Читать книгу Ogniem i mieczem - Henryk Sienkiewicz - Страница 17

(1) Dzikie Pola (łac. Loca Deserta, ros. Дикое поле; ukr. Дике Поле) – historyczna nazwa Zaporoża. Zaporoże (ukr. Запоріжжя, również znana jako Niż) – historyczna nazwa terytorium nad dolnym Dnieprem, leżącego poniżej tzw. porohów (progów skalnych na rzece), w granicach administracyjnych dawnego województwa kijowskiego Rzeczypospolitej.

(2) liman «płytkie, słone jezioro, powstałe przy brzegu morza»

(3) poroh (ukr.) «poprzeczny próg skalny w obrębie szerokiego i płytkiego łożyska rzeki»

(4) de nomine [wym. de nomine] «tylko z nazwy, formalnie»

(5) suhak «krętoroga antylopa o żółtawoszarej sierści i dużej głowie z charakterystycznym garbem między czołem a nosem»

(6) wataha «duża grupa ludzi, zwykle niebezpieczna lub uciążliwa dla otoczenia a. uzbrojona gromada rabusiów»

(7) czambuł «dawny zbrojny oddział tatarski»

(8) Teodoryk Buczacki Jazłowiecki herbu Abdank (zm. ) – kasztelan halicki, kasztelan kamieniecki i starosta podolski.

(9) bodiak (reg.) «oset»

(10) samopał «rodzaj rusznicy»

(11) oczerety «nadbrzeżne zarośla», także: oczeret «trwała roślina rosnąca przy brzegach rzek, jezior oraz na bagnach»

(12) kapuza «dawne nakrycie głowy w postaci kaptura»

(13) arkan «długi sznur zakończony pętlą, używany przez pasterzy i ludy koczownicze do chwytania zwierzyny oraz w walce do ściągania przeciwnika z siodła»

(14) chan «feudalny władca lub zwierzchnik prowincji w niektórych krajach Wschodu; też: tytuł tej osoby»

(15) drop «najcięższy ptak latający, o rdzawobrązowym upierzeniu w ciemne cętki»

(16) pardwa «ptak o mocnym dziobie i krótkich nogach pokrytych nitkowatymi piórami, zamieszkujący torfowiska i tundry»

(17) salwować (daw.) «ratować kogoś z opresji»

(18) mosan a. mospan «tytuł grzecznościowy używany poufale, zwykle w bezpośrednich zwrotach do rozmówcy»

(19) wasze «poufały tytuł używany między szlachtą (skrócone: waszeć)»

(20) auxilium (łac.) — pomoc

(21) J.O. (skrót) «Jaśnie Oświecony»

(22) buzdygan «dawna wschodnia broń obuchowa podobna do buławy»

(23) buława 1. «krótka laska zakończona ozdobną gałką, będąca dawniej symbolem władzy hetmańskiej, obecnie oznaką władzy marszałkowskiej; też: urząd, godność, władza, których zewnętrzną oznaką jest taka laska; ale także: broń obuchowa składająca się z trzonu zakończonego ciężką gałką»

(24) eksperiencja (daw.) «doświadczenie, biegłość w czymś»

(25) prezydium (z łac.) «ochrona, osłona zwłaszcza wojskowa; załoga, garnizon»

(26) bajdak «łódź żaglowo-wiosłowa używana dawniej na rzekach Ukrainy i Białorusi oraz Morzu Czarnym»

(27) ordynans (daw.) «rozkaz lub zarządzenie»

(28) invidia (łac.) — zazdrość, zawiść

(29) substancja tu: «majątek»

(30) rekurs (daw.) «prawo egzekwowania należności»

(31) rab (daw.) «niewolnik lub sługa»

(32) mołojec 1. «młody Kozak»; 2. «żołnierz kozacki»

(33) bat’ku (ukr.) «ojciec»

(34) szczo z toboju (ukr.) «Co z tobą?»

(35) spasi Bih (ukr.) «uchowaj Boże»

(36) Kozacy regestrowi a. rejestrowi – Kozacy zaporoscy, wpisani do tak zwanego imiennego wykazu żołnierzy i tym samym wzięci na żołd Rzeczypospolitej, później również Rosji.

(37) watażka «przywódca bandy rozbójniczej (np. watahy); lub: w dawnej Polsce: dowódca Kozaków ukraińskich»

(38) modestia (daw.) «skromność, umiarkowanie»

(39) adolescencja (od łac. adolescentia) «wiek młodzieńczy»

(40) zadywytsia wsij swit bożyj (ukr.) «zadziwi się cały świat boży»

(41) klejnot «ozdoba hełmu rycerskiego w postaci korony, znaku herbowego, pióropusza, rogów itp.» lub «część herbu szlacheckiego mieszcząca się nad hełmem lub koroną i stanowiąca powtórzenie godła z tarczy lub odrębny znak; też: cały herb»

(42) staje «dawna miara długości, różna w różnych okresach i okolicach»

(43) Rzplita (skrót od: Rzeczpospolita = Polska) Rzplitej, Rzplitą

(44) mirza, murza [wym. mir-za, mur-za] «dawny tytuł przysługujący perskim i tureckim książętom, arystokratom i uczonym»

(45) szłyk «wysoka czapka futrzana noszona dawniej na ziemiach rusko-litewskich i w Polsce»

(46) fawor (daw.) «przychylność»

(47) futor a. chutor «dawna zagroda wiejska na słabo zaludnionych obszarach Rosji lub przysiółek stanicy kozackiej na ukraińskich stepach»

(48) ataman koszowy, siczowy «główny dowódca Kozaków na Siczy Zaporoskiej»

(49) repeto (łac.) — powtarzam

(50) Sicz a. Zaporoże (również znana jako Niż) – historyczna nazwa terytorium zamieszkałego przez Kozaków nad dolnym Dnieprem, leżącego poniżej tzw. porohów (progów skalnych na rzece), w granicach administracyjnych dawnego województwa kijowskiego Rzeczypospolitej.

(51) intelligo (łac.) — rozumiem

(52) afirmacja «zgoda na coś, uznanie czegoś za dobre»

(53) in fundo (łac.) — (fundo – dno, najniżej położona część) tu: w lochu

(54) didków syn (z ukr.) «diabelski pomiot»

(55) oprymować (z łac.) «napaść»

(56) raróg «gatunek ptaka drapieżnego z rodziny sokołowatych»

(57) hajdawery (daw.) «szerokie, bufiaste spodnie»

(58) cyga (daw.) «bąk – zabawka dziecięca»

(59) rogal «tu: pogardliwie a. żartobliwie — zdradzony mąż, rogacz

(60) kundys a. kundel — tu: obraźl. «wyzwisko używane w stosunku do mężczyzn»

(61) Galata (dawniej także Pera) – dzielnica Stambułu, położona w europejskiej części miasta, na północnym brzegu Złotego Rogu.

(62) breszesz – od brechać (posp.) «mówić dużo, niepotrzebnie»

(63) dawniej przestępców (zwłaszcza złodziei) karano m.in. obcięciem uszu

(64) Quatuor articuli judicii castrensis: stuprum, incendium, latrocinium et vis armata alienis aedibus illata (łac.) — Cztery artykuły wyroku Armia: gwałt, podpalenie, rabunek oraz napaść zbroja na czyjś dom (pałac)

(65) vis armata (łac.) — napaść zbrojna

(66) kondemnata «w dawnym prawie polskim: wyrok skazujący wydawany zaocznie»

(67) infamis «w dawnym prawie polskim: człowiek ukarany infamią»

(68) pludry «krótkie, bufiaste spodnie z pionowymi rozcięciami ukazującymi podszewkę, stanowiące część dawnego stroju dworskiego lub żołnierskiego» a. (daw.) «każde spodnie sięgające przed kolana»

(69) nescio (łac.) — nie wiem

(70) hadko «przykro»

(71) serpens (łac.) — wąż

(72) spasi Chryste (ukr. спаси Христа) — ocal Chryste

(73) religionis nullius (łac.) — żadnej religii

(74) Niżowiec «lekkozbrojny Kozak znad dolnego Dniepru; Zaporożec»

(75) czumak «dawny chłop ukraiński przewożący towary na wozach zaprzężonych w woły»

(76) pasiecznik «ten, co hoduje pszczoły, dogląda pasieki; pszczelarz»

(77) woskobojnik «ten, co przerabia wosk pszczeli na np. świece»

(78) siromacha (regional.) «człowiek ubogi, wzbudzający litość»

(79) munsztuk «połączone ze sobą metalowe drążki, wkładane do pyska narowistym koniom, by móc nimi kierować»

(80) bisurmanin (daw.) «muzułmanin»

(81) praeparatur (łac.) — gotowa

(82) konfuzja «uczucie zakłopotania lub zawstydzenia»

(83) piszczel a. piszczał (ros.) — rodzaj broni palnej, używanej w Rosji i na Ukrainie w okresie od końca XIV wieku aż do XVII wieku.

(84) gon «ściganie zwierzyny przez myśliwskie psy gończe; też: szczekanie psów goniących zwierzynę»

(85) komysze (reg.) «zarośla, zwłaszcza w miejscach podmokłych»

(86) monaster, monastyr «klasztor w Kościele prawosławnym lub greckokatolickim»

(87) karałasz a. kałarasz, karełasz «dawny żołnierz turecki albo rumuński, posłaniec koronny»

(88) panna respektowa «kobieta niezamężna, mieszkająca stale u bogatszego krewnego lub u pracodawcy i będąca na jego utrzymaniu»

(89) fraucymer (daw.) «kobiety należące do dworu królowej lub księżnej»

(90) jasyr (daw.) «niewola u Tatarów lub Turków»

(91) cor, cordis (łac.) — serce; tu: corda — serca

(92) klima (daw.) «klimat»

(93) antyfona «w liturgii chrześcijańskiej: krótki tekst modlitewny przeplatający psalmy, hymny, litanie lub będący samodzielną modlitwą»

(94) instructiones militares (łac.) — instrukcje wojskowe, militarne

(95) stricte [wym. strikte] (łac.) — ściśle, dokładnie

(96) pałanka 1. «mała warownia ziemna budowana dawniej w Turcji i na Węgrzech»; 2. «część warowni kozackiej, w której mieściła się kwatera atamana, kancelaria, skarb wojska oraz cerkiew»

(97) honeste (łac.) — honorowo, z szacunkiem

(98) in luctum (łac.) — w żałobie, w smutku

(99) incipiam (łac.) — rozpoczynam

(100) tołub «kożuch, futro»

(101) kolaska «lekki, odkryty pojazd konny, resorowany, podobny do bryczki»

(102) asystencja 1. (daw.) «towarzyszenie komuś»; 2. (daw.) «grupa ludzi towarzysząca komuś»

(103) komunik «w wojsku polskim XVI–XVII w.: jazda bez taborów i armat a. jeździec, konny»

(104) komunikiem iść «jechać konno wierzchem, w siodle»

(105) kołpak «wysoka czapka bez daszka, w kształcie cylindra lub stożka, futrzana lub obszyta futrem, noszona w średniowieczu przez Tatarów, w Polsce od XV do XIX w.»

(106) bojar «na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej: niezamożny szlachcic będący na usługach możnych panów»

(107) kniahini (z ukr.) «księżna na Rusi, żona kniazia»

(108) error (łac.) — błąd, pomyłka

(109) promulgowano od: promulgacja (z łac.: promulgo: wyjawiam, obwieszczam) «ogłoszenie aktu normatywnego, konieczne do uzyskania przez ten akt mocy obowiązującej»

(110) teorban «dawny instrument muzyczny, będący basową odmianą lutni»

(111) słoboda «na Rusi i w Rosji w XI–XVIII w.: osada, której mieszkańcy zwolnieni byli na pewien czas od ciężarów feudalnych»

(112) synowica (daw.) «córka brata ojca, dziś bratanica»

(113) kołbań (daw. z ukr.) «grząskie jezioro, staw, błoto a. bardzo głębokie miejsce na rzece, jeziorze lub stawie»

(114) ułus «u koczowniczych ludów tatarskich i mongolskich: ogół poddanych jednego władcy»

(115) czajka tu: «dawna łódź kozacka»

(116) złotogłów «tkanina jedwabna przetykana złotą nicią»

(117) lama «tkanina jedwabna przetykana złotymi lub srebrnymi nitkami»

(118) adamaszek «tkanina o wzorze z jednej strony matowym na błyszczącym tle, z drugiej błyszczącym na matowym tle»

(119) pieczętować się «używać herbu lub innego znaku jako swojego znaku rozpoznawczego»

(120) pro crimine perduelionis (łac.) — za zdradę stanu

(121) poswarka (przestarz.) «sprzeczka, kłótnia, spór»

(122) kiścień «dawna broń tatarska»

(123) gruba (daw.) «piec o dużych rozmiarach, w którym palono całe kłody, ogrzewając czasem kilka pomieszczeń»

(124) karacena «zbroja z łusek metalowych na podkładzie ze skóry lub grubego płótna»

(125) ryngraf «medalion w kształcie tarczy lub półksiężyca, z wizerunkiem Matki Boskiej lub z godłem państwowym»

(126) misiurka «płytki hełm z metalową siatką osłaniającą czoło, policzki, uszy i kark, w Polsce używany przez lekką jazdę od XVI do XVIII w.»

(127) dziryt «włócznia o krótkim drzewcu i wąskim grocie, używana dawniej jako broń myśliwska i wojenna»

(128) gindżał a. kindżał «długi nóż, często zakrzywiony»

(129) jatagan «broń sieczna używana od XVI w. przez Turków, Arabów i Persów»

(130) berkut (z ukr.) a. birkut «wielki ptak drapieżny z rodziny jastrzębi używany dawniej do polowań»

(131) roztruchan «wielki, ozdobny kielich z XVI–XVII w.»

(132) sepet «skrzynka z szufladami do przechowywania klejnotów, dokumentów itp., rozpowszechniona w XVII i XVIII w.»

(133) altembas «tkanina jedwabna przetykana złotą nicią»

(134) bławat «kosztowna tkanina jedwabna, najczęściej błękitna»

(135) kwap (daw.) «delikatne pierze ptasie, puch»

(136) maty (ukr.) «matko»

(137) gorze (od gorzeć: palić się) «biada»

(138) korab (daw.) — okręt, statek

(139) bałałajka, bałabajka «rosyjski ludowy instrument muzyczny, rodzaj mandoliny»

(140) kusztyk a. kuszyk (daw.) «kielich z nóżką, na której nie można go było postawić, dlatego musiał być wychylany duszkiem»

(141) Terpy, synku, mohorycz bude (ukr.) — Cierpliwości, synku, będzie nagroda.

(142) dulcis recordatio (łac.) — słodkie wspomnienie

(143) oribus (łac.) sing.: os; plural: ora — usta; tu: ustami

(144) afekt (daw.) «uczucie sympatii, miłości»

(145) genus humanum (łac.) — rodzaj ludzki

(146) Pandar «postać literacka: posłaniec z opowieści „Troilus i Criseyda” Geoffreya Chaucera; lub: łucznik, postać z „Iliady” Homera»

(147) taler a. talar «duża moneta srebrna, bita od XV w. w różnych krajach europejskich»

(148) musztuluk a. munsztułuk (daw.) «nagroda, podarek»

(149) inkaust (daw.) «atrament»

(150) czerniec (daw.) «zakonnik obrządku wschodniego»

(151) tempus fugit (łac.) — czas ucieka

(152) kunktator «osoba umyślnie z czymś zwlekająca lub przeciągająca coś»

(153) rohatyna «włócznia z hakiem przy grocie używana w XVI i XVII w.»

(154) hołysz (daw.) «biedak»

(155) paragon (daw.) «porównanie z kimś, współzawodnictwo, konkurencja»

(156) aut pacem, aut bellum (łac.) — albo pokój, albo wojna

(157) półtorasta (przestarz.) «sto pięćdziesiąt»

(158) semen «nadworny Kozak w dawnej Rusi»

(159) serpentyna «niezdobiona szabla, używana dawniej przez uboższą szlachtę polską»

(160) dziewosłęb «starający się o rękę dla kogoś, swat»

(161) Scylla i Charybda potwory morskie występujące w „Odysei” Homera

(162) niedogarek «niedopałek»

(163) pro aeterna rei memoria (łac.) — na wieczną rzeczy pamiątkę.

(164) fines (łac.) — granice, krańce.

(165) orbis terrarum (łac.) – świat.

(166) wakans, wakat, vacat [wym. wakat] «nieobsadzone stanowisko, wolna posada»

(167) Miserere mei (łac.) — zmiłuj się nade mną.

(168) lafa «żołd, pensja»

(169) janczar «żołnierz dawnej regularnej piechoty tureckiej»

(170) hajdamaczyzna «zbrojny ruch Kozaków i chłopów ukraińskich przeciw szlachcie polskiej w XVIII w.»

(171) Tytus Liwiusz (59 p.n.e.–17 n.e.) — historyk rzymski.

(172) pastorum convenarumque plebs transfuga ex suis populis (łac.) – tłum pasterzy i przybyszów, zbiegów ze swoich plemion.

(173) czausz daw. «poseł turecki»

(174) excitare (łac.) — wzbudzić

(175) non prohibeo (łac.) — nie zabraniam

(176) impedimentum (łac.) — przeszkoda, utrudnienie

(177) Apage, satanas! (łac.) – Precz, szatanie!

(178) ćwierć wyjdzie (daw.) «przejdzie kwartał»

(179) februarius, februarii (łac.) — luty

(180) eiusdem matris (łac.) — jednej, tej samej matki

(181) bellum civile (łac.) – wojana domowa

(182) rebelizant (daw.) «rebeljant»

(183) guldynka (starop.) — myśliwska licha strzelba gwintowana; fuzja, flinta, krócica

(184) cekhauz «skład broni, amunicji, sprzętu i ubiorów wojskowych»

(185) nadziak (hist.) «dawna broń, czekan z młotem zakończony z jednej strony ostrym, nieco pochylonym grotem; sam ten grot»

(186) terlica «sztywna część siodła»

(187) żenie (ukr.) – gna

(188) na Lachiw (ukr.) – na Polaków

(189) borg (ukr.) — kredyt

(190) libenter (łac.) — chętnie

(191) rekompensa (z łac.) — zadośćuczynienie

(192) cyc «tkanina bawełniana drukowana w barwne wzory, używana w dawnej Europie»

(193) salam (z tur.) «uniżone powitanie, pokłon»

(194) cum boris, lasis, graniciebus et coloniis «żartobliwie: z borami, lasami, granicami i osadami»

(195) wici «w dawnej Polsce: łozowe witki lub pęki powrozów rozsyłane do rycerzy jako wezwanie do stawienia się na wyprawę wojenną; później też: uniwersały królewskie zwołujące pospolite ruszenie»

(196) prażnik «święto»

(197) kurzeń, kureń: 1. «chata dymna lub lepianka na dawnej Ukrainie» 2. «w XVI–XVIII w.: oddział Kozaków pod wodzą atamana; też: obóz takiego oddziału»

(198) innocencja: 1. daw. «niewinność, czystość»; 2. daw. «naiwność»

(199) dies irae et calamitatis (łac.) – dzień gniewu i katastrofy

(200) justycja (od łac. iustitia) – sprawiedliwość

(201) pro publico bono (łac.) — dla wspólnego dobra

(202) traktament (od łac. tractare) – poczęstunek

(203) seraj: 1. «w krajach muzułmańskich: rezydencja władcy, zwłaszcza pałac sułtana» 2. «harem»

(204) in poculis (łac.) — przy kieliszku

(205) skonwiktować «pozyskać, zjednać sobie kogoś»

(206) vive valeque (łac.) – żyj i bywaj zdrów; żegnaj