычыны рэзка пераходзячы ў наступленне і імкнучыся хоць на імгненне адвесці ад сябе каменны позірк відзежы.

– Бачу, – прамовіў прывід.

– Але ж ты не глядзіш на яе, – запярэчыў Скрудж.

– І тым не менш бачу, – адгукнулася здань.

– Дык вось, – вымавіў Скрудж, – варта яе праглынуць – і мяне да канца дзён будзе пераследаваць легіён злых духаў, створаных маім уяўленнем. Шахрайства ўсё гэта, чыстае шахрайства!

На гэтых словах прывід выдаў такі жахлівы крык, так пагрозліва і вусцішна загрымеў ланцугамі, што Скрудж з усяе моцы ўчапіўся ў крэсла, баючыся страціць прытомнасць і зваліцца. Яшчэ большая жуда апанавала яго, калі дух разматаў шалік (быццам у пакоі было занадта горача), і ў яго адвалілася сківіца.

Скрудж упаў на калені і паспрабаваў закрыць твар рукамі.

– Злітуйся! – заенчыў ён. – Жахлівая здань, навошта ты мяне катуеш?

– Дробязны розум! – прамовіў прывід. – Цяпер ты верыш у мяне?

– Веру, – прастагнаў Скрудж, – мушу паверыць. Але навошта вам, духам, хадзіць па зямлі, навошта ты прыйшоў да мяне?

– Свет створаны так, – адказаў прывід, – што душа кожнага чалавека на зямной дарозе павінная стасавацца з бліжнімі сваімі і быць з імі разам. І той, хто не выконвае гэтага ў жыцці, вырачаны рабіць тое самае пасля смерці. Ён асуджаны бадзяцца па свеце і – о, гора мне! – сузіраць чалавечыя шчасце і бяду, якія не можа цяпер раздзяліць – а калісьці мог! Калісьці ён мог быць шчаслівым!

Тут прывід зноў выдаў жудасны крык, і загрымеў ланцугамі, і заламаў свае прывідныя рукі.

– Скажы, – запытаў Скрудж дрыжучы, – чаму ты закаваны ў ланцуг?

– Я нашу на сабе ланцуг, які стварыў пры жыцці, – адказаў дух. – Я каваў яго звяно за звяном, ярд за ярдам. Я сам захацеў ім падперазацца і сам захацеў яго насіць. Хіба гэты ланцуг табе не знаёмы?

Скрудж дрыжаў усё больш.

– Можа, – працягваў прывід, – ты хочаш ведаць даўжыню і вагу ланцуга, які скаваў ты сам? Калядным вечарам сем гадоў таму ён быў такім жа цяжкім і такім жа доўгім, як гэты. Але з тае пары ты нямала над ім папрацаваў. О, гэта напраўду надзейны ланцуг!

Скрудж зірнуў на свае ногі, чакаючы ўбачыць жалезны ланцуг даўжынёй футаў гэтак у трыста-чатырыста, аднак не ўбачыў нічога.

– Джэйкаб, – узмаліўся ён, – стары сябра Джэйкаб Марлі, раскажы мне яшчэ што-небудзь! Суцеш мяне, Джэйкаб!

– Я не прыношу суцяшэння, Эбенэйзер Скрудж! – адказаў дух. – Яно прыходзіць з іншых сфераў, і іншыя пасланцы нясуць яго людзям, не такім, як ты! І расказаць табе ўсё, што я хацеў бы, я таксама не магу – мне мала што дазволена. Я не магу спачыць, не магу спыніцца, не магу дзе-небудзь затрымацца. Пры жыцці мой дух ніколі не выходзіў за межы нашае канторы – чуеш? – ніколі не пакідаў сценаў нашай мяняльнай каморкі, таму цяпер мяне чакаюць пакутлівыя падарожжы.

У Скруджа, калі ён пачынаў думаць, была звычка засоўваць рукі ў кішэні панталонаў. Разважаючы над словамі прывіду, ён, не ўстаючы з каленяў і не падымаючы вачэй, менавіта так і зрабіў.

– Ты, мабыць, не вельмі спяшаешся ў сваіх вандраваннях, Джэйкаб, – заўважыў Скрудж у сваёй дзелавой манеры, хаця не без пэўнай павагі і пакорлівасці.

– Не спяшаюся, – паўтарыў дух.

– Вось ужо сем гадоў як памёр, – задуменна працягнуў Скрудж, – а ўсё яшчэ бадзяешся.

– Увесь час, – пагадзіўся прывід. – Ні спакою, ні спачыну. Безупынныя пакуты сумлення.

– А ці хутка ты падарожнічаеш? – пацікавіўся Скрудж.

– На крылах ветру, – адказаў прывід.

– За сем гадоў ты, мусіць, адмераў нічога сабе адлегласць…

Пачуўшы гэта, дух чарговы раз выдаў вусцішны крык і так жудасна загрымеў ланцугамі ў мёртвай цішыні ночы, што патруль меў бы ўсе падставы арыштаваць яго за парушэнне грамадскага парадку.

– О, раб, двойчы раб сваіх заганаў! – ускрыкнуў фантом. – Не ведаць таго, што патрэбныя стагоддзі няспыннай працы несмяротных душаў, перш чым здзейсніцца ўсё наканаванае зямлі дабро! Не ведаць, што кожная хрысціянская душа, робячы дабро і выконваючы сваё хай сабе і сціплае прызначэнне, палічыць зямное жыццё занадта кароткім, каб прынесці ўсю магчымую карысць! Не ведаць, што ніякае раскаянне, колькі б яно ні доўжылася, не заменіць занядбанай пры жыцці магчымасці быць добрым! І я не ведаў гэтага! Не ведаў!

– Аднак ты заўсёды быў добрым дзялком і чалавекам справы, Джэйкаб, – прамямліў Скрудж, які пачаў ужо прымерваць да сябе словы прывіду.

– Чалавекам справы! – закрычаў дух, зноў заломваючы рукі. – Клопат пра людзей – вось мая справа. Грамадскі дабрабыт – вось мая справа. Дабрачыннасць, спачуванне, шчодрасць і спагадлівасць – вось мая справа. А грошы і гандаль – гэта толькі кропля ў бязмежным акіяне вызначаных мне абавязкаў.

І прывід выцягнуў наперад руку з ланцугом, нібы менавіта ланцуг быў прычынай яго няўтольнага смутку, а пасля грымнуў ім аб падлогу.

– У гэты час, пры канцы году, – сказаў прывід, – я пакутую найгорай. Чаму ішоў я калісьці ў натоўпе сваіх бліжніх з апушчанымі вачыма і ніколі не падымаў іх да блаславёнае зоркі, што прывяла трох вешчуноў да сціплага прыстанку? Чаму яе святло не скіравала мяне да хацінаў бедакоў?

Скруджу ад такой размовы рабілася ўсё вусцішней. Ён задрыжаў як асінавы ліст.

– Слухай мяне! – закрычаў дух. – Мой час на зыходзе.

– Я спрабую, – сказаў Скрудж, – але пашкадуй мяне! Не гавары так заблытана, прашу!

– Як атрымалася, што я з’явіўся перад табой у такім выглядзе, я не маю права казаць. Дзень пры дні я, нябачны, сядзеў каля цябе.

Адкрыццё было не з прыемных. Скруджа зноў затрэсла, і ён выцер з ілба пот.

– Гэта была не такая ўжо і лёгкая частка майго выкуплення, – працягваў прывід. – Сёння ноччу я прыйшоў папярэдзіць, што ты яшчэ маеш шанец і надзею пазбегнуць майго лёсу. Я прасіў для цябе гэтага шанцу, Эбенэйзер.

– Ты заўсёды быў маім сапраўдным сябрам, – сказаў Скрудж. – Дзякуй.

– Цябе наведаюць, – працягнуў прывід, – яшчэ тры Духі.

Цяпер сківіцу ледзь не страціў Скрудж.

– Гэта і ёсць той шанец і тая надзея, пра якія ты казаў? – спалохана спытаў ён.

– Так.

– Тады… тады лепей не трэба.

– Калі яны да цябе не прыйдуць, – сказаў прывід, – мае дарогі ты не пазбегнеш. А таму чакай аднаго з іх заўтра, калі праб’е гадзіна.

– А ці нельга запрасіць іх усіх разам і хутчэй з гэтым скончыць? – з надзеяй спытаў Скрудж.

– Другога чакай у наступную ноч у той самы час, а трэці прыйдзе трэцяй ноччу, як толькі сціхне дванаццаты ўдар гадзінніка. Са мной ты больш не сустрэнешся. Але глядзі, дзеля свае ж карысці не забывайся на тое, што сёння пачуў.

Сказаўшы гэта, прывід узяў са стала свой шалік і зноў абвязаў ім галаву. Скрудж здагадаўся пра гэта, пачуўшы рэзкі ляскат зубоў, калі сківіца, прыціснутая шалікам, стала на сваё месца. Тут Скрудж зноў асмеліўся падняць вочы і ўбачыў, што тагасветны госць стаіць перад ім, выцягнуўшыся ў поўны рост і наматаўшы ланцуг на руку. Прывід пачаў адступаць назад, і з кожным яго крокам акно ўсё больш адчынялася. Калі ён дайшоў да яго, росчынкі былі ўжо насцеж.

Дух павабіў Скруджа да сябе, і той падпарадкаваўся. Калі паміж імі засталося не больш за два крокі, прывід Марлі падняў руку, забараняючы ісці далей. Скрудж спыніўся.

І спыніўся не столькі на загад, колькі ад здзіўлення і жаху, бо як толькі рука прывіду паднялася, Скрудж пачуў невыразныя гукі, невымоўна скрушныя, поўныя горычы і жалю бязладныя стогны і енкі. Прывід на імгненне прыслухаўся, а пасля далучыў свой голас да журботных крыкаў і растаў у чорнай марознай ночы.

З роспачнай цікавасцю Скрудж падышоў да акна і паглядзеў вонкі.

Двор за акном быў поўны зданяў, якія са стогнамі бязладна мітусіліся ў паветры. На кожным з іх быў ланцуг, падобны да таго, што насіў дух Марлі, некаторыя сярод іх (мабыць, з аднаго кепскага ўраду) былі скаваныя між сабой. Ніводзін прывід не быў вольны. Многіх Скрудж ведаў пры жыцці прыватна, а з адным старым духам у белай камізэльцы калісьці нават амаль сябраваў. Дух гэты, да шчыкалаткі якога быў прыкаваны вялізны жалезны сейф, жаласліва стагнаў, бо не мог дапамагчы беднай жанчыне, што сядзела з дзіцем на ганку. Усе здані пакутавалі з адной прычыны: яны хацелі ўмяшацца ў справы смяротных і дапамагчы ім, але больш не мелі на гэта сілаў.

Ці то прывіды паступова ператварыліся ў імглу, ці то імгла праглынула іх – Скрудж так і не зразумеў. Аднак расталі яны ўсе ў адно імгненне разам са сваімі прывіднымі галасамі, і цяпер ноч зноў зрабілася звычайнай, такой, якой была, калі ён вяртаўся дадому.

Скрудж зачыніў акно і агледзеў дзверы, праз якія ўвайшоў прывід Марлі. Нічога не змянілася з часу, калі ён уласнай рукой двойчы павярнуў ключ: замок цэлы, засаўка ў парадку. Ён паспрабаваў сказаць «шахрайства», аднак на першым жа складзе асекся. І стомлены ці то трывогамі сённяшняга вечара, ці то дзённай працай, ці то знаёмствам са светам духаў, ці то невясёлай размовай з прывідам Марлі, ці то проста з прычыны позняга часу, Скрудж раптам зразумеў, што яму неабходны адпачынак. Ён адразу ж скіраваўся да ложка і праз імгненне заснуў, нават не распранаючыся.