Читать книгу Smoleńsk 1609-1611 - Katarzyna Słodowy - Страница 6

Charakterystyka miejsca działań wojennych

Położenie geograficzne

W latach 1609–1611 Smoleńsk oblegały wojska polsko-litewskie. Działania zbrojne rozgrywały się na terenie Smoleńszczyzny położonej w środkowej, pagórkowatej części Niziny Wschodnioeuropejskiej, zwanej również niekiedy Równiną Rosyjską. Rzeźba terenu Smoleńszczyzny ukształtowała się przede wszystkim w wyniku działalności lodowca. Świadczyć o tym mogą rozciągające się zazwyczaj równoleżnikowo liczne wzniesienia morenowe.

Smoleńszczyzna charakteryzuje się urozmaiconym ukształtowaniem terenu. Występują tu zarówno obszary równinne, jak i pagórkowate. Średnia wysokość terenów równinnych wynosi około 170–190 m n.p.m., natomiast średnia wysokość terenów pagórkowatych to około 220–240 m n.p.m. Wzniesienia znajdujące się w okolicach Smoleńska oscylują w granicach 210–250 m n.p.m. Dodatkowo uroku i malowniczości dodają występujące tu liczne rzeczki, jary oraz wąwozy. Niestety, to, co jednych zachwyca, dla innych może stać się nie lada przeszkodą. Dlatego też, aby lepiej zrozumieć trudności, jakie mogły napotkać na swej drodze atakujące wojska, należy nieco więcej uwagi poświęcić warunkom naturalnym Smoleńszczyzny. Dosyć szczegółowo kwestie te omawia D. Kupisz[33]. Jak słusznie zauważa, Wzniesienia Smoleńsko-Moskiewskie mają swój początek przy zakolu Dniepru w okolicy Orszy i biegną w kierunku północno-wschodnim przez Smoleńsk, Wiaźmę i Klin. Obszar ten zwany jest również Grzędą Smoleńsko-Moskiewską. Stanowi on falisty, a miejscami nawet górzysty teren, rozciągający się na przestrzeni około 500 km. Grzędę Smoleńsko-Moskiewską otaczają mniejsze pasma falistych wzniesień. Spośród nich należy wyodrębnić: Grzędę Syczewsko-Wiaziemską, usytuowaną między dorzeczami górnego Dniepru i górnej Wołgi, oraz Grzędę Bielsko-Duchowszczyńską, gdzie swoje źródła mają rzeki Chmost i Elsza.

Niziny Smoleńszczyzny są niewielkie. Największą powierzchnię zajmuje Nizina Demidowska. Rozciąga się ona w dorzeczu Kaspli w pobliżu Wzniesienia Duchowszczyńskiego. Na zachód od Smoleńska położona jest Nizina Rudniańska. Wschodnią stronę Smoleńszczyzny osłania Nizina Górnodnieprowska. W okolicy Smoleńska nizina ta trudna jest do przebycia ze względu na występowanie tam terenów bagiennych.

Główną rzeką przepływającą przez Wzniesienia Smoleńsko-Moskiewskie jest Dniepr.Wypływa on z południowej części Wałdaju. W górnym biegu płynie wąską dolinką o stromych brzegach. W rejonie Smoleńska osiąga 300 m szerokości i kieruje swój bieg od wschodu do zachodu ku Orszy, gdzie osiąga 320 m szerokości. Następnie od Orszy do ujścia Desny rzeka płynie w kierunku południowym. Lewy brzeg Dniepru jest tutaj niski i błotnisty, prawy natomiast wyższy. Rzeka uchodzi do Morza Czarnego poniżej miasta Chersoń. Największe dopływy Dniepru to: Soż, Desna, Wiaźma i Chmost. Soż bierze swój początek kilka kilometrów od Smoleńska, przepływa przez Polesie Homelskie i do Dniepru wpływa na południe od miasta Homel. Brzegi rzeki są błotniste bądź porosłe zaroślami, a niekiedy lasem dębowym. Natomiast Desna pojawia się w pobliżu miejscowości Jelnia, przepływa przez Polesie Czernihowskie i wpada do Dniepru w pobliżu Kijowa. Współcześnie Dniepr spławny jest dopiero od Smoleńska. Nie zawsze tak jednak było. W XVI–XVII wieku towary drogą wodną można było przewozić już od Dorohobuża[34]. Warto także zwrócić uwagę na fakt, że Dniepr należy do wschodnioeuropejskiego typu ustrojów rzecznych. Typ ten cechuje zamarzanie rzek na okres 100–140 dni.

Z północnej strony Grzędy Smoleńsko-Moskiewskiej dominującą rzeką jest Dźwina. Bierze ona swój początek na wzgórzach Wałdaju i uchodzi do Zatoki Ryskiej. Rzeka ta już w starożytności odgrywała dosyć istotną funkcję, m.in. za jej pośrednictwem Smoleńsk prowadził handel z Rygą. Dopływy Dźwiny to m.in: Obsza z Mieżą, Łuczosa, Kaspla i Elsza. Łuczosa ma swe źródło na północny wschód od Orszy i łączy się z Dźwiną pod Witebskiem. Jej brzegi są urwiste. Obsza wypływa z bagnisk Wyżyny Smoleńskiej i naprzeciwko wsi Ujście wpada do Mieży. Elsza ma swe źródła we Wzniesieniu Duchowszczyńskim i łączy się z Mieżą w okolicach miejscowości Korolewszczyna. Mieża natomiast wypływa z bagien Wyżyny Wałdaju na północ od miasta Nielidowo. W swoim górnym biegu rzeka ta jest wąska i kręta, w dolnym zaś szerokość jej wzrasta. Mieża wpada do Dźwiny w okolicy Suraża. Również Kaspla płynąca w kierunku północno-zachodnim wpada do Dźwiny pod Surażem. Na wiosnę podczas przyboru wiosennego poziom wody w rzece znacznie wzrasta. Koryto Kaspli tworzy zabagnione niziny, na których znajdują się niewielkie jeziora. Najwięcej jezior usytuowanych jest w północnej części Smoleńszczyzny.

Klimat Smoleńszczyzny jest umiarkowanie kontynentalny. Na terenach tych zima jest mroźna i śnieżna. Śnieg pojawia się tu już w połowie listopada lub na początku grudnia. Wówczas też pod wpływem minusowej temperatury zamarzają rzeki. Mrozy niekiedy sięgają ponad 20°C. Śnieg i minusowe temperatury na terenie Smoleńszczyzny utrzymują się nawet do 5 miesięcy. Zima jest zatem długa. Wiosną topniejący śnieg doprowadza do przyboru rzek. Najcieplejszym miesiącem letnim jest lipiec. Temperatura wówczas sięga 25°C powyżej zera. Miesiące letnie – głównie czerwiec i lipiec – odznaczają się częstymi opadami. Średnia roczna opadów wynosi od 530 do 660 mm. W Smoleńsku pojawiają się również częste mgły.

W XVII wieku tereny Smoleńszczyzny były gęsto zalesione. Współcześnie jednak lasów jest tam znacznie mniej. Dominują głównie lasy mieszane, gdzie rosną dęby, brzozy, klony i lipy. Na tych obszarach występują także lasy sosnowe, świerkowe i jodłowe. W gęstwinach Smoleńszczyzny można spotkać wiele gatunków dzikich zwierząt i rzadkich ptaków. Są to m.in. lisy, wilki, niedźwiedzie brunatne, piżmowce, bobry, wydry i norki żyjące w pobliżu rzek, które obfitują w ryby ( karp, lin, leszcz, sum i wiele innych) oraz raki. Spośród ptaków należy wymienić m.in. sójki, żurawie, czajki, głuszce, cietrzewie i czarne dzięcioły[35]. Bogate w lasy są szczególnie ziemie położone w północnej części Smoleńszczyzny. Większe kompleksy leśne rozciągają się tu począwszy od górnego biegu Dniepru poprzez Nizinę Demidowską aż po Wielkie Łuki. Na południu lasy skupiają się głównie w dolinach Desny.

Smoleńsk leżący w środkowej części Grzędy Smoleńsko-Moskiewskiej ze względu na swoje położenie geograficzne – leżąc w centrum tzw. bramy smoleńskiej – bardzo często określany był kluczem do Moskwy, a z drugiej strony kluczem do Litwy. Jak podkreślił S. Płatonow, „kto nim władał, posiadał możliwość ekspansji na obszary zachodniej Dźwiny i górnego Dniepru, jeśli celem ekspansji była Litwa. Jeśli Smoleńsk stanowił bazę operacyjną przeciw Moskwie, to z niego można było iść nie tylko na Moskwę, ale i na Twer i całą północną Ruś”[36]. Dlatego też tereny te były miejscem ciągłej rywalizacji litewsko-moskiewskiej. Innym czynnikiem, który powodował, że Smoleńsk odgrywał wówczas tak ważną rolę, był fakt, że przebiegały przez niego główne szlaki handlowe. Stał się on centrum handlu Moskwy z Litwą i Polską, a tym samym z zachodnią Europą. Kontrola nad przebiegającymi tam szlakami handlowymi przynosiła korzyści finansowe, kulturalne i polityczne. Pod koniec XVI wieku pojawiły się pewne ograniczenia dotyczące kupców polskich i litewskich. Przewożone przez nich towary miały być sprzedawane w większości w samym Smoleńsku. Polska dyplomacja podejmowała próby zlikwidowania owych ograniczeń i wprowadzenia większej swobody handlowej dla swoich kupców. Niestety, Moskwa była nieugięta w tej kwestii[37].

Zdobycie „bramy smoleńskiej” nie było rzeczą prostą. Trudność stanowiły warunki klimatyczne i ogólne położenie geograficzne tych terenów. Obszar znajdujący się na południe od Wyżyny Smoleńsko-Moskiewskiej to wprawdzie tereny płaskie i nizinne, lecz główną przeszkodę stanowią rzeki: Desna, Soż, Berezyna oraz Dniepr, których brzegi są błotniste i porośnięte krzewami lub lasami, co niewątpliwie utrudnia przemarsz wojsk. Ponadto pod koniec marca podczas przyborów wiosennych poziom wody w tych rzekach wzrasta i niekiedy gwałtownie wylewają. Posuwając się dalej na południowy wschód od Grzędy Smoleńsko-Moskiewskiej, widoczne są rozciągające się południkowo wysoczyzny pokryte lessem. Są to: Wyżyna Środkoworosyjska, pocięta głębokimi dolinami rzek (dopływów Oki, Donu, Dońca i Dniepru), Nizina Ocko-Dońska, z gęstą siecią hydrograficzną, oraz Wyżyna Nadwołżańska, rozciągająca się wzdłuż prawego brzegu rzeki Wołgi, która wraz ze swoimi dopływami stanowi przeszkodę, jaką napotkałyby na swojej drodze atakujące wojska. Ze strony północnej największą ochronę „bramy smoleńskiej” stanowi Dźwina ze swoimi dopływami. Na północy znajdują się także, ułożone głównie równoleżnikowo, wzgórza morenowe, ukształtowane przede wszystkim w wyniku działalności lodowca. Możemy na tym obszarze wyróżnić: Uwały Północne pokryte w większości lasami iglastymi i w dużej części zabagnione oraz Wyżynę Wałdajską z licznymi jeziorami. W miarę posuwania się dalej na zachód od Wyżyny Smoleńsko-Moskiewskiej dostrzec można, że koryta rzek są coraz bardziej podmokłe, a samo Polesie charakteryzuje się bagnistymi terenami. Na Polesiu wzdłuż Prypeci aż do środkowego Dniepru utworzyły się rozległe trzęsawiska. Natomiast sama Prypeć w swoim biegu przez niziny poleskie rozdziela się i rozgałęzia na liczne ramiona. Brzegi dopływów Prypeci są niskie, co powoduje, że wiosną podczas roztopów woda rozlewa się, zatapiając okoliczne tereny. Polesie charakteryzuje się występowaniem nie tylko bagien, ale także licznych jezior i borów sosnowych.

Liczne trudności wiążące się z położeniem geograficznym oraz warunkami klimatycznymi nie odstraszały walczących o te tereny wojsk. Strony zdawały sobie bowiem sprawę z korzyści, które mogą czerpać po opanowaniu tych ziem.

Twierdza Smoleńsk

Smoleńsk jest jednym z najdawniejszych miast ruskich. Najstarsze ślady osadnictwa słowiańskiego na tych terenach pochodzą z VI wieku. Wówczas na ziemiach tych pojawiło się plemię Krywiczów, które w trakcie swej wędrówki podzieliło się na trzy grupy plemienne. Jedna z nich, wschodnia, zwana również później smoleńską, osiedliła się nad górną Wołgą, Dźwiną i Dnieprem. To właśnie wschodnie plemię Krywiczów założyło nad Dnieprem gród Smoleńsk. Nazwa grodu mogła wiązać się z przepływającą w pobliżu rzeczką Smolanką lub też ze smołą, którą wytwarzano z drewna z pobliskich lasów. Do rozwoju Smoleńska niewątpliwie przyczyniło się jego położenie geograficzne. Miasto to usytuowało się na historycznym szlaku handlowym Waregów[38].

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

33 D. Kupisz, Smoleńsk 1632–1634, Warszawa 2011, s. 9–13.

34 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego i W. Wawelskiego, t. X, Warszawa 1898, s. 902; D. Kupisz, op.cit., s. 10–11.

35 N. Felix, L. Tuzik, Brześć–Mińsk–Smoleńsk, Warszawa 1988, s.11–12; I.I. Orłowskij, Kratkaja geografia smolenskoj guberni, Smoleńsk 1907, s. 36–44; D. Kupisz, op.cit., s. 11–12.

36 Cytat za: D. Kupisz, Smoleńsk 1632–1634, Warszawa 2001, s. 13.

37 W.P. Malcew, Istoriczeskoje znaczenije oborony Smolenska w 1609–1611r. …, s. 31–32.

38 P.E. Nikitin, op.cit., s. 5–7; N.A. Murzakiewicz, Istorija goroda Smolenska, Smoleńsk 1903, s. 12–14.