Читать книгу МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма - Ибадулла Самандарович Байджанов - Страница 3

Замонавий илм-фан шундай марраларни забт этди, ўз тараққиёти давомида шу қадар улкан тажрибани тўпладики, у босиб ўтган тарихий йўл қонуниятлари ўрганиш жуда муҳимдир

Сўнгги йилларда назарий таълимотлар тарихи бўйича бир қатор асарлар ёзилди. бу «фалсафа тарихи», кўп жилдли «санъатшунослик тарихи», «драма бўйича таълим тарихи», ниҳоят. «архитектура фанлари тарихидаги тадқиқотлар».

Шу билан бирга, назариянинг роли ортиб бормоқда, унинг босиб ўтган йўлини ҳисобга олган ҳолда таъкидлаш мумкинки, меъморчиликнинг назарий муаммоларига қизиқиш барометр ёзувчиси игнаси сингари сезиларли тебранишларга дуч келади ва бу тебранишлар худди симптоматикдир, агар уларни график тасвирлаш ва архитектура тарихининг муҳим дақиқалари билан боғлаш мумкин бўлса, яхши мувофиқлаштирилган ва аниқ нақш аниқ бўлар эди: ижодий амалиётда катта ўзгаришлар юзага келганда, жамият меъморчиликка янги талаблар ва назарий фикрларни қўйишни бошлаганда назарияга қизиқиш максимал даражага етади.

Зарур ўзгаришларни акс эттириш ва асослаш керак, мисол тариқасида уйғониш даврида меъморчилик фикрининг ҳайратланарли даражада фаоллашиши, капитализмнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлган утопик шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиши ёки октябр инқилоби сабаб бўлган шаҳарсозлик соҳасидаги назарий изланишларнинг фавқулодда кўтарилишини эсга олишимиз мумкин ва бу совет меъморчилигининг ривожланишида муҳим воқеа бўлди.

Бизнинг кунимизда шаҳар назариясининг аҳамияти яна ғайриоддий ўсиб бормоқда, шуни таъкидлашни истардимки, биз нималар ҳақида гапирмаяпмиз, баъзи босқичларда назария йўқ эди ёки муҳим рол ўйнамади – бундай баёнот юзаки ва нотўғри бўлади – лекин фақат нисбий мезон ва авваламбор, умумий назарий муаммоларга қизиқиш даражаси ҳақида.…

Бу ерда умумий назарий муаммолар ва амалий назария деб аталадиган саволларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақида бир неча сўз айтиш керак, масалан, саноат шароитида оммавий уй-жой қурилишини ташкил этиш каби амалий муаммоларни, айниқса, бўронли ҳал қилиш даврида, ушбу маҳаллий архитектура ва қурилиш босқичининг ўзига хос эҳтиёжларини қондиришга қаратилган тезкор қўлланиладиган назарияни ишлаб чиқиш табиийдир.

Машқ қилиш илмий фаолиятнинг тортишиш марказининг ушбу назарий иш йўналишига ўтиши ҳам ўзини оқлайди, бироқ, асосий амалий эҳтиёжлар қондирилиб, шаҳарларни қуриш ва реконструкция қилиш ҳажми ва суръати ошгани сайин, олдинга силжиш йўналишини белгилаш учун ишлаб чиқилган шаҳарсозлик назариясининг умумий, мавҳум жиҳатларининг роли ортиб бормоқда.

Бу ерда маълум бир ички қарама-қаршилик пайдо бўлиб, баъзида туюлади ва баъзида жуда ҳақиқийдир: ахир олинган натижалар бугунги кун амалиётига унчалик таъсир қилмайди ва келажакка йўналтирилади, бу баъзида энг умумий характерга эга бўлган «амалиётдан ажралган», «замонамиз эҳтиёжларидан узоқлашган» назарий асарлар амалий муаммоларни ҳал қилишга ёрдам бермайди деган фикрларни келтириб чиқаради, бу фикрлар, албатта, нотўғри, умумий назария ҳар доим мустақил ижодий маънога эга, ушбу ҳолатни таъкидлаб.

Альберт Эйнштейн нисбийлик назариясини ишлаб чиқиш тажрибасига таяниб, назарий ғояларни ривожлантиришнинг худди шу хусусиятини қайд этди: «дастлабки гипотезалар ҳаётий тажрибадан узоқроқ мавҳум бўлиб бормоқда, аммо бошқа томондан, биз энг олижаноб илмий мақсадга яқинлашмоқдамиз: минимал фараз ва аксиомалар сонига асосланиб, экспериментал фактларнинг максимал сонини мантиқий чиқариб ташлаш ёрдамида қабул қилиш… биз назариётчининг хаёл суришига имкон беришимиз керак, чунки у учун мақсадга бошқа йўл умуман йўқ.

Одамлар қадимги даврлардан бери шаҳарлар тўғрисида «хаёл» қилишган, образли қилиб айтганда, «шаҳарлар қурилишидан олдин, уларнинг эртаклари ғорларда туғилган» ҳар ҳолда, шаҳарсозлик соҳасидаги назарий фаолиятнинг ёзма далиллари мингдан ортиқ йилларга эга ва «шаҳар назарияси» китобининг муаллифи олдида улкан материал қатламини ётқизган.

Асрлар қайта-қайта пайдо бўлишига, ҳар сафар янги, юқори даражадаги алмашинувга изчиллик, яхлитлик, бошқача қилиб айтганда, китобнинг тарихийлиги унинг энг муҳим фазилатларидан биридир, унда озгина бўшлиқлар мавжуд, чунки муаллиф жуда эҳтиёткорлик ва синчковлик билан шаҳар назарияси соҳасида бугунги кунда маълум бўлган ҳамма нарсани тўплаган ва текширган.

Буржуа маданий тарихчиларига антитезия сифатида, улар, одатда, ўз эътиборларини асосан ривожланган Европа халқларининг чекланган доираси меросини ўрганишга қаратдилар ва фақат шу материалга асосланиб, улар умумлашма алмашинувини қурдилар, шаҳар назарияси муаллифи ўз ишининг доирасини кенгайтирди, у шарқнинг назарий фикрини ўз ичига олади.

Умуман олганда, бугунги кунда китобда шаҳарсозлик тушунчалари дунёнинг турли бурчакларида қандай пайдо бўлганлиги ва ривожланганлиги, улар қандай курашганлиги ва ўзаро алоқада бўлганлиги, уларнинг ҳақиқий қурилиш амалиёти билан алоқалари, жамиятнинг технология тараққиёти билан ижтимоий ташкилоти билан боғлиқлиги ва бошқалар ҳақида энг тўлиқ расм берилган: … назарий қарашларнинг тарихий таҳлили муаллифга ўтмишдаги кўплаб илмий анъаналарни тўғри баҳолаш, уларда замонавий шароитларда эътиборга лойиқ бўлган нарсаларни кўриш имкониятларни яратишга имкон берди.

Шаҳар назарияси меъмор ижодкорлигининг муҳим шарти сифатида китобда аниқ намоён бўлади, бу унга турли хил талабларда навигация қилиш имкониятини беради ва унинг табиати ва шароитларига жамиятнинг дунёқарашини акс эттиради.

Китобга мурожаат қилган ўқувчи. Шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиш йўлини излаш учун жуда кўп таниш ва таниқли фактларни топади. Бу табиий, чунки умумлаштирувчи асарлар ҳар доим кўп ўрганилган ва нашр этилган материалларни ўз ичига олади.

Аммо, агар сиз маълум бўлган муаммоларга бағишланган китобнинг бобларини диққат билан ўқиб чиқсангиз, унда муаллиф деярли ҳамма жойда эски ғояларимизни янги, илгари номаълум фактлар билан тўлдиришини англаш осон, бу нафақат шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиш суратини янада аниқроқ, балки баъзи бир кўринишда аниқланган қарашлар бутунлай бошқача кўринишда кўринади

Муаллифнинг хизматлари шундан иборатки, шаҳарсозлик ғояларининг туғилиши китобда воқеаларнинг тасодифий ўзгариши билан эмас, балки ҳаётнинг ўзи белгилаб берган шаҳарсозлик назарияларининг тарихий ривожланишининг мантиқий ва зарурий натижаси сифатида, жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ўзгариши, ишончли тарзда кўрсатилади.

Шаҳарни ўрганиш долзарбдир

Шаҳар кўплаб илмий фанларни ўрганиш объекти бўлган ва ҳисобланади, чунки унда инсон ҳаётининг барча соҳалари йўналтирилган: инсон ундаги психологик, ижтимоий ва метафизик текисликда яшайди, ишлайди ва шахс сифатида ривожланади. Қадим замонлардан бери шаҳар тарих ва маданиятнинг диққат марказида бўлган.

Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг кўп ўлчовлилиги урбанизмнинг биринчи ўзига хос хусусияти. Шаҳар экология, иқтисодиёт, кундалик ҳаёт, сўл ижтимоий жараёнлар ва бошқа кўп нарсалардан иборат. Турли муаллифлар, ўзларининг касбий қизиқишларига қараб, шаҳар ҳаётининг турли жиҳатларига эътибор беришади, аммо шаҳарда анча вақтдан бери қатнашган ҳар бир кишининг қизиқишлари кенглиги ва турли хил муаммолари бор.

Шаҳар, ўз табиатига кўра, турли хил масалалар билан шуғулланишга ва турли хил билимларни баъзи бирлашган тушунчага бирлаштиришга «мажбур қилади». Ва бу шаҳар тушунчалари тобора кўпроқ социологик характерга эга бўлиб бормоқда: шаҳар келажакда аҳоли яшаш ва ишлаб чиқариш шакли сифатида эмас, балки жамият шакли сифатида, ижтимоийликнинг бир тури сифатида тушунилмоқда, унинг муҳим хусусияти бу интеграция барқарорлик ва тартибни сақлашнинг ўзига хос механизмларига эга бўлган ягона ўз-ўзини ривожлантирадиган тизимга ҳаётнинг ҳар хил турлари.

Aммо бу тизим нисбатан автоном ва бир ҳил қуйи тизимлардан иборат: ҳудудий-турар-жой, иқтисодий, рамзий ва бошқалар. Шунинг учун шаҳарни тавсифлаш ва ўрганиш учун бошқа фанларнинг билимлари ва назарий схемалари қўлланилади. Шаҳар билан шуғулланадиган ҳар қандай киши турли хил ижтимоий ва гуманитар билимларни ўзлаштиради ва ишлатади. Табиатшунослик билимларидан ҳам, авваламбор, география ва математикадан фойдаланилади. Шу сабабли, шаҳаршунослик муаммоларига қисқача экскурсия зарур.

Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг яна бир ўзига хос хусусияти кўплаб масалалар бўйича билдирилган фикрларнинг зиддиятли хусусиятидир. Бунинг сабабларидан бири шаҳар ҳаётининг кўп қирралилиги, унинг ҳодисаларини кўриб чиқишнинг кўп қирралари ва шунга мос равишда кўплаб нуқтаи назарлари: шаҳарга турли хил назарий ва амалий позициялар турлича кўринади. Иккинчисининг яна бир сабаби – шаҳарларда содир бўлаётган ижтимоий-таркибий ва ижтимоий-маданий ўзгаришларнинг юқори (ва тобора ортиб борувчи) динамикаси.

Бундай ҳолда, нафақат янги ҳодисалар пайдо бўлади, балки эскиларининг тикланиши ҳам мумкин. «Псевдо-урбанизация» деб аталадиган ҳолатлар, айниқса бизнинг мамлакатимизда тез-тез учраб туради. Шунинг учун, бир марта тўғри ҳукмлар тушунтиришни ёки ҳатто жиддий тузатишни талаб қилади. Учинчи сабаб – тарихий ва ҳудудий жиҳатдан шаҳарларнинг индивидуал хилма-хиллиги.

Шу сабабларга кўра шаҳар мавзуларининг барча асосий муаммолари бўйича одатий ғояларни ишлаб чиқишда объектив онтологик ва эпидемологик қийинчиликлар мавжуд, шу билан бирга шаҳар ҳақидаги барча ҳукмларда баъзи бир ҳақиқат мавжуд.

Шаҳар ҳақидаги баёнотларнинг учинчи характерли хусусияти – бу баҳолашларнинг субъективлиги, умуман шаҳар ҳаётини ва хусусан унинг индивидуал ҳодисаларини талқин қилишдир.

Юқорида келтирилган ҳолатлар бунинг объектив сабаби ҳисобланади. Aммо муҳимроқ сабаб, бизнинг фикримизча, билиш субъектининг шахсий хусусиятлари: шаҳарга фақат объектив ва бефарқ муносабатда бўлиш мумкин эмас («ғазаб ва мойилликсиз»): ижтимоий-психологик туфайли ҳар кимнинг ўз шаҳри бор, атроф муҳитни яшаш муҳитини идрок этишнинг ситуацион, биографик ва метафизик хусусиятлари.

Бундай ҳолда, тадқиқотчи бевосита ўрганиш мавзусига шўнғийди ва унинг ҳукмларининг объективлигини аниқлаш учун матннинг аксиоматик биноларини қўшимча таҳлил қилиш талаб этилади (учбурчак процедуралари – феноменологик социологияда). Бошқача қилиб айтганда, урбанистларнинг ҳукмлари кўпинча маълум бир илмий жамоатчилик орасида қабул қилинган ёки кенг тарқалган тушунчаларни тилга таржима қилишда, ишлатилган тушунчаларни талқин қилишда қўшимча изоҳлашга муҳтож.

Шаҳаршуносликнинг анъанавий тили муаммоси шаҳар социологиясининг долзарб муаммоларидан биридир. Шунинг учун, қуйида биз шаҳарни ўрганишда ишлатиладиган бир қатор тушунчаларга тўхталамиз.

Шаҳарни ўрганиш муаммоларини муҳокама қилиш. Шаҳаршунослар турли йўналишларда шаҳарнинг тузилиши ва унинг алоҳида қуйи тизимлари, шаҳарларда содир бўлаётган динамик жараёнлар (шу жумладан бевосита кузатилмайдиганлар), шаҳар ҳаётининг индивидуал ҳодисалари тўғрисида катта ва қизиқарли материал тўпладилар.

Aммо ягона концептуал схема мавжуд эмас. Шаҳаршуносликнинг барча асосий муаммолари мунозарали: шаҳарни аниқлаш учун асос, тизимнинг пайдо бўлиши сабаблари, омиллари ва тенденциялари шаҳар ва унинг индивидуал ҳодисалари; яшаш жойи сифатида шаҳарнинг тузилиши ва хусусиятлари; шаҳарнинг ўзаро таъсир доираси сифатида ўзига хослиги; шаҳар турмуш тарзининг хусусиятлари; шаҳарнинг моҳияти: аслида, маълум бир турар-жойни нима қилади шаҳар, унинг мақсади ва маъноси нима?

Муаллиф томонидан ушбу китобда юқорида кўтарилган масалаларни умумлаштирилган ҳолда «Мулоҳаза: шаҳар назарияси» китобида уларни ёритишга харакат қилинди.