Читать книгу Szpieg za miliard dolarów - David E. Hoffman - Страница 10

1

W pierwszych latach zimnej wojny, toczonej przez Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, CIA utrzymywała w tajemnicy niewygodny dla siebie fakt. Agencja nie zdołała zdobyć w Moskwie choćby jednego przyczółka. CIA nie rekrutowała agentów w stolicy wrogiego państwa z powodu ryzyka – „ogromnego niebezpieczeństwa”, jak wyjaśnił pewien oficer prowadzący – z jakim się to wiązało. Proces werbunku na każdym etapie, od pierwszej chwili identyfikacji potencjalnego szpiega, aż po próbę nawiązania z nim kontaktu, toczył się na oczach wszędobylskich funkcjonariuszy KGB. Schwytanemu na gorącym uczynku wrogowi ludu groziła natychmiastowa śmierć. CIA otrzymywała zaszyfrowane informacje jedynie od agentów zrekrutowanych poza granicami ZSRR, którzy później powrócili do ojczyzny. Przez długi okres Amerykanie nie umieszczali szpiegów w „sercu ciemności”.

Niniejsza książka jest relacją z operacji szpiegowskiej, która odwróciła dotychczasowy bieg wydarzeń. Główną rolę odgrywa w niej inżynier pracujący w tajnym laboratorium, specjalista w dziedzinie radarów lotniczych, członek wojskowego establishmentu. Powodowany gniewem i chęcią zemsty agent przekazał CIA tysiące stron tajnych dokumentów, choć nigdy nie postawił stopy na amerykańskiej ziemi i, gwoli prawdy, wiedział bardzo mało na temat USA. W ciągu sześciu lat spotkał się na ulicach Moskwy z oficerami CIA dwadzieścia jeden razy, i choć w stolicy państwa radzieckiego roiło się od agentów KGB, ani razu nie popełnił błędu. Inżynier, o którym tu mowa, należał do grona najskuteczniejszych agentów CIA czasów zimnej wojny. Dostarczał Stanom Zjednoczonym informacji, do których nie miał dostępu żaden z amerykańskich szpiegów.

Operacja ta stała się dla CIA dowodem na osiągnięcie przez agencję „pełnoletności”. Przez długi czas uważano ją za niemożliwą do zrealizowania. Na myśl o rekrutacji szpiega pod samym nosem KGB wielu decydentów dostawało gęsiej skórki.

Nie jest to jednakże opowieść z radosnym zakończeniem, gdyż operacja zakończyła się fiaskiem. Nie z powodu przeciwdziałań radzieckich służb wywiadowczych, lecz zdrady.

2

Aby w pełni zrozumieć wagę operacji, należy najpierw rzucić światło na długi, żmudny i trudny proces rekrutacji szpiegów w Związku Radzieckim.

CIA zrodziła się w następstwie klęski poniesionej w Pearl Harbor. Pomimo sygnałów ostrzegawczych Japonia przeprowadziła 7 grudnia 1941 roku zaskakujący i zakończony sukcesem atak na amerykańską bazę wojskową, który kosztował życie ponad dwóch tysięcy czterystu Amerykanów. Samoloty japońskie zatopiły bądź uszkodziły dwadzieścia jeden okrętów wchodzących w skład Floty Pacyfiku, wpychając Stany Zjednoczone w objęcia wojny. Operacje wywiadowcze prowadziło kilka odrębnych agencji i nikt nie myślał o koordynacji działań – przeprowadzone na polecenie Kongresu USA śledztwo ustaliło, że „rozczłonkowany proces ponosił dużą odpowiedzialność” za poniesioną klęskę. Powołanie do życia CIA – w 1947 roku – odzwierciedlało determinację kongresmanów i prezydenta Trumana, którzy poprzysięgli sobie, że nie dopuszczą do drugiego Pearl Harbor. Truman chciał, aby CIA dostarczała waszyngtońskim decydentom obiektywne analizy bieżącej sytuacji[3]. Miała być pierwszą scentralizowaną cywilną agencją wywiadowczą w historii Stanów Zjednoczonych[4].

Jednak początkowe plany dotyczące CIA szybko zweryfikowano z powodu rosnącego zagrożenia ze strony Związku Radzieckiego – blokady Berlina, zaciskającej się na Europie Wschodniej pięści Stalina, budowy bomby atomowej. Poszerzono zakres obowiązków agencji, a analizę materiałów wywiadowczych uzupełniono prowadzeniem tajnych operacji. Realizując politykę powstrzymywania, której zasady nakreślił po raz pierwszy George Kennan w telegramie wysłanym z Moskwy w 1946 roku, Stany Zjednoczone starały się przeciwdziałać próbom przenikania agentów radzieckich do rządów i instytucji państwowych na całym świecie. Zimna wojna była w początkowym stadium rywalizacją dwóch mocarstw o wyniszczoną Europę, lecz bardzo szybko rozlała się na pozostałe kontynenty. USA i ZSRR rywalizowały na wielu polach – ideologicznych, politycznych, kulturowych, ekonomicznych, geograficznych, militarnych. A CIA znajdowała się na pierwszym froncie toczonych walk. Na szczęście ta rywalizacja nigdy nie doprowadziła do otwartego starcia – mocarstwa zmagały się w tajemnicy, w świecie cieni leżącym pomiędzy pokojem a wojną. W „zaułkach i bocznych uliczkach świata”, jak określił to sekretarz stanu Dean Rusk[5].

Z powodu ogromnego niebezpieczeństwa jedną ze wspomnianych uliczek Amerykanie omijali szerokim łukiem – Związek Radziecki. Zwycięstwo odniesione w trakcie II wojny światowej nad hitlerowskimi Niemcami utwierdziło Stalina w przekonaniu o sile i trwałości państwa radzieckiego. Brutalny system represji zapoczątkowany przez aparat władzy w latach trzydziestych udoskonalono, roztaczając go na wszystkie aspekty życia i wprowadzając do świadomości zwykłych ludzi pojęcia o negatywnym wydźwięku, takie jak: „wrogowie ludu”, „szpiedzy”, „degeneraci”, „imperialiści”, „kosmopolici”. Rosjanom nie wolno było czytać literatury obcej ani słuchać zagranicznych rozgłośni radiowych. Większość ludzi mogła jedynie pomarzyć o zamorskich wojażach, a władza nie pozwalała na kontakty z obcokrajowcami, surowo za nie karząc. W telefonach montowano podsłuchy, otwierano listowną korespondencję, zachęcano do donoszenia na sąsiadów. Tajne służby wchodziły z butami do każdej fabryki i każdego biura. Rozmawiając szczerze, nawet w gronie bliskich osób i przyjaciół, można było narazić się na niebezpieczeństwo[6].

Nie były to warunki sprzyjające szpiegowaniu. W pierwszych latach zimnej wojny CIA nie utrzymywała placówki w Moskwie i nie wysyłała oficerów na ulice stolicy tego największego i najbardziej zamkniętego z państw komunistycznych. Amerykanie nie rekrutowali agentów w Związku Radzieckim, choć robili to w innych częściach globu. Radzieckie tajne służby, które w 1954 roku przemianowano na KGB – Komitet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, czyli Komitet Bezpieczeństwa Państwowego – były doświadczone, skuteczne, wszechwładne i bezlitosne. Uczyniły je takimi trzy dekady czystek przeprowadzanych na rozkazy Stalina zarówno przed, jak i po zakończeniu wojny. Wdający się w rozmowę z moskwiczaninem obcokrajowiec natychmiast budził podejrzenia, przyciągając uwagę.

Dla kontrastu CIA nadal stawiała w latach pięćdziesiątych pierwsze kroki. Stosunkowo młoda agencja wiernie odzwierciedlała powojenny amerykański charakter – była naiwna, optymistycznie nastawiona do świata i nakierowana na osiągnięcie założonych celów[7]. Już w 1954 roku emerytowany generał lotnictwa James Doolittle dostrzegł konieczność wprowadzenia znaczących zmian. „Musimy stworzyć skuteczne służby wywiadowcze i kontrwywiadowcze. Musimy nauczyć się, jak szkodzić, osłabiać i niszczyć naszych wrogów metodami bardziej wyrafinowanymi i skuteczniejszymi niż te, których użyto przeciwko nam”, napisał w tajnym raporcie sporządzonym na prośbę prezydenta Eisenhowera[8].

Waszyngtońscy decydenci wywierali na CIA stałą presję, domagając się aktualnych i rzetelnych raportów na temat Związku Radzieckiego i pozostałych państw bloku komunistycznego. Wielu obawiało się wybuchu kolejnej wojny w Europie i wolało dmuchać na zimne. Znacząca część informacji była ogólnie dostępna, lecz dla wywiadu miały one małą wartość. „Presja na osiągnięcie wyników była tak duża, że stale słyszeliśmy polecenia, by coś zrobić, albo żądania, aby spróbować czegokolwiek, wspominał Richard Helms, który w latach pięćdziesiątych odpowiadał za prowadzenie tajnych operacji[9].

Poza granicami ZSRR agencja sumiennie gromadziła dane od uchodźców, zbiegów politycznych i emigrantów. Amerykanie podejmowali próby werbunku radzieckich dyplomatów, żołnierzy i oficerów wywiadu na całym świecie. W rozsianych po Europie obozach uchodźców CIA utworzyła tajną armię szpiegów. Około pięciu tysięcy ochotników przeszkolono pod kątem prowadzenia „postnuklearnej wojny partyzanckiej”, zamierzając wykorzystać ich do ataku na Związek Radziecki po ewentualnym zdetonowaniu bomb atomowych. Jednocześnie na terytorium państw Układu Warszawskiego zrzucano agentów – większość z nich została zatrzymana i stracona, zanim zdołała nawiązać kontakt z grupami oporu. Szef wydziału tajnych operacji, Frank G. Wisner, chciał „wysadzić” blok komunistyczny od środka. Wisner liczył na to, że wojna psychologiczna i wsparcie udzielane dysydentom – sprzęt radiowy, broń, materiały propagandowe – przekonają mieszkańców Europy Wschodniej do konieczności obalenia władz komunistycznych. Prawie wszystkie z podjętych przez amerykański wywiad akcji zakończyły się jednak sromotną porażką. Działania agentów przynosiły skromne efekty, a Związek Radziecki trwał niewzruszenie dalej[10].

CIA spoglądało na Związek Radziecki przez zamknięte okna. „Jedynym sposobem na wypełnienie powierzonej nam misji była rekrutacja wewnętrznych źródeł informacji – szpiegów, którzy mieli dostęp do polityków, przysłuchiwali się prowadzonym debatom, czytali poufną korespondencję”, wspominał Helms. Powstały w 1953 roku raport dotyczący materiałów wywiadowczych, zebranych na temat państw bloku komunistycznego, nie pozostawiał żadnych złudzeń co do ich jakości. „Nie wiemy zupełnie, jak wygląda proces decyzyjny na Kremlu”, przyznawali w podsumowaniu autorzy. „Nie dysponujemy właściwie żadnymi wiarygodnymi informacjami na temat dalekosiężnych planów i zamiarów Związku Radzieckiego”, stwierdzali w części poświęconej armii. „W przypadku niezapowiedzianego ataku nie zdołamy uzyskać żadnych wiarygodnych danych dotyczących działań wojsk radzieckich”[11]. W swoim „niemowlęcym” okresie CIA nie potrafiła „umieścić agentów w paranoicznym państwie policyjnym Stalina”[12]. „W tamtych latach nasze informacje na temat Związku Radzieckiego były naprawdę szczątkowe”, przyznał Helms[13].

Pomimo napotykanych trudności CIA odniosła w latach pięćdziesiątych i na początku sześćdziesiątych dwa sukcesy. Agencja pozyskała dwóch agentów – oficerów radzieckiego wywiadu wojskowego – Piotra Popowa i Olega Pieńkowskiego. Nie byli oni rekrutowani, lecz zgłosili się dobrowolnie i niezależnie od siebie, natychmiast dowodząc korzyści, jakie płynęły z posiadania tajnych źródeł informacji na terytorium nieprzyjaciela.

Pierwszego stycznia 1953 roku niski i krępy Rosjanin wręczył przebywającemu w Wiedniu dyplomacie amerykańskiemu tajemniczą kopertę. We wspomnianym okresie Wiedeń podzielony był na strefy okupacyjne – amerykańską, brytyjską, francuską i radziecką. Koperta zawierała list napisany cyrylicą. Widniała na nim data 28 grudnia 1952 roku. „Jestem oficerem radzieckim. Chcę się spotkać z oficerem amerykańskim w celu zaoferowania pewnych usług”, zapowiadały pierwsze zdania. W dalszych akapitach autor podawał miejsce oraz czas ewentualnego spotkania. Podobne oferty składano nader często – po wojnie roiło się w Wiedniu od naciągaczy próbujących zarobić na sprzedaży wyssanych z palca raportów wywiadowczych. Tym razem jednak propozycja wydała się agentom CIA szczera. Następnego sobotniego wieczoru Rosjanin czekał we wspomnianym w liście miejscu, kryjąc się w zacienionej bramie i zasłaniając oczy czapką. Nazywał się Piotr Popow, miał dwadzieścia dziewięć lat i był majorem GRU – skrót od Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije – Głównego Zarządu Wywiadowczego, czyli radzieckiego wywiadu wojskowego, mniejszego kuzyna KGB. Popow został pierwszym i w tamtym okresie najcenniejszym źródłem informacji na temat Armii Czerwonej i radzieckich służb specjalnych. Pomiędzy styczniem 1953 a sierpniem 1955 roku spotkał się w Wiedniu z agentami CIA sześćdziesiąt sześć razy. Masywny, przypominający sylwetką niedźwiedzia George Kisevalter, który był oficerem prowadzącym Popowa, urodził się w Sankt Petersburgu i w młodym wieku wyemigrował wraz z rodziną do Stanów Zjednoczonych. W trakcie prowadzonych rozmów Popow wyjawił mu, że przyszedł na świat w rodzinie ubogich rolników i pierwszą parę skórzanych butów dostał, dopiero gdy miał trzynaście lat. Popow nienawidził Stalina za wymuszoną kolektywizację i plagę głodu, która była jej pokłosiem. Do zdrady motywowały go chęć zemsty oraz wewnętrzna potrzeba zadośćuczynienia krzywdom wyrządzonym przez władze radzieckie rodzicom mieszkającym w małej wiosce nad brzegiem Wołgi. W jednej z wiedeńskich kryjówek Kiselvater zgromadził czasopisma amerykańskie, głównie egzemplarze magazynów „Life” i „Look”. Uwaga Popowa skupiała się zawsze i wyłącznie na „American Farm Journal”[14].

CIA pomogło Popowowi w dorobieniu klucza, dzięki któremu uzyskał dostęp do tajnych akt zamkniętych w szafach wiedeńskiej rezydentury GRU. Szpieg wyjawił ponadto tożsamość wszystkich oficerów wywiadu radzieckiego działających w Wiedniu, dostarczył informacje na temat jednostek sił Układu Warszawskiego, a w 1954 roku przekazał prawdziwą perełkę – zestaw polowych instrukcji na wypadek użycia broni atomowej[15]. Kiedy rok później Popow wrócił do Moskwy, CIA wysłała za nim oficera, powierzając zadanie znalezienia skrytek, w których szpieg mógłby zostawiać zgromadzone informacje. Agent spisał się marnie, dał się złapać w pułapkę zastawioną przez KGB i w konsekwencji stracił pracę[16]. Pierwsza próba założenia placówki w stolicy Związku Radzieckiego zakończyła się porażką.

W 1956 roku Popow wyjechał do NRD. Nie przestał jednak szpiegować na rzecz Amerykanów, spotykając się z Kisevalterem w jednej ze wschodnioberlińskich kryjówek CIA. Przekazywane przez szpiega informacje miały ogromną wartość – jak choćby tekst przemówienia wygłoszonego w marcu 1957 roku przez marszałka Gieorgija Żukowa, w którym ten objaśniał stacjonującym w Niemczech żołnierzom zastosowanie broni nuklearnej podczas konfliktu zbrojnego. W 1958 roku Popowa ściągnięto w trybie natychmiastowym do Moskwy. Po serii przesłuchań wyszło na jaw, że szpiegował na rzecz Stanów Zjednoczonych. KGB postanowił zachować ów fakt w tajemnicy, wykorzystując Popowa do przekazywania Amerykanom fałszywych informacji. Jednak 18 września 1959 roku Popow zdołał przemycić w małym pojemniku wielkości papierosa osiem skrawków papieru, na których spisał ołówkiem przebieg wydarzeń. Był to ostatni, jakże odważny, akt oporu szpiega, którego los został już przesądzony. Gryps przetransportowano pospiesznie do kwatery głównej CIA. Czytając zapisane cyrylicą strzępki, Kisevalter opuścił głowę i zapłakał. Popowa skazano na karę śmierci w styczniu 1960 roku, a w lipcu szpieg stanął przed plutonem egzekucyjnym.

Do drugiego przełomu doszło w Moskwie zaledwie dwa miesiące później, 12 sierpnia 1960 roku, około godziny 23.00.

Dwóch amerykańskich turystów – Eldon Cox i Henry Cobb – spacerowało po śliskim od deszczu bruku placu Czerwonego, wracając do hotelu po przedstawieniu Teatru Bolszoj, gdy za ich plecami wyrósł nieznajomy mężczyzna. Rosjanin pociągnął Cobba za rękaw i, unosząc do twarzy papierosa, poprosił o ogień. Był średniego wzrostu, miał na sobie garnitur i krawat oraz rudawe, siwiejące na skroniach włosy. Spytał, czy są Amerykanami, a gdy przytaknęli, zaczął rozglądać się nerwowo dookoła, mówiąc coraz szybciej. Po chwili wcisnął w dłoń Coxa kopertę, niemalże błagając, aby bezzwłocznie zaniósł ją do ambasady amerykańskiej. Cox, który mówił po rosyjsku, spełnił prośbę jeszcze tej samej nocy. W kopercie znajdował się list o następującej treści: „W chwili obecnej znajduję się w posiadaniu bardzo ważnych materiałów dotyczących kwestii szczególnie istotnych dla waszego rządu”. Autor nie wyjawił swojej tożsamości, lecz pozostawił wskazówkę, zdradzając, że jako agent radzieckiego wywiadu wojskowego stacjonował w Ankarze. W liście umieścił ponadto szczegółowe instrukcje precyzujące sposób przekazywania informacji – miało do tego posłużyć pudełko zapałek ukryte za kaloryferem w jednym z moskiewskich budynków – dołączając do nich nawet szkic skrytki[17].

Tajemniczym mężczyzną był Oleg Pieńkowski, pułkownik GRU – pomysłowy, żwawy, pewny siebie oficer, który podczas II wojny światowej dał się poznać jako wybitny artylerzysta. W tamtym czasie pracował w Państwowym Komitecie do spraw Koordynacji Prac Naukowo-Badawczych – rządowej instytucji nadzorującej wymianę naukową pomiędzy Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Kanadą, służącą jednocześnie za przykrywkę do prowadzenia szpiegostwa przemysłowego w krajach zachodnich.

List przekazano CIA, która do jego treści podeszła początkowo z rezerwą. Zdrada Popowa mocno nadszarpnęła wizerunek radzieckich służb wywiadowczych. W agencji obawiano się, że list mógł być pułapką. Ostatecznie podjęto decyzję o skontaktowaniu się z autorem. Niestety, CIA nie dysponowała żadnym agentem działającym w Moskwie. Piastujący wówczas stanowisko ambasadora Lllewellyn Thompson kategorycznie sprzeciwiał się wszelkim próbom umieszczenia w nadzorowanej przez niego placówce dyplomatycznej agentów CIA. Dopiero na jesieni 1960 roku wypracowano porozumienie, dzięki któremu z kwatery głównej wysłano do Moskwy młodego oficera z wydziału radzieckiego, powierzając mu jedynie zadanie nawiązania kontaktu z Pieńkowskim. Oficer ów, któremu nadano kryptonim KOMPAS (ang. COMPASS), nie mówił biegle po rosyjsku. Co więcej, często zaglądał do butelki, co w dużej mierze sprawiło, że operacja zakończyła się fiaskiem[18].

Pieńkowski tracił cierpliwość. Pierwszy list napisał w lipcu 1960 roku i przez kilka tygodni szukał odpowiedniej osoby, która dostarczyłaby go Amerykanom. „Skradałem się pod amerykańską ambasadę niczym wilk, wypatrując obcokrajowca, któremu mogłem zaufać, patrioty”, wspominał później[19]. Po spotkaniu na placu Czerwonym, do którego doszło w sierpniu, cierpliwie czekał na reakcję CIA. Gdy nie uzyskał odpowiedzi, zaczepił na ulicy amerykańskiego przedsiębiorcę, a potem pewnego Kanadyjczyka, podejmując coraz większe ryzyko.

Jedenastego kwietnia 1961 roku Pieńkowski wręczył kolejny list brytyjskiemu biznesmenowi. Greville Wynne, bo tak nazywał się ów mężczyzna, przekazał kopertę zaadresowaną do władz Stanów Zjednoczonych i Zjednoczonego Królestwa agentom Secret Inteligence Service, czyli MI6, którzy następnie udostępnili treść listu władzom CIA. Ostatecznie Amerykanie i Brytyjczycy postanowili, że wspólnie pokierują działaniami Pieńkowskiego.

Dziewięć dni później Pieńkowski przyjechał do Londynu na czele sześcioosobowej delegacji wysłanej po zakup zachodnich technologii – radarów, systemów łączności, nowych technik produkcji betonu oraz stali. Był to napięty okres – przeprowadzona przez CIA tajna operacja w kubańskiej Zatoce Świń zakończyła się właśnie katastrofalnym niepowodzeniem. Wynne spotkał się z Pieńkowskim na lotnisku. Rosjanin bezzwłocznie wręczył Brytyjczykowi kopertę. Znajdowały się w niej szkice oraz opisy najnowszych radzieckich pocisków oraz wyrzutni rakietowych. Wieczorem tego samego dnia Pieńkowski wyszedł ze swojego pokoju w zlokalizowanym przy Oxford Street przepastnym hotelu Mount Royal i skierował kroki do drzwi z numerem 360. Zapukał w umówiony sposób i wszedł do środka. Rosjanina ubranego w garnitur, białą koszulę i krawat powitało dwóch Brytyjczyków i dwóch Amerykanów – wszyscy byli oficerami wywiadu. „Jesteś teraz w dobrych rękach”, zapewnił Pieńkowskiego rozczochrany, przysadzisty mężczyzna. Nazywał się Kisevalter. „Myślałem o tym od bardzo dawna”, odparł Rosjanin.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

3 Roberta Wohlstetter, Pearl Harbor: Warning and Decision, Stanford 1962, s. 48–49; a także raport Połączonego Komitetu ds. Badania Ataku na Pearl Harbor (Joint Committee on the Investigation of the Pearl Harbor Attack), nr 244 z 20 lipca 1946 roku, s. 257–258. We wspomnieniach Truman zanotował, iż „często myślał o tym, że gdyby istniała wymiana informacji pomiędzy instytucjami rządowymi, przeprowadzenie podstępnego ataku na Pearl Harbor byłoby z pewnością trudniejsze, o ile w ogóle możliwe”; Harry S. Truman, Memoirs, t. 2, s. 56, Garden City 1956.

4 Woodrow J. Kuhns, red., Assesing the Soviet Threat: The Early Cold War Years, Waszyngton 1997, s. 1, 3.

5 Agencja przyczyniła się do obalenia przywódców państw w Iranie i Gwatemali, przeprowadziła zakończoną fiaskiem operację w kubańskiej Zatoce Świń, zaangażowała się w wojnę w Wietnamie i nadzorowała wojnę w Laosie; „Final Raport of the Select Committee to Study Governmental Operations with Respect to Intelligence Activities”; „Foreign and Military Intelligence”, cz. 6; „History of the Central Intelligence Agency”, raport 94-755, 109 z 26 kwietnia 1976 r.

6 Dmitrij Wołkogonow, Stalin: Triumph and Tragedy, Londyn 1991, s. 502–524.

7 David E. Murphy, Siergiej A. Kondraszew i George Bailey, Battleground Berlin: CIA vs. KGB in the Cold War, New Haven 1997.

8 „Report on the Covert Activities of the Central Intelligence Agency”, Specjalna Grupa Badawcza pod przewodnictwem J.H. Doolittle’a, Waszyngton, 30 września 1957 r., s. 7.

9 Richard Helms, A Look over My Shoulder: A Life in the Central Intelligence Agency, Nowy Jork 2003, s. 124.

10 Evan Thomas, The Very Best Men: The Daring Early Years of the CIA, Nowy Jork 1995, s. 25, 30, 36, 142–152. A także: Ostateczny Raport Senatu USA, cz. 6 „History of the Central Intelligence Agency”; Richard Immerman, „A Brief History of the CIA”, [w:] The Central Intelligence Agency: Security Under Scrutiny, pod red. Athana Theoharisa, Westport 2006, s. 21.

11 Richard Helms, A Look over My Shoulder, s. 124, 127.

12 Gerald K. Haines i Robert E. Legget (red.), CIA’s Analysis of the Soviet Union, 1947–1991: A Documentary Collection, Waszyngton 2001, s. 35–41.

13 Woodrow J. Kuhns (red.), Assesing the Soviet Threat, s. 12.

14 Richard Helms, wywiad z Robertem M. Hathawayem z 30 maja 1984 r., upubliczniony przez CIA w 2004 r. Hathaway jest współautorem monografii Helmsa.

15 Opis sprawy Popowa powstał na bazie pięciu źródeł. Pierwsze trzy to: William Hood, Mole: The True Story of the First Russian Intelligence Officer Recruited by the CIA, Nowy Jork 1982; Clarence Ashley, CIA Spymaster, Grenta, 2004; John Limond Hart, The CIA’s Russians, Annapolis 2003. Książka Hooda jest szczegółowa, choć nie we wszystkich fragmentach. Autor był oficerem operacyjnym i stacjonował w Wiedniu. Książka Ashleya – byłego analityka CIA – powstała na podstawie nagrywanych wywiadów z George’em Kisevalterem. W trzeciej pozycji Popowowi poświęcono jeden z rozdziałów. Dodatkowe informacje zaczerpnąłem z Murphy, Kondraszew, Bailey, Battleground Berlin. Ostatnim źródłem przedstawiającym znaczenie pracy wywiadowczej jest Jon Bird i John Bird, „CIA Analysis of the Warsaw Pact Forces: The Importance of Clandestine Reporting” zamieszczonym w wydawanym przez CIA „Historical Review Program” z 2013 r. Historia o czasopiśmie rolniczym pochodzi z książki Mole (s. 123).

16 Raporty wywiadowcze powstałe na bazie informacji przekazywanych przez Popowa zamieszczono [w:] Bird i Bird, CIA Analysis.

17 Agent nazywał się Edward Ellis Smith, miał 32 lata i podczas II wojny światowej piastował w ambasadzie moskiewskiej stanowisko attaché wojskowego. Pracował pod przykrywką, udając mało ważnego urzędnika Departamentu Stanu. Wybierane przez Smitha miejsca spotkań i potencjalnych skrytek nie podobały się Popowowi; Richard Harris Smith, „The First Moscow Station: An Espionage Footnote to Cold War History”, w: International Journal of Intelligence and Counterintelligence, nr 3 (1989), s. 333–346. Artykuł powstał na podstawie wywiadu przeprowadzonego z Edwardem Smithem, który zginął w wypadku samochodowym w 1982 roku, a także pozostawionych przez niego dokumentów. Rola odegrana przez Smitha, podobnie jak przydatność informacji przekazywanych przez Popowa po powrocie do Moskwy, są oceniane niejednoznacznie. Według Hooda CIA postanowiła nie korzystać z usług Popowa w Moskwie z obawy przed rosnącym ryzykiem. Smith twierdzi z kolei, że to właśnie Popow poinformował CIA o najważniejszym politycznym wydarzeniu dekady – tajnym przemówieniu Chruszczowa wygłoszonym 25 lutego 1956 roku w trakcie XX Zjazdu KPZR, w którym potępił rządy Stalina. Zdaniem Ashleya Smith nigdy nie spotkał się z Popowem twarzą w twarz. Nie było to jednak konieczne do przekazywania materiałów – obaj mogli korzystać z tajnych skrytek. Smith wdał się w romans z Rosjanką, która pracowała dla KGB i która robiła mu potajemnie zdjęcia. KGB skontaktował się ze Smithem i próbowało zmusić go do współpracy szantażem. Smith odmówił i wyjawił prawdę ambasadorowi Charlesowi „Chipowi” Bohlenowi. W lipcu 1956 roku Smith wrócił do kraju i niebawem stracił pracę.

18 Jerrod L. Schecter i Peter S. Deriabin, The Spy Who Saved the World: How a Soviet Colonel Changed the Course of the Cold War, Nowy Jork 1992. To najważniejsza praca poświęcona Pieńkowskiemu, powstała na bazie akt CIA, a także: Richard Helms, Essential Facts of the Penkovsky Case, raport sporządzony dla dyrektora CIA i datowany na 31 maja 1963 r.; oraz Oleg Pieńkowski, The Penkovsky Papers, Nowy Jork 1965, bazujące na transkrypcji rozmów przeprowadzonych przez szpiega z agentami amerykańskimi i brytyjskimi. Wśród najnowszych pozycji poruszających temat znajdują się: Gordon Corera, The Art of Betrayal: The Secret History of MI6, Nowy Jork 2012, s. 135–183; Leonard McCoy, The Penkovsky Case, w:, data publikacji nieznana, odtajnione 10 września 2014 r.; oraz Reflections on Handling Penkovsky, [w:] „Studies in Intelligence”, odtajnione 3 września 2014 r. Odtajnione dokumenty CIA opublikowano pod adresem: www.foia.cia.gov. Akta starsze niż dwadzieścia lat są dostępne za pośrednictwem CREST, elektronicznej wyszukiwarki CIA zainstalowanej w National Archives.

19 Oficer o kryptonimie COMPASS przybył do Moskwy w październiku 1960 r. Jego przykrywką było stanowisko nadzorcy American House – budynku sąsiadującego z ambasadą, w którym mieszkali ochraniający placówkę żołnierze piechoty morskiej. Młodemu oficerowi brakowało doświadczenia. W jednym z listów przesłanych do kwatery głównej zaproponował, aby potencjalny szpieg przerzucał wieczorami przesyłki z ważnymi materiałami przez mierzący ponad trzy i pół metra mur otaczający America House, choć wiedział, że okolica znajdowała się pod stałą obserwacją funkcjonariuszy KGB. COMPASS nie potrafił znaleźć odpowiednich miejsc do przekazywania materiałów i ustawicznie narzekał na swój los. Przez dwa miesiące od chwili przybycia do Moskwy nie zdołał skontaktować się z Pieńkowskim. W niedzielny ranek 5 lutego 1961 roku zatelefonował do mieszkania szpiega. Ustalono, że zrobi to o godzinie 10.00, i przywita się po rosyjsku. COMPASS zadzwonił o 11.00, mówiąc po angielsku. Pieńkowski słabo znał angielski – odparł, że nie rozumie, po czym odwiesił słuchawkę. Na tym skończyła się praca agenta.