Читать книгу Potop - tom II - Henryk Sienkiewicz - Страница 12

(1) trzon – palenisko.

(2) wykiń – wyrzuć.

(3) dictum (łac.) – zdanie, wyrażenie, żart, rozkaz.

(4) kruty ne werty (ukra.) – gdzie się nie obrócić.

(5) siromachów (ukra.) – wilk.

(6) febris (łac.) – dreszcze.

(7) defensor patriae (łac.) – obrońca ojczyzny.

(8) hufnalami – duży gwóźdź o kwadratowym przekroju.

(9) kulbaka – typ siodła wojskowego pokrytego skórą stosowany m.in. przez kawalerię.

(10) jaźwiec – borsuk.

(11) kostera – hazardzista, szuler.

(12) privatim (łac). – prywatnie.

(13) auxilia (łac.) – pomoce (auxilium – pomoc), wzmocnienie, wsparcie.

(14) insultowana (z łac.) – znieważana.

(15) insulta (łac.) – zniewagi.

(16) inkomoduj (z łac.) – nie obawiać się niedogodności.

(17) dyzgust – niechęć, niezadowolenie z czegoś; daw.: zniewaga, afront.

(18) krescencja – dawniej: plony uzyskane w ciągu jednego roku w gospodarstwie rolnym.

(19) rękodajnym – dworzanin szlacheckiego pochodzenia pełniący służbę na dworze magnackim (wysiadającemu z powozu podawał rękę).

(20) wiwenda – żywność, prowiant.

(21) dyferencja – różnica, sporna sprawa.

(22) admiracja – podziw, uwielbienie, zachwyt.

(23) promulgować (łac.) – obwieścić, opublikować, ogłaszać.

(24) periculum in mora (łac.) – ryzyko związane ze spóźnieniem.

(25) egzakcyj – dawniej: przymusowe ściąganie należności państwa w naturze i pieniądzach.

(26) stentorowy – o głosie lub śmiechu bardzo silnym, donośnym (od imienia Stentora, herolda, jednego z bohaterów „Iliady”).

(27) regimentarz – zastępca hetmana w dawnym wojsku polskim.

(28) in liberis suffragiis (łac.) – w wolnych wyborach.

(29) inwidii (z łac.) – zazdrość.

(30) unanimitate (łac.) – jednomyślnie.

(31) dux (łac.) – wódz.

(32) modestia (łac.) – skromność.

(33) przyrodzenie – z natury albo ogół cech wrodzonych.

(34) fata (łac. fatum) – zły los.

(35) dyskordia (łac. discordia) – niezgoda.

(36) vacans – wakat.

(37) nunquam (łac.) – nigdy.

(38) Honores mutant mores (łac.) – zaszczyty zmieniają obyczaje.

(39) exemplum – na przykład.

(40) paralusa – przekleństwo: np. do cholery, w diabły!

(41) et haec facienda, et haec non omittenda (łac.) – i to jest do zrobienia, i to nie powinno być pominięte.

(42) spyża – dawniej: jadło, żywność, prowiant (zwłaszcza dla wojska).

(43) Nec Hercules contra plures – i Herkules cielę, kiedy wrogów wiele.

(44) pro publico bono (łac.) – dla publicznego dobra.

(45) pro memoria (łac.) – ku pamięci.

(46) ma foi (fr.) – doprawdy.

(47) de publicis (fr.) – tu: ze spraw publicznych, państwowych.

(48) quo modo (łac.) – w jaki sposób.

(49) hic mulier (łac.) – Herod-baba (dosł. ten kobieta).

(50) comme otage (fr.) – jako zakładnik.

(51) horribile dictu et auditu (łac.) – okropnie mówić i słuchać.

(52) potaż – potocznie: węglan potasu.

(53) absolutum dominium – (łac. "nieograniczona władza") - określenie używane w Polsce XVI-XVIII wieku, w którym szlachta piętnowała dążenia króla do wzmocnienia władzy monarszej.

(54) onera (z łac.) – załadunek, załadunki, fracht.

(55) promulgować (z łac.) promulgo – wyjawiać, obwieszczać.

(56) excitant (łac.) – podburzać.

(57) quod attinet (łac.) – odnośnie.

(58) wyderkaf (z niem.) – odkup; umowa kupna dochodu z nieruchomości (renty, czynszu) z zastrzeżonym prawem odkupu przez pierwotnego sprzedawcę.

(59) kostera – mężczyzna często grający w karty lub kości, zazwyczaj nieuczciwie.

(60) dies irae, dies illa (łac.) – Ten dzień, dzień gniewu.

(61) orbis terrarum (łac.) – świat.

(62) ordinarius prowiantmagister – żołnierz odpowiedzialny za zaopatrzenie.

(63) Salve Regina! Monstra Te esse matrem (łac.) – Bądź pozdrowiona królowo. Okaż, że jesteś Matką.

(64) instygować – nakłaniać, namawiać.

(65) sepet – dawna skrzynka do przechowywania klejnotów, dokumentów.

(66) lafa – płaca, żołd, pensja.

(67) rapeć – rzemienie podtrzymujące szablę przy pasie.

(68) hiperborejczyk – Hiperborejczyk – mityczny mieszkaniec dalekiej północy; mieszkaniec północnego kraju.

(69) definitorium (łac.) – kolegium zarządu kierującego zakonem.

(70) surma – dęty, drewniany instrument muzyczny – trąbka używana w wojsku.

(71) aga (turec.) – tytuł grzecznościowy w krajach muzułmańskich, pan; tu: stopień oficerski w sułtańskiej Turcji.

(72) inviolatum (łac.) – nienaruszalny.

(73) akwilony – Akwilon (łac. Aquilo) – w mitologii rzymskiej bóg i uosobienie wiatru północnego i północnej strony świata.

(74) tołub – regionalnie: rodzaj futra.

(75) pericula (łac.) – niebezpieczeństwa.

(76) faskula – kula o takiej samej wielkości, co przekrój lufy działa.

(77) kwacz – rodzaj pędzla używany do smarowania smołą, rozprowadzania farby.

(78) ekspens – wydatek, nakład, koszt.

(79) mal francese – pot. choroba francuska (kiła).

(80) instygować – namawiać, gorąco zachęcać, podżegać, judzić.

(81) Werdo! – okrzyk używany przez straże wojskowe, kiedy ktoś się zbliżał.

(82) definitorium – w niektórych zakonach kapitularz – pomieszczenie w kościele lub klasztorze przeznaczone na zebrania kapituły.

(83) Sursum corda (łac.) – w górę serca.

(84) jaszcz – (jaszczyk) – wóz z okutą skrzynią, służący dawniej do przewożenia amunicji artyleryjskie.

(85) volens nolens (łac.) – chcąc, nie chcąc.

(86) suplikacja – katolicka pieśń błagalna, prośba.

(87) faszyna – wiązki wikliny lub cienkich gałęzi drzew i krzewów leśnych, wykorzystywane przy regulacji rzek, budowy tam, umacniania skarp, kanałów.

(88) remedium – daw.: lekarstwo.

(89) audaces fortuna juvat (łac.) – fortuna sprzyja odważnym.

(90) dzianet – koń rasy hiszpańskiej do jazdy wierzchem; też: o każdym pięknym, rasowym koniu.

(91) Kulwiec-Hippocentaurus – herb szlachecki z centaurem: pół człowiekiem, pół koniem.

(92) jaszcz – wóz służący do przewożenia amunicji artyleryjskiej; jaszczyk.

(93) komput – stan liczebny, zwłaszcza wojska; poczet, liczba; rejestr, spis (główne siły regularnej armii, utrzymywane przez skarb państwa.

(94) rakarz – hycel; osoba zawodowo łapiąca bezpańskie psy; dawniej: hultaj, łobuz.

(95) molestissimus (łac.) – niezmiernie uciążliwy, uprzykrzony.

(96) Te Deum laudamus! (łac.) – Ciebie Boga wysławiamy.

(97) eksperiencja – daw. doświadczenie, biegłość w czymś.

(98) exulów (od łac. exulus) – wygnańcy, uchodźcy.

(99) observantia (łac.) – wydajność, szacunek.

(100) per consequens (łac.) – konsekwentnie.

(101) Pater noster (łac.) – Ojcze nasz.

(102) delia – element ubioru męskiego szlachty noszony na żupanie; rodzaj płaszcza.

(103) altembas – ciężka błyszcząca tkanina, podobna do brokatu.

(104) inkomodować – trudzić kogoś, przeszkadzać komuś, niepokoić, sprawiać kłopot, niewygodę; krępować.

(105) permisja – dawniej o pozwoleniu, przyzwoleniu, zezwoleniu, szczególnie na zaprzestanie pełnienia jakichś obowiązków.

(106) Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae – choćby cały świat się zawalił, on zginie w ruinach nieustraszony; słowa rzym. poety Horacego.

(107) Mater mea de domo Kiemliczówna est – Moja matka z domu jest Kiemliczówna.

(108) memoria fragilis est (łac.) – pamięć jest krucha.

(109) Maiestas infracta malis (łac.) – majestat zwycięża zło.

(110) abominacja – obrzydzenie, wstręt.

(111) klemencja – łaskawość, pobłażliwość.

(112) curasque gerens, animosque viriles – dźwigająca troski i obdarzona męstwem; słowa rzym. poety Wergiliusza.

(113) kandor (z łac.) – poczciwość, prawość.

(114) Nulla sors longa est, dolor et voluptas Invicem cedunt. Ima permutat brevis hora summis – Żaden los nie trwa długo, cierpienie i rozkosz na przemian następują po sobie. W ciągu jednej krótkiej godziny wszystko może się zmienić; słowa Seneki Młodszego.

(115) inter regna (łac.) – w granicach królestwa.

(116) quod attinet (łac.) – odnośnie.

(117) sicut fulgur exit ab occidente et paret usque ad orientem (łac.) – pojawia się jak błyskawica na zachodzie i świeci aż na wschodzie; cytat z Biblii (Mt 24, 27).

(118) parafanały – rzeczy wniesione do małżeństwa poza posagiem; majątek osobisty.

(119) Imainujcie (z łac.) – tu: wyobraźcie sobie.

(120) emulacja – wierne naśladowanie działania systemu komputerowego lub jakiegoś jego elementu przez inny system komputerowy; daw.: współzawodnictwo, rywalizacja.

(121) siklawa – wodospad górski.

(122) gunia – ciepłe okrycie wierzchnie w rodzaju płaszcza, uszyte z grubego sukna, dziś jeszcze noszone przez mężczyzn np. na Podhalu.

(123) litaury – dawny instrument perkusyjny.

(124) semen – nadworny Kozak w dawnej Rusi.

(125) kolet – kaftan męski obcisły do pasa, z baskinką, przeważnie ze skóry, noszony w XVII–XVIII w. przez wojskowych lub jako ubiór do konnej jazdy.

(126) trabant – żołnierz ze straży przybocznej monarchy lub innego dostojnika.

(127) hajduk – (1.) w wojsku polskim XVI–XVII w.: żołnierz piechoty zorganizowanej na wzór węgierski; (2.) w XVI–XIX w.: patriota południowosłowiański lub węgierski walczący w oddziałach partyzanckich przeciw Turkom; (3.) w dawnej Polsce: służący na dworze magnackim ubrany w strój węgierski.

(128) pajuk – pokojowiec dworski, często ubrany po turecku; też: członek straży magnata.

(129) węgrzynek – chłopiec służebny ubrany w strój węgierski.

(130) janczar – żołnierz dawnej regularnej piechoty tureckiej lub służący w stroju tureckim.

(131) cekhauz – skład broni, amunicji, sprzętu i ubiorów wojskowych.

(132) fraucymer – daw.: kobiety należące do dworu królowej lub księżnej; albo: pokoje dla dam dworskich.

(133) małmazja – słodkie wino, wyrabiane dawniej na południu Europy.

(134) Vivat Joannes Casimirus rex! – Wiwat, król Jan Kazimierz!

(135) ego ultimus (łac.) – ja ostatni.

(136) mea culpa! (łac.) – moja wina.

(137) ferezja – męskie okrycie wierzchnie, noszone m.in. w Polsce w XVI–XVII w.

(138) inkursja – daw.: wtargnięcie nieprzyjaciela, najazd, napad.

(139) pars magna fuit (łac.) – odegrał dużą rolę.

(140) pars magna fui (łac.) – odegrałem dużą rolę.

(141) promulgować (z łac.) – podać do publicznej wiadomości.

(142) regalista (daw. rojalista) – zwolennik króla.

(143) kahał – żydowska gmina wyznaniowa; też: zarząd tej gminy.

(144) tenor (łac.) – zawartość, treść.

(145) infames (łac.) – niesławny.

(146) banniti (łac.) – wygnańcy, skazani przez sąd na wygnanie.

(147) proscriptio (łac.) – w starożytności i od pełnego średniowiecza skazanie na banicję, pozbawienie praw, wyjęcie spod prawa; we wczesnośredniowiecznym prawie polskim wywołanie (skazanie na fikcyjną śmierć).

(148) aeque bona i mala (łac.) – zarówno dobro i zło.

(149) ad omnes prerogativas (łac.) – z pierwszeństwem do wszystkich.

(150) capaces (łac.) – w stanie, zdolni.

(151) aequales (łac.) – równi.

(152) beneficiorum (łac.) – korzyści.

(153) benemerendi in Republica (łac.) zasłużony dla republiki – w tym wypadku: dla Rzeczpospolitej.

(154) plebeiae conditionis (łac.) – plebejskiego stanu.

(155) gaudet (łac.) – cieszy się.

(156) punctum (łac.) – punkt – tu, skoro jest słowo „owe”, chodzi jednak o punkty (łac.: puncta).

(157) pluralitas (łac.) – większość, mnogość.

(158) liberum veto (łac.) – w dawnej Polsce zasada umożliwiająca na skutek protestu jednego posła zerwanie sejmu i uchylenie podjętych uchwał.

(159) recedere (łac.) – wycofać, ustąpić.

(160) mentem (łac.) – rozum, umysł.

(161) jaźwiec – borsuk.

(162) luctus (łac.) – żałoba.

(163) modestia (lac.) – skromność.

(164) wolentarz – daw.: wolontariusz.

(165) assentior (łac.) – zgadzam się, nie zaprzeczam.

(166) exemplum (łac.) – na przykład.

(167) procedernik (procederzysta) – daw.: ten, kto prowadzi własny zakład rzemieślniczy, przemysłowy, własne przedsiębiorstwo, z którego się utrzymuje.

(168) requiem (łac. odpoczynek) – muzyczny utwór żałobny albo msza za zmarłych.

(169) suplikować – daw.: wnosić pisemną prośbę, pokornie prosić o coś.

(170) quod attinet (łac.) – odnośnie.

(171) rewokować (od łac.) – odwołać, nawrócić się.

(172) konwisarz – dawny rzemieślnik zajmujący się wyrobem i obróbką przedmiotów z cyny.

(173) szychterz – daw.: ślusarz.

(174) płatnerz – od średniowiecza do XVIII w.: rzemieślnik wyrabiający metalowe zbroje, tarcze i hełmy, a także białą broń.

(175) kordybant – rzemieślnik wyrabiający przedmioty z barwionej koziej skóry.

(176) miodowar – wytwórca miodów pitnych.

(177) stalla – wszelkie ozdobne drewniane meble służące do siedzenia, także ławki w kościele.

(178) cyborium (łac.) – ozdobna puszka lub puchar z przykrywą do przechowywania komunikantów w tabernakulum, ale też daszek w kształcie baldachimu nad ołtarzem, popularny w bazylikach wczesnochrześcijańskich, w sztuce romańskiej i gotyckiej, oraz tabernakulum.

(179) Ecce Agnus Dei (łac.) – Oto Baranek Boży.

(180) attinet (łac.) – dotyczy.

(181) kondemnata – w dawnym prawie polskim: wyrok skazujący wydawany zaocznie.

(182) instar – na wzór.

(183) kiereja – długi, obszerny płaszcz męski podbity futrem, noszony dawniej przez szlachtę.

(184) Vir incomparabilis (łac.) – mąż niezrównany.

(185) konotatka – notatka, wpis; tu: wpisem ma być blizna po ranie zadanej szablą.

(186) komiliton – daw. czyjś towarzysz lub kolega z wojska, partii lub innej organizacji.

(187) bisurmanin – daw. muzułmanin.

(188) ad extrema (łac.) – do końca, do ostateczności.

(189) kierz – daw.: krzak, krzew.

(190) ułus – (1.) jednostka administracyjna i terytorialna tureckich i mongolskich koczowniczych plemion środkowej Azji i Syberii (2.) u koczowniczych ludów tatarskich i mongolskich: ogół poddanych jednego władcy.

(191) piernacz – rodzaj buławy zakończonej piórami, używanej w XVII w. przez starszyznę zaporoską jako oznaka władzy.

(192) sahajdak, sajdak – futerał z łukiem i kołczan ze strzałami.

(193) aga – tytuł grzecznościowy w niektórych krajach muzułmańskich lub stopień oficerski w sułtańskiej Turcji.

(194) ante omnia (łac.) – przede wszystkim.

(195) kaleta – daw.: woreczek skórzany na pieniądze, noszony przy pasie.

(196) kęsim (z turec.) – ucięcie; tu chodzi o ucięcie głowy.

(197) rab – daw. niewolnik lub sługa.

(198) magna pars (łac.) – duża część.

(199) bagadyr (z tur.) – bohater.

(200) tenuta (z wł.) – czynsz, opłata za dzierżawę.

(201) wnicznik – ten, co zastawia wnyki, myśliwy.

(202) decorum – stosowność zachowania lub wyglądu w danych okolicznościach.

(203) fatigo (łac.) – męczyć, dręczyć, fatygować.

(204) per nefas (łac.) – niegodziwiec.

(205) confiteor (łac.) – modlitwa mająca charakter spowiedzi; szczere wyznanie czegoś.

(206) Parrycyda (od łac. paricida) – ojcobójca, bratobójca, morderca, zdrajca, wróg ojczyzny.

(207) pater noster (łac.) – ojcze nasz.

(208) wiwenda (od łac.: vivenda) – zapas żywności; prowiant, żywność.

(209) konfesata – w dawnym prawie: zeznanie wymuszone torturami.

(210) drabant (z niem.) – żołnierz ze straży przybocznej króla lub dostojnika.

(211) srom – daw.: wstyd, hańba, niesława.

(212) sfolżeć – zelżeć, złagodnieć, osłabnąć w napięciu.

(213) suplikant – to, co prosi, proszący.

(214) miles praeciosus (łac.) – cenny żołnierz.

(215) predykant – kaznodzieja protestancki.

(216) gemajn – szeregowiec w wojsku polskim cudzoziemskiego autoramentu w XVII–XVIII w.; tu pogardliwie o żołnierzu.

(217) kiszmet (węg.) – taki los, takie przeznaczenie.

(218) Ałła – Allach; o Boże!

(219) Herr Jesus! Mein Gott! (niem.) – Panie Jezu! Mój Boże!

(220) kirys – zbroja osłaniająca tylko tułów.

(221) koncerz – broń biała o prostej, długiej głowni, używana przez ciężką jazdę w XV–XVIII w.