Читать книгу Krzyżacy tom I i II - Henryk Sienkiewicz - Страница 19
Przypisy
Оглавление1 Pod Lutym Turem – pod groźnym turem.
2 ad concessionem pecuniarum (łac.) – do przeznaczania funduszy.
3 gotowy grosz – gotówka.
4 rad – przychylny komuś lub czemuś.
5 rodzonego – brat.
6 podjezdek – koń wierchowy niewielkiej wartości, używany dawniej przez służbę obozową i posłańców.
7 pawęż – czworokątna tarcza drewniana obita skórą i ozdobiona malowidłami, używana dawniej przez piechotę.
8 chrobry – odważny.
9 Saracen – średniowieczu to określenie obejmowało Arabów – później także wyznawców islamu – zwłaszcza tych, którzy walczyli z krzyżowcami.
10 zrok – umówione miejsce i czas spotkania.
11 drzewiej – niegdyś, dawniej.
12 numa – dawna gliniana chata wiejska, szałas, schronisko na Żmudzi.
13 ninie – teraz, obecnie.
14 mechera – pęcherz najczęściej wołowy lub świński, używany jako worek; przezroczysta tkanka służąca także jako szyba w oknie.
15 trefić – układać włosy w loki.
16 jafer – (także borówniak) w gwarze podh. borówka czarna (Vaccinium myrtillus ).
17 żywot – brzuch, łono.
18 Ryngałła – imię chrzestne Anna (ur. między 1367 a 1369, zm. między 1423 a 1430) – najmłodsza córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, stryjeczna siostra króla Władysława II Jagiełły, rodzona siostra Witolda Kiejstutowicza.
19 pochutnica – kobieta lekkich obyczajów.
20 clerici (łac.) – klerycy.
21 zlisić – zrazić, zniechęcić.
22 komes – w Polsce w XI-XII w.: dostojnik zarządzający okręgiem administracyjnym.
23 naniecić, rozniecić — rozpalić.
24 lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.
25 pacholik — chłopiec.
26 rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.
27 gęśle (muz.) — ludowy instrument smyczkowy, podobny do skrzypiec.
28 przygodzić się — przydarzyć się.
29 jutrznia — pierwsza część katolickiej liturgii godzin (siedmiu codziennych modlitw, do których zobowiązane są osoby ze święceniami duchownymi), odmawiana o wschodzie słońca.
30 przedchorągiewny — rycerz walczący w pierwszym szeregu, przed sztandarem chorągwi (dawnej jednostki wojskowej), do której należy.
31 szyba kościelna — witraż.
32 pomorzył — zabił.
33 przetowłosy — jasnowłosy.
34 bydlić — mieszkać, przebywać.
35 otrok — chłopak.
36 gorze — nieszczęście, niebezpieczeństwo, pożar.
37 łagiew — naczynie podróżne.
38 łuby — kosze, bagaże.
39 pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.
40 jaka — rodzaj okrycia wierzchniego.
41 samoczwart — we czterech.
42 garncówka — naczynie o pojemności pół garnca.
43 sprawić się — spełnić powinności a. obowiązki.
44 padło — padlina.
45 knecht — żołnierz piechoty niemieckiej, tu obelga: niemiecki pachołek.
46 sokolnik — treser ptaków drapieżnych używanych do polowania na mniejsze zwierzęta.
47 zabaczyć — zapomnieć.
48 olsnąć — oślepnąć.
49 mąt — zamęt.
50 grzywna — jednostka płatnicza o wartości pół funta złota lub srebra.
51 kaczy kłapak — czapka z kaczymi piórami.
52 wolej — lepiej.
53 parcieć — rozpadać się ze starości (np. o tkaninach): .
54 blanki — zwieńczenie muru obronnego.
55 terminy — sytuacje, okoliczności, przeważnie stanowiące zagrożenie.
56 światowy — świecki.
57 kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.
58 włodyka — pan, władca.
59 wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył hołd i przysięgę na wierność, obiecując pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując w lenno posiadłość ziemską.
60 grabstwo — hrabstwo, okręg.
61 suzeren — zwierzchnik wasala (suweren), ofiarowujący mu ochronę i ziemię (lenno) w zamian za przysięgę wierności.
62 abbas centum villarum (łac.) — opat stu wiosek.
63 stalle — zdobione ławki blisko ołtarza przeznaczone dla duchownych.
64 graf — tytuł szlachecki używany w Niemczech i w krajach zależnych od cesarstwa niemieckiego.
65 komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się Krzyżacy; wielki komtur — zastępca wielkiego mistrza, mały komtru — następny po wielkim komturze.
66 piąci — pięciu.
67 krajka — pas tkaniny przyszyty na brzegu sukni, także: chustka.
68 głownia — palący się lub spalony kawałek drewna.
69 kierz — krzak.
70 kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.
71 na pował — stertami, stosami, pokotem.
72 olszynka, olszyniec — zagajnik olchowy.
73 wdały — piękny.
74 jędzon — potwór, upiór.
75 przechodzić — przekraczać.
76 glewia — broń drzewcowa z jednosiecznym grotem; kopia.
77 dań — danina, dar.
78 płochość — lekkomyślność.
79 samowtór — we dwóch.
80 lubo — chociaż.
81 rakuski — austriacki.
82 krotofilny — skłonny do żartów; krotochwila — farsa, żartobliwy utwór sceniczny bądź żart, dowcip.
83 tuszyć — mieć nadzieję.
84 zmóc — pokonać.
85 liszka — tu: futro ze skór lisich.
86 koleśno — w kolasach; odkrytych powozach.
87 skrzęt — krzątanina, ruch.
88 wagować się — wahać się, zastanawiać się.
89 łokieć — dawna miara długości (55-77 cm).
90 skład — magazyn.
91 najprzedniejszy — najlepszy, najwyższej jakości.
92 mercatorium (z łac.) — dom kupców.
93 Schrotamt — urząd przeładunku beczek winnych.
94 gonitwa — np. turniej rycerski.
95 bojarzyn (a. bojar) — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
96 wschody — schody.
97 ćma — chmara, ciżba.
98 do dnia — o świcie.
99 szuba — okrycie wierzchnie podbite futrem.
100 minstrel — śpiewak, poeta.
101 kośba — żniwa.
102 manela — bransoleta.
103 złotogłów — tkanina ze złotą nicią.
104 bisior — cienka tkanina płócienna lub lniano-wełniana używana w średniowiecznej Polsce na zasłony i suknie.
105 złóg — poród.
106 pozór — wygląd zewnętrzny.
107 popłatać — pociąć mieczem, posiekać.
108 rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zakończonym hakiem, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.
109 suszyć — pościć.
110 trefniś — błazen.
111 nowotny — nowy.
112 warować się — strzec się.
113 chybaj sobie — idź sobie.
114 infułat — wyższy dostojnik kościelny, od infuły, czyli nakrycia głowy takich osób.
115 paliusz — szata liturgiczna przysługująca biskupowi metropolicie.
116 ronić — strącać, stracić.
117 kaleta — woreczek na pieniądze, zawieszany u pasa.
118 skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.
119 leziwo — przyrząd bartniczy pomagający we wspinaniu się po drzewach.
120 Pax vobiscum! (łac.) — pokój z wami.
121 ops — bezwstydna, rozpasana, wyuzdana zabawa, hulanka; orgia, rozpusta.
122 łacnie — łatwo.
123 źrzały — dojrzały, dorosły.
124 pacholę — dziecko.
125 nie stanie — nie starczy, zabraknie.
126 turbacja — trudna lub kłopotliwa sytuacja; też: uczucie niepokoju wywołane taką sytuacją.
127 niemoc — choroba.
128 zapędliwość — popędliwość.
129 szczeznąć — zginąć.
130 dokazać — dokonać.
131 stryk — stryj.
132 kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.
133 odkazać — (z ros.) odpowiedzieć.
134 frasować się — martwić się, smucić.
135 ścierciałka — skartabella, szlachcic, który nie posiada pełni praw stanowych.
136 mdły — słaby.
137 deputacja — delegacja.
138 kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
139 rajcować — radzić.
140 wotum — symboliczny przedmiot wieszany na ołtarzu, świętym obrazie lub posągu religijnym w intencji błagalnej lub dziękczynnej.
141 krobia — kosz.
142 statysta — mąż stanu.
143 siedem nauk wyzwolonych — stanowiło program średniowiecznej edukacji uniwersyteckiej: gramatyka, dialektyka, retoryka, geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka.
144 spyża — pożywienie.
145 do cna — całkiem, zupełnie.
146 zgonić — dogonić.
147 plwać — pluć.
148 piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.
149 zdybać — spotkać.
150 kuszcze — krzaki, chaszcze, zarośla.
151 pofolgować — potraktować łagodniej.
152 urzec — według niektórych wierzeń: mając siłę magiczną, rzucić na kogoś, na coś urok.
153 przepomnieć — zapomnieć.
154 driakiew — roślina lecznicza, lekarstwo.
155 pasowany — rycerz.
156 sierdzić się — złościć się, gniewać się.
157 statek — majątek, mienie, dostatek; nieruchomość wiejska.
158 kować — kuć.
159 gwoli — z powodu.
160 wełn — fal.
161 zakon — prawo.
162 zrękowiny — zaręczyny.
163 pokładziny — położenie się małżonków w jednym łożu w obecności świadków.
164 mienić się — podawać się za.
165 opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
166 płatnerz — rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.
167 szczebrzuch — ostrze strzały albo oszczepu, grot; także naczynia, sprzęty domowe dawane wychodzącej za mąż pannie.
168 glejt — list żelazny, wystawiona przez władze przepustka, pozwalająca podróżować przez dane terytorium.
169 kropierz — długa kapa osłaniająca konia.
170 siła — wielu.
171 kołpak — czapka tatarska obrzeżona futrem.
172 opatrzyć — zaopatrzyć, zabezpieczyć.
173 miecznik — dostojnik, pierwotnie urzędnik dworski zarządzający zbrojownią.
174 lenno — posiadłość nadawana wasalowi przez suzerena w zamian za służbę.
175 częstokół a. ostrokół — palisada najczęściej z zaostrzonych bali.
176 podjąć pod nogi — dawny sposób wyrażania szacunku.
177 nałęczka — chusta służąca jako przepaska na głowę.
178 młaka — bagno, teren podmokły.
179 udać się — spodobać się.
180 nie lża — nie można.
181 dać dęba — uciec.
182 kwarta — dawna miara objętości, ok. 1 litra.
183 olbor — opłata za prawo eksploatacji kopalni kruszcu, wnoszona do skarbca królewskiego.
184 skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.
185 gwarek — górnik.
186 synowiec — syn brata.
187 na księżej grudzi — pogrzebana w ziemi przy kościele.
188 zadzierzysty — charakterny.
189 ułomić (gw.) — złamać.
190 frasunek — smutek.
191 toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.
192 obces — tu: dążąc do bezpośredniego starcia.
193 cześnik — dostojnik dworski, pierwotnie urzędnik dbający o zapas wina na dworze.
194 łęg a. ług — podmokła łąka.
195 jucha — krew; tu: określenie osoby krewkiej, tj. energicznej i skłonnej do gniewu.
196 niewód — sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka i dwóch skrzydeł do zagarniających ryby.
197 osęka — bosak.
198 rybitwa — rybak.
199 strona — okolica.
200 nawidzieć — lubić, kochać.
201 paniątko — paniczyk, dziecko, zwłaszcza wysoko urodzone.
202 starunek — staranie, opieka.
203 zładzić — uporządkować.
204 brzechwa — tylna część strzały.
205 wrony — o karym (czarnym) koniu.
206 prawować się — spierać się o coś, dochodzić swoich racji, praw.
207 odsep — opłata w formie odsypanej mąki.
208 lech — obszar ziemi uprawnej.
209 wędlarnia — dziś: wędzarnia.
210 statki — majątek, zwł. ruchomy, a w znaczeniu węższym: naczynia kuchenne.
211 pilśniowy — wykonany z gęstego, zbitego materiału z wełny.
212 hoży — tryskający zdrowiem, urodziwy.
213 grodziec — gród.
214 bogdaj — bodaj, oby, chociaż.
215 kraśny — piękny.
216 samodział — tkanina z wełny lub lnu tkana na ręcznym warsztacie.
217 somsiedzki — sąsiedzki.
218 przyszczypny — zadziorny, ale na sposób humorystyczny.
219 świerzopa — kobyła, klacz.
220 żeremie — budowla z chrustu, liści i szlamu wznoszona przez bobry.
221 łyżnik — drewniana półeczka z otworami na łyżki.
222 alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.
223 sernik — pomieszczenie do przechowywania serów.
224 sperka — słonina.
225 włodyczka a. włodycza — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.
226 ongi — kiedyś, dawniej.
227 ninie – teraz, obecnie.
228 sierdzisty (a. sierdzity) — śmiały, czupurny.
229 narocznik — człowiek należącu do ludności służebnej, płacący roczną daninę bądź przedstawiciel ludności niewolnej zobowiązany do bliżej niesprecyzowanych świadczeń wojskowych.
230 miesiąc — księżyc.
231 łońskiego roku — zeszłego roku.
232 kopiec — tu: usypany wzgórek wyznaczający granicę posiadłości.
233 chojar — wysokie drzewo iglaste.
234 atoli — jednak.
235 skapieć — zmarnować się, umrzeć.
236 bywaj — przychodzić, odwiedzać.
237 obzierać się — oglądać się za siebie.
238 w skok — szybko, galopem.
239 stary — tu: niedźwiedź.
240 hubka — materiał łatwopalny wytwarzany z huby (odmiany grzyba rosnącej na pniach drzew).
241 szczypka — szczapka, kawałek drewna.
242 sucharze — suche badyle.
243 godnie — porządnie, solidnie.
244 kolczuga — zbroja wykonana z niewielkich, metalowych kółeczek.
245 skrom — tłuszcz zwierzęcy.
246 wojennik — doświadczony żołnierz, wojownik.
247 głowa wygolona — tonsura, znak przynależności do stanu duchownego.
248 pośrzednik — pośrednik.
249 nawojka — tu: dziewczyna.
250 zbyrczeć — brzęczeć.
251 tkać — wpychać.
252 chorość — choroba.
253 przywieść — przyprowadzić.
254 pokrętka — tu: korba.
255 po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.
256 źreb — dawna miara powierzchni ziemi.
257 polowiczko — polowanie.
258 wezwyczaić się — przyzwyczaić się.
259 osacznik — człowiek idący w obławie podczas polowania, naganiacz.
260 szczerk — ilasta gleba.
261 łozina — zarośla wierzbowe.
262 oparzelisko — torfowisko, które nie zamarza zimą i nad którym unosi się para.
263 na zamry — ryzykując zamęczenie konia.
264 wagant — w średniowieczu: wędrowny śpiewak, aktor występujący zwykle w grupie dającej przedstawienia o wesołej treści.
265 żeleźce — grot.
266 przyłap a. przyłapa — wysunięty okap chaty, wsparty na słupie; rodzaj ganku.
267 pątnik — pielgrzym.
268 obońka — płaska beczułka.
269 stropić się — zakłopotać się, stracić pewność siebie.
270 jagody — policzki.
271 sromota — wstyd, hańba.
272 baczyć — uważać.
273 szpylman a. szpilman (z niem.) — grajek.
274 goliard — wędrowny poeta średniowieczny.
275 clerici scholares (łac.) — klerycy-studenci.
276 kord — krótki miecz.
277 zaperzyć się — unieść się gniewem.
278 Omnes leges, omniaque iura vim vi repellere cunctisque sese defensare permittunt! (łac.) — Wszystkie prawa i zwyczaje pozwalają siłę odpierać siłą oraz się bronić.
279 uznać — tu: poznać.
280 jałowica — jałówka, młoda krowa.
281 buchasty — szeroki, worowaty.
282 balista — rodzaj broni miotającej.
283 szranki — ogrodzony plac, na którym odbywały się średniowieczne turnieje; też: ogrodzenie takiego placu; także: sama walka.
284 fornicaria (łac.) — kobieta lekkich obyczajów; tu B lp. fornicariam: kobietę lekkich obyczajów.
285 bibula (łac.) — pijaczka.
286 mulier (łac.) — kobieta.
287 adoro, adorare (łac.) — czcić, szanować.
288 adultera (łac.) — cudzołożnica.
289 uxor (łac.) — żona.
290 ochędożny — porządny, umiejący utrzymać porządek.
291 Pomus non cadit absque arbore (łac.) — niedaleko pada jabłko od jabłoni.
292 fryjowny — chętny do zalotów.
293 aquam sordidam (łac.) — brudną wodę.
294 In saecula saeculorum, amen (łac.) — na wieki wieków, amen.
295 nastąpić na kogoś — zaatakować kogoś.
296 wyżenąć — wygnać, wypędzić.
297 zapowiedź — wyzwanie na pojedynek.
298 staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.
299 sowizdrzał — tu: wędrowny błazen.
300 pakliby — jeśliby.
301 skomorocha — w średniowieczu wędrowny aktor, kuglarz lub muzykant, występujący m.in. na jarmarkach i weselach.
302 kulbaczyć — siodłać.
303 bożyć się — zarzekać się, przysięgając na Boga.
304 sczeznąć — zginąć, umrzeć.
305 krzyw — niechętny.
306 bogać tam — gdzie tam.
307 dowodnie — wyraźnie.
308 odbieżać — uciec.
309 opończa — płaszcz z kapturem, ubranie podróżne.
310 slowutny (czes.) — sławetny.
311 mierzyn, mierzynek — koń niewielkiego wzrostu.
312 ratyszcze — drzewce od broni kłującej, takiej jak spisa.
313 tołub — rodzaj futra.
314 pozbaść — uczynić kogoś uległym.
315 wilczura — opończa podbita wilczym futrem.
316 łubowy — wykonany z kory.
317 durzyć — zwodzić, oszukiwać.
318 mitręga — męczący wysiłek, strata czasu.
319 prawy — prawdziwy.
320 snadnie — łatwo.
321 napierstnik a. napierśnik — część zbroi osłaniająca pierś.
322 żgnąć — dźgnąć, ukłuć.
323 przechera — osoba przebiegła i/lub kłótliwa.
324 śluzy a. ślozy — łzy.
325 mir — cześć, szacunek.
326 kurpieski — kurpiowski.
327 komysze — zarośla, chaszcze, legowiska zwierzęce w zaroślach.
328 powerek — drążek do noszenia wiader, na którego każdym końcu zawieszano jedno.
329 starka — babka, również starsza kobieta.
330 pax (łac.) — pokój, tu: „Spokój!”.
331 sędzielizna — szron.
332 sadź — szadź, osad lodu powstały ze skroplonej mgły.
333 gomółka — niewielka, okrągła szybka.
334 boćkać — całować.
335 otoka — nagonka, obława.
336 krzywuła — instrument dęty drewniany o zakrzywionej rurze.
337 barłóg — leże niedźwiedzia.
338 obierza — sieć myśliwska, tu przen.: obława.
339 ciżba — mrowie, tłum.
340 dufny — nadmiernie pewny siebie, zadufany.
341 pustać — pusty, niezalesiony teren.
342 przenosić — przewyższać, przekraczać.
343 pacierze — kręgosłup.
344 łatwie — łatwo.
345 driakiew — roślina zielna o żółtawych lub liliowych kwiatach; uniwersalny lek roślinny używany w starożytności i średniowieczu, później w medycynie ludowej.
346 radzi — chętnie.
347 nasadzać — nasyłać, przygotowywać zasadzki.
348 następować — atakować.
349 zasię — wara, precz.
350 błam — zszyte skóry zwierząt futerkowych.
351 zmówiony — zaręczony.
352 szelma — osoba sprytna i nieuczciwa.
353 pójść na haki — forma egzekucji.
354 kopny — zasypany śniegiem, trudny do przejścia.
355 okiść — przypominający liście śnieg przyrośnięty do gałęzi.
356 komandoria, komturia — jednostka administracyjna w zakonach rycerskich.
357 żgać — dźgać, kłuć.
358 krzypota — kaszel, tu: choroba.
359 dwojaki — dwa połączone naczynia gliniane.
360 truchła — trumna.
361 chybać — lecieć, pędzić.
362 przepasan — pasowany na rycerza.
363 miles cinctus (łac.) — rycerz pasowany.
364 bene (łac.) — dobrze.
365 in articulo mortis (łac.) — w obliczu śmierci.
366 uręczać — zaręczać.
367 równianka — wianek.
368 zasuć — zasypać, pokryć.
369 graba — palenisko.
370 malowania na szybach — witraże
371 Ecce Agnus Dei (łac.) — Oto Baranek Boży, słowa wypowiadane podczas Podniesienia.
372 Domine, non sum dignus (łac.) — Panie, nie jestem godzien.
373 tum — świątynia.
374 mizerykordia — (od łac. misericordia — miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.
375 Ave Maria, gratia plena (łac.) — Zdrowaś Mario, łaskiś pełna.
376 ustalić — utwardzić.
377 dymna a. kurna chata — chata bez komina, w której dym wydostawał się przez dach.
378 przeznać — tu: poznać, przejrzeć kogoś.
379 kostera — gracz w kości, hazardzista.
380 kurniawa — zadymka.
381 tuman — mgła, zawieja.
382 wiera — wierzę, że..., prawda.
383 wieja — zawieja, zadymka.
384 rękodajny — szlachcic pozostający na służbie na mocy dobrowolnej umowy.
385 odgrześć — odgrzebać.
386 lisiura — płaszcz podbity lisim futrem.
387 z przyrodzenia — z natury.
388 sprawić — przygotować, zorganizować, a.: zamęczyć, oprawić jak zwierzę.
389 skrzepnąć — zamarznąć.
390 folga — pobłażanie, łagodniejsze traktowanie, ulga.
391 złoba — zło.
392 dać pole — stanąć do pojedynku.
393 wpadlina — rozpadlina, wąwóz.
394 Wer da? (niem.) — kto tam?
395 statecznie — trwale i pewnie.
396 mlewo — zmielone ziarno.
397 opona — zasłona.
398 z powinną głową — posłusznie.
399 na nice — na drugą stronę, podszewką na wierzch.
400 stradać a. postradać — stracić.
401 skotarz — pasterz.
402 zmierzić się — sprzykrzyć się, zbrzydzić się.
403 na współkę — wspólnie bądź na spółkę.
404 ćmić — zaćmiewać, zasłaniać.
405 walny — mający decydujące znaczenie.
406 zasie — zaś.
407 niedojda — niedorozwinięta.
408 warchoł — siejący zamieszanie hulaka a. przestępca.
409 samosześć — w sześciu ludzi.
410 kasztel — zameczek, niewielka twierdza.
411 chramać — kuleć, przen. nie radzić sobie.
412 szmelcowanie — pokrywanie metalu warstwą ochronną — emalią, szmelcem.
413 chmyz — słabeusz, mały koń.
414 puklerz — okrągła, wypukła tarcza.
415 trójgrany — o trójkątnym przekroju.
416 sztych — pchnięcie.
417 nuż — szybko i gwałtownie.
418 głową nałożyć — zginąć.
419 maństwo — posiadłość, zarząd; od man – lennik, hołdownik.
420 niewyprawny — z niewyprawionej skóry.
421 wzwyczaić się — przyzwyczaić się.
422 cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.
423 mór — zaraza.
424 Herr Jesus! (niem.) — Panie Jezu
425 poczesny — tu: szanowny.
426 bez pochyby — niechybnie, na pewno.
427 rozjadło — rozjuszyło, wprawiło we wściekłość.
428 zatraceny (z czes.) — zatraceni, skazani na potępienie.
429 światami chodzić — daleko podróżować.
430 tyny — ogrodzenie, tu: mur.
431 zahaczyć — tu: skreślić, zrezygnować z niego.
432 dziać — strzelać z łuku bądź z kuszy.
433 przodowa izba — pomieszczenie od frontu.
434 chudoba — dobytek.
435 paliwoda — człowiek gwałtowny i/lub lekkomyślny.
436 kamień — dawna jednostka wagi, nazwa pochodzi od kamieni będących częścią żaren.
437 obora — dawniej także: dziedziniec.
438 rzechoczesz — rechoczesz.
439 opatrzyć się — zorientować się.
440 śwarny — ładny.
441 przychówek — potomstwo.
442 przygrażać — wygrażać.
443 k’sobie — do siebie.
444 rodzona — siostra.
445 zachowanie — poważanie, cześć, szacunek.
446 po pytaniu — po prośbie, na żebry.
447 pielesze — dom, strony rodzinne.
448 polepa — gliniana podłoga.
449 puszyć — pokazywać.
450 kosołapy — o krótkich rękach.
451 bezera — łajdak, niegodziwiec.
452 duchem — szybko.
453 budnik — człowiek mieszkający w budzie, w szałasie.
454 wraży — wrogi.
455 gmina kmieca — jednostka dawnego samorządu chłopskiego.
456 chruśniak — krzaki, zarośla.
457 napsować — zniszczyć.
458 żywięcy — żywotny, żywy.
459 niepożyty — niedający się pokonać, zniszczyć, pokonać.
460 podolić — zdołać.
461 odprawować się — odbywać się.
462 bronny — broniony, wzmocniony.
463 piegża — mały ptak wędrowny.
464 gądek — śpiewak, grajek, muzyk, od gędźba — muzyka..
465 posędzieleć — posiwieć.
466
467 sporzej — łatwiej, lepiej.
468 stępak — silny i powolny koń, także: koń idący stępa.
469 rodzony — brat.
470 można, możny — potężna, ktoś, kto ma majątek, wpływy i władzę.
471 popręg — rzemień podtrzymujący siodło.
472 surowie — surowo.
473 sklep — piwnica.
474 congressus (łac.) — zjazd.
475 gardło wziąć — zabić.
476 zamorzyć — zabić, zamordować.
477 przystoi — należy, wypada.
478 upamiętać się — opamiętać się.
479 wywieść — wyprowadzić.
480 karbowy — osoba pilnująca pracy chłopów.
481 zostawować — zostawiać.
482 dufać — ufać.
483 katówka — córka kata.
484 przenieść — tolerować, wytrzymać.
485 wyrównać — dorównać.
486 co ducha — co tchu, jak najszybciej.
487 Kyrie elejson (gr.) — Panie, zmiłuj się nad nami.
488 chowana — oswojona, udomowiona.
489 w pole — na pole bitwy, do walki.
490 objechać — oszukać.
491 w ociągu — z tyłu.
492 zdolić — zdołać.
493 niepróżny — rzeczywisty, nie fałszywy.
494 przytwarty — uchylony.
495 ścigły — szybki.
496 krzesać — obrabiać kamienie za pomocą narzędzi.
497 przymknąć — potajemnie sprowadzić.
498 ciemiężyć — pozbawiać swobody, obciążać, wykorzystując władzę.
499 przyrodzony — wrodzony, naturalny.
500 naprzeć się — uprzeć się na coś, domagać się czegoś.
501 wskórać — zdziałać, osiągnąć.
502 stągiew — wysokie naczynie o szerokim dnie.
503 okurzyć — wywołać pożar.
504 przywodzić — przewodzić, dowodzić.
505 nakrzesać — naciąć.
506 susz — drobne, suche gałązki.
507 kiścień — rodzaj broni obuchowej.
508 oksza — rodzaj topora bojowego.
509 berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.
510 trafunek — przypadek.
511 niesporo — niechętnie, niewygodnie.
512 obuch — tępa część siekiery, przeciwległa do ostrza.
513 zaskoczym im — przetniemy im drogę.
514 setnik — przełożony nad setką ludzi.
515 wymędrować — zaplanować.
516 wyraj — odlot ptaków na zimę bądź ciepłe kraje.
517 gomon — bajkowy pochód zwierząt, roślin i kamieni.
518 wykrot — dziura po wyrwanym z korzeniami drzewie.
519 sforny — uporządkowany, walczący w szyku.
520 kowanie — kucie.
521 Bi den rôsen er wol mac tandaradei!/ merken wa mir’z houbet lac... — pieśń autorstwa Walthera von der Vogelweide, (1170–1230). W przekładzie L. Staffa powyższy fragment brzmi: [Śmiałby się może/ Ktoby czasem/ Przechodził i przystanął tam]/ Zaraz by po różach zgadł/ Tandaradei!/ Mej leżącej głowy ślad.
522 dziryt — włócznia.
523 przyjść do sprawy — sprawić, czyli wyrównać szyk.
524 związać się — chwycić, jak w walce zapaśniczej.
525 rajtar (z niem.), żołnierz konny.
526 ulgnąć — ugrzęznąć.
527 grześć — grzebać.
528 szczuka — szczupak.
529 starościc — syn starosty.
530 upowszechnion — rozpowszechniony.
531 kumys — napój alkoholowy ze sfermentowanego mleka, najczęściej mleka klaczy.
532 bez przestanku — bez przerwy.
533 branka — porwana kobieta.
534 nie stawać — nie starczyć.
535 świętokupstwo — symonia, sprzedaż godności i sakramentów kościelnych; tu mowa o sprzedaży relikwii.
536 nie pogrzebione — niepogrzebane.
537 wyciski — odciski, ślady.
538 wyszlakować — wytropić.
539 ułomek — słabeusz.
540 płonny — jałowy.
541 hacel — hak wkręcany w tylną część podkowy, by zapobiec ślizganiu się konia.
542 perć — ścieżka.
543 klimkiem rzucać — kłamać.
544 biesagi — podwójny worek przewieszany przez ramię albo przywiązywany do siodła.
545 szlakować — tropić, śledzić.
546 drzewo — kopia.
547 dowcip — rozum.
548 przybytek — zysk.
549 zawarować — zastrzec.
550 osobny — dodatkowy.
551 grzęzawa — grzęzawisko.
552 co duchu — co tchu.
553 kościej — szkielet.
554 włosiennica — szorstkie ubranie, noszone na gołe ciało w celach pokutnych.
555 pogrześć — pogrzebać, pochować.
556 wybrać — tu: wykopać.
557 martwica — śmierć, upiór.
558 poniechać czegoś — zrezygnować z czegoś.
559 rozkiełznać — zdjąć uprząż.
560 wezgłowie — część posłania, gdzie kładzie się głowę.
561 wymawiać — czynić wymówki, wypominać.
562 Requiem aeternam (łac.) — wieczne odpoczywanie.
563 przeszły w stan folgi — sens: osłabiły się.
564 przyzba — wał ziemny otaczający podmurówkę domu.
565 rzeźwy — tu: energiczny.
566 przywtarzam — wtóruję, zgadzam się.
567 pod wodę — pod prąd.
568 rada — chętnie.
569 cytra (muz.) — instrument strunowy szarpany z płaskim pudłem rezonansowym.
570 stolec — tron.
571 władnie — włada.
572 wicher — wichrzyciel.
573 przyczyniać się — wstawiać się.
574 znajęcy — znający.
575 mierzić — wzbudzać odrazę, niechęć.
576 osiedzieć się — pozostać, przetrwać w danym miejscu a. na danym stanowisku.
577 wywodzić — wyprowadzać.
578 rum — rumor, hałas, zamieszanie.
579 bramować — obszywać brzegi.
580 powrósło — gruby sznur, powróz.
581 szwank (z niem.) — szkoda.
582 wyszlamować — wyjąć (szlamować – oczyszczać ze szlamu stawy i inne zbiorniki wody).
583 przydać — dodać.
584 wygodzić — dogodzić.
585 obiecnijcie — obiecajcie.
586 wypierać się czegoś — zaprzeczać czemuś.
587 nieudałych — nieudanych.
588 wstrzymać a. strzymać, strzymać — tu: wystarczyć.
589 przydać — dodać.
590 przyczynić się za kimś — wstawić się za kimś.
591 zajrzeć — zazdrościć.
592 kwaśny — niezadowolony.
593 powściągnąć — powstrzymać.
594 podziwienie — podziw.
595 karby — dyscyplina.
596 utwierdzić — ustanowić.
597 błąd — pogaństwo.
598 ochromieć — okuleć.
599 zawłóczyć się — zasłaniać się.
600 małmazja — słodkie wino greckie.
601 szkuta — płaskodenny statek rzeczny.
602 obstać, stać — wystarczyć.
603 wielki szatny — w zakonie krzyżackim urzędnik zajmujący się składami odzieży, a także pancerzami i zbrojownią.
604 rycerz rozbójnik (niem. Raubritter) — rycerz utrzymujący się z rabunku.
605 wziętość — popularność.
606 lamus — budynek gospodarczy, składzik.
607 pomawiać — posądzać.
608 Vorburg (niem.) — podzamcze.
609 utwierdzenie — umocnienie.
610 szychta — warstwa, stos.
611 młynówka — potok, przeważnie sztuczny, napędzający młyn wodny.
612 ludwisarnia — warsztat ludwisarski, w którym wytwarzano dzwony, lufy dział i inne duże przedmioty z brązu.
613 puszkarnia — zakład pracy puszkarza, rzemieślnika zajmującego się artylerią.
614 deptak — maszyna wykorzystująca koło wprawiane w ruch przez ludzi bądź zwierzęta.
615 wezwyczajenie — przyzwyczajenie.
616 niebaczny — nieostrożny.
617 ex luto (łac.) — z błota.
618 żywiący — żyjący.
619 żeś ty był praw — że miałeś rację.
620 k’Niemcom — do Niemców.
621 pogrześć — pogrzebać, pochować.
622 mianować — wyznaczać do uwolnienia.
623 konwent — klasztor, zakon.
624 mieć w głowie — być pod wpływem alkoholu.
625 polerowny — wyrafinowany.
626 Hundsfeld (niem.) — psie pole.
627 grześć — grzebać, chować.
628 pergamin — specjalnie preparowana skóra zwierzęca służąca do pisania.
629 nabrać — napęcznieć.
630 ochota — zabawa.
631 najprzystojniej — najlepiej, najbardziej odpowiednio.
632 płużyć — opłacać się, służyć, sprzyjać.
633 toczyć — zżerać od środka.
634 praw — ma rację.
635 patrzyć się — wydawać się na właściwym miejscu.
636 ściana — granica.
637 rogoża — mata upleciona z łyka lub z sitowia.
638 pchnąć — wysłać.
639 ostatnia para — ostatni dech.
640 wodzić — prowadzić.
641 rycerz rozbójnik (niem. Raubritter) — rycerz utrzymujący się z rabunku.
642 czatownia — wartownia.
643 napierać się — upierać się, usilnie na coś namawiać.
644 zapuścić — zaniedbać, pozwolić zarosnąć.
645 przysposabiać — przygotowywać.
646 przebodzion — przebity.
647 nowoć, nowina — świeżo wykarczowany grunt.
648 do grodu — do sądu grodzkiego.
649 w podle — obok.
650 chruściel — ptak wodny.
651 ruń — wschodząca roślinność.
652 cyranka — ptak wodny podobny do kaczki.
653 poletki — poletka.
654 sprzęty — żniwa.
655 ziółmi — ziołami.
656 godny — porządny, solidny.
657 ciura — pachołek wojskowy.
658 przytwierdzić — przytaknąć, potwierdzić.
659 czaprak — sukienna podkładka pod siodło, mająca chronić konia przed obtarciami.
660 podobien — podobny.
661 war — ukrop, wrzątek.
662 płomię — płomień.
663 niebaczny — nieostrożny.
664 zarzewie — żar.
665 rada — chętnie.
666 źrały — dojrzały.
667 strzymać — wystarczyć.
668 łęk — podmokła łąka.
669 odsada — krawędź wału.
670 darnina — warstwa ziemi z korzeniami traw.
671 klechdania — klechdy, bajania, przesadzone opowieści.
672 wnęki — wnuki.
673 siedną — siądą.
674 podogonie — część ciała zwierzęcia znajdująca się pod ogonem; zad.
675 solówka — naczynie na sól.
676 wygodzić — spełnić czyjeś życzenie, zadowolić kogoś.
677 suty — wystawny, obfity.
678 książę — w dawnej polszczyźnie rzeczownik rodzaju nijakiego.
679 niebytność — nieobecność.
680 umknąć czci — postąpić niehonorowo.
681 spuścić się z tajemnicy — wyznać tajemnicę.
682 praw był — miał rację.
683 cudować się — dziwić się.
684 prawo niemieckie (magdeburskie) — wzorowane na prawie miejskim Magdeburga, mogło dotyczyć także lokacji wsi.
685 sałhan (z ukr.) — naczynie na sadło.
686 wyjaśniony — rozjaśniony.
687 utwierdzenie — umocnienie, fortyfikacje.
688 czatownia — wartownia.
689 sulica — broń drzewcowa o cienkim grocie, używana do przebijania zbroi.
690 w trzy kopie — w sile trzech pocztów rycerskich.
691 podwojski — niższy urzędnik.
692 w przodku — w straży przedniej.
693 pożyć — zdobyć.
694 sulica — broń drzewcowa o cienkim grocie, używana do przebijania zbroi.
695 hołdownik — lennik.
696 tułub — futro, zwł. owcze.
697 multanki — dudy mołdawskie, instrument dęty.
698 szczypki — szczapki, małe kawałki drewna.
699 sajdak — kołczan.
700 związać się — rozpocząć walkę.
701
702 naganiać — ganić, krytykować.
703 Gott mit uns (niem.) — Bóg z nami!
704 sławiena — wysławiana.
705 Kiryj elejzon (z gr.) — Kyrie eleison: Panie, zmiłuj się.
706 dzieła — dla.
707 bożyc — syn Boży. Sens całej linijki: ze względu na tego, który cię ochrzcił, Synu Boży.
708 przebyt — przebywanie.
709 domieściż — doprowadź do miejsca.
710 mostem — pokotem.
711 przywodził — przewodził, dowodził.
712 drzewa — kopie.
713 witeź — rycerz.
714 nowak — człowiek niedoświadczony.
715 odwalić — odciąć.
716 Christ ist erstanden (niem.) — Chrystus zmartwychwstał.
717 składały — stanowiły.
718 w obieży — w niebezpieczeństwie.
719 Herum (niem.) — zawracać!
720 kopnąć się — szybko podążyć.
721 koło — okrążenie.
