Читать книгу Psków 1581-1582 - Dariusz Kupisz - Страница 6

POCZĄTEK WOJEN O INFLANTY

Polityka ekspansji, zainicjowana przez państwo moskiewskie, doprowadziła u schyłku XV w. do odnowienia konfliktu z Wielkim Księstwem Litewskim, co miało zaowocować całym ciągiem wojen. Zmagania toczono początkowo na rubieżach rozległego państwa litewskiego, choć w 1503 r. Aleksander Jagiellończyk zmuszony został do podpisania traktatu oddającego w ręce Iwana III niemal jedną trzecią terytorium Wielkiego Księstwa. W czasach Zygmunta I Starego stoczono trzy wojny moskiewskie, a coraz śmielsze zagony wroga docierały w XVI w. w pobliże Wilna. Najpoważniejszym sukcesem strony moskiewskiej było wówczas zdobycie Smoleńska w 1514 r. Nie powetowały go nawet sukcesy w polu, czy też odzyskanie Homla na mocy rozejmu z 1537 r.

Z czasem obie walczące strony zwróciły uwagę na państwo zakonne w Inflantach. Założone niegdyś przez zakon kawalerów mieczowych, a potem połączone z państwem zakonu krzyżackiego, było w szesnastowiecznej Europie niewątpliwie anachronizmem. W 1558 r. wojska Iwana IV Groźnego dokonały najazdu na Inflanty, zdobywając m.in. Narwę i Dorpat. W ten sposób państwo moskiewskie zyskało po raz pierwszy w swych dziejach dostęp do Morza Bałtyckiego.

Agresja moskiewska doprowadziła do wybuchu pierwszej wojny północnej, bowiem Polska i Litwa nie pozostały wobec niej obojętne. Zdobycie dostępu do Bałtyku mogło się przyczynić do wzrostu potęgi państwa moskiewskiego, opanowanie Rygi zagrażało litewskim interesom handlowym, a linia Dźwiny leżała niebezpiecznie blisko Wilna. Ówczesny władca Polski i Litwy, Zygmunt August, postawił się w roli obrońcy Inflant, do czego zresztą zobowiązywały go traktaty podpisane z władzami zakonu z 1557 r. Kolejny układ, podpisany 28 listopada 1561 r. w Wilnie, doprowadził do sekularyzacji państwa zakonnego. Były wielki mistrz Gothard Kettler zatrzymywał jako lenno Kurlandię i Semigalię, natomiast cała reszta posiadłości zakonnych miała zostać wcielona do Polski i Litwy jako wspólna prowincja. Do walki o Inflanty włączyli się jednak Szwedzi i Duńczycy, a konflikt rozszerzył się na cały basen Morza Bałtyckiego i pogranicze litewsko-moskiewskie, zyskując miano pierwszej wojny północnej.

W 1563 r. Litwa otrzymała potężny cios ze strony Iwana IV w postaci utraty na jego rzecz Połocka. Późniejsze sukcesy armii litewskiej, wspieranej przez wojska polskie, nie zdołały w pełni zrekompensować straty tej ważnej twierdzy. Tym niemniej, od połowy lat sześćdziesiątych XVI w., strona polsko-litewska zaczęła odnosić sukcesy, które skutecznie powstrzymały dalszą ekspansję moskiewską, a nawet zaowocowały odzyskaniem niektórych straconych terenów.

Kres zmaganiom zbrojnym położyły na jakiś czas traktaty podpisane w 1570 r. Najpierw strona polsko-litewska zawarła rozejm z państwem moskiewskim, a następnie odbył się kongres szczeciński, na którym uregulowano kwestie sporne z Danią i Szwecją. W ręku Duńczyków pozostały wyspy Dago i Ozylia, a Szwedzi utrzymali zdobytą w toku wojny Estonię, choć we wschodniej części prowincji utrzymał się Iwan IV. Poza tym, Moskwa zatrzymywała zdobyte w początkach wojny Narwę i Dorpat oraz ziemię połocką. Rzeczpospolita zachowała wprawdzie największą część byłego państwa zakonnego, jednak strony konfliktu uznawały traktaty za rozwiązanie tymczasowe.

Car kontynuował wojnę ze Szwedami w Estonii, spychając ich do okolic Rewla (dziś Tallin), a nawet zorganizował własną flotę kaperską. W tym samym czasie państwo moskiewskie padło ofiarą jednego z najpotężniejszych najazdów tatarskich. Kłopoty, w jakie w związku z tym popadł Iwan IV, przyczyniły się do zachowania „słomianego” rozejmu, jak nazywano układ polsko-moskiewski z 1570 r.

Wojna o Inflanty miała też poważne konsekwencje polityczne dla dziejów związku polsko-litewskiego, bowiem przyspieszyła zawarcie unii lubelskiej w 1569 r. To z kolei zaowocowało coraz poważniejszym zaangażowaniem wojsk polskich w zmagania z Moskwą. Natomiast Iwan IV nie osiągnął celów politycznych wytyczonych na początku wojny. Niektórzy współcześni historycy rosyjscy oceniają negatywnie „liwońską, awanturniczą politykę” cara, podkreślając, że doprowadziła ona do wyczerpania oraz wyniszczenia kraju, i w pewnym sensie stała się źródłem kryzysu demograficznego i ekonomicznego, który ogarnął państwo moskiewskie na przełomie XVI i XVII w.[21].

PODBÓJ INFLANT PRZEZ IWANA GROŹNEGO

Ważnym czynnikiem, powstrzymującym Iwana IV Groźnego przed podjęciem ponownych kroków wojennych przeciw Rzeczypospolitej, była bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta, ostatniego męskiego przedstawiciela dynastii Jagiellonów. Jeszcze przed pierwszym zjazdem elekcyjnym kandydatura cara (lub jego syna Fiodora) do tronu polskiego zyskała spore grono zwolenników, zwłaszcza na Litwie. Warunki, jakie postawił Iwan IV (m.in. przekazanie mu Kijowa) oraz jego bezceremonialność w rozmowach z polskimi posłańcami, szybko zraziły doń opinię szlachecką. Podczas drugiego bezkrólewia kandydaturę moskiewską traktowano już tylko jako element gry politycznej, służący przedłużeniu rozejmu z Iwanem IV.

Car dość szybko zorientował się w polsko-litewskiej taktyce i w styczniu 1575 r. posłał swe wojska na Inflanty. Armia moskiewska zajęła port Salis, usytuowany u ujścia rzeki o tej samej nazwie. W lipcu padła odizolowana Parnawa i cały pas północnych Inflant, należący do Rzeczypospolitej, znalazł się w ręku Iwana IV. 2000 jazdy, którą dysponował administrator Inflant Jan Chodkiewicz, nie było w stanie powstrzymać wroga. Przerażona ludność uciekała do Rygi, a Litwini i Polacy zostali zmuszeni do targowania się z carem o rozejm. Ostatecznie Iwan IV zgodził się na roczne zawieszenie broni, w trakcie którego przyjął posłańców polskich zawiadamiających go o elekcji Stefana Batorego.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

21 A.L. Horoškevič, Rossia v sisteme meždunarodnych otnošenij serediny XVI veka, Moskva 2003, s. 557–558.