Читать книгу Sonuncu dərviş - Kənan Hacı - Страница 1

Kənan Hacı

Keçmişin və gələcəyin xəyalı

Gerçək roman

Giriş

Yaddaş insanın ən qiymətli sərvətidir. Yaddaşın yoxdursa, keçmişin də yoxdur, o keçmiş ki, insan məhz onun sayəsində həyatı öyrənir, təcrübə qazanır, kamilləşir. Yaddaş insan ömrünü kompakt şəkildə onun beynində saxlayır, insan istədiyi vaxt onu kino lenti kimi geriyə fırladıb xatırladığı fraqmentlərə yenidən nəzər sala bilir. İnsanın evolyusiyası, təkamül prosesi də keçmişin üzərində inkişaf edir. Yaddaş həm də maddə ilə anlayış arasındakı vəhdətdən doğan həqiqətlər toplusudur. Əslində, heç nə bizim yaddaşımızdakı kimi deyil. Keçmişdə baş vermiş hansısa bir hadisənin üzərindən vaxt keçdikcə o hadisə də köhnə şəkillər kimi saralır, rəngləri itir, təfərrüatlar seyrəlir, sonda solğun, pozuq bir kadra çevrilir və sən onu yüz il əvvəlin kino lenti kimi bir az maraqla, bir az da həyəcanla izləyirsən.

Keçmişlə bağlı xatirələri yazıya köçürərkən hiss edirsən ki, beynin qeyri-ixtiyari hadisələri redaktə edir. Tam səmimi olmağa çalışırsan: bəzən alınır, bəzən yox. Nələrisə təfərrüatı ilə yazmaq özünüzü öz yumruğunuzla yerə yıxmaq deməkdir. Özünüzə qarşı qəddar olursunuz, amma yenə də tam səmimi ola bilmirsiniz. Zamanın dəyişdiyi hadisələr yenidən, bu dəfə sizin əlinizlə təhrifə uğrayır. Yanlış anlaşılmaqdan qorxursunuz. Beləliklə, eqomuz xatirələrimizin qatı düşməninə çevrilir. Öz düşüncələrini dəstəkləmək üçün uydurduqları hekayələrin arxasında gizlənən yazıçılar gerçəyin üzünə dik baxa bilmirlər. İş xatirə, anı yazmağa gələndə mütləq gerçək hadisələrin onlara toxunan tərəflərini ixtisar edirlər və ya detaldan yan keçirlər. Halbuki, hadisənin mahiyyəti məhz o detalda gizlənir. Keçmişin insana utanc gətirən məqamları yazmadıqca yazıçıya iztirab verir, yazdıqda isə onun əleyhinə işləyir. Bəs nə etməli? Keçmişi tərəfindən rahatlığı pozulan insanların bu keçmişdən xilas olmasının yeganə yolu səmimi etiraflardır.

Bəzən hansısa hadisənin təfərrüatlarını xatırlamaqda çətinlik çəkirdim, o anda təxəyyülü köməyə çağırırdım. Bu anda gerçəyin təhrif olunduğunu anlayırdım, amma gerçəyi tam ifadə etmək mümkünsüzdürsə, başqa yol qalmır. Bəzən bu hadisələrin hansının gerçək, hansının uydurma olduğunu ayırd etməkdə çətinlik çəkirdim. Uzaq keçmişdə qalmış hadisənin bəzi məqamlarını dəqiqləşdirmək üçün yaxın qohumlardan biriylə söhbət etdim, qəribədir, o, həmin hadisəni mənim yadımda qalandan tamamilə fərqli formada xatırladı və onun dediklərinin dəqiq olduğunu əminliklə vurğuladı. Görəsən, mənim yaddaşımda o əhvalat niyə başqa biçimdə qalıbmış? Yoxsa zaman bizdən xəbərsiz hadisələri kollaj edir? Çox vaxt söhbət əsnasında keçmişlə bağlı əhvalatları xatırlayanda adları, məkanları belə qarışıq salırıq, hətta mübahisə etməkdən belə çəkinmirik. Bəlkə, elə qarşı tərəf də hansısa məqamda yanlışa yol verir?

Hə, yaddaş olduqca mürəkkəb mexanizmdir. Kompüter yaddaşının tutumu olduğu kimi, insan yaddaşının da ölçüsü var. Alimlər müəyyən edib ki, beynin sağ və sol yarısı quş qanadına bənzəyir. Sağ hissə məlumatı həkk edir, sol hissə isə xəyal gücü və romantik əlaqələr üçün istifadə olunur. Demək, yaddaş qutusu insan beyninin sağ yarımkürəsində yerləşir. Çox qəribədir ki, biz yaddaş qutusuna yığılan keçmişi beynin sol yarımkürəsində yerləşən xəyalın gücüylə yenidən canlandıra bilirik. Biz informasiya əsrində yaşayırıq və yaddaşımız həddən artıq yüklənmiş vəziyyətdədir. Beynimiz hər gün onlarla informasiya qəbul edir və sözsüz ki, yaddaş bu informasiyaları özündə saxlaya bilmir. Deyilənə görə, Avropa alimləri müasir texnologiyaların köməyi ilə insan yaddaşının yaxşılaşmasına şərait yaradan yeni proqram hazırlayıblar. Əslində, zəifləyən insan yaddaşı deyil, gün ərzində sel kimi axıb gələn informasiyanı yaddaşa təzyiq göstərməkdədir. Texnologiya nə qədər inkişaf etsə də, insanın təbii yaranışına hansısa detalı əlavə edə bilməz. Texnologiya yalnız robot yarada bilir, robotunsa yaddaşı olmur.

Bu kitab hansı zərurətdən yarandı? Söz və rəsm yaddaşı maddiləşdirən yeganə üsullardır. Biz keçmişi yalnız sözlər və rəsmlər, şəkillər, filmlər vasitəsilə “geri” qaytara bilirik. Beynimizin labirintlərində dolaşırıq, unudulmayan xatirələr bizi keçmişə doğru sürükləyir. Cəmi bircə görüntü keçmişin sərt qabığını parçalayır və içindən çoxdan unutduğunuz adamlar, cizgiləri itməkdə olan küçələr çıxır. Yaddaşımızın bizi keçmişə daşıyan gücü bəzən zəifləyir, hansısa hadisəylə bağlı ən vacib detalı unuduruq. Bir müddət keçəndən sonra qatarda və ya avtobusda gedərkən, yaxud sakit bir guşədə kitab oxuyarkən qəfildən həmin təfərrüatı xatırlayırsınız. Gördüyünüz bir adam, bir məkan, oxuduğunuz kitabdan hansısa söz, fikir sizə ipucu verir. Yaddaşınızın itirdiyiniz guşəsi işıqlanır və siz hər şeyi aydınlığı ilə xatırlayırsınız. Yaşı 70-80 civarında olan bir ixtiyarın yaddaşında iki-üç xatirə qalır ki, qarşısına çıxan hər kəsə o hadisələri danışır. O hadisələr o qədər təkrar danışılır ki, bayatlaşır. Qoca ağzını açanda hansı hadisəni danışacağını artıq bilirsən. Mexaniki şəkildə təkrarlanan bu bir ovuc xatirə ixtiyar adamın qos-qoca ömründən qalan yeganə mirasdır. Keçmişindən bir-iki boyat xatirə qalan qocalar o hadisələri təsbeh kimi bütün günü o üz-bu üzə çevirirlər. Belə insanlarla tez-tez qarşılaşırıq və hər dəfə əli həyatdan, keçmişdən üzülməkdə olan, ölümün soyuq nəfəsi üz-gözündə dolaşan ixtiyar insanları görəndə həyatın amansızlığı, etibarsızlığı, ömrün faniliyi içimi üşüdür…

Yaddaş sözlər vasitəsilə mənim yaşadığım, gördüyüm tarixi fiksə edir. Təkcə mənim yox, həm də Bakının dünəni və bu gününün tarixini…

Bu gün həm də gələcəyin tarixidir, gələcək həm də keçmişə görə var olacaq. Bu günümüzə keçmişin sayəsində gəlib çıxmışıq. Həm də insanın həmişə keçmişə ehtiyacı var, o, keçmişindən heç də asanlıqla qopmur. Zaman bizi keçmişdən ayırsa da xəyal bizi həmişə geriyə qaytarır. Fantaziyamız itirilmiş zamanı yaddaşımızda bərpa edə bilir. Yazılan kitablar da bizi keçmişə aparan “sehrli xalat” misalındadır. Bu baxımdan, yəqin ki, yazdıqlarımızda bir fayda var. Hər halda, yazılan qalır.

Həyatım boyunca rastlaşdığım ən maraqlı adamlar, taleyimdə iz buraxmış insanlar, başıma gələn qəzavü-qədərin inanılmaz oyunları bu kitabda öz əksini tapıb. Həm yaşadıqlarımı, həm də yaşamaq istədiklərimi yazmışam. Bu kitab taleyimin kitabıdır.

Tut ağacının altından görünən Bakı

Sovet dövründə Bakı çoxmillətli şəhər olub, müxtəlif millətlərin nümayəndələri bu şəhərdə əmniyyət içində yaşayıblar və şəhərin ruhuna ekzotik elementlər əlavə ediblər. İndi Bakı meqapolis şəhərə çevrilib, amma mən köhnə Bakı üçün çox darıxıram və bu nostalji son dərəcə təbiidir. Çünki mənim uşaqlığım Bakı kəndində keçib, o kəndin dənizi, çay daşından hörülmüş alçaq hasarları, həsir oturacaqları, yelləncəkləri, qumsallıq, əncir, üzüm bağları üçün burnumun ucu göynəyir. Ən çox da məhləmizdəki qollu-budaqlı, iri tut ağacı tez-tez yuxularıma gəlir. Hər dəfə Aygün Bəylərin ifasında “Tut ağacı” mahnısı səslənəndə uşaqlığım kino lenti kimi gözümün önündən keçir. Xatırladım ki, o mahnının klipi bizim kənddə, Buzovnada çəkilib.

Yadıma gəlir, sübhün alatoranında yuxudan oyanıb tut ağacının başına çıxırdım, acqarına doyunca tut yeyib aşağı enirdim. İndinin özündə də o ağacın gövdəsindəki ayaq yerlərini xatırlayıram, o yerlərə ayağını qoyub çox rahatlıqla ağacın kəlləsinə çıxmaq olurdu. Tut ağacı mənim üçün bizim kəndin simvoludur, bu ağac haqqında ayrıca bir hekayə də yazmışam, “Fironun dəftəri” romanında onunla bağlı geniş təsvirlər var. Yay gecələrində məhəllə camaatı o ağacın altına yığılırdı, samovar qaynadırdılar, nərd atırdılar, söhbət gecədən keçənə qədər uzanırdı. Bu ağacın altında o qədər maraqlı əhvalatlar baş verirdi ki, hər biri bir hekayənin mövzusudur.

O tut ağacının altı mənim üçün dünyanın ən işıqlı parçası olaraq qalır, harda olsam da o ağacın işığı mənim içimdədir. O retrospektiv məkanda namaz qılan qocalara bənzəyən kirli neft mancanaqları da, qumlu sahil də, sahildəki yorğun gəmi də, tut ağacı da bir bütöv halındadır. Sanki ağ-qara ekranda köhnə filmi seyr edirsən. Zaman məni o məkandan uzaqlaşdırdıqca həmin görüntülər rəngsiz bir hüzn yaradır. Bu məkanın mənim üçün ayrıca bir geoloji qatı var, bura sanki Anubisin keşik çəkdiyi yeraltı labirintdir və Mark Tvenin Tom Soyyeri kimi heç bu labirintdən çıxmaq istəmirsən.

Mən Bakını idealizə etmək fikrindən uzağam və hermetik düşüncəyə malik bir insan deyiləm. Bu gün ölkənin baş kəndi olan Bakının bütün bəşəri dəyərləri özündə birləşdirməsi, Şərqlə Qərbin sintezini yaradan zahiri görünüşü dünya mədəniyyətinin bir parçası olmaq baxımından çox sevindiricidir. Amma biz dünənimizin, keçmişimizin də üzünə pərdə çəkməli deyilik. Köhnə Bakı indi “Sovetski”, “Zavağzalnı” deyilən yerlərin dar küçələrinə, bir az da İçərişəhərin daş döşənmiş yollarına sığınıb. Qara Şəhər də daha Ağ şəhərə çevrilib. Nəinki şəhərdə, heç kəndin özündə də daha uzundimdik kepka qoyan kişilərə rast gəlməzsən. Tarix Bakının kəndlərində sanki son günlərini yaşayır.

Bu yazıda Bakının unudulmuş keçmişinə bir addım da olsa yaxınlaşmaq istədim. O keçmişdə mənim ömrümün bir parçası qalıb və hələ də qos-qoca zamana öc verməyən qədim-qayım tut ağacı qalıb. Günü sabah gedəcəm kəndə və gecəni o tut ağacının altında keçirəcəm. Mən kənddən çıxandan o məhlədə çoxu dünyasını dəyişib, amma Kamil əmi qalır, Qasıməli dayı yaşayır, Sahib, Azad, Əziz, Rafiq, Ələkbər yenə yay axşamlarında o ağacın altına yığılırlar. Amma bilirəm, tut ağacı məndən küsüb, budaqlarına əlim çatmayacaq…

Bakının serenadası

Əvvəllər mən Bakını çox sevirdim. Şərq və Qərb dəyərlərinin toqquşduğu bu polifonik məkana sevgimin kökü Xəzər dənizindən su içir, desəm, yanılmaram. “Xəzərin qucağında yatıb dincələn” Bakının qarışqa kimi qaynaşan insanları ilk baxışda adamda elə təəssürat yaradır ki, şəhər özü tənbəl, yatağan olsa da, sakinləri işgüzar, çalışqan, kəl kimi dözümlü və sağlamdırlar.

Tofiq Quliyevin “Bakı haqqında mahnı”sını heç vaxt sonacan dinləyə bilmirəm. Mənə elə gəlir ki, bu mahnı Bakının yuxudan ayılıb özünə kənardan baxmasına mane olur.

Bakının dünyanın bütün ziddiyyətlərini özündə birləşdirən bir nöqtəsi var. Bura “Zavağzalnı” deyirlər. Keçmiş əyyamlarda erməni lotuları burada yerləşən kafedə donuz kababı çəkərdilər. İndi o kafenin yerində “Şuşa” restoranı tikiblər, kababçılar da özümüzünkülərdir. İldə-ayda bir Şuşa yadlarına düşə, ya düşməyə… Biz itirdiyimiz torpaqların adlarını Bakıda şadlıq saraylarına vermişik, içində düd deyincə yeyib-içib köpüklü sağlıqlar demişik, “Yanıq Kərəmi”yə qol götürüb oynamışıq və… qusub- batırmışıq oraları…

Vağzalın üstündəki “Qarabağ” mehmanxanasının da axırına çıxdıq. Bu yer indi axşamlar vahimə doğurur və buranın hüznlü proyeksiyası çoxlarına Qarabağın özündən daha maraqlı görünür. Bakını göydələnlərlə fəth etmək istəyirlər. Bir vaxtlar Bakının yaraşığı olan “Xruşşovka”lara elə bu səbəbdən ölüm hökmü kəsildi.

Belə bir ideya təbii ki, rəhmətlik Xruşşovun öz ağlına gələ bilməzdi. Onun xaricdə görüb bəyəndiyi panellərdən tikilmiş kütləvi beşmərtəbə massivləri sonralar SSRİ-ni də ağuşuna aldı. O vaxtlar bu tipli tikililər Parisin fəhlələr yaşayan məhəllələrində kifayət qədər idi və onların istismar müddəti də çox az idi. Elə Bakının özündə də təzə tikilən bu binalara “vremyanka” deyirdilər. İndi bu binaların da axırı çatıb, tarix geniş ağzını açıb onları udmağa hazırlaşır.

Biz inqilabi romantikanın gerçəkliyin qart sifətinə çırpılan dalğalarında nələr görmədik? M.S.Ordubadinin təsvir etdiyi gizli Bakı hələ də bizim üçün gizli olaraq qalır və yəqin ki, bundan sonra da belə qalacaq. Biz heç bu günümüzün gizli Bakısına, pərdə arxasındakı Bakıya rəhmətlik Ordubadi qədər bələd deyilik.

Bakı sadə insanlarımızın qafasında “can Bakı, can Bakı, can sənə qurban Bakı!” kimi sentimental əhvalda inikas edir. Toy-düyündə girdirmə Bakı arağından vurub keflənəndən sonra ara müğənnilərinə “Bakılı balasıyam” mahnısını sifariş verərək şabaş yarışına çıxmasaq qan düşər.

Tikilən körpülərin güdazına gedən körpülərdən xəbərimiz varmı? Hansı ki, o körpülər bizi uşaqlığımızın Bakısına aparırdı… Hardasa oxumuşdum ki, bu şəhərin işıqlı nəyi varsa, asanlıqla bir-iki çantaya yığıb aparmaq olar. “Bakı küləklər şəhəridir” deyib öyünənlərin ağlına həmişə şübhə ilə yanaşmışam. A balam, bu külək nə matah şey olub sizinçün?!

Müşfiqin “Küləklər”iylə indiki bu sırtıq, üzlü küləklərin nə əlaqəsi var, bilmirəm. Hələ o şeirin alt qatlarında gizlənən mənanı çözələyin, görün, nakam şair nə demək istəyib. Küləklər, bir də yağışlar həmişə Bakının paxırını açıb – töküb, əvəzində gül-bülbül şüərasının şah beytinə çevrilib. Bu da sənə daha bir təzad!

…Qara şəhərin sərhədləri boyunca uzanan genişlikdə sanki dünyanın sonuna yetişirsən. Göydələnlər bizi dünyadan, əsl Bakıdan ayrı salır. Göydələnlərdən yıxılıb ölənlər də şəhiddirlər. Sabah o göydələnlərdə rahat və asudə yaşayanlar binanın tikintisi zamanı əcəl-mayallaq olanları heç vaxt xatırlamayacaqlar amma…

Göydələnlərin kölgəsi altında yaşayan cırtdanlar bizik – o göydələnlərə tramvay pəncərəsindən, yastı-yapalaq damlardan boylananlar… O nəhəng kölgələrin altında boğulan, əzilən küçələr həm də bizim keçmişimizin bir parçasıdır.

Uşaqlıqda mən Bakını çox sevirdim… Yayda sırtıq ağcaqanadları, qışda isə canavar ağızlı küləklərilə zəhləmi töksə belə uşaqsayağı xoşbəxtlik içində bu şəhərdə yaşamağımdan qürur duyurdum. Bu sevginin izləri köhnə qəlpə yarasının sızıltısı kimi hərdən məni yatmağa qoymur…

Şeyxi güllələdilər…

Azərbaycan Ali Məhkəməsinin cinayət işləri üzrə Məhkəmə Kollegiyası Axundov Molla Kamiyab Fətulla oğlunun ittiham edilməsi barədə işə 5 noyabr 1959-cu ildə yenidən baxmışdır. Axund Molla Kamiyab Fətulla oğlu haqqında Azərbaycan XDİK üçlüyünün 1937-ci il 31 dekabr tarixli qərarı ləğv edilmiş və onun barəsindəki işin icrası ittihamnamə sübut olunmadığı üçün xətm olunmuşdur.

Axund Molla Kamiyab Fətulla oğlu həmin işə əsasən, ölümündən sonra bəraət almışdır.

Azərbaycan Ali Məhkəməsi sədrinin müavini: S. M. İmanov, 2 dekabr, 1959-cu il.

Bir də oxuyuram bu bəraət kağızını… bir də… bir də… Məşum 37-ci il inkvizisiyası bir daha yaddaşın nifrət qatını oyadır. Bir dəstə canavar sürüsünün qanlı dişləriylə üyüdülən bütöv bir ziyalı nəslinin nəhəng boşluğunda min cür hoqqalar çıxaran, qondarma ideologiyalar yapan ütülənmiş “ideoloqlar” həmin nəslə mənsub olan adların dilə gətirilməsini belə yasaq etdi, onların yaddaşlardan, düşüncələrdən silinməsini hökm etdi.

Axund Molla Kamiyab Fətulla oğlu da o məhv edilmiş nəslə mənsub din xadimlərindəndir. Əslən içərişəhərli olan Kamiyab 1870-ci ildə anadan olub. Hələ erkən yaşlarında atası onun təhsilinin qayğısına qalmış, 1890-cı ildə ruhani təhsili almaq üçün onu İrana göndərmişdir. Kamiyab əvvəlcə Qum, sonra isə Məşhəd şəhərlərində mükəmməl dini təhsil almış, islamın fəlsəfəsinə dərindən bələd olmuşdur.

Kamiyab İrana təhsil almağa getmişdi. Amma bilmirdi ki, orada onu gözəl bir qismət gözləyir. Nə idi bu qismət?..

Xoş bir təsadüf Kamiyabı Təbrizdə Şimali Azərbaycanın məşhur xalq xanəndəsi, qarabağlı Keçəçi oğlu Məhəmmədlə rastlaşdırır. Kamiyabın yaşının az olmağına baxmayaraq eloğlular bir-birlərinə tez isnişirlər. Kamiyab hətta vətəndən uzaqda özünə məhrəm bir insan tapdığına ürəyində sevinirdi. Bir gün Keçəçi oğlu Məhəmməd təbrizli dostunun ziyafətinə gedərkən Kamiyabı da özü ilə aparır. Və bu məclisdə… Kamiyabın gözü ev sahibinin qızı Zəhraya düşür. Ləziz Təbriz yeməklərinə gözünün ucuyla da baxmır. O, Zəhraya bir könüldən min könülə vurulur. Dərdini Keçəçi oğluna deyir, o da dost kimi toy edib qızı Kamiyaba alır.

Kamiyab İrandan vətənə artıq püxtələşmiş sakral düşüncəsiylə birgə öz könül həmdəmini də gətirir.

Deyilənlərə görə, Kamiyab incə qəlbə malik həssas adam imiş. Bəlkə, də elə muğam dünyasına məhrəmliyi o incə qəlbin mənəvi ehtiyaclarını ödəməkdən ötrü imiş. Hələ İranda olarkən Keçəçi oğlundan, sonra isə İranın məşhur xalq xanəndəsi Əbülhəsən xan İqbal Azərdən muğamın sirlərini öyrənir. Sonralar Bakıda yaşadığı illərdə həm sənətkarlar, həm ruhanilər arasında, el içində onu Mirzə Kamiyab deyə çağırır, sayğısını uca tuturmuşlar.

Mirzə Kamiyabın İçərişəhərin Saray döngəsindəki 20 nömrəli ikimərtəbəli mülkündə dövrün məşhur xanəndələri Cabbar Qaryağdıoğlunu, Seyid Şuşinskini və başqalarını tez-tez görmək olardı. Muğamın atişləməz gedişlərinə bələd olan Mirzə Kamiyab öz məsləhətlərini, bilgilərini bu cavan xanəndələrdən heç vədə əsirgəməzmiş.

Söyləyirlər ki, Kamiyab azan verərkən, mərsiyə oxuyarkən onun qüvvətli, sağlam səsi Bakının bir neçə qıraq kəndinə yayılarmış. Onun yanıqlı səsi qəm, kədər selabına dönüb dinləyənlərin ürəyinə axarmış. “Zəminxarə”, “Humayun” üstündə oxuduğu qəsidələr dünyanın faniliyindən, gərdişi-dövranın vəfasızlığından bəhs edir, dinləyicini sarsıdırmış.

O, həm də peşəkar din xadimi idi. Məşhur din xadimi Şeyx Qəni ilə məhrəmanə münasibətləri olub. Onu da qeyd etməyi vacib sayırıq ki, Axund Mirzə Kamiyab islamı elmi-nəzəri cəhətdən mənimsəmiş, bu dinin elmi əsaslarını tədqiq etmiş, savadsız, fırıldaqçı mollalardan həmişə şikayətlənmişdir.

Əlsiz-ayaqsızlara, kasıb-füqəraya əl tutar, ianələr edərmiş. Xasiyyətcə mülayim, ucaboy, enlikürək adam imiş, əyninə arxalıq çuxa geyər, başına araxçın qoyarmış. Onun həyat yolunu araşdırarkən bir maraqlı faktla da qarşılaşdıq: sən demə, Axund Mirzə Kamiyab el içində mahir xalq təbibi kimi də tanınırmış. Yüzlərlə xəstə onun əlindən şəfa tapıb. O, insan bədəninə yoluxmuş müxtəlif mərəzləri çöl çiçəkləri ilə, təbii bitkilərlə zərərsizləşdirər, xəstəni sağaldarmış. Bu da onun zəngin biliyindən irəli gəlirdi. Anam danışırdı ki, bir gün Ağa (anamın atası Mircavad ağanı kənd içində ehtiram əlaməti olaraq “Ağa” deyə çağırırdılar, övladları da ona bu cür müraciət edirdilər. –K.H) möhkəm azarlamışdı, fikirləşdik ki, adicə soyuqdəymədir, keçib gedəcək, amma kişinin vəziyyəti günbəgün ağırlaşırdı, qızdırma onu tamam haldan salmışdı. Murtuza dayın gəlib atamızı bu vəziyyətdə görüncə dedi ki, kişini sağaltsa Mirzə sağaldacaq. Mirzəni gedib evindən gətirdilər, alicənab bir adam idi, danışanda heç kəsin üzünə baxmırdı. Biz onda uşaq idik, bacılarımla pıçıldaşırdıq ki, bu kişi həkimdən çox mollaya oxşayır. İraq olsun, qardaşım atamın üstünə molla gətirib-nədi? Mirzə danışdıqca biz qulaq asırdıq, gördük ki, o, heç də molla deyənləri demir, cürbəcür bitkilərdən hazırlanan məlhəmlər haqda təmkinlə izahat verir, onların faydaları haqqında danışır. Mirzə dediklərini bir kağız parçasına yazıb qardaşıma verdi və tapşırdı ki, dediklərimə mütləq əməl edin. İkicə günə kişi sapsağlam olub ayağa qalxacaq. Biz onun yazdığı bitkiləri əldə edib məlhəm hazırladıq və atam o dərmanları qəbul etməyə başladı. Hiss edirdik ki, Ağa Mirzənin dediklərinə sidq-ürəkdən inanıb. Doğrudan da səhərisi günü Ağanın qızdırması düşdü, iştahası açıldı. İkinci gün isə artıq yerindən qalxıb oturmuşdu. Anam o vaxt bu əhvalatı danışanda mən Mirzənin kimliyi haqqında heç nə bilmirdim. Anam bircə onu deyirdi ki, Mirzə olduqca savadlı adam idi, 37-də tutub apardılar, o gedən oldu. Ağa həmişə onun haqqında yana-yana danışırdı, deyirdi heyif Mirzədən, onun elmi, zəkası bu millətə hələ çox lazım idi. Anamın dediyinə görə Ağa sağalandan sonra Mirzəylə müntəzəm dostluq əlaqələrində olub, ondan oxumaq üçün dini, fəlsəfi kitablar alarmış. Repressiyanın tüğyan elədiyi günlərin birində Mirzə qoltuğunda qalın parçaya bükülmüş beş-altı kitab gətirib Ağaya verir ki, sən etibarlı adamsan, bu kitablar qoy bir müddət səndə qalsın. Ağa o kitabları alıb evin çardağında gizlədir. Bu, Mirzənin Ağayla sonuncu görüşü olur. Bir neçə gündən sonra eşidirlər ki, Mirzəni həbs ediblər. Ağa isə həmin kitabları ömrünün sonuna qədər qoruyub saxlayır. Anam xatırlayır ki, həmin kitablardan biri qara cilddə idi, bu, Hüseyn Cavidin “İblis” əsəriydi. Anamın Mirzə deyə xatırladığı adam Axund Mirzə Kamiyab idi.

Mirzə Kamiyab günün birinci yarısında İçərişəhərin Məhəmmədyar məscidində, ikinci yarısında “Gileylər” məscidində rövzə edərmiş. Tez-tez Təzə Pir məscidinə, Göy məscidə (Hacı Əjdər məscidi) dəvət olunarmış. Hələ bəxtiyar günlər idi, qara yellər əsməmişdi, azad düşüncə sahiblərinə sədəmə toxunmamışdı…

Qara yel 1929-cu ildə əsdi. Bu yel məscidləri, mədrəsələri burulğan kimi içində batırdı. Saysız-hesabsız din xadimləri bu burulğanda boğuldu. Əlli yaşlı Axund Kamiyab din xadimi kimi həbs edilib Sibirə sürgün olundu.

1934-cü ildə Sibirdən Bakıya qayıdan Axundu şəhərə buraxmırlar. Onu həbs edən zaman İçərişəhərdəki mülkünü və Buzovnadakı bağını əlindən almışdılar. (Onun 1937-ci ildə müsadirə edilən mülkü indi Uşaq bağçası kimi fəaliyyət göstərir.) Şəhərdə qalmağa yeri də yox idi. Onu Qubaya sürgün edirlər. Kamiyab Qubanın Nüvədi kəndində kolxoz bağında bağban işləməyə başlayır. Ömrünün iki ilini də doğma mühitdən kənarda keçirir.

Kamiaybı bu dəfə həmişəlik məhv etmək üçün 1936-cı ildə onun Bakıya gəlişinə imkan yaradırlar. Zavallı Axund şəhərin keçmiş Dağlıq küçəsində kasıb mənzil kirayələyir və… Heç o mənzildə könül rahatlığıyla yaşamağa belə macal tapmır.

Müdhiş 37-ci il özünü yetirir. Düşünən beyinlərin sür-sümüyü ilə qızdırılmış sobanın tutkeşindən ucalan fəryad tüstüsü ölkədə harın küləklər kimi qırmancını sağa-sola çırpan hökm sahiblərinin iştahasını günbəgün artırır… “Troyka”nın tiyəsindən qan daman dəhrəsi şaq-şaq şaqqıldayır.

“Troyka”nın günahsız qurbanlarından biri də Axund Mirzə Kamiyab idi. Onu bir gecədə həbs edirlər. Cəmi on dəqiqəlik məhkəmə öz qəti və dəyişilməz hökmünü verir: Güllələnsin!

Ertəsi gün o, qətlə yetirilir. Axund Mirzə Kamiyab Azərbaycan səhnəsinin fədailərindən olan Xalq artisti Sidqi Ruhullanın böyük qardaşı idi…

Kitab kimi müqəddəs adam

“Filankəs universal biliyə malik adamdır”. Bu ifadə də bir çox deyimlər kimi həddən ziyadə istismara məruz qalıb, yanlış ünvanlara yönləndiyindən ucuzlaşıb. Az qala, nağara döyəcləyən zərb ustasının da kürəyinə ərklə “universal adam” ifadəsini şappıldadırlar. Bir də universal olmaq boynunun borcu olan adamlar var. Yəni onlar elə bir sahədə çalışırlar ki, bütün sahələr haqda bilgiyə malik olmaqdan başqa çarələri yoxdur. Ensiklopediyada çalışan adamların üzərinə çox ağır bir yük düşür. Onların beynində elmin bütün sahələri üçün bilik rəfləri var. Onlar konkret bir sahənin mütəxəssisi deyillər, ensiklopedistdirlər və sözün əsl mənasında universal biliyə malik insanlardırlar.

Gənclik illərimdə tale məni belə böyük insanlardan biriylə üzləşdirdi və o insan mənim gələcək ömür yolumun müəyyənləşməsində həlledici rol oynadı. Rəhimağa İmaməliyev. Bu ad indiki nəslə Bəlkə, də heç nə demir. O, naşirlik sənətinin fədailərindən idi. Mərhum xalq şairi Rəsul Rza ilə birlikdə Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının 1-ci cildini nəşrə hazırlayanlardan biri idi. Azərbaycan ədəbiyyatında, jurnalistikasında çox böyük xidmətləri olmuşdu. Ən peşəkar naşirlərdən idi. Azərbaycan müstəqilliyini qazandıqdan sonra “Boz Oğuz” nəşriyyatını yaratdı və bu nəşriyyat Azərbaycan klassiklərinin o vaxta qədər nəşr olunmayan əsərlərini arxivlərdən çıxarıb kitab halında nəşr etdirdi. Rəhimağa müəllim təkbaşına bir institutun görməli olduğu işi öz çiyninə götürdü; irihəcmli “İslam ensiklopediyası”nı hazırlayıb kitab halında çap etdirdi. Bu fundamental əsər ağır, üzücü zəhmət bahasına başa gəldi. Məşədi Azər Buzovnalının, Haşım bəy Saqibin, Məhəmmədismayıl Asinin, Qumri Dərbəndinin zəngin irsi ilk dəfə onun inadkar, yorulmaz fəaliyyəti nəticəsində kitab kimi işıq üzü gördü. Azərbaycanın böyük şairləri Səməd Mənsurun, Almaz İldırımın uzun illər qadağan olunmuş əsərləri ilk dəfə kitab şəklində məhz Rəhimağa müəllimin təşəbbüsü ilə nəşr edildi. Şərqşünas alim İlham Cəfəroğlunun, musiqişünas Ağabala Əliyevin, sənətşünaslıq doktoru, professor Rafiq İmraninin, ilahiyyatçı, şair-araşdırmaçı Hacı Soltan Əlizadənin, qocaman jurnalist Hacı Hacıyevin dəyərli kitabları ilk dəfə “Boz Oğuz” nəşriyyatında işıq üzü gördü. Onun nəşr etdiyi kitabların adlarını sadalasaq, uzun bir siyahı alınar. Məncə, adlarını çəkdiyim müəlliflər və onların kitabları Azərbaycanın ictimai fikir tarixində, ədəbi düşüncəsinin formalaşmasında müstəsna rol oynadı. Xüsusi olaraq vurğulamaq istəyirəm ki, millətimizin uzun illər gizli qalan mənəvi sərvəti bu nəşriyyat vasitəsilə yenidən öz sahibinə qaytarıldı.

“Yaddaş kartı” sənədli romanımda bu dəyərli insanla ilk tanışlığımız haqda yazmışam:

“Onunla tanışlığımız “Abşeron meyxanaları” kitabından başladı. Buzovnanın Mədəniyyət sarayında həmin kitabın təqdimat mərasimi keçirilirdi. Zal ağzınadək dolu idi, meyxananın təzəcə “palatka”lardan səhnələrə ayaq açdığı dövr idi. Meyxana andeqraundluqdan çıxıb elitar çevrələrdə özünə müəyyən qədər tərəfdarlar toplamışdı. …Tədbiri kitabın tərtibçisi Rəhimağa İmaməliyev aparırdı. Səlist, rəvan və bəlağətli çıxışı buzovnalıların diqqətini cəlb etmişdi, hamı diqqətlə onu dinləyirdi. O, meyxananın təşəkkül tarixindən danışıb klassik şairlərdən sitatlar gətirirdi. Hiss olunurdu ki, Bakı ədəbi mühitini dərindən bilir. Sonra cavan meyxanaçılar səhnəyə çıxıb meyxana deməyə başladılar.

… Tədbirin sonunda Rəhimağa müəllimə yaxınlaşıb tanışlıq verdim və dedim ki, mən də ara-sıra şeirlər yazıram. Kimliyimlə maraqlandı, dedim ki, Murtuza müəllimin bacısı oğluyam. Onun adını çəkən kimi kişinin gözləri parladı: “Pah! Allah Murtuza müəllimə rəhmət eləsin! Orta məktəbdə coğrafiyadan mənə dərs deyib. Günü sabah şeirlərini də götür, gəl yanıma.”

Rəhimağa müəllim “Boz Oğuz” nəşriyyatına rəhbərlik edirdi, həmin nəşriyyat onun Buzovnadakı ikimərtəbəli evində yerləşirdi. Alababat şeirlərimi seçərək bir qovluğa yığdım və qovluğu da qoltuğuma vurub Rəhimağa müəllimgilə yollandım. Aşağıdan bir xeyli ev yiyəsini hayladım, pilləkanın başında bir xanım göründü (sonradan bildim ki, bu xanım Rəhimağa müəllimin ömür-gün yoldaşı Validə xanımdır) və Rəhimağa müəllimin yanına gəldiyimi bilib “Qalx yuxarı” dedi.

Tanışlığımız belə başladı. Onun gənc bir oğlana göstərdiyi hörmət məni əməlli-başlı heyrətə gətirmişdi. Şeirlərimi oxuyarkən gözüm Validə xanımın üzündəki məmnun ifadəni yaxaladı və bir az ürəkləndim. Rəhimağa müəllim əlini çiynimə qoyub soruşdu:

– Bala, bəs sən indiyəcən hardaydın?

Namüəyyənliklə çiynimi çəkdim. Təhsilimlə maraqlandı.

– Sənin istedadına şübhə yeri qalmır. Zənnim heç vaxt məni aldatmayıb, yaza bilərsən. Jurnalist olmaq istəyirsən?

Başımı qaldırıb üzünə baxdım. Cavab gözləyən baxışları ürəyimi oxumuşdu. Çiynimə qoyduğu əlin qətiyyəti içimə sirayət etdi və beləcə, həmin anlarda taleyim həll olundu. Mən jurnalist sənətini tərcih etdim.

Aradan on beş il keçib. (Bu sətirləri 2010-ci ildə yazmışdım – müəllif) Zərrə qədər peşman deyiləm. Rəhimağa müəllimin köməkliyi ilə Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin Jurnalist Sənətkarlığı İnstitutunu bitirdim. Birliyin sədri, qocaman jurnalist Hacı Hacıyevlə sıx ünsiyyətimiz yarandı. O vaxt Hacı müəllimin “İstiqlalımızın əzablı yolu” kitabı “Boz Oğuz” nəşriyyatında çapa hazırlanırdı, bəzi düzəlişlər, əlavələr etmək üçün bir neçə dəfə Rəhimağa müəllimdən xahiş etmişdi ki, kitabın əlyazmasını ona göndərsin. Kitabının əlyazmasını o, yalnız mənə etibar edirdi. Kabinetində kim olmasından asılı olmayaraq dərhal məni qəbul edərdi.

Vəfatından bir qədər əvvəl “28 may” metrosunun perronunda rastlaşdıq, qocalmışdı, ağır-ağır yeriyirdi. Qolundan tutub eskalatora qalxmağına kömək etdim. Günahkarcasına üzümə baxıb titrək səslə:

– Görürsən də, qocalıq mənə necə dov gəlir?.. – dedi.

Qəhərləndim. Əlbəttə, təsəlliyə bənzər bir-iki söz dedim. Ancaq… deyəsən, heç eşitmədi. Öz dünyasındaydı.

1995-ci ilin iyun ayında mətbuatımızın yaranmasının 120 illiyi ilə əlaqədar Jurnalistlər Birliyində tədbir keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Rəhimağa müəllim mənə dedi ki, sən də hazırlaş, mənimlə gedəcəksən. İlk dəfəydi ki, belə mötəbər tədbirdə iştirak edirdim. Təbii, həyəcanlıydım. Tədbirin rəsmi hissəsindən sonra ayaqüstü boğazımızı “yaşlamalı” olduq. Təsəvvür edin, mən araq dolu badəmi kimlərin badəsi ilə toqquşdururdum?! Sabiq baş nazir Rəhim Hüseynovun, o vaxt Aztv-nin sədri vəzifəsində çalışan rəhmətlik Babək Hüseynoğlunun, Azərtacın direktoru Şamil Şahməmmədovun, Qulu Məhərrəmlinin! Hər gün efirdə gördüyüm tanınmış simalarla gözlənilmədən bir masa arxasında badə toqquşdurmaq hələ heç bir qəzetdə bircə yazısı belə çap olunmamış mənim kimi jurnalist olmaq istəyən gənc üçün göydəndüşmə idi. Gəlib evdə danışdım ki, mən bilirsiniz kimlərlə araq içmişəm? Uzun müddət inanmadılar.

Beləcə, çətin, gecəsi-gündüzü bilinməyən, eyni zamanda maraqlı, maraqlı olduğu qədər də təhlükəli olan jurnalistika mənim həyatıma daxil oldu.

Həyatımın o dövrü haqqında düşünərkən yaddaşımda dərin iz buraxmış bir sıra işıqlı insanları da xatırlayıram. Onlardan biri də dünyadan vaxtsız getmiş rəssam dostum Arif Məmmədlidir. Arif müəllim Jurnalistlər Birliyində çalışırdı, elə orda da tanış olmuşduq. Gülərüz, həlim xasiyyətli bir insan idi. Çox tez bir-birimizə isnişdik. Belə tezliklə dil tapmağımızda yerli olmağımızın da xüsusi rolu vardı: o mərdəkanlı, mən buzovnalı. Arif müəllim rəssamlıq sənətiylə bağlı müxtəlif izmləri, klassikanı və modernist cərəyanları mükəmməl bilirdi. Geniş erudisiyası, güclü məntiqi vardı, intellektual söhbətlərdə özünü suda balıq kimi hiss edirdi. Mənə rəssamlıq sənətini o sevdirib. Onun Rembrant, Van Qoq, Pikasso haqqında necə ehtirasla, şövqlə danışdığını görəydiniz!..

Hacı müəllimin bir köməkçisi vardı – Əlövsət Məmmədov. Rəhimağa müəllim ondan mənim iş məsələmlə bağlı xahiş etmişdi. Onun köməkliyi ilə “İki sahil” qəzetinə işə düzəldim və Arif müəllimlə əlaqəm kəsildi. Aradan bir neçə il keçəndən sonra təsadüfən eşitdim ki, Arif müəllim rəhmətə gedib. Çox sarsıldım. O, jurnalistikada qazandığım ilk dostlarımdan idi. Onunla saatlarla rəssamlıqdan danışırdıq, daha doğrusu, o danışırdı, mən dinləyirdim, sanki o müəllim idi, mən isə şagird. Bu söhbətlərin nəticəsi o oldu ki, yenicə işə başladığım qəzetdən mənə reportaj yazmağı tapşıranda rəssam Cəfər Talıboğlunun Buzovna Mədəniyyət sarayında yerləşən emalatxanasına üz tutdum.

Olduqca maraqlı müsahib olan Cəfər mənə 70-ci illərdə çap olunmuş “Qobustan” toplusunun bir neçə sayını bağışladı və oradan rəssamlığa aid yazıları oxumağı məsləhət gördü. İlk dəfə idi ki, rəssam emalatxanası görürdüm, mənə elə gəldi ki, bir-birimizi anlaya bildik. İlk reportajımı həmin bu emalatxanadan hazırladım və “Sənətə “gəmi”ylə gələn rəssam” adlı ilk yazım “İki sahil”in 18 avqust tarixli sayında dərc edildi. Həmin gün qəzeti aparıb Rəhimağa müəllimin stolunun üstünə qoydum. “Təbrik edirəm!” – dedi və süfrəyə “Napoleon” konyakı gəldi.

İlıq bir avqust axşamı idi, həyətdə sıx ağacların altında qoyulmuş masanın arxasında ancaq ikimiz idik. Rəhimağa müəllim mənə çox oxumağı tövsiyyə edirdi, daim öz üzərimdə işləməyi tapşırırdı, Ensiklopediyada çalışdığı illərdən, jurnalist həyatının maraqlı məqamlarından danışırdı. Jurnalistin həyatında ekstremal vəziyyətlər çox olur, belə hallara hər zaman hazır olmaq üçün peşəkarlığı artırmaq lazımdır. Bu peşə yarımçıqlığı, ortabablığı sevmir, fədakarlığı xoşlayır. O, danışdıqca danışırdı. Olduqca enerjili adamdı və ikinci mərtəbədəki otağının işığı gecə yarıdan keçənədək yanılı olurdu. Fasiləsiz olaraq on səkkiz saat yazı masasının arxasında oturan Rəhimağa müəllimə ancaq iki şey lazımdı – tünd çay, bir də siqaret.

O, mənə yaradıcılığın şirin əzablarından danışırdı, yuxusuz gecələrindən söz açırdı. Jurnalistikanın yol işarələrini öyrədirdi. Bir vaxt ayıldım ki, gecə yarıdan keçib. Konyak şüşəsi isə boşalmışdı”. (“Yaddaş kartı”, 2013, “Hədəf” nəşriyyatı, səh – 126-131)

Hər dəfə qəzetdə yazım çıxanda gətirib ona göstərirdim. Sevinirdi, tövsiyyələrini, iradlarını bildirirdi. Dəyişməyən bir tövsiyyəsi vardı: “Özündə mütaliə vərdişi yarat, çoxlu kitablar oxu, dünya klassiklərini dönə-dönə oxu”. Rəhimağa müəllimin olduqca zəngin kitabxanası vardı. O kitabların üstündə necə əsirdi, İlahi! Mən ondan həm də kitaba münasibəti öyrəndim. Kitabın vərəqlərini qatlamaq olmaz, onunla səliqəsizcəsinə davranmaq olmaz. Çünki kitab insana münasibəti öyrədir, insanlarla ünsiyyət qurmağı öyrədir, insanı kamilləşdirir, onu şəxsiyyət olaraq formalaşdırır. İnsanlar kitablar vasitəsilə öz sirrini oxucuya aşkar edir. Hər bir yazar öncə yaxşı oxucu olmağı bacarmalıdır. Yaxşı oxucu həm də kitabla insan kimi rəftar edəndir. Dünyasını çoxdan dəyişmiş yazıçılar kitab rəflərində bir-birinin yanında bir sıraya düzülüblər. Onlar hələ də yaşayır və bizimlə birlikdə nəfəs alırlar. İstədiyimiz zamanda onlarla –ayrılmaz dostlarla həmsöhbət ola bilirik, onlardan dəyərli məsləhətlər ala bilirik.

Rəhimağa müəllim mənə əsl dostun kim olduğunu göstərdi. O, böyük müəllim idi. Mən zəhmətin nə demək olduğunu onun timsalında öyrəndim. Çox vaxt evə gec qayıdırdım. Gecənin bir yarısı onların qapısı önündən keçəndə baxırdım ki, hələ də pəncərəsində işıq yanır. Gecədən sübh açılıncaya qədər işləyirdi, tərcümələr edir, redaktəylə məşğul olur, mütaliə edirdi. Bir dəfə redaksiyadan rus dilində irihəcmli bir mətni (təxminən 50-60 səhifəlik) bizim dilə çevirmək üçün mənə verdilər və tapşırdılar ki, mətn sabaha hazır olmalıdır. Gərgin iş rejimində çalışırdım, mətbuat konfrasından çıxıb müsahibəyə qaçırdım, ordan reportaj hazırlamaq üçün başqa bir yerə gedirdim. Yorulsam da gördüyüm işdən zövq alırdım. Redaktor mətni mənə verəndə imtina edə bilmədim. Yolda mətni nəzərdən keçirdim və gördüm ki, yazı başdan-başa fəlsəfi terminlərlə yüklənib və çox qəliz dildə yazılıb. İşin öhdəsindən gələ bilməyəcəyimi düşünəndə təşviş hissi məni bürüdü. Səhər redaktora nə cavab verəcəyəm?

Kəndə çatanda hava qaralmışdı. Rəhimağa müəllimgilin qapısından keçəndə bir anlıq ayaq saxladım, həmişə olduğu kimi pəncərəsində işıq yanırdı. Düşdüyüm vəziyyətdən məni çıxara biləcək yeganə insan o idi. Gəlişimə sevindi. Üzbəüz oturub çay içirdik. Tərəddüd içindəydim, bilmirdim vəziyyəti ona necə izah edim. Sövq-təbii narahatlığımı hiss elədi.

– Niyə belə narahatsan? Nəsə bir problem-zad yaranmayıb ki?

Çəkinə-çəkinə rus dilindəki mətni ona göstərdim və dedim ki, bu mətni təcili bizim dilə çevirməliyəm, redaksiyanın tapşırığıdır. Əvvəl elə bildim yüngül mətndir, amma indi baxıram ki, çevirməyə çətinlik çəkəcəyəm, elmi məqalədir. Yazını alıb eynəyini taxdı, xeyli vərəqlədi. Uzun sükutdan sonra dedi:

– Çayını iç, keçək mənim otağıma.

Sanki çiynimdən ağır bir yük götürüldü, həm də xəcalət hissi keçirirdim, gecə vaxtı onun rahatlığını pozduğum üçün özümü lənətləyirdim ki, axı bacarmadığın işi niyə boynuna götürürsən, ay səfeh?

Rəhimağa müəllimin iş otağına keçdik. Qarşıma bir qom kağız qoydu və o, rus dilində olan mətni ürəyində oxuyub bizim dildə mənə diktə etməyə başladı. İş bitəndə gecə yarıdan keçmişdi, qələm tutmaqdan barmaqlarım ağrıyırdı. Eynəyinin altından baxım gülümsədi:

– Yorulmusan deyəsən.

Özümü sındırmadım:

– Yox, Rəhimağa müəllim. Amma sizdən dönə-dönə üzr istəyirəm. Çox böyük əziyyət verdim sizə.

Tövrünü pozmadan ayağa qalxdı.

– Gəl indi xoruzquyruğu bir çay içək. Yadında saxla, bizim işimiz əziyyətli işdir. Ömrümüz belə əziyyətlər içində keçir. Gördüyün işdən zövq ala bilmirsənsə, onda bu əziyyət on qat ağırlaşır.

Mənim heyrətimə səbəb olan başqa məqam idi. Rəhimağa müəllim mətnin tərcüməsində bir dəfə də “ilişmədi”, səlis, rəvan şəkildə cümlələri bizim dildə diktə edirdi. O, cümlələri beynində redaktə edə-edə deyirdi və mətni yenidən oxuyanda heç bir düzəlişə ehtiyac qalmadı. Bu, əsl Sizif əməyi idi.

Klassik şairlərin əsərlərini çapa hazırlayanda mətnləri dönə-dönə oxuyurduq, kitabda bircə səhv belə getməməliydi. Bəzən mən hədsiz dərəcədə mürəkkəb dildə yazılmış qəzəllərin, qəsidələrin oxunuşunda çətinlik çəkirdim. Qumrinin, Azərin, Asinin qəliz ərəb-fars izafətləriylə dolu qəzəllərinin, poemalarının korrektəsi belə korrektordan zəngin bilik tələb edir. Rəhimağa müəllim hər sözün mənasını səbrlə izah edirdi. Zəhmət üstəgəl hövsələ, səbr. Qələm adamı üçün ən vacib olan bu iki şərti özündə tərbiyə etmədən hansısa uğura nail olmaq mümkünsüzdür. Bu həqiqətlərə onun sayəsində yetişdim.

Rəsul Rza haqqında həmişə böyük ehtiramla danışırdı. Deyirdi “o, kişi adam idi”. Uzun illər Azərbaycan Ensiklopediyasında çalışmışdı. Onu ensiklopediyaya Rəsul Rza gətirmişdi. Zəngin eridusiyasını, iti zəkasını, intellektini görmüşdü və onu özünə çiyindaş seçmişvi və yanılmamışdı. Ora ilə bağlı zəngin xatirələri vardı. Bəzilərini mənə danışmışdı. Zənnimcə, xatirələrini də yazırdı. Rəhimağa müəllimin vəfalı ömür-gün yoldaşı Validə xanım da Ensiklopediya məktəbi keçib. Bu gün də həmin məbəddə çalışır. O, Rəhimağa müəllimin həm ömür yoldaşı idi, həm iş yoldaşı, həmkarı idi, həm də məsləkdaşı idi. Bu gün də onun zəngin irsini məhz Validə xanım qoruyur.

Rəhimağa müəllimlə son görüşümüzü xatırlayıram. İnsult keçirmişdi, yazan əli, sağ əli tutulmuşdu. Onun ziyarətinə getdim, yataqda idi. Məni görüb doluxsundu. Rəhimağa müəllim, yataq sizə heç yaraşmır, tezliklə sağalın, dedim. Gözlərinin dərinliyində ona xas olmayan bir kədər gördüm. Həmişəki şövq, entuziazm onu tərk etmişdi, çarəsizliyin bir parçası kimi yatağa uzanmışdı. Sol əliylə yorğanın üzərində hərəkətsiz qalmış sağ əlini qaldırıb buraxdı, əl sinəsinə düşdü. Zəif səslə “görürsən də” dedi. İçimdən bir gizilti keçdi, qəhər boğazıma dirəndi, bunu qətiyyən ona hiss etdirməməliydim. Özümü ələ almağa çalışdım. Amma əbəs yerə. İti baxışlarından heç nə yayınmırdı. “Yaxşı ki, gəldin. Səni görməyimə şad oldum” dedi. “Borcumuzdur, Rəhimağa müəllim, siz mənim ustadımsınız. Amma özünüzü üzməyin, tezliklə sağalacaqsınız. Buna əminəm” dedim. Xəfifcə gülümsədi.

Ağlıma gəlməzdi ki, bu görüş onunla sonuncu görüşümüzdür. Sağalacağına bütün varlığımla inanırdım. Həyat eşqiylə dolu ürək belə asanlıqla ölümə təslim ola bilməzdi.

Qısa müddətdən sonra hərbi xidmətə yollandım. Naxçıvanda xidmət edirdim və hər həftə anamdan məktublar alırdım. Bir gün bir məktub aldım. Anam yazırdı ki, oğlum, Rəhimağa müəllim dünyasını dəyişdi. Bu qara xəbərin məni uzaq bir yerdə haqlayacağına hazır deyildim. Xəstə olduğunu bildiyimdən səksəkə içində idim. Amma heç cür o məşum fikri özümə, şüuruma yaxın buraxmırdım, amma sən demə, qorxu hissi altşüurda özünə yer edibmiş. Bakıya gəlməyim mümkünsüz idi. Anama yazdığım məktubdan bu cümlələr xatirimdədir: “Mən elə bilirdim Rəhimağa müəllim kimi insanlar heç vaxt ölməz. Axı mən niyə onun son günündə yanında ola bilmədim, onun tabutuna çiyin verə bilmədim?! Ruhumu parçalayan tənhalıq içində bir az da tənha qaldım”. Ən böyük dostumu, müəllimimi itirmişdim. Tale onunla vidalaşmaq haqqımı əlimdən almışdı… Taleyimə qarşı çox qəzəbliydim.