Читать книгу Quo vadis - Henryk Sienkiewicz - Страница 16

1 Gajusz Petroniusz, łac. Gaius Petronius, Gaius Petronius Arbiter (ur. 27, zm. 66) – rzymski pisarz (poeta), filozof i polityk. Przypisuje się mu autorstwo wydanej anonimowo powieści Satyricon („Satyrykon”).

2 Neron (Lucius Domitius Ahenobarbus, po adopcji przez Klaudiusza Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus, ur. 15 grudnia 37 w Ancjum, zm. 9 czerwca 68 w Rzymie) – piąty cesarz rzymski, syn Gnejusza Domicjusza Ahenobarbusa i Agrypiny Młodszej, późniejszej żony cesarza Klaudiusza.

3 elaeothesium (łac.) — pomieszczenie w łaźni, w którym nacierano ciało olejkami.

4 Marcus Salvius Otho, pol. Othon lub Oton (ur. 28 kwietnia 32 w Ferentino, zm. 16 kwietnia 69 w Brescello) – cesarz rzymski w 69 roku (zwanym również rokiem czterech cesarzy).

5 arbiter elegantiarum (łac.) — arbiter elegancji; osoba, której osąd w kwestiach dobrego smaku uznawany jest za obowiązującą opinię. Wobec Petroniusza określenia tego użył Tacyt, rzym. historyk z I w. n.e.

6 retor — mówca.

7 efebia – budynek, w którym odbywały się ćwiczenia wojskowe efebów; efeb (łac.)– w starożytnej Grecji: pełnoletni młodzieniec będący elewem efebii,ale też: młodzieniec odznaczający się harmonijną budową ciała.

8 insula (łac.), w starożytnym Rzymie kilkupiętrowy dom czynszowy.

9 Severus i Celer – dwaj rzymscy architekci i inżynierowie działający w Rzymie ok. połowy I wieku, za panowania Nerona i Wespazjana. Uważani za architektów Nerona. Koloseum i Domus Aurea należą do największych osiągnięć, jakie im przypisano.

10 Marcus Annaeus Lucanus (ur. 3 listopada 39, zm. 30 kwietnia 65) – poeta rzymski, bratanek Seneki Młodszego, wnuk Seneki Starszego. Urodził się w Kordowie, na terenach dzisiejszej Hiszpanii. Za udział w spisku Pizona na życie Nerona został zmuszony do samobójstwa.

11 diatryba — przemówienie, dyskusja lub utwór literacki charakteryzując się gwałtownym tonem.

12 balneatorzy — posługacz kąpielowy w łaźni w starożytnym Rzymie.

13 mensa (łac.) — stół; główna część ołtarza w formie płyty lub skrzyni na nóżkach.

14 byss — cienka, kosztowna tkanina lniana albo bawełniana, wyrabiana w starożytności.

15 laconicum (łac.) — sucha łaźnia w starożytnym Rzymie – zazwyczaj okrągłe pomieszczenie, w którym znajdowała się także płaska waza z wodą do obmywania i chłodzenia ciała.

16 gemma — szlachetny lub półszlachetny kamień zdobiony miniaturowym reliefem, używany jako ozdoba lub pieczęć.

17 tepidarium (łac.) — sala do ciepłych kąpieli w starożytnych łaźniach rzymskich.

18 nomenclator (łac.) — niewolnik lub sługa w starożytnym Rzymie zajmujący się obwieszczaniem swojemu panu nazwisk gości lub osób napotkanych na ulicy.

19 Tyberiusz, Tiberius Claudius Nero (ur. 16 listopada 42 p.n.e.; zm. 16 marca 37 n.e.) – cesarz rzymski, syn Tyberiusza Klaudiusza i Liwii Druzylli, pasierb i następca Oktawiana Augusta. Oficjalna tytulatura cesarska Tiberius Caesar Augustus.

20 Korbulon, właściwie Gnaeus Domitius Corbulo (? – 67 r. n.e.) – urodzony w Peltuinum (współcześnie S. Paolo di Peltuino, małe miasteczko we wschodnich Apeninach) rzymski wódz. Pochodził z arystokratycznej linii rodu Domicjuszów.

21 Poppea Sabina (ur. około 30, zm. 65) – cesarzowa rzymska.

22 Pyrron z Elidy (ur. ok. 360 p.n.e., zm. ok. 286 p.n.e.) – filozof grecki, założyciel szkoły sceptyckiej.

23 paszkot — ptak leśny o brunatnym upierzeniu, na brzuchu jasnym w czarne plamki.

24 mulnik — poganiacz mułów.

25 asklepiada — uczeń i naśladowca rzym. lekarza Asklepiadesa (128-56 r. p.n.e.) – tu: lekarz.

26 inkubacja — w starożytnych Grecji i Rzymie zwyczaj zostawiania chorych śpiących w świątyni w oczekiwaniu na uzdrowieniu przez bóstwo.

27 hypocaustum (łac.) — rzymski system centralnego ogrzewania (ogrzewania podłogowego).

28 epilator — niewolnik usuwający zbędne owłosienie, wykonujący depilację.

29 lector (łac.) — niewolnik czytający na głos wskazane teksty.

30 codicillum (łac.) — pismo na drewnianej tabliczce, tu: utwór szydzący z cezara; por. kodycyl jako dodatek do testamentu.

31 pater (łac.) – ojciec

32 histrio (łac.) — grajek, komediant, aktor, błazen.

33 frigidarium (łac.) — pomieszczenie w łaźni przeznaczone do ochładzania się.

34 unctuarium (łac.) — pomieszczenie w łaźni służące do masażu i namaszczania ciała.

35 vestiplica (łac.) — niewolnica układająca szaty.

36 eheu (łac.) — niestety, ach.

37 tepidarium (łac.) — sala w łaźni służąca do ciepłych kąpieli.

38 hesperyjskie jabłka — złote jabłka, rosnące w ogrodzie, którego strzegły Hesperydy, córki Atlasa i Hesperii.

39 lampryska — węgorz.

40 Mopsus — bohater wojny trojańskiej, założyciel wyroczni przepowiadającej przyszłość ze snów.

41 alumna (łac.) — wychowanka.

42 stola — długa szata noszona przez szlachetnie urodzone Rzymianki na tunice, rozcięta z boków.

43 asfodel — roślina ozdobna pochodząca z obszarów śródziemnomorskich; w starożytności – kwiat cmentarny.

44 univira (łac.) — kobieta zamężna tylko raz.

45 triclinium (łac.) — sala jadalna, u Greków trójkątny stół jadalny.

46 lary — bóstwa opiekuńcze domu i rodziny.

47 posoch (słow.)— laska, pastorał.

48 animal impudens (łac.) — zwierzę bezwstydne.

49 epilichnia — małe naczynka z wonnościami.

50 prandium (łac.) — posiłek południowy.

51 velarium (łac.) — zasłona.

52 cubiculum (łac.) — sypialnia.

53 taberna — buda, szopa, warsztat, karczma; por. tawerna.

54 pedisequus (łac.) — niewolnik idący za lub przed lektyką.

55 manipuł — jednostka wojskowa, kompania (60-120 ludzi).

56 bulla (łac.) — medalion z amuletem noszony przez młodych rzymian.

57 hamadriada — boginka drzew, nimfa, driada.

58 carissimus (łac.) — najdroższy.

59 wiszar — urwisko, torfowisko wiszące, tu: elementy zamku nadwieszające się nad placem.

60 architraw — główna belka spoczywająca na kolumnach.

61 akant — rzeźbiony motyw dekoracyjny w formie splotu liści; roślina o wielkich, kolczastych liściach.

62 tryglif — ornament nad architrawem w kolumnie doryckiej, z pionowymi wrębami.

63 tympan — właść. tympanon, bogato rzeźbiona płyta półkolista lub ostrołukowa.

64 rostra — mównica publiczna.

65 sistra — instrument muz., rodzaj grzechotki.

66 sambuka — instrument muz., rodzaj harfy.

67 wigil — strażnik miejski w starożytnym Rzymie.

68 mitra — przepaska na głowę.

69 kryptoportyk — ukryte przejście.

70 mora — gra hazardowa.

71 perystyl — dziedziniec otoczony kolumnami.

72 ianitor (łac.) — odźwierny.

73 ostium (łac.) — wejście.

74 salve (łac.) — witaj.

75 żółwiowiec — szylkret, masa ze skorupy żółwia.

76 velarius (łac.) — niewolnik zajmujący się zasłonami i kotarami.

77 tablinum (łac.) — pokój gościnny.

78 centurion — dowódca centurii, oddziału złożonego ze stu żołnierzy.

79 domus transitoria (łac.) — dom przechodni, nazwa pałacu Nerona.

80 oecus (łac.) — reprezentacyjne pomieszczenie z oknem wychodzącym na ogród.

81 domina (łac.) — pani.

82 pedagogus (łac.) — nauczyciel.

83 kapryfolium — krzew pnący o różowych lub białych kwiatach.

84 piscina (łac.) — sadzawka.

85 preteksta (łac.) — szata wysokich urzędników i arystokratów przed uzyskaniem pełnoletniości.

86 tym (łac. thyme) — tymianek.

87 Sokrates (ur. ok. 470 p.n.e. w Atenach, zm. tamże w 399 p.n.e.) – grecki filozof. Jest on, obok Platona i Arystotelesa, uważany za największego filozofa starożytności.

88 Lucius Annaeus Seneca (Minor) (ur. ok. 4 p.n.e. w Kordobie[1], zm. 65 r. n.e.), Lucjusz Anneusz Seneka (Młodszy) – retor, pisarz, poeta, filozof rzymski, zwany Filozofem.

89 Lucjusz Anneusz Kornutus (Lucius Annaeus Cornutus) – żyjący w I wieku rzymski filozof stoicki.

90 Logos (gr. λόγος) – pojęcie w starożytnej filozofii europejskiej, a także retoryce klasycznej i teologii judeochrześcijańskiej. Pochodzi od greckiego λέγω (lego, „mówię”) i bywa zwykle tłumaczone na język polski jako „słowo”. Logos jest terminem oznaczającym wewnętrzną racjonalność i uporządkowanie czegoś: świata, duszy ludzkiej, wypowiedzi, argumentu.

91 Ksenofanes z Kolofonu (ur. ok. 570, zm. ok. 470 p.n.e.) – starożytny grecki filozof okresu przedsokratejskiego, wędrowny rapsod.

92 Parmenides z Elei (ur. ok. 540 p.n.e., zm. ok. 470 p.n.e.) – grecki filozof, wedle tradycji – słuchacz Ksenofanesa, twórca szkoły elejskiej w Elei.

93 Zenon z Kition (ur. ok. 335 p.n.e. w Kition na Cyprze, zm. ok. 263 p.n.e. w Atenach) – grecki filozof, założyciel szkoły stoików.

94 Platon (ur. 424/423 p.n.e., zm. 348/347 p.n.e.) – filozof grecki, Ateńczyk, twórca tradycji intelektualnej znanej jako platonizm. Sformułował podstawy idealizmu i racjonalizmu.

95 heu, heu, me miserum (łac.) — ach, ach, biada mi.

96 lanista — nauczyciel, trener gladiatorów.

97 lupanar — dom publiczny.

98 sestercja — moneta rzymska, najpierw srebrna, potem kuta w brązie.

99 ergo (łac.) — więc, zatem.

100 Protagoras z Abdery (ur. ok. 480 p.n.e., zm. ok. 410 p.n.e.) – grecki filozof, zaliczany do sofistów.

101 Prodyk — Prodikos z Iulis (465-399 p.n.e.), filozof gr., uczeń Protagorasa, nauczał odpłatnie sztuki przekonywania.

102 Gorgias — Gorgiasz z Leontoi (485-380 p.n.e.), filozof , retor i stylista gr., twórca mów popisowych, uczył sztuki przemawiania i przekonywania.

103 habet (łac.) — ma; tu: trafione.

104 ocelle mi (łac.) — pieszczotliwie do kogoś: oczko moje.

105 flamin — kapłan.

106 mima – w starożytnej Grecji i starożytnym Rzymie: widowisko sceniczne przedstawiające w farsowym stylu sytuacje i postacie życia codziennego; też: aktor występujący w takim przedstawieniu.

107 falerno — lekkie, ale mocne wino, nieco cierpkie, produkowane w Kampanii i okolicach Neapolu.

108 videant consules (łac.) — niech baczą konsulowie; początek senackiej formuły, na której mocy w ostatnim stuleciu rzymskiej republiki konsulowie otrzymywali władzę dyktatorską.

109 pax romana (łac.) — pokój rzymski narzucany podbitym ludom i utrzymywany siłą.

110 lemuralia — obrzędy przebłagalne ku czci duchów zmarłych zwanych lemurami.

111 tympan — bęben, kocioł.

112 lampadario (wł.) — świecznik, żyrandol.

113 gunia — ciepłe okrycie wierzchnie w rodzaju płaszcza, uszyte z grubego sukna.

114 vae misero mihi! (łac.) — biada mi, nieszczęsnemu!

115 Cassius Chaerea (zm. 41) – rzymski żołnierz, trybun wojskowy pretorianów.

116 extra humanum gaudium (łac.) — nadludzka radość.

117 hekatomba – w starożytnej Grecji: pierwotnie ofiara ze stu wołów, później – każda większa ofiara ze zwierzą.

118 lacerna — krótka peleryna z kapturem noszona w starożytnym Rzymie.

119 Skopas z Paros – rzeźbiarz i architekt grecki, działający ok. 370 p.n.e. – 330 p.n.e. na Peloponezie, w Karii i Jonii. Rywalizował z Praksytelesem.

120 Elizjum (także Pola Elizejskie) – w mitologii greckiej część Hadesu – podziemnego świata, przeznaczona dla dusz dobrych ludzi.

121 Triformis (łac.) — trójkształtna; Hekate była przedstawiana jako trzy postacie lub posąg o trzech głowach.

122 perypatetyk — członek grupy uczniów Arystotelesa, pot. człowiek lubiący spacerować podczas rozmyślań lub rozmów.

123 arenarium — tu: kulisy amfiteatru.

124 matrona stolata (łac.) — dostojna mężatka.

125 biesagi — podwójny worek do przewieszania przez ramię lub siodło; sakwa.

126 peractum est! (łac.) — dokonało się!

127 Graeculi (łac.) — lekceważąco o Grekach.

128 pax vobiscum (łac.) — pokój z wami.

129 carissime (łac.) — najdroższy.

130 ne sutor supra crepidam (łac.) — przysłowie odpowiadające polskiemu: pilnuj, szewcze, kopyta

131 mierzić się — dziś bez strony zwrotnej; budzić odrazę, niechęć.

132 komięga — wiosłowy statek rzeczny.

133 prezbiter — przełożony gminy chrześcijańskiej.

134 Ostrianum — jeden z cmentarzy w Rzymie.

135 diva (łac.) — boska; tytuł żony cezara.

136 tyrs — laska Bachusa, opleciona bluszczem i winoroślą.

137 evoe! (łac.) — okrzyk radości.

138 elegantiae arbiter (łac.) — znawca, autorytet w sprawach dobrego gustu.

139 eureka! (łac.) — znalazłem!

140 hypogeum (łac.) — podziemie.

141 pontifex maximus (łac.) — najwyższy kapłan.

142 scriptae duodecim (łac.) — dosł. 12 linii, gra podobna do warcabów.

143 scripulum (łac.) — mała złota moneta, równająca się trzeciej części złotego denara, czyli aureusa

144 Kakus — syn Wulkana, siłacz i rozbójnik.

145 tesser — tabliczka z wyrytymi znakami, używana jako przepustka.

146 agapa — uczta, wspólny posiłek chrześcijan na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy.

147 fossor — grabarz.

148 demiurg — twórca, boski budowniczy świata.

149 poczytać — uznać za coś, za kogoś.

150 rabboni! (hebr.) — mistrzu!

151 Maranatha! — Przyjdź, Panie!

152 Eneasz — mityczny wódz trojański; wyniósł z płonącego miasta syna i domowe penaty, aby dać początek nowemu narodowi.

153 diota — naczynie z dwoma uchami.

154 vicus – droga wytyczona i zbudowana na terenie zurbanizowanym, głównie w mieście.

155 Pax tecum! Pax, pax! (łac.) — Pokój z tobą! Pokój, pokój!

156 miednik — miednica.

157 styl — rylec, narzędzie do rycia liter na woskowanych tabliczkach.

158 sica (łac.) — rodzaj krótkiego noża.

159 Pax vobiscum! (łac.) — Pokój z wami!

160 ury — niedźwiedzie.

161 bestiarii (łac.) — tu: pogromcy dzikich zwierząt.

162 compeditus — człowiek, który pracował ze skutymi nogami.

163 letnik — altana.

164 veni, vidi, vici! (łac.) — przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem; słowa Cezara o szybkim zwycięstwie w bitwie pod Zelą.

165 fugi (łac.) — uciekłem.

166 zabrać — zawrzeć.

167 Serapis — bóg, którego kult był zwalczany przez chrześcijan.

168 Sorakte — szczyt górski znany z poezji Horacego.

169 teurgus — cudotwórca, czarodziej, mag.

170 pro pudor! (łac.) — jaki wstyd!

171 molos — rasa dużych, silnych psów.

172 karruka — rodzaj wozu.

173 Praksyteles, Miron, Skopas, Lizypp — rzeźbiarze greccy.

174 istm — przesmyk.

175 polor — dobre maniery, ogłada towarzyska.

176 multanka — dęty instrument muz.

177 sarn — saren.

178 Cybela — Kybele, frygijska bogini wiosny, płodności, urodzaju.

179 ergastulum (łac.) — więzienie w posiadłościach zamożnych Rzymian.

180 dyspensator — zarządca.

181 siejba (poet.) — siew, okres siewu.

182 Parki — Kloto, Lachesis i Antropos, boginie przeznaczenia, które przędły i przecinały nić ludzkiego życia.

183 pronuba — matrona towarzysząca oblubienicy i pouczająca o obowiązkach żony.

184 impluvium (łac.) — płytki zbiornik wodny w atrium, gromadzący wodę deszczową.

185 Flora — bogini kwiatów.

186 Periodonices — tytuł zwycięzcy kilku igrzysk; tu: ironicznie o Neronie.

187 Macte! (łac.) — brawo! dobrze!

188 matricida (łac.) — matkobójca.

189 flawa coma (łac.) — płowa peruka, określenie kobiety lekkich obyczajów.

190 legia rzymska — za czasów cesarstwa legia liczyła około 6000 ludzi.

191 niepożytość — trwałość, por. niezużyty.

192 rudel — ster.

193 teumaturg — prorok, cudotwórca.

194 Lucyfer — dosł. niosący światło, chodzi o planetę Wenus, gwiazdę poranną.

195 sponsa (łac.) — przyszła małżonka, narzeczona.

196 frymark — handel, kupczenie.

197 vivarium (łac.) — zwierzyniec.

198 aeropag — w starożytnych Atenach: rada starszych; tu: wpływowa grupa.

199 empirejskie drzwi — drzwi do najwyższej sfery nieba.

200 sreżoga — odblask powstały przez promienie słońca przedzierające się przez mgłę lub dym.

201 Bona Dea — rzymska patronka płodności i kobiet.

202 koszula Nessusa — koszula, którą Dejanira dostała od umierającego centaura Nessosa. Gdy włożył ją Herkules, zapaliła się, co doprowadziło herosa do śmierć.

203 gurda — pojemnik na wodę.

204 Wulkan (mit. rzym) — bóg ognia jako siły niszczącej.

205 Ager Vaticanus — w starożytnym Rzymie: Pole Watykańskie; pagórkowaty obszar z Cyrkiem Watykańskim, miejscem śmierci św. Piotra, gdzie dziś znajduje się Bazylika św. Piotra.

206 glosa — tu: niezrozumiałe słowo, zdanie.

207 syrma — szata noszona przez aktorów w tragedii.

208 Panem et circenses! (łac.) — zawołanie ludu o chleb i igrzyska.

209 epilimma (z gr.) — pachnidła, wonności.

210 Pax vobiscum (łac.) — pokój z wami.

211 proskrypcja — wyrok śmierci bez sądu.

212 Libertydy — muzy.

213 Anakreont (VI w. p.n.e.) — poeta grecki, autor pieśni biesiadnych.

214 Tullianum — najniższa część więzienia, leżąca pod ziemią, z jedynym otworem w pułapie.

215 ludus matutinus (łac.) — widowisko poranne.

216 lilie Hebronu — starotestament. określenie piękna i niewinności.

217 Pro Christo! (łac.) — za Chrystusa!

218 pileous (łac.) — rodzaj nakrycia głowy.

219 spoliarium (łac.) — miejsce na zapleczu amfiteatru służące do składania zwłok.

220 virgo magna (łac.) — dosł. wielka dziewica, westalka, która mogła darować życie idącemu obok niej skazańcowi.

221 edyl — urzędnik nadzorujący porządek i bezpieczeństwo miasta.

222 liktor — woźny towarzyszący wyższemu urzędnikowi.

223 Ave (...) salutant! (łac.) — Witaj, cezarze, władco! Idący na śmierć cię pozdrawiają! — tymi słowami gladiatorzy witali cesarza.

224 sylwan — bożek leśny w postaci pół-człowieka, pół-zwierzęcia.

225 Christus regnat! (łac.) — Chrystus króluje!

226 bełt — strzała, grot.

227 sine armis et sine arte (łac.) — bez broni i bez sztuki.

228 innoxia corpora (łac.) — niewinne ciała.

229 sarmenticii i semaxii (łac.) — tu: żywe pochodnie.

230 Hic abdera! (łac.) — najgłupszy z głupich.

231 Tanatos — geniusz śmierci.

232 nawa — tu: statek.

233 Thabita — postać z Dziejów Apostolskich, którą wskrzesił św. Piotr.

234 Sic te (...) pater — Niech cię prowadzi potężna bogini Cypru i bracia Heleny, gwiazdy świetne, i ojciec wichrów — początek pieśni Horacego (ks. I, III).

235 Eol — władca wiatrów.

236 zżec — spalić.

237 postoły — drewniane buty, chodaki.

238 Quo vadis, Domine? (łac.) — Dokąd idziesz, Panie?

239 nadziewać się — mieć nadzieję.

240 Okeanos — jeden z tytanów, uosabiający strumień, który opływa ziemię.

241 symposion (gr.) — uczta, biesiada.

242 chorowod — dyrygent.

243 epinicium (łac.) — pieśń pochwalna ku czci zwycięzcy.

244 parricida (łac.) — morderca, zbrodniarz.