Читать книгу ЁВУЗ БУЛАНТ БОҚИЛАР - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 1

ЁВУЗ БУЛАНТ БОҚИЛАР

Ёвуз Булант Боқилар 1936 йил 23 апрелда Сивас шаҳрида туғилди.

Илк ва ўрта маълумотни Сивасда, Ғозийантепда олиб, Малатяда тамомлади.

1960 йилда Анқара УниверситетинингҲуқуқ факултетини битирди. Тўрт йил

Анқара Радиосида ишлади.1969-1975 йиллар орасида Сивасда адвокатлик қилди. Бир ора Бошвазирликнинг Тупроқ-Чорва Ислоҳоти Мусташорлигида ( Бошвазир-ликнинг жойлардаги вакили сифатида) Ҳуқуқ Мушовири (маслаҳатчиси) бўлиб ишлади.

1976-1979 йиллар орасида Анқара ТВсига ишга қўйилди. Турли маданий дастурлар тайёрлади ва эфирга тақдим қилди. Туркия Радио-Телевидениеси марказидан Маданият Вазирлигига Мусташор ёрдамчиси ўлароқ иш юритди.

1980 йил 12 сентябр зарбаси (ўша вақтда юз берган ҳарбий тўнтариш)дан бир муддат кейин Вазирлик Мушовирлигига олинди, яъни МаданиятВазирлигидан Бошвазирлик мушовирлигига ўтказилди. Шу ердан ўз илтимосига кўра меҳнат нафақасига кетди.

Турли газеталар ва журналларга фиқралар-мақолалар ёзди. Бир ора ТВ каналида бутун турк жумҳуриятларини англатувчи “Бизнинг туркимиз” дастурини юритди. Айни каналда “Сўзнинг тўғриси” номли маданият дастурини экранларга чиқарди.

Китоблари ва ТВ дастурлари туфайли унга 32 марта мукофот берилди.

Дастлабки шеърлари “Қўбуз” ва “Ўрхун” журналларида кўзга ташланди.

1964 йилдан кейин кўпинча “Ҳисор” журналида чиқа бошлади. Сўнгра тўрт шеърий китоби – “Ёлғизлик” (1962), “Чакмон” (1971), “Дувоқ”(1971) ва “Сенинг-ла” (1980) босилиб чиқди ва бу китобларининг ҳар бири 3-4 марталаб қайта-қайта нашр этилгач, ҳаммасини бир сайланмага жамлаб 2001 йилда “Хирмон” номи остида чоп қилдирди.

Ёвуз Булант Боқилар яна йўл хотиралари, адабий портрет жанрларида ҳам баракали ижод қилган. Унинг “Туркистон, Туркистон”, “Жоним Озарбайжон”, “Ускупдан Косовагача” номли хотира китоблари, “Ошиқ Вайсал”, “Меҳмет Окиф” каби адабий таҳлил китоблари шулар жумласидандир.

Шоир ўтган аср 1980 йилда, ҳали Совет – Туркия муносабатлари таранг бўлган бир замонда, Маданият Вазирлигининг масъул ходими сифатида Тошкентда бўлиб ўтган халқаро кинофестивалга қатнашди. Ёвуз Булант Боқилар раҳбарлигидаги турк ҳайъати Туркиянинг “Олмония –аччиқ ватан” номли кинофилмини намойиш қилди.Фестивалдан сўнг саёҳат қилиб, бутун Тошкентни, Самарқанд ва Бухорони кезишга муваффақ бўлди. “Туркистон, Туркистон” ана шу саёҳатлар натижасида ўтган асрнинг 80-йилларида ёзилган йўлёзмалар китобидир.

Мен унинг бу асарини 2008 йилги 11- нашридан таржима қилдим, Хирмон” номли сайланмасидан бир қанча шеърларини ҳам ўзбекчага ўгириб, ўқувчилар ҳукмига ҳавола этдим.

ТУРКИСТОН, ТУРКИСТОН

ИЧИДАГИЛАР

Ўнгсўз : “Оқшом бўлди, ҳазинландим мен яна”....................................

Бир шеър – бир васият, бир изоҳ............................................................

Турк байроғин кўрганда бошимиз кўкка тегар......................................

Гўзалим Тошкент -1..................................................................................

Туркмиз, туркни чиқирамиз.....................................................................

“Бўғрамак-чўғрамак”суҳбатидан бир гўзал уйғур уйига.......................

“Онатўлига биздан-да миллионларча салоооом!”.

“Онатўлига биздан-да миллионларча салоооом!”..................................

Тошкентда бир жума намози....................................................................

Тошкентда бир Диёрбакирли....................................................................

Тошкент театрида мудҳиш бир ўйин: “Жон фидо”................................

“Айтмадимми нозли ёрим мен сенга” ёки “Марҳамат жанозага”........

“Ёооорнинг ўн саккиз ёооши, ёоооринг қоп-қора қооши”...................

“Ўзбек нима дегани? Ўзбек! Ўзбек!”.......................................................

“Доништой ким?” ...........................................................................

Гўзалим Эскишаҳар Тошкент-II ...............................................................

Самарқанд сари...........................................................................................

Темурнинг турбасида (мақбарасида).....................................................

Бир колхозда қўрқмай берилган тушлик емаги.......................................

Муҳташам Самарқанд................................................................................

Муборак Бухоро.........................................................................................

Ўрду! Ўрду! Ўрлу! Маланият! Илм! Техника!........................................

“ХИРМОН” тўпламидан айрим намуналар:

Туркиям, она юртим, сабабим, чорам...................................................................

Буюк достон......................................................................................................

Мен Шарқлиман..................................................................................................

Туркистон..............................................................................................................

Сени авхтараман дали девона......................................................................

Онамнинг қўшиқлари.........................................................................................

Сивасда йўқсул болалар.......................................................................................

Чақириқ................................................................................................................

Лицейли қиз.........................................................................................................

Сенмисан?...............................................................................................................

Мактуб .........................................................................................................................

Бир қорли кечада сени ўйлашлар...............................................................................

Сен сен сен.................................................................................................................

Ёруғим, нозлигим, ўйчаним.......................................................................................

Айтмабмидим?...........................................................................................................

“ОҚШОМ БЎЛДИ, ҲАЗИНЛАНДИМ МЕН ЯНА”

Ўнгсўз

“Туркистон, туркистон”нинг биринчи нашри 1986 йилда босилди. Китобнинг 7-нчи нашри 1997 йилга оиддир. 11 йил давомида 35.000 ўқувчиси билан қучоқлашган бир китоб.Шу рақамга кўра инонаманки, “Туркистон, Туркистон” деярли 100 минг киши томонидан ўқилди. Чунки бу саёҳатнома YOK томонидан, барча университетларимизга тавсия этилди. Баъзи университетларимизда манба китоб сифатида ўқитилди. Баъзиларида, ёпрдамчи дарслик сифатида ўқувчиларга етказилди.

Еттинчи нашридан 10 йил кейин “Туркистон, Туркистон”ни янгитдан ўқувчиларнинг диққатига ҳавола этдим. Шу муносабат билан баъзи бир айтар гапларим бор:

1986 йилдан то бугунгача бу йўлёзмаларим ҳақида айтилган ва ёзилган

нарсалар янги бир китоб бўладиган бир ҳолдадир.

Билишингиз лозимки, Туркистон таассуротларимни кўзёшларим дарё -дарё бўлиб йиғлаб ёздим. Бир қанча кимсадан ҳам, китобимни айни ҳассосият билан ўқиганларини ўқидим ва ё тингладим.Буерда менга келган мактублардан фақатгина биттасини сизга ҳам очиб кўрсатаман: 19.10. 1987 тарихида , Диёрбакир Махсус Аскарий Жазоуйидан ёзган АҳметБошарслон, 8 саҳифалик мактубининг сўнгида дейдики:

“Муҳтарам Оғабей! (Туркияда ўзидан катта акага шундай дейишади)

Биз, Диёрбакир Махсус Аскарий Жазоуйининг Д Блокининг 18-нчи палатасида ётган 25 кишимиз. “Туркистон-Туркистон” китобингизни бизнинг палатада йиғлаб-йиғлаб ўқимаган қолмади. Мен ҳам уни шундай туйғу селиичи-ла ўқиббитирдим.Сиз бу китобни,айни пайтда, отангизга ва боболарингизга бир раҳмат василааи бўлсин деб ёзгансиз. Биз ҳам бу ерда ота-боболарнгизнинг руҳига бахшида этиш учун Қуръони Каримни хатм этдик.Бундан ташқари, отангизнинг руҳи учун 70 минг калима-и тавҳид йўлладик. Бу 29 октябр пайшанба куни пешин намозидан кейин,дуолар билан бирга руҳларини хабардор қилажакмиз. Билиб қўйинг, деб ёзяпман.Сиз ҳам бизларни дуоларингизда унутмангиз!”

1987 йилда Маданият Вазирлигида вазифали эдим. Ишлайдиган хонам Улусдаги ТВММнинг иккинчи қаватидайди.Ағмет Бошарслонни ўқиганда, ичимда ёйли тамбурлар инграй бошлади. Орқадошларимнинг ёнида ўтиролмадим.Ўзимни аранг ташқарига отдим. Улусдан Тонгтуған Майдонига, у ердан Южетепа маҳалласидаги уйимизгача кўзёшларимни арта-арта борардим.

Бундай қанча мактуб олдим!

Бундай қанча кишини тингладим!

Бироз кейин бу китобнинг илк бўлимида танишажагимиз Аҳиска туркларидан Жамбуллу Жуманинг айтгани каби: Мусулмоннинг кўзи ёшли бўлади!

Энди мен , китобимнинг 8-нчи нашри муносабати билан, янги бир сўз ёзиш мажбуриятидаман. Шу тариқа, барча ўқувчиларимга ҳам юрагимнинг тили билан мингларча раҳмат айтиш, ҳамда Туркистон, Туркистон туфайли бошимга келган балоларни қайдай бўлса, шундай ёзишни истайман.

Ким нима деса, деяверсин! Ким қандай юрса,қандай бақирса, ким қандай гап-сўз қилса қилаверсин! Мен ҳам ўз достонимни, қилган ишимни,инончимни, фикриётим-ни ёзяпман, айтяпман: мен пастда ким бўлганлигим, ўртада кимлигим, устда кимлигим, аршда кимлигим “Алҳамдулиллоҳ Туркликдир”. Мен қанчалик Турк бўлсам, шунчалик Мусулмонман. Ўрни ва вақти-соати келганда, умримнинг бу гўзал нақшини ҳар касга кўрсатишга уриндим.

Радиоларимизда дастурларми қилдим? Ҳар баҳона билан Туркнинг ва

Исломнинг гўзалликларини ўртага қўйдим.

ТВларимизда менга фурсатми берилди? Онатўлида эски турк бошкентлари, Оврупода Турк излари каби дастурлар билан Туркликни ва Исломни кўтармакка, севдирмакка ғайрат қилдим.

Янги Турк Жумҳуриятлари борасида Давлат ТВсила 66, Сомонйўли ТВмизда 35 марта далиллар билан нақшланган дастур тайёрладим ва тақдим этдим.Туркистон ва Озарбайжон турклигини Туркия туркларига танитиш ва айни чоғда севдириш учун амалга оширганим бу 101 ТВ дастури билан, назаримда,бугунгача рекорд менинг қўлимдадир.

Турли муносабатлар билан эски турк юртларигами кетдим? “Ускупдан Косовага”, “ Туркистон, Туркистон” каби китобларим билан миллатимизнинг, тарихимизнинг ўтмиши ва бугуни орасида кўприклар қуришга ҳаракат қилдим. Кўрганларимни шунчаки ёзиш билан кияояланиб қолмадим, даъват қилинганим турли шаҳарларимизда, Яҳё Камолнинг ифодаси билан ацйтганда: “Маҳзун чегараларимизнинг ташқарисида қолган” миллатдошларимизни, уларнинг турли масалаларини биқиб сиқилмасдан тушунтиришга ҳаракат қилдим. Булардан ташқари, “Турон шеърлари” ҳам ёздим, ўқидим.

Аҳмет Қобоқли “Турк адабиёти тарихи”китобида дейдики: “Жумҳурият давримизда Турон шеърлари ёзган уч шоиримиздан бири Ёвуз Булантдир(бошқа иккиси Ниёзий Йилдирим Генч Усмонўғли ила ДиловарЖебежи).” Марҳум Қобоқли устозимиз, “Тамалларнинг дурушмаси” (кураши) номли кўп муҳим китобида яна менинг исмимни зикр этиб дейдики: “Бу ёзарларимиз ташқи турклар билан боғлиқ хулосаларини, қарашларини ҳар ерда ёзишлари вв изоҳлашлари керак!”

Тўғри айтади, аммо Туркияда Туркистондан, Озарбайжондан баҳс қилиш бир пайтлар на қадар қийин эди. Ҳатто на қадар таҳликали эди. Мен ўша қийнчилик-ларни бошимдан ўтказган, у таҳликаларни билган бир кимса сифатида ёздим, сўзладим.

Бугун 70 ёшдаман. Нақ 52 йилдан бери бу муқаддас даъвонинг ичидаман.Бу сура чорчавасида кўрдимки: Туркияда, жуда жиддий бир турк душманлари бор. Бу, менинг кўп самимий қаноатимдир. Ҳатто у қадарки, бир замонлар: “Туркияда Турк душманлиги”деган бир китоб ёзишни ҳам ўйлагандим.

Масалан, биз 1914 йилда Ғарб жабҳасида руслар билан олишаркан, минг йилдан бери биз билан бирликда яшаган армани ватандошларимизнинг хиёнатига дучор бўлдик. Арманилар русларнинг, инглизларнинг, французларнинг ўйинларига ўйнаб бизни орқадан урдилар. Мингларча эмас, ўн мингларча одамларимизни жомеларга, охурларга тўлдириб тирик-тирик ёқди-лар. Қудуқларни тўлдирдилар, дарахтларга, симёғочларга боғладилар. Парча-парча қилдилар! Хўш, аммо нима учун? 1071 йил Малазгирт зафаридан, 1914 йил ги Жаҳон урушига қадар кечган давр ичида биз арманиларга “Кўзингизнинг устида қошингиз борми? ” дегандикми? Йўқ! Йўқ! Йўқ!

Аксинча уларни содиқ фуқаромиз сифатида билгандик.Ўзимиздан кетмадикки, масалан,асли Зайтун Арманиларидан бўлган девсифат Халил Пошони, 1616-1619 йиллар орасида садраъзамлик, яъни Бош Вазирлик Халил Пошонинг акаси бўлган армани аслли Меҳмет Пошони Вазир рутбаси билан Румэли Бекларбеки қилгандик.

Бизнинг Армани аслли иккинчи садраъзамимиз Малатяли Сулаймон Пршодир. 1655-1656 йиллар давомида Бош Вазирлик муҳримиз унинг қўлидайди.

Шугинами? Йўқ албатта. Армани Агатон Афанди 1868 йилда ҳам Байиндирлик Вазиримиз (Социал Таъминот вазиримиз) эди, ҳамда Почта-Телеграф вазиримиз.

1877 йилда Оҳаннес Афанди Даништай уямиз (Маслаҳат кенгашида аъзолари-миздан бири) эди. Тижорат ва Зироат вазиримиз эди.

1879 йилда армани Сово Пошо Ҳорижия (Ташқи ишлар) вазиримиз эди. 1885 йилда Агоп Пошо олдин Ҳазина-и хосса, сўнгра Молия вазиримиз эди. Мажлис-и Мабусондан айрилиб Арзирумга келди. Мавро Кордато Ўрмон вазиримиз эди. Кейинчалик Байиндирлик вазиримиз армани Холлачян бўлганди.

Болқон уруши йилларида Габриэл Норадунгян Афанди Ташқи ишлар вазиримиз, Оскан Афанди Почта нозиримиз, Басаря Афанди Бойиндарлик нозиримиз, Сакиз Оҳаннес Пошо Хазина-и Шоҳона нозиримиз сифатида ҳукуматимиз таркибида эдилар.

Давлатимизнинг юқори поғоналарида юксак вазифаларга қўйилган армани ватандошларимизни санамайман. Фақат шуни билишингизни истайманки, Биринчи ва Иккинчи Машрутият Мажлисларимизда ўттиз нафар армани ноибимиз эл хизма-тида эди. Масалан, булардан Арзирум ноиби Каракин Пастирмадиан Афанди руслар Арзирумга бостириб кирганларида Мажлис-и Мабусонни ташлаб, Арзирумга келган, атрофига тўплаган бир тўда бебошлар билан бирга рус ҳарбий кучларига жону бош билан ёрдамчи бўлишга борганди.

Мавзу минг саҳифа билан ҳам англатиб бўлмайдиган даражада ҳазиндир. Даҳ-шатга солувчидир. Фақат шуни билдиришни истайман: Армани-Турк муносабат-ларида бизга юкланиши мумкин бўлган ҳеч қандай айб йўқ. Кечагидай бугун ҳам хиёнатга дучор бўлган бизмиз. Кечагидай бугун ҳам биз миллат сифатида армани душманлиги учун ҳадаф бўлаётирмиз.

Эски миллатвакилимиз (ноибимиз) Комрон Инон айтганидай: “Дунёда

энг кўп душмани бўлган миллатларнинг бошида ғолибо биз турибмиз.”

Биз, минг йилдан бери, Онатўли тупроқлари узра Курдлар билан бирга

яшаймиз. Курдлар билан апоқ-чапоқ бўлганчалик ҳеч бир миллат билан авпоқ-чапоқ бўлмадик.Минг йилдан бери курдларни доим ўзимиздан деб билдик. Асли курд миллатвакилларимиз, вазирларимиз, бош вазирларимиз, Президентларимиз, ҳарбий қўмондонларимиз ва энг юксак нуқталардаги бюрократларимизнинг васиқалари кўтарилса, ҳар ҳолда 500-600 саҳифалик бир китоб чиқар ўртага. Ана шундай апоқ-чапоқликларга қарамай, шу ПКК (курдлар партияси)нинг хиёнатини қандай изоҳлаш мумкин?

Хиёнат ё душманлик, шунчаки қуролланиб тоғларга чиқиш эмас.

Масалан, бизни миллат ҳолига келтирган маданий қадриятларимизни йиғиб,

уни буёққа, буни уёққа ажратишга киришиш ҳам туркка душманлик демакдир. Кескин ишонч билан ёзаман: Турк тилимизни аҳмоқона усулларимизни титкила-ганлар уни оддий бир қабила тили ҳолига келтиришни истаганлар, миллатимизнинг энг таҳликали душманларидирлар.

Лойиқликни (динни мактабдан айириш сиёсати) дингадушманлик тарзида тушунганлар ва тушунтирганлар бизнинг қонли-пичоқли ҳасимларимиздирлар.

Тарихимизни хўрлаганлар, анъаналаримизни-одатларимизни титкилаганлар, ўрмонларимизни ёққанлар, сувларимизни кирлаганлар, деҳқончилигимизни, чорва-чилигимизни йўқ қилаётганлар, саноатимизни болталаётганлар, ҳарбиямизга, кўнглимизга, мактабларимизга сиёсатни суққанлар, бизга бу тупроқларда яшамоқ ҳаққини танимаётган, танишни истамаётганлардир.

Кеча француз, инглиз ва олмон, бугун американ ва рус империализми қаршисида тек турган (“смирно” турган)лар, уларни олқишлаганлар кўзимизни ўймоқчи бўлган қарғалардир.

Туркиянинг, янги қурилган Турк Жумҳуриятлари билан сиёсий, иқтисодий ва маданий муносабатлар ўрнатишини истамаганлар бизнинг танашир юғучиларимиз.

Асримиз илм асридир. Бизни замонавийлашиш йўлидан, ҳур демократик низом ва янги бир рафоҳ давлати бўлишдан узоқлаштирмоқни истаганлар қонимизга нон тўғраганлардир.

Совет Имераторлиги энди чўкканди

Давлатимиз янги қурилаётган Турк Жумҳуриятларини вақт ўтказмай таниган-ди. Ғарб дунсида баъзи газеталар: “Дев уйғонмоқда” сарлаҳали изоҳламалар бераёт-ган эди. Ғарблиларнинг назарида: “Дев” бутун турклик дунёси эди. Совет империа-лизмидан қутулган турк жамоатлари Ғарблиларнинг тахминича, бир-бирлари билан бирлашажаклар ва ХХI юзйилга туркликнинг тамғасини уражаклар, яъни ХХI юзйиллик турк юзйиллиги бўлажак эди.

Баъзи Ғарбли ёзувчилар шундай фикрда эдилар. Олдинда Туркия бўлган ҳолда турк дунёси катта бир бўлиниш доирасига тушишларини билмасдилар. Ёқамизга ёпишган билимсизликдан, муносабатлар йўқлигидан, масъулиятсизликдан хабар-лари йўқ эди. Ҳар ҳолда ХХI юзйил турк юзйили бўлмади.

“Туркистон, Туркистон”нинг янги нашри муносабати билан, биз ўз кўзимиз билан кўрган даҳшатли лоқайдлигимиз, билимсизлигимиз, илдиздан узуқлигимизни кўрсатувчи мисоллар келтиришни истайман.

Бир бошлиғимиз

Совет императорлиги янги чўккан кезлар эди. Янги Турк Жумҳуриятлари вужудга келганди. Асли турк бўлган Озарбайжон, Туркманистон, Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон каби янги Турк Жумҳуриятлари қурилганди. Ўша 1990 йили менга Миллий Таълим Вазирлигимиздан бир хоним бошлиғимиз телефон қилди. Ҳеч кўнглимга ўтиришмаган ортиқча сўзлар билан дедики:

–Ёвуз Булант Бей! Сизнинг ташқи турклар хусусида ёзган китобларингиз бор экан. Мен раҳбарлик қилаётган бош мудирлик бу мавзуда рапортлар тайёрламоқда. Энди биз вазирлик сифатида Туркияга янги Турк Жумҳуриятларидан илм талаба-лари келтирмоқчимиз. Бу жиҳатдан жиддий ишга киришдик. Ажабо сизнинг китоб-ларингизни қаердан топсак бўларкин? Яна бу мавзуда асар соҳиби бўлган бошқа ёзувчиларимизни ҳам биласиз ми? Тағин уларнинг ҳам бизга исмларини , агар бор бўлса телефон рақамларини бера оласизми?

–Хоним афанди,– дедим,– менга бир одам жўнатсангиз сизга китобларимни бериб юбораман. Бундан бошқа ташқи турклар ҳақида шу, шу, шу… кимсаларнинг ҳам китоблари бор. Телефон рақамларини ҳам ёздира биламан! У кишилар билан суҳбат-лашсангиз, асарларини сотиб олсангиз, ҳатто, Миллий Таълим Вазирлиимизга те-гишли кутуб хоналар учун бирор нусхадан харид қилдирсангиз фойдадан холи бўл-мас эди. Фақат мен шу мунросабат билан сизга муҳим бир гапни айтгим келади.

Мени лутфан диққат билан тингланг: Сиз, ташқи турклар тўғрисида маълумотлар тўплаш ва рапортлар тайёрлашга киришганингиз ғоят яхши иш бўлипти. Фақат бу ишда кечикдингиз! Кўўўўп кеч қолдингиз! Бу ерда кеч қолиш даври камида юз йилларга боради. Бу кечикиш ўрнини қандай қоплайсиз, билмадим!

Бош мудир хонимафандимиз шошилиб жавоб берди:

–Хавотир олманг, қоплаймиз!Қоплаймиз! Бу кечикишнинг тўловини тўлаймиз!

Сўнгра менга ёш бир одамни жўнатди. Ўзига ҳам “Туркистон, Туркистон”ни ҳамда “Ускупдан Косовага” номли китобларимни жўнатдим.

Бу суҳбатдан бир ярим йил ўтди. У вақтнинг Миллий Таълим Вазири Кўксал Тўптан, юз кишилик бир ҳайъат билан Турк Жумҳуриятларига бир саёҳат ҳозир-лаганди. Ҳайъатда мен ҳам бор эдим. Анқарадан парвоз қилган учоқда проф. Турол Ёлган ва проф. Абдураҳмон Гўзал билан ёнма-ён ўтирардик. Бир ярим йил олдин сухбатлашганиммиз бош мудир хоним афанди йўлчилар билан танишар, ҳол-аҳво-лини суриштирарди. “Хуш келдингиз” дер эди. Бир ора бизнинг ёнбошимизда ҳам тўхтаб турди. Бир-биримизга айтган назокат жумлаларимиздан сўнгра эсимга тушиб қолгани учун сўрадим:

–Хоним афанди,– дедим, бир ярим йил олдин сизга юборганим “Туркистон,Турк-истон” деган китобимни ўқидингизми?

Ҳеч кутилмаганда берган бу саволимдан довдирагандай бўлди. Жавоб бериш учун беш сонияча ўйлаб олди. Сўнра сиртидаги оғир бир юкни отиб ташламоқчидай жавоб берди:

–Ўқидим! Ўқидим! –деди.

Тавридан, эсанкираб туришидан, юзининг ифодасидан китобни ўқимаганлиги очиқ-ойдин билиниб турарди.Ўқимаганига инонганим ҳолда индамай қўя қолдим.

Сўнгра у бош мудир ўзини қўлга олди ва ёнимда ўтирган икки орқадошимга кулимсираб дедики:

–Биласизми? Ёвуз Булант Бей “Туркистон, Туркистон”номли китобида бизга Озарбайжонни таништирган.

Ортиқ чидолмадим ва ўзимни тутолмадим.

–Озарбайжонга ҳеч алоқаси йўқ, хоним афанди,-дедим.-“Туркистон, Туркистон” ҳозир биз кетаётганимиз Ўзбекистонни тасвирлаган бир саёҳат китобидир. Тошкент, Самарқанд, Бухоро… атрофида кезинтиларни кўрсатган 302 саҳифалик бир китоб.

Юзи қип-қизарди ва овози чиқмай қолди. Такрор савол беришга мажбур бўлдим:

–Проф. Д-р.Турон Ёзган Бей афанди билан танишинг, хоним афанди.

Жавоби сўзма-сўз ёдимда ҳамон:

–Ҳаво майдонида танишдик, афандим!

–Бўлиши мумкин эмас, хоним афанди,– дедим.– Сиз раҳбарлик қилаёт ган бош мудирликнинг ишларига юз фоиз муносабат билдирган жуда жиддий бир нашриёт ишларини бугун Туркияда Турон Ёзган Бейафанди бажармоқда. Бутун нашрларини мутлақо олиб,синчиклаб ўрганишингимз керак. “Турк дунёси” исмли илмий журнал-га ва ундан ташқари “Тарих” журналига мутлақо обуна бўлишингиз керак. Бирга ишлаётган орқадошларингизга ҳам ўқитишингиз керак. Чунки Турк дунёсини яхши билмасдан, уларга ва Туркияга хизмат қилишингиз катъиян мумкин эмасдир.

Бошини “ҳа” маъносида бир неча марта ирғагандан сўнг учоқнинг орқа томонла-рига қараб юриб кетди. Биз ўзимиз қолганимизда йўлдошлпаримга дедимки:

–Мана кўрдингиз! Миллий Таълим Вазирлигимизда, ташқи турклар билан боғлиқ ишларни қилиш топширилган бош мудирликнинг бошидаги одам! Ўз мавзуси бора-сида ҳеч бир жиддий тадқиқотлар қилмаётир. На сиздан, сизнинг нашрларингиздан хабари бор, на-да мендан бир ярим йил илгари сўраб олган бир китобга, шундай бир қанча дақиқа бўлсин кўз югуртирмаган.

Сўнгра ўз-ўзимча ўйлай бошладим: Туркияда ташқи турклар масаласида бош қотирмоқ, ишламоқ, илм соҳиби бўлмоқ… истиснодир. Яъни бу мавзуда билимсиз-дик-муносабатсизлик асосдир. Билим орттирмоқ, алоқага киришмоқ эса истиснодир. Ташқи турклар билан алоқа қилганлар, Отатуркнинг ўлимидан кейин ҳар жамоанинг оғзидан тушмасдилар Давлатнинг энг жиддий вазифадаги кишилари тарафидан нуқул: “Ирқчилар! Турончилар! Бош мияни текширувчилар! Можарочилар! Орқага сурговчилар! Фашистлар!”дея айблангандилар. Давлат томонидан таъқиб этилган-дилар. Шу тариқа бу ўлкада биз бош мудирнинг турк дунёсидан хабардор бўлишини талаб қилолмасдик.Турк дунёси билан боғлиқ бир кимсанинг, бизнинг Миллий Таълим Вазирлигимизда тинч қўйилиши, тинч яшатилиши зотан мумкин эмасдир. Яъни Миллий Таълим персонали, вазирлик биносида орқадошлари орасида ҳам ташқи турклардан баҳс этса, бундай хатти-ҳаракати ҳақида дарҳол атрофида гап-сўз тарқала бошлар, иккинчи кур вазирлик муфаттишлари ўша давра суҳбати муносаба-ти билан дарҳол суриштирув ишларини бошлатар ва ташқи туркларга яқинлиги очилган киши дарҳол бошқа бир жамоага ўтказилар ёки бошқа шаҳарга жўнатиб юбориларди.

Эҳтимол энди сиз бу ифодаларимни ўқиб, дабингизни букарсиз. “Бу нимасси, жоним?” дерсиз. Мен не-не ҳодисаларга гувоҳ бўлдим. Қандай аҳволларга тушдим! Қандай аҳволларга!

Орқамизда юрувчи бир ташкилот (МИТ)

Ташқи турклар мавзусида жуда муҳим баъзи давлат муассасаларимизнинг, қандай катта билимсизлик,муносабатсизлик ичида бўлганликларини ҳам ҳайрат-ла

ва даҳшат-ла аниқ-таниқ кўрганлардан бириман. Масалан,менимча Миллий Истиҳ-барот (Хавфсизлик) Ташкилоти (МИТ)миз бизнинг жуда кучли, жуда билимдон, жуда муқаддас муассасаларимиздан бири бўлиши керак. Онатўли тупроқларида борлигимиз, тирикчилигимиз, бирлигимиз бу муҳим ташкилотимизнинг титиз ишларига ҳам боғлиқ. Маданий бир ўлка, айни чоғда жуда кучли, аммо ҳар вақт суянса бўладиган ҳавфсизлик ташкилотига ҳам эга бўлиши керак. Энди бу ерда мен билан боғлиқ бир Миллий Истиҳбарот рапортини уялганча изоҳламоқчиман.

12 сентябр 1980 йилги ҳарбий тўнтарувидан кейин ўтказилган ноиблар сайловида Миллиятчи Демократик Партияси Сивас Ноиблигига номзод ўлароқ қатнашдим. Сайлов варақасининг (ости-остига ёзилган ҳолда тайёрланган жадвалнинг) иккинчи қаторидайдим. Сайловни жуда оз бир овоз билан ютқаздим. МДП Сивасдан фақат бир ноиб чиқара олди. Сайловлардан сўнг Маланият Вазирлигимиздаги вазифамга қайтмоқчи бўлдим Бундан олдинроқ бу вазирликда мусташор ёрдамчиси бўлиб ишлагандим. Уч киши имзолаган қарорномамдан қандайдир натижа чиқмас эди. Масалага қизиқиб Бош Вазирликка бордим. У ерда менингяқин дўстларим бор эди. Уларга ишга тайинланишим нега кечикаётганини сўрадим. Хижолатлик билан дедиларки:

–Миллий Хавфсизлик Ташкилотимизнинг сенга оид досьёси афсуски шу сабабли ҳам туманли!

-Қандай туманли яъни?– дея сўрадим. Шу ондаёқ МИТнинг менга оид лосьёсини олдимга қўйдилар. Ўқий бошлаганимда ўзимни ой юзига бориб қўнган инсондай ҳис этдим.Қаттиқ эсанкирадим. Чунки у рапортда айнан шундай дейилганди:

1.Қилинган тадқиқ ва текширувлар натижасида Ёвуз Булант Боқиларнинг улкуси (идеали) диққатга лойиқлиги кўриниб турипти.

2.У Ирқчи ва Турончидир. Озарбайжоннинг Оқдом қишлоғидан Туркияга келгандир.

3.12 скнтябр ҳаракатидан сўнг Миллий Бирлик Қўмитасининг эски аъзолари-дан Музаффар Ўздоғнинг бюросида ва Амина Ишимсу Ўксузнинг уйида ташкил қилинган яширин тўплантиларида қатнашган.

4.Бу тўплантиларда МХП тенденциясига эга бўлган партиянинг ва улку ўчоқларининг, Туркияни қутридан (асос-асосидан) янгича қурилиши учун ишлагандир.

5. Лидерлик хусусиятига ва буюклик комрлексига эга.

6.Озарбайжонлик проф. Бахтиёр Ваҳобзода билан мактублашиб туради. Унга ёзган мактубларида, Туркистон уйғонишларини Истанбулда нашр этилувчи “Турк адабиёти” журналида чоп эттирганини, мақолалари таъқи б этилганини, Туркистон уйғонишларидан кейин Озарбайдон уйғонишларини ҳам нашр қилдиражагини ифода ва эътироф этмакдадир.

7.Вазирликда қилган бир маърузасида, бутун улкучи кадрларнинг Вазирликдан тозалаш уюштиралажагини иддао қилгандир.

8.Маданият Вазирлиги билан Туризм Вазирлигининг бирлаштирилгани жуда янглиш бўлганини илгари сургандир.

9. Истанбулда ўтказилган Яҳё Камол кунига Анқарадан бориб қўшилган ва бир чиқиш қилган.”

Бу ҳазин бир рапортнинг ҳар моддаси ҳақда саҳифа-саҳифа мақола ёзиш мумкин. Аммо шуни айниқса романчимиз эътиборгп олиши керакки, у рапорт ёзилган вақтга қадар Музаффар Ўздоғнингёзувхонаси қаерда эканлигини ҳам билмасдим. У ердаги яширин тўплантиларга қўшилмоқчи эмас, у ёзувхонага бошимни ҳам бир-икки сония бўлса-да узатиб гапларини эшитмоқчи эмасдим.

Романчимиз Эмина Ишинсу Хонимнинг уйига бир-икки марта боргандим. Ўша пайтларда “Ҳисор” журнали ёзувчилари ҳар ой бир шоиримиз ё адибимизнинг уйларида суҳбат тўплантиларига иштирок этарди. Шоир Илхон Гечер у тўпланти-ларни “таъминланиш кунлари” дер эди. У йиғилишларнинг ҳеч бирида сиёсатдан гапирилмасди. Ойлик санъат, адабиёт хабарлари, ижод ишлари устида баҳс юритиларди.

1981 йилга қадар улку ўчоқлари ва МҲПга менинг ҳеч бир боғлиқлигим, борди-келдим йўқ эди. МИТнинг у рапортидан аввал мен Сивасда тўрт йил Адолат Парти-ясида Эл Бошқонлигини бошқаргандим. 1995 йилда меҳнат нафақасига чиққанимдан сўнг қаттиқ илтимос қилгандан кейин МҲП га кирдим. Ва у ерда икки йил Марказ

Юритма Қурулида ишладим.

Мен Озарбайжоннинг Қорабоғидаги Оқдом қишлоғидан Туркияга келмадим. 250 йил олдин уердан Туркияга кўчиб келганлар менинг севикли боболаримдир. Айни чоғда қабул этаманки, 1946 ва ё 1956 йилда Озарбайжондан Туркияга сиғин-ган бўлсам, айбми бу? Озарбайжон эски бир турк юрти эмасми? У ерда ҳам Ўғуз беклари яшамаганмиди? У ерда ҳам туркча гаплашилмайдими?

Аммо йўқ, 1889 йилга қадар, яъни Совет Императорлиги йиқилгунча МИТ мансубларининг қўлидаги ўлчовларга кўра, эски турк юртлари ила алоқада бўлмоқ, Туркия ташқарисидаги туркларни севмак катта айб,катта таҳлика саналгани учун, расмий қарашга уйғунлашиб шундай бир рапорт тайёрлаганлар.

“Хўп, кейин нима бўлди?” дерсиз. Шундай бўлди: “1990 йилда марксизм чўкканда, бу дафъа бизнинг бош вазирлигимиз, бизнинг президентларимиз Адриатикдан Чин денгизига қадар чўзилган турк дунёсидан баҳс оча бошладилар. Озарбайжондан, Туркманистондан, Ўзбекистондан, Қозоғистондан, Қирғизистондан Туркиямизга беш минг илм толибини даъват этдилар. Уларни ҳам университет-ларга ҳамла Пиёдалар, Денгиз ва Ҳавво Ҳарбий мактабларида ўқиттилар. Устига устак уларга давлат бюджетимиздан маблағ ҳам бердилар. Яхшими?

Минг турли қийинчиликлардан сўнг, мени ҳам Маданияит Вазирлигига мута- хассис сифатида қабул қилдилар. биринчи даражали маош олардим. Бешинча дара-жага туширдилар.Эътироз билдирдим. Бир интибоқ хатоси уч кунда, уч ҳафтада тузатилмайдими? Бир кун, уч кун, беш кун,боринг, ана, билолмаётгн бўлсангиз бир ҳафта, икки ҳафта, уч ҳафта, тўрт ҳафта бу янглишнинг тузатилиши учун кифоя қилмайдими? Менга нақ олти ойдан кейин жавоб бердилар. “Ҳа, бир янглишлик бўлган. Интибоқингиз учинчи даража қилиб тўғриланди”. Олти ой биринчи даража ўрнига бешинчи даражадан маош олгандим.Такрор эътироз билдирдим. Йўқ, дедим . Яна бир янглишлик бор, менинг интибоқим биринчи даражанинг биринчи поғона-сида бўлиши керак. Интибоқим тўғри қилиб белгиланиши учун , ҳарбий идори одамлари, бир олти ой яна ишладилар.Балки яширинча Конституцион Маҳкама-мизга мурожаат қилдилар (!). Балки АҚШнинг олий мутахассисларига ва ё АҚШ мажлислари билан узун, чарчатувчи, пўртанали тўплантилар қилишгандир (!) “Тағин ажабо, бир учинчи жаҳон уруши бошланиб кетса-я” деган андиша билан бутун буюк давлатларнингдавлат ва ҳукумат бошлиқлари билан бир орага келиб гаплашдилар-микин(1). Ниҳоят, яъни олти ойдан кейин интибоқимни янгидан биринчи даражага кўтардилар. “Бўлсин-е!” дерсиз.Мен ҳам шундай дедим, олдин бола-чақамнинг ризқидан қийиб менга олти ой бешинчи даражадан, сўнгра олти ой учинчи даражадан маош ўтадилар. Даъво очсам, орадаги фарқни мутлақо, аммо мутлақо тўлата олардим. даъво очишга юзим чидамади.Фарқни давлатимизга бағишладим. Ам мо 12 сентябр зарбасидан сўнгра иш бошига келган Маданият Вазириларидан ҳеч бири менга соҳиб чиқмади, чиқолмади. Мени юксалтган жумлалар билан одатда қўлимни боғлаб бўш хоналарга ўтиртирдилар. Нечун? Туркия ташқарисидаги турклар билан алоқага киришганим ва қўлингиздаги бу “Туркистон, Туркистон” номли китобни ёзганим учун. Мен ҳам чантамни (сумкамни) қўлга олиб шаҳар-шаҳар айландим. Мингларча кишини шоҳидликка кўрсатиб ёзардим. Борганим ҳар шаҳарда, чиққаним ҳар бир минбарда маҳзун чегараларимизнинг ташқарисида қолган миллатдошларимиздан баҳс этдим. Яъни кўрганларимни, ҳиссиётларимни баён этдим. Миллатни севмак, авлод-аждодларим бир бўлган қондошларимга қилинган катта зулмларни бартараф қилишни истамоқ ирқчилик ва Турончилик бўлса, мен ҳам кўксимни кера-кера Ирқчилик ва Турончилик қилдим. МИТнинг рапорти мени ҳушёр торттирди, тетиклаштирди. Уларга “Ирқчилик-Турончили к ундай бўлмайди, бундай бўлади!” дея олиш учун шунчаки конферанслар бериш билан кифояланмадим. Турк дунёси борасида нақ юз бир дастур тайёрлаб эфирга тақдим этдим. ТРТ экранларига ҳам “ Онатўли- эски турк бошкентлари”ни ҳамда “Оврупода турк излари” дастурларини элтиб бердим. Ҳар дастурда миллатимнинг буюклигидан, асллигидан, маданий сифатларидан баҳс этдим. Яъни бир тақим хом каллаларга назарида Ирқчилик ва Турончилик қилдим. Бу дастурлар миллионлар-нинг кўнглини қозонди.

Сўнгра ўтириб “Турон шеърлари” ёздим. У шеърларни қатнашганим бир тўплантида овозимнинг энг юксак оҳангларида жаранглатиб ўқидим. Ўқидим. Яъни баъзи қолоқ мияларнинг идрокича, Ирқчилик-Турончилик қилдим.Уларни минг турли бўлар-бўлмас маъноларга йўйганлар кўп бўлди. Менинг билакларимда яна куч ортгандай бўлди. Ўтириб “Ускупдан Косо-вага” ила “Туркистон, Туркистон”исмли китобларимни ёздим.

Дунёда ҳеч бир давлат ўз миллатига, ўз тарихига муҳаббат билан ёндошган ёзувчиларини биздаги каби айбламайди. Мен у айбловларга ҳам қатъиян бош эгмадим. Биз янглиш, жуда ҳам янглиш занлар (гумонлар) қуршовидамиз Аммо бу хасталикдан ҳам мутлақо қутулажакмиз.

Ташқи турклар билан алоқага киришганим учун, мени мусташор ёрдамчилиги-дан, Вазирликда оддий ходимликка туширдилар. Мени, сал олдинроқ, бошида бўлишим мажбурий бўлган биринин амрига топшириб эзмоқчи бўлдилар. Бир йил давомида маошимдан катта қис мини кесдилар, аммо ишларимга қулоқ солувчилар ҳам, мени қўллаганлар ҳам бўлди. Озарбайжон давлатидан менга “Дунё турклигига Хизмат Мукофоти” берилди. Икки Озарбайжон университети мени “Фахрий Адабиёт доктори” унвони билан тақдирлади. Сўнгра Туркияда бошқа расмий давлат ташкилоти бўлган ТИКА (Туркия Халқаро Ҳамкорлик ва Тараққиёт Идораси) мени “Дунё Туркчи лигига Хизмат Мукофоти” билан бағрига олди. Сўнгра турли универ-ситетларимиздан ва ташкилотларимиздан йигирма саккиз мукофот олдим.Дарвоқеъ бизнинг бир мақолимиз бор. Биз “Ёмон қўшни инсонни ҳожатбарор қилади”. Музейбоп у ҳазин рапорт эса менинг силкиниб ростланиб олишимга сабабчи бўлди. Шу муносабат билан у шўрлик рапортни тайёрлаган кишига ҳам “Эй воллоҳ!” дейман.

Бир вазиримиз

Давлат ҳаётимизнинг ҳар поғонасида, ташқи турклар мавзуида, ё жуда

билимсиз одамларимиз ва ё жуда хасимона туйғулар юки остида қолган

арбобларимиз бўлди.Қайси биридан гап очай бу ерда!

Масалан Фикри Дурмуш Соғлар,Маданият Вазири бўлишининг биринчи ҳафтасида мени Батманга суриб юборишни истади. Сўнгра бир изоҳ берди: “Оврупо ўлкаларига жўнатган ишчиларимиздан ташқари, миллий чегараларимиз хорижи-даги туркларни турклар деб қабул қилмаймиз!”

Гўё дунёда яшаётган деярли 150 миллион атрофидаги туркнинг турклиги, у Фикри Дурмуш исмли одамнинг қабул қилиш-қилмаслигига боғлиқдай, давлати-мизга қатъиян ёқмайдиган катта айб қилгандай қўрингандик.

Кейин, биласизми, нима бўлди? Фикри Дурмуш у изоҳидан ойларча кейин, янги қурилган Турк Жумҳуриятларига кетди. Ўзи билан бирга Азиз Несинни ҳам ола кетди. Туркманистонда Фикри Дурмушга туркман қалпоғини кийдирдилар ва ўша ерда дедиларки: “Туркия билан биз бир миллатмиз, аммо икки айри давлатмиз! ”

Фикри Дурмуш, туркман давлат одамларининг бу изоҳламасига у ерда ҳам эътироз эттими? “Йўқ, мен сизни турк деб қабул қилолмайман!”дедими, билмайман. Аммо Фикри Дурмуш Соғларнинг Маданият Вазири сифатида қилган катта хатоларни фақат уялиб хот ирлайман.

Жумҳурбошқонимиз (Президнтимиз)

Жумҳурбошқонимиз Аҳмет Наждат Сезарнинг 7 йил президентлик даврида ташқи турклар билан алоқага кириш эшиги берк эди.

Сезер ўз сиёсий тушунчалари туфайли, Туркия ташқарисидаги туркларни одатан йўқ деб биларди. Сезер Туркиянинг ва турк дунёсининг кўнглини олиш жиҳатидан ва Туркиянинг буюк манфаатларини биринчи планда тутиш жиҳатидан, давримиз-нинг юз йил орқада қолган ва айни чоғда чўктирган бир системаниннг 50-60 карра ошиғи эди, шундай майдонда туришни тараққиёт омоли деб ҳисоблади. Унинг мияси қандай ишлашини сизга икки гувоҳ билан кўрсатишни истайман.

Инқилобчи Ишчи Синдикатлари Конфедерацияси Бошқони Сулаймон Чалабий дейдики: “Муҳтарам Сезардан қачон учрашув талаб қилсак қабул кўрдик.7 йиллик Жумҳурбошқонлиги даврида 15 марта учрашувларимиз бўлди. Хасталик даврида мени теллефон орқали суриштирди!”

Энди эҳтимолки, “Омон, на қадар гўзал!” дегувчилар бўлади.

Бир хулосага келишдан олдин яна Ҳақ-Иш Генел Бошқони (бош раҳбари) Салим Услуга қулоқ беришимиз керак.

“Жумҳуриятимизнинг 80 йиллиги муносабати билан йўқсуллик билан кураш мавзусида “Турк-Иш”билан Туркия Ороллар Тўловлар Бирлиги билан бирга симпозиум ўтказдик Муҳтарам Жумҳурбошқонимизни ҳам даъват қилдик Бизнинг даъватимизга жавоб ҳам қайтармади. Кўп, аммо жуда кўп хафа бўлдик!”

Ҳақ-Иш, Турк-Иш ва ТОВВ вакиллари Сезарнинг фикрий табиатини билмаган-лари учун жуда ич-ичдан хафа бўлгандилар. Агар билганларида олдин бундай бир даъват-таклиф юбормаган бўлардилар; шу туфайли кўп узилмасдилар ҳам.

Аҳмет Наждат Сезар, Жумҳурбошқони бўлганидан кейцин Чанқоя Кўшкининг ташқи туркларбилан алоқа маслаҳатчиларини дарҳол бўшатди.

Қозоғистоннинг Туркистон шаҳрида давлатимизнинг Қозоқ Президенти билан бирга қургани муҳташам Аҳмад Яссавий Университетининг муваффақиятли етакчи-лари , Номиқ Камол Зайбек, Файзуллоҳ Будоқ ва уларнинг дўстларини дарҳол ишдан четлаштирди ва у ерга ўзи каби ўйлайдиган, ҳатто, ташқи турклар билан яхши алоқа-га киришганларни айбловчи кимсаларни тайинлади. Улардан бири университет кадросида бўлган 47кишидан олдин 36 гуруҳини ишларидан узоқлаштирди сўнгра қолган 11 кишини ҳам Туркияга йўллади , шу тариқа зиммасига юкланган вазифани поёнига етказди. Қозоғистондаги Аҳмад Яссавий турбасини тамалдан қуббасигача қўлдан ўтказиши, бу иш амалга оширилиши учун азиз давлатимиз юз эллик милли-онлик бир маблағни назарда тутган эди. Таъминот битганда, турба 2001 йилда катта маросим билан очилди. У маросимга бутун Турк Жумҳуриятларининг президент-лари даъват қилинганди.

ТуркияданПрезидентимиздпан ташқари, ноибларимиздан, университет ўргатим аъзоларимиздан, матбуот органларидавн бир группа ҳам Туркистонга келишганди. У кун у ерда мен ҳам бор эдим. Маросимдан олдин, ҳар жумҳуриятнинг президенти Хўжа Аҳмад Яссавийнинг турк дунёсига таъсирларини очиб берувчи маърузалар тингланди. Хитобаларни диққат билан тингладим. Булант Аринч ҳам ёнимдайди. Онт ичиб айтаманки, ўз навбати билан, энг оддий, энг қуруқ, энг руҳсиз… нутқ афсуски Аҳмет Наждат Сезарники бўлди. Ҳаммамиз теран бир хаёл синиқлигига тушгандик. Турли университетларимиздан чақирилган ўргатим аъзолари “Кошки келмасайди!” дедилар. Ўзимни тутолмадим: “Зотан ҳеч нима айтмади-ку!”-дедим.

Қозоғистонда Туркия-Қозоғистон ишбирлиги (ҳамкорлиги) ила қурганимиз мукаммал бир университетимиз бор. Сулаймон Демирэл Университети. Энди у ерда, бутун турк дцунёсидан келган 30.000 талаба ўқийди. Катта бир роҳат билан кездим,кўрдим, тадқиқ қилдим.

Университет олимлари , ҳуратли Президентнинг ва Туркиядан даъват этилган илм, фикр, санъат ва сиёсат одамлари шарафларига мукаммад бир кеча уюштириш-ган эди. Дастур соат 21.00 да бошланиши керак эди. Катта Мажлислар Залида ҳар ким ўз жойини эгаллаб кимнидир кутарди.Кимни кутаётганди? Туркия Президен-тини! Соат 21-30 бўлса ҳам келувчи йўқ эди. Аҳмет Наждат Сезар Аҳмад Яссавий Университети тайёрлаган кечада иштирок этишни, ғолибо, лойиқликка қарши деб билгани ёки “Ирқчи-Турончи-мияни текширувчи- можарочи” каби сифатлардан бири билан тамғаланиб қолишдан қўрққани учун, тўплантига қатнашмади. Келсайди, шаъхсан менинг кўзёшларим билан таъқиб этардим, севинчлдан ер-кўкка сиғмага-ним Аҳмад Яссавий Университетининг у мукаммал кечасидан эҳтимолки жуда каттабир ҳузурсизлик ҳис қилар, юзи янада осилиб, қошлари янада баттар чимирилиб кетарди. Келмади. Ўз-ўзимга дедимки: “Яхшиям келмади!”

Энди лутфан менга бир нарса дейсизми? Бундай каллалар билан, бундай қўлидан бир ишкелиши мумкин бўлган, аммо туркнинг руҳ дунёсидан маҳрум кимсалар билан Туркия ва турк дунёсига қандай ҳам хизмат қиларди?

Мақоламнинг бошига қайтаман: Мен Турк Жумҳкҳуриятларига ўн марта бориб келдим. Ота юртимизни ва қондош-жондошларимизни тавсифлайдиган юз битта ТВ дастурини тайёрладим ва эфирга ҳавола этдим. Туркиянинг 70 вилоятида минбарга чиқдим. Кўрганларимни, билганларимни биқмасдан-зерикмасдан баён этдим. Кўр-димки, менинг кўрган ерларимни , мендан ҳам яхшироқ билган идеалист инсонла- римиз, ёшларимиз бор. Фақат ҳеч бир нарсадан хабарсиз , ҳатто баёнларимни ҳам қабул қилолмайдиган, уйқули кўзлар билан юзимга боқиб турган инсонларимиз ҳам мавжуд.

Туркия комил, буюклашган бир ўлка бўлиши билан бирга турли сиқинтилар ичи-да қолган бир ўлка. Давлатимизнинг яна кучли бўлиши миллатимизнинг янада фаровон яшаши учун Ғарб дунёсидан узилмаслик шарти билан, янги қурилган Турк Жумҳуриятлари билан сиёсий, иқтисодий ва маданий муносабатларни ривожланти-ришимиз, шартларнинг шарти бўлиб қаршимизга чиқмоқда.

Туркия бу бурч ботқоғидан, бу ҳаёт қийинчилигидан, бу ишсиз оломонимиздан қутула олиши ва инсонимизнинг янада роҳат-фароғатда , янада маъмур яшай олиши учун экономика ва сиёсат одамларимизнинг илгари сураётган шартларини биласиз:

1.Туркияда янги иш жойлари очувчи ишлабчиқаришни юксалтиришимиз керак.

2.Юртимиз то юзага чиққунча халқимиз белбоғини маҳкам боғлаши, эҳтиёжлари мавзусида эгалик қилишни билиши керак.

3.Эксфортни орттириши керак.

4.Юртга четдан маблағ келтирилиши керак.

Энди шу тўрт йўриқ асосида, шахсан ўзим гувоҳ бўлганим, жуда муҳим воқеани диққатингизга ҳавола қилгим келади.

Бир Озарбайжон саёҳатимда, иттифоқо, 2000 йил бошларида Бокуда бизнинг тадбиркорларимиз бир кўргазма очиб савдо ташкил қилгандилар. Мен кўргазмани бориб кўргим келди. Катта темир дарвоза очилганда, кўзимга ташланган илк лавҳа устида катта ҳарфлар билан ёзилган икки калима лиққатимни тортли: “Чўрум тухум-лари”. Уялиб кетдим.башарамга қирқ тухум отилгандай бўлди. Шу пайт орқадошим Метин Камол, Бокуда тижорат атташемиз эди. Тўғри унинг ёнига бордим:

–Метин,– дедим,– жуда уялиб кетдим. Бу қанақа иш бўлди? Азамат Туркия Жумҳурияти бу ерда бир кўргазма очса-ю, сеи бу кўргазманинг бир бурчагини Чўрум тухумларига ажратиб олсанг! Бу ер бир қасаба бозори эмас-ку! Озарбайжон-да Чўрум тухумларини кўз-кўз қилиш, ҳам Туркия учун бир айбдир, ҳамда бу ердаги қардошларимизга ҳақоратдир. Қандай қилиб сен бундай ишга қўл урдинг, Метин?! Куракда турадиган ишми шу?

Метин бир дам юзимга қараб турди.

–Бу тухум масаласи жонингизга ортиқча сиқинти берибди, оға. Келинг бу борада атрофлича гаплашайлик сиз билан.

–Бўпти, гаплашамиз.

–Озарбайжон аҳолиси қанчалигини биласизми, оға?

–Биламан, албатта. Саккиз миллион.

–Тўғри! Жуда яхши. Ҳеч ўйлаб кўрдингизми, таҳлил қилдингизми,бу саккиз миллион Озарбайжон турки бир йилда қанча тухум ейиши керак?

–Тадқиқ қилмадим. Бунда нима маъно бор?

–Зотан мен бу мавзуда бир тадқиқ қилмаганингизни саволингиздан англадим. Аммо бизнинг вазифамиз тадқиқ қилишдир. Биз ўтказган тадқиқотларга кўра, бу 8 миллион туркнинг 8 йиллик тухум эҳтиёжи бир ярим миллиард атрофида. Аммо Озарбайжонда товуқлар бир йилда 400 миддиондан 425 миллионгача тухумлайди. Яъни 1 миллиард 75 миллион тухум харидоримиз бор. Режим, энди олдинги коммунист режим эмас.Эскитдан Москва Боку ҳақда шундай деб ёзаркан: “Бу йил Озарбайжон товуқлари 1,5 миллиард тухум бериши керак”. Боку шундай жавоб қайтараркан: “Кўрсатмангизга биноан бу йил товуқларимиздан 1,5 миллиард тухум олинажакдир”. Буйруқ ҳам, жавоб ҳам фақат қоғозда.

Эндиликда ҳар нарса очиқ гаплашилади.

Озарбайжоннинг бир миллиард тухумга эҳтиёжи бор. Қарадингизми, ташқари-да тухумнинг баҳоси қанчалигига? Бир тухум неча лира ажабо?

–Ҳа, кўрлим. Бир тухум 200.000 лира.

Метиннинг сўзи қандай тугашини англадим, аммо ортиқ унинг овозини ўчи-ролмадим. Бу мавзуда икки жиҳатдан билимсизлигим очиқ юзага чиқиб қолган эди.

–Тўғри.Энди сиз бир тухумни юз минг деб фараз қилинг. Бир миллиард тухум юз минг лирадан қанча чиқади, оға?

–Бир миллиард лира.

–Жуда яхши. Модомики сиз Озарбайжонга Туркиянингтухум сотишини давла-тимизнинг эътиборига қаратишингиз керак, шу пайт Озарбайжон ҳам бу тухумларни Эрондан олсин. Шу тариқа давлатимизнинг ҳам шарафига доғ тушмайдими? Нима дедингиз?

–Метин, қардошим, жуда янглиш хаёлга борганлигимни энди англадим.

Сен ҳақли экансан! Сени минг бора табриклайман. Газеталарда ўқигандим.

Сўнгги маъмур ўринбосари туфайли бюджетдан ажратилган маблағ юз миллиард эмиш. Демак, бу маблағни, биз шунчаки тухум экспорти билан ҳам шартлашиб олишимиз мумкин. Энди шундай хаёлга бораман: Туркияда 15-20 минг Зироат факултетини битирганлар ишсиз юришипти. Озарбайжонга бир йилда, бир миллиард тухум сотиш дегани Туркияда янги иш жойлари очиш, ишлабчиқаришни кўпайти-риш, ишсиз ёшларга нон эшикларини ахтариб топиш ва Туркияга четэлдан пул ту-шириш деганидир.

Мен билимсизлигимнинг қурбони бўлдим. Бу катта хизматингни ҳар ерда эълон қиламан. Соғ бўл! Бор бўл!Умрингузун бўлсин, қардошим!

Англатмоқчи бўлганим иккинчи воқеа бундай:

1995 йилда Туркманистонга боргандим. Бир оқшом емаги учун, у ерда яшаётган тижоратчилардан бирининг уйига чақирилгандим. Ичимдаги бир қизиқишимни ўртага тўкиб солдим:

–Истанбулда дўкон очганингизни айтдингиз. Нима учун у ерлардан узилиб Туркманистонга келдингиз? Қўлингизга тушаётган фойдалар етарли эмасмиди ёки бошқа сабаблар бормиди?

– Фойдаларим жойида эди. Янда кўпроқ топишга ружу қўймагандим Мени бу ерларга йўллаган Фатҳуллоҳхўжа Афандининг тавсиялари бўлди. Бир оқшом у мени камида 40-50 тижоратчи дўстларим йиғилган бир ерга таклиф қилди. У ерда бизга дедики: “Туркиянинг янги ташкил этилган Турк Жумҳуриятлари ила тижорий алоқалари ичида бўлишингизнинг беҳисоб фойдалари бор. Бизнинг аждодимиз 1071 йилги Малазгирт Зафаридан сўнг, у тупроқлардан Онатўлига келди. У ерлар бизнинг Ота юртимиздир. Ва энди биз ота юртимизга кетмоқ мажбуриятидамиз. Бу бир мадд-и жазир ҳодисасидир. Яъни денгиз сувларининг тошиши ва такрор ортга чекилиши каби. Қисқа вақт ичида Туркиядаги иш ерларингизни ўғил –қизингизга –ака-укаларингизга қолдириб,Туркистонга кетишингиз керак У ерларда янги иш ерлари очишингиз керак. Бу ердан у ерга катта юк машиналари,байналмилал йўлларни тўлатиб мол элтишингиз керак. Ҳам молнинг энг яхшисини сотишингиз керак, ҳамда ўрнак кишилар бўлиб Туркияга симпатия қозонтиришингиз керак. Фақат асло шалпайиб ортда қола кўрманг. У ерлар пок майдонлардир. Кеч қолдингизми, бозорни бошқа ўлкалардан келган кишилар тўлдиради, сизнинг ишларингиз анча оғирлашади. Шу жиҳатдан бир он бўлса-да олдинроқ кетмалидир, у ерларда бир он олдин дўкон-магазинлар очишингиз лозим!”

Мен Истанбулдаги магазинимни ўғлимга қолдирдим. Чиқиб Туркманистонга келдим. Биздан кейин бу ерга Эрондан ҳам тужжорлар келишди. Ҳақиқатан улардан олдин келишнинг фойдаларини кўрдик.

–Нима билан тижорат қиласиз? Ҳаётингиздан мамнунмисиз?

– Кўп мамнунман. Ҳеч бир шикоятим йўқ. Мен гилам билан иш юрита-ман. Масалан, ўтган ойда нақ икки минг гилам сотдим. Бу-даҳшатли рақам. Яъни мен Туркияда ҳар кун бир-иккита сотсам, икки минг гиламни уч йилда ҳам тугатолмасдим. Бир ойда, ови мўл бўлган балиқчидай, юзларча гиламлар сотилди.

–Мен ҳам ҳайрон қоляпман. Қанақа гиламлар булар?

–Машина гиламлари.

– Баттар ҳайрон қолдиряпсан. Чунки Туркманистон қўл гиламлари билан машҳур бир ўлка. Мен ўзим ҳам туркман гиламларини кўпроқ ёқтираман. Машина гилами қўл гиламлари олдида ҳеч нима эмас-ку!

–Тўғри. Дунёда байроғига гилам ишлаган ягона давлат Туркманистон. Аммо сиз билмайдиган бир хусус бор. Туркманистон 70 йил коммунистик тизим билан идора қилинган ўлка. Бу ерда Москва ё коммунист идорачилар икки катта хатога йўл қўйганлар. Биринчиси: гиламчи хотин-қиз ларга бор-йўғи беш-олти хил гилам турини тўқитганлар.””Шу рангларда ва ва шу шаклларда гилам тшўқийсизлар, Бошқа бир гилам гули ва ранги йўқ!”-

деганлар. Иккинчиси: т ўқилганбу туркман гиламларининг юрт ташқарисига сотилишига имкон бермаганлар. Минг бир турли қийинчилик чиқарганлар.

–Нима учун?

-Тарихий қиймати бўлган гиламларимиз юрт ташқарисига тарқалиб кетади деб қўрққанлар. Шу тариқа туркман гиламчилиги камол тополмаган. Бу жиҳатдан, ўғил туққанида отасининг уйидаги гиламлар устида эмаклаган. Улғайган, амакисининг, бувасининг уйига кетган. У ерда ҳам айни гиламларни кўрган. Ранг бир хил, нақшлар бир хил. Сўнгра қаерга кетган бўлса, фақат ўша беш-олти рангли гилам нақшларини кўрган. Яъни одам бу бир хилликдан биққан, зериккан ўз гиламларидан.

Мен бу ерга анвойи турли рангли машина гиламларини келтирганимда, одамларнинг оғизлари очилиб қолди. Англаяпсизми, одам умрида

мовий заминли, сариқ заминли, ҳайвон рвҳсмли ёки оқ аралаш қиўил нақшлигиламни кўрмаганлар Ўз гиламларидаги нақлар сал-пал фарқли бўлса-да, асосан айнан ўшанинг ўзи. Аммо бизнинг машина гиламларимиз минг бир турли ва рангли.Мана шу фарқлил, менга бир ойда икки минг гилам соттирди. Оллоҳ минг баракот берсин. Туркиядаги гилам дастгоҳлари, бизга гилам етириб беролмаётир.Фабрикалар икки сменада ишлаётирлар.

Уй соҳиби бу маълумотларни бераркан, мен ҳам Туркманистоннинг бошқа шаҳарлари ҳамда Туркистоннинг катта бозорини ўйлардим.

Янги Турк Жумҳуриятлари биз учун мукаммал бир бозор. Туркияда янги иш жойлари яратишимиз, ишлабчиқаришни оттиришимиз, ишсизлар

оммасини озайтиришимизни ва юртга четзл валютаси киритишимизни йўлга қўяди.Ҳам бизга, ҳамда ота юртимизга баракат киритади.

Кўпдан кўп ўрнаклардан учинчисини Қозоғистондан танлайман.

Айнан шу йил Туркманистондан Қозоғистонга ўтдим. У ерда Қозоғис-тонга оид далилларга таяниб бир ТВдастури учун суратга олиш ишларини бошладим. Бошкент Алматида “Замон” газетасининг бир шуъбаси (“Замон-Қозоғистон”) биз кўрган-билган ерларда эди. Меҳмонлар ва восита таъми-нида бизга ёрдам берар эди. Муҳарририятга бориб-келиб юрарканман, бир нарса диққатимни тортди: Биз танишаётган жамоадан икки киши орқада келарди. Улар цйўлнинг узоқ бир нуқтасидан кела бошлар, келаркан беш қаватлик бир бинонинг ичига тиқиларди. Бир куни қизиқдим: “Ажабо, бу кишилар нега бундай орқадан келиб тиқилишади?”– дея у бинонинг бешин-чи қаватигача чиқдим. Кўрдимки, орқадан келувчи бу кишилар “Гилам”

деган бир магазиннингхаридоридирлар. “Гилам” магазинига кирдим ва эгасидан сўрадим:

–Анов икки киши қанча кундан бери диққатимни тортади. Бу инсонлар

магазинингиздан нима олиш учун нега орқадан келишади?

–Булар бисквит олиш учун ўралашиб юришади.

–Қанақа бисквит?

–“Улкер” бисквити.

–Ё Оллоҳ, -ҳайрон бўлдим,– шу қадар муҳимми “Улкер”бисквити?

–Сиз ҳеч рус бисквити едингизми?

–Йўқ, емадим.

–Тадқиқ учун бир еб кўринг, кейин лутфан пастга тушинг. Бизга кира- Мен сизга бу ернинг пулидан ҳам берайверишда бир газета сотувчи бор. Ўша ерда рус бисквити ҳам сотилади. Пастга ининг-да, рус бисквитидан олиб енг. Кейин яна гаплашамиз.

Буфетдан бир рус бисквити олиб едим. Шундай бемаза, тузсиз, барбод бир нарса.

Қайтиб гилам магазини соҳиби олдига чиқдим.

–Орадаги мудҳиш фарқни англадим,-дея жилмайдим.

–Қозоғистонда қирқта миллат одами бор. Уларнинг ҳаммаси бизнинг бисквит-ларнингмукаммал мазасини тотиб кўргач, ҳар кун мана шундай энг камида юз метр узунлигида навбатга туриб бизникини оладиган бўлишди.

–Хўп, шундай қилиб, ҳафтада ё бир ойда қанча бисквит сотасизлар?

–Туркиядан чиққан катта машина карвонларимиз бу ерга ўз вақтида етиб келса, мен Қозоғистонда ҳафтада бир неча машина бисквит сотаман.

–Нима деяпсиз? Бўлмаган гап!

–Нимадеганимни билиб гапиряпман. Бу ерга келган машиналарда10 тоннага яқин бисквит бўлади. Аммо машиналар вақтида келмайди.

–Қанча вақда келади. Истанбулдан йўлга чиққан байналмилал карвон ўйнаб-

ўйнаб бу ерга тўққиз кунда кела олади. Аммо авваллари бизнинг машиналар нақ тўққиз ой йўлларда паришон бўларди.

–Нега? Нима учун? Қанақасига?

–Истанбулдан йўлга чиққан карвонларимимз Изгирдан чиқиш қилар, Нахичеван ерларига келардилар. Нахичеван, биласизки, Озарбайжонга тегишли. Аммо Нахичевандан кейин Арманистон тупроғи бошланади. Ўз вақтида Озарбайжон билан Туркия орасига Арманистонни бир ханжар каби суқиб қўйганлар. Бизникилар ғафлатда қолганлар. Дунёнинг қаерида бир ўлканинг тупроқларини бошқа бир ўлканинг тупроқлари иккига бўла-ди? Арманистон бизнингбайналмилал карвонларимизнинг шофёрларига дейдики: “Ўтказмайман, сени, ўртоқ. Бу тупроқлар менинг тупроқларимдир. Сенга бу ердан ўтиш ҳаққи йўқ!” Бизнинг интернационал карвонимиз бундай жавоб олганда, Арманистоннинг шимолига чиқади. Аммо у ерда Гуржистон бор. Гуржистон ҳам карвонимизга Озарбайжонга ўтиш изнини бермайди. Бу гал карвонимиз жанубга тушадилар. У ердаЭрон бор.

Бутун бу Турк Жумҳуриятлари Эрондан келган тужжорлар билан тўла. Бизнингбайналмилал карвонларимизнингбу ерларга келиши уларга ёқмайди. Чунки харидорларининг бир қисми бизга ҳам қайишади. Шу жиҳатдан Эрон тужжорлари давлат одамларига дерларки: “Омон, турк карвонларига ўтиш изни бермангларки, бизнинг қозончимизнибўлишиб олишмасин!” Шу тариқа бизнингмашиналаримизАрманистон-Гуржистон-Эрон чегараларида ойларча овора бўлмоқдалар. Пора бериш, ёлвориш, ялиниш нақ 9 ой га чўлзилаётир. Эндиликда у 9 ойлик туриб қолишлар 3 ойга тушди.Бу ҳам бизга ўтказилаётган зулмдир.Ағвол рисоладагидай бўлса карвонларимиз бу ерга 9 кунда кела оладилар.Давлатимиз биз билан ҳеч алоқага киришмаётгани учун аҳвол шундай! Давлат, истаса, Эрон чегарасинибир кунда очиши мумкин. Аммо давлатимизнинг на янги Турк Жумҳуриятлари билан алоқаси бор, на-да бу ердаги бизнинг эҳтиёжимизни ўйлайди. Кўиниб туриблики, ўзи ўтирган бутоқни кесаётир.

–Давлатимиз Эрон чегарасини қандай қилиб бир кунда очтира олади?

–Бу жуда-жуда осон. Чунки ҳар кун камида 100 Эрон карвони бизнинг тупроқларимиздан ўтиб, Овпрупогакетади. Ҳар кун камида юзтача карвон Овруподан келиб Эронга боғланади.Энди, азизим, ҳар ўлка ўз тупроқла-ридан ўтиш ҳақига қандай эгалик қилаётган бўлса, Туркия ҳам айнан ўшандоқ эгалик қилиши мумкин.Туркия дарҳол Шарқ ва Ғарб чегаралари-мизни Эрон карвонларига ёпади. Эрон муллалари шу ондаёқ оёққа туради.

“Омон,оғалар, чегара эшикларинигизни очинг!”-дейдилар. Бизникилар ҳам Эрон муллаларига дерларки: “Сиз ҳам бизнинг карвонларимизга чегараларингизни очинг. Йўқса, Оллоҳ гувоҳлигида биз ҳам чегараларимизни сизга қатъиян очмаяжакмиз!”

Эроннинг ақли бор, фаросати бор! Дарҳол эшикларни очиш ишини чиройли йўлга қўяди. Биз ҳам бу ерларда чуқур нафас оламиз! Бундан Туркия ҳам катта фойда қозонади.

Ва бугунги жумҳурбошқонимиз

Ўн биринчи Президентимиз Абдуллоҳ Гул 57-нчи Жумҳурият Ҳукуматида Бошбоқон (бошвазир) ёрдамчиси ва Ташқи Ишлар Вазири эди.

Турк Жумҳуриятлари билан алоқалар масаласи унга боғлиқ эди.У вазир-лик пайтида ўз вазифалари ҳақида изоҳ бериб шундай деган эди:

-Биз Турк Жумҳуриятлари билан бир олтин олди-бердиларини йўлга қўя олсак, бундан йиллик қозончимиз 25 миллиард доллар бўлади. Айни шаклда Турк жумҳуриятлари билан бир пахта олди-бердиларини йўлга қўя олсак, бир йилда 27 миллиард доллар маблағни қўлга киритамиз.

Муҳтарам Абдуллоҳ Гулнинг бу изоҳи мени қаттиқ ҳаяжонлантирди. Бу масала ҳақида янада кенгроқ маълумот олиш учун унинг уйига телефон қилдим. Хотини, муҳтарам Гуй эмаслигин айтди. Унга бир қайд қолдир-дим. Муҳтпрпм Гул, у кун-ларда Истанбулга келганди, мени телефон орқали қидирди. Ўзимни қизиқтирган гапни айтдим. Ундан тўла-тўкис билги сўрадим. Телефондаатрофлича суҳбатлаш-дик. Расмий равишда менга:

–Бошбоқонлигимда (Бош вазирлигимда) бу мавзуни ишнинг мутахассисларига тадқиқот қилдирдим. Жуда жиддий ўрганишлардан кейин, менга ўша айтилган рақамларни келтирдилар. Менинг изоҳим қатъиян хаёлга, гумонга асосланмаган. Рақамлар тўғридир.

Абдуллоҳ Гул бугун Жумҳурбошқонимиздир. Бу олтин ва пахта олди-берди масаласини яна катта бир титизлик билан ўрганиши керак.. Чунки Туркиямиз бугун 407миллиард долларлик қарз остида эзилиб ётипти. Бу қийинчиликларни аритишнинг йўлларидан бири эса Турк Жумҳуриятлари ила суръат-ла иқтисодий ҳамкорлик доирасига киришимиздир. Шундай йўлга кирганимиз тақдирда, Туркия 10 йил каби қисқа муддат ичида ташқи ва ички қазлари бўлмаган бир давлат ҳолига юксалажакдир.

Нега буларнинг барчасини ёзаётирман? Ғаспирали Исмоил Бей, бутун турк дунёсининг “Тилда бирлик, фикрда бирлик, ишда бирлик” дастурини ўртага қўймаганмиди?

Мен бу ерда тилда бирлик ва фикрда бирлик даъвомизни қўлга ола-ётирман. Маданият масалаларимиз борасидатузуккина ҳажмли бир китоб ёзиш керак. Бизнинг Турк Жумҳуриятларига чиқаражагимиз моллар шунчаки тухумдан иборат эмас. БизОнатўлида минг йиллик давлатмиз. Бизнинг Марказ Банкасида 138 тонна олтинимиз бор. У ёқда Ўзбекистон 2.000 олтин заҳираси устида. Бошқа Турк Жумҳуриятларининг ҳам олтин заҳиралари эътиборгпа олинса, 2.500 тонналик олтин, жавҳпарига эга бўлишимиз аниқ бўлади. Туркия, 2.500 тонналик бир олтин муомаласидан бир йилда 25 миллиард доллар нечун қозонилмасин?

Бизнинг йиллик пахта ишлабчиқаришимиз 900.000 тоннадир.Юрт ташқарисидан қилган импорти билан бу миқдор 1,5 миллион тонна бўлар.

Биз тўқимачилик дастгоҳу ускуналаримиз билан дунёнинг олд қаиорларидамиз. Мен ўз кўзларим билан кўрдим:Оврупонинг турли бошкентларида витриналар бизнинг газмолларимиз, кўйлакларимиз, галстукларимиз билан безанган.Расий қайдларга кўра биз бир йилда тўқимачилик мсаҳсулотларидан ўн миллиард доллар қозоняпмиз.

Бунтандан ташқар яна жомадон тижоратидан юртимсизга кирган маблағ бор. Мутахас исларнинг билдиришича,жомадон тижоратидан қозончимиз ҳам 10 миллиард доллардир.Энди Туркия 1,5 миллион тонна пахтадан ишланган моллардан ва уларнинг экспортидан бир йилда 20 миллиард доллар қозоняпган бўлса, 10 миллион тоннапахта олди-сотди-сидан, нима учун 27 миллиард доллар қозонмасин?

Туркия-Туркистон орасида сиёсий, иқтисодий ва маданий ришталар қурилишига буюк давлатлар қарши чиқадилар. У давлатларнинг Туркияга оид ёзаётган қаламлари ҳам, овозлари ҳам бир хил тароналарни такрорлаб

турипти.

Аммо Туркия, барча қийинчиликларга қарамай, Яҳё Камол ифодаси билан айтганда “маҳзун чегараларимиз ташқарисида қолган” қондошла-римизнинг Жумҳурияит лари билан тилда, фикрда, ишда бирликлар қурмоқ мажбуриятидадир. Бошқа чиқиш йўлимиз йўқ.

Куни кечагача баъзи қаламлар, бундай яқинлашишни можаро сифатида кўриб келди ва шундай кўрсатмоқдалар.

Бугун замонавий ва мураффаҳ (тинч-барқарор) Туркияни кўз қора-

чўғидай сақлай олиш керак. Шундай пайтда Туркистонга орқа ўғирмоқ ғафлатдан бошқа нарса эмас.

Туркия-Туркистон-Озарбайжон орасида сиёсий, иқтисодий ва маданий ришталарни қурмоқни истамаганлар Отатуркнинг ифодаси билан айтганда Ғафлат, Далолат ва ҳатто Хиёнат қучоғида қолганлардир.

Яхши-яхши, Ўзбекистон қалай?

Ҳар медалнинг бошқа томони ҳам бор. Медалнинг бошқа томонида Ўзбекис-тонни кўрамиз.

Туркиянинг турли поғоналарида Туркистон масаласига қарашимиз бундай. Ҳам шунчаки ватандошларимизнинг ҳамда давлатнинг энг юқори поғонасидаги таъсирли ва етук кишиларимизнинг, муҳофаза ташкилотимизнинг ташқи турклар мавзусига муносабатларини қандай бўлса шундай ёздим. Яхши-яхши, Ўзбекистон-чи, Ўзбекистон қандай? Ўзбекистоннинг ҳам биздан фарқли томони йўқ. Айтсам инонмайсиз, аммо ҳақиқат шуки, кечаги Туркистоннинг, кечаги турк ватанининг ўртасида яшаган ўзбеклар, ўзларини турк деб қабул қилмайдилар. “Биз турк эмасмиз, биз ўзбекмиз”, дейдилар. Билмайдиларки, дунёда “ўзбек” деган миллат йўқ. Дунёда “Салжуқли”, “Усмонли” миллати бўлмагани каби, “Ўзбек” миллати ҳам йўқ. Бизда, 1040 йилги Данданакон жангидан кейин Салжуқ ва Туғрул Беклар янги бир давлат барпо қилдилар. Салжуқ Бей ҳам, Туғрул Бей ҳам

Ўғуз сулоласи, Ўғуз насаби, Қани қабиласидан эдилар.Салжуқли давлатини

Турклар қурдилар. Фақат Давлатга Салжуқ исмини бердилар. Шунингдек,

Туғрул Бей ҳам ўзи қурган давлатга Туғрул исмини берди. Биз ҳам уларни “салжуқлилар”, “туғруллилар” дер эдик, “турклар” демасдик.

Ер юзида “усмонли” деган миллат йўқ. Усмон Бей ҳам Ўғузларнинг

Қайи қабиласидан эди. Сўгут минтақасида жойлашган Қайи турклари Усмон Бей раҳбарлигида бир беклик қурдилар. У бекликни олдин Усмонли Беклиги дейилди. Вақти билан давлат бўлди. Катталашди, кенгайди, Императорлик ҳолига келди.

Онатўлида Усмонли Беклиги ёнида бошқа бекликлар ҳам бор эди. 32 беклик. Қизи Бурҳониддик Беклиги, Ашраф Беклиги, Рамазонўғиллари Беклиги,Ғамид Беклиги, Соҳиб Ота Беклиги, Чўпонота Беклиги ва ҳоказо… Барча бу бекликлар катталашмадилар. Майда Бекликлар ҳолида қолдилар. Сўнг Усмонли Беклигига қўшилиб, Усмонли Давлатига айландилар.

Абулғози Баҳодирхон шундай деб ёзади:

“Олтин Ўрда давлатининг бошлиғи ЎЗБЕК (1313-1340 )исмлихони Ўз исмини ўз фуқароларига, ўз халқига берди. Шу тариқа Қипчоқлардан бир турк қабиласи бўлган Олтин Ўрда давлатининг бир қисм халқи “ Ўзбек” деб тилга олина бошлади.”

Ўзбек – Олтин Ўрда (Олтин Ўрду) давлатининг хонларидан бири, хонлиги 27-28 йил давом этди (1313-1340). Аммо айнан бизнинг Салжуқли

Беклиги ваУсмонли Беклиги ҳам фуқароларига ўз исмларини бердилар.

Мен Ўзбекистонга бир неча марта бориб келдим. ТВларимизда Ўзбе- кистон тўғрисида ўн марта далилларга тўла дастурлар тайёрладим ватомошабинларга тақдим этдим. Ўзбекистонда кўрдимки, сўқмоқлардаги халқ, қавм, қабила сифатида турк эканликларини билади. Масалан Ўзбекистонга илк боришимда 1980 йилда, бир оқшомусти, сўқмоқдатортишганимиз ва сартарош эканлигини суриштириб билганимиз бир катта ёшли ўзбек, Али Юрукка ва менгаайнан сўзма-сўз шундай деди:

“Сизларни кўриш, мен учун жаннатга киргандай бир нарса. Ҳозир мамнунлигимни сўз билан тушунтиролмайман. Чунки биз ҳам туркмсиз. Бу ерларда бир-биримиздан узоқ қолдик. Оллоҳга шукурки,ўлишдан бурун Туркиядан келган икки турк қардошимни кўрдим.”

Тошкентда, сурат олиш учбир эски мадрасага кирганимизда кўрдикки у мадрасақизларнинг ўқув юртига айлантирилган. Шу боисдан ичкари кириб сурат олиш таъқиқ остида.

Бизнинг Турк эканлигимизни ва Туркиядан келганимизни эшитган ўқув юртининг қоровули, бир ёши катта олам дедики:

–Турк туркка ҳеч нарсани таъқиқламайди. Биз ҳам туркмиз, сиз ҳам

турк экансиз. Мадрасада истаганча сурат олаверинг,– деди.

Эшитганим бошқа кишилардан янги намуналар келтирмоқчиман. Қаноатимни шундай изоҳлайман: Халқ ёки коммунистлар партиясига аъзо бўлмаган ўзбек зиёлилари турк эканликларни англайдилар. Аммо ҳайрат-ла ва даҳшат-ла кўрдимки, коммунистик партияга аъзо бўлганлар, коммунис- тик таълим олганлар на туркликни қабул қиладилар, на-да она тилларида гаплашадилар (бу ерда муаллиф бироз нотўғри хулоса чиқарган. Аслида: ХIХ асрда кўп рус зиёлилари ва зодагонлари русча эмас,нуқул французча гапирганларидай ёки Туркияда ҳам айримггуруҳ турклар олифталик билан француз тилида гапирганларидай, Ўзбекистонда ҳам ўз она тили қолиб, русча сўзлардилар. Бу –уларнинг коммунистликлари билан алоқаси йўқ. –

Таржимон изоҳи).

Бундай таълимли инсонларни Ўзбекистонда кўп учратдим. Туркияга келган коммунист ўзбекларда шу ҳолни кўрдим.

Яқин ақраболаримдан бирининг уйида асли ўзбек бўлган бир хотин бор, боқувчилик қилади. Ўзи ҳуқуқ соҳасидан олий маълумотли.Коммунистик ғояларга қаттиқ боғланган кимса. Рта-онаси ҳам унга русча исм қўйган. Ўша хотин туркликни асло қабул қилмайди. Келтирган мисолларимга лабини буради Ўзбекларнинг турк миллатидан бошқа миллатэканлигига ишонади.

Бир-биримизни тунадиган даражада туркча гаплашишимизга қарамай,

гаплари туркча эканлигига ишонмайди. Яъни у ўзбек қондошимиз буткул Москва зеҳнияти билан яшайди.

Ўзбекистон 1860 йилда рус империализмининг човутига тушди. 1917 йилдан эътиборан марксистик тизим доирасига киритилди. Ҳам Чор Русиясининг ҳамда марксистик тафаккур туркларга ва исломга қанчалик рақиблигини билмаганларга нима ҳам дея олардик.

“Боринг, ана, ўзбеклар туркликларини қабул қилмасинлар. Шу билан нима бўарди?”-дея оласиз.

Кўп нарса бўлади.Эсингиздами, Наполеон бир жанг асносида савол бергани:

–Бу тўплар нега отилмаётир?

–Ўн сабаби бор, олижаноб,-деганлар.– Аввало борутимиз йўқ.

Наполеон: -Бўпти. Бошқа сабабларни санамай       қўя қолинг,– депти.

Ўрта Осиёнинг эмас, бутун Туркистоннинг киндигида бир буюк турк жамияти туркликни ва туркчани қабул қилмаганда, бутун йўлларимиз бер-килиб қолади. Демакки, энг бошдан, алифбонинг “О” ҳарфи дан бошлашимиз керак бюўлади.

Неча йиллардан буён бир ҳазин шарқияни (қўшиқни) айтамиз:

“Оқшом бўлди,ҳазинландим мен яна!”

Бу бир муҳаббат қўшиғи. Матн муаллифи , севгилисининг кўзлари-нинг рангини соғинганини айтаётир:

“Ҳасратдаман, кўзларингнинг рангига!”

Менинг ҳасратим, севгилимнинг рангига эмас. Мен туркнинг тўғри- ланиб-тикланиб ўзига келишини кутаётирман. Мен бу девнинг уйғони-шини кутаётирман.Бири бўлмас а бири чиқиб, менга Саъдий Хушсаснинг анов гўзал қўшиғини айтса:

“ Сабрэт, кўнгил, бир кун келар бу ҳасрат битар

Тортилган аччиқлар, жоним, кун келар, ўтар.”

Яна қачонгача сабр этарсиз, ажабо?

Мен зиммамга тушганни ўз жисмимда қаламим биланадо этишгаҳаракат қилаётирман. Туркистон Туркистонга узатилган қўлларни севги-ла тутаётирман. Туркистонни севганларга ва севдирганларга бутун борлиғим билан марҳабо дейман.

12.09. 2007/Буюк ада (Каата орол).

БИР ШЕЪР – БИР ВАСИЯТ – БИР ИЗОҲ

1976 йилнинг январь ойида Анқарада, Онатўли Клубининг бир чароғон салонида “Чағри” журналининг йигирма иккинчи нашр йили муносабати билан, шоир Файзи Холижининг чақирган меҳмонлари ичидаман.

Умумий қизиққан нарсамиз ва мавзумиз шеър эди.

Оқшом соатлари аллақачон ўтиб кетганини сезган ҳам эмасдик.

Шеър, нақ шаррос ёмғирдай масамизда тахланар, шамол каби бошимиз узра эсар эди.

Кеча алламаҳал бўлган эса-да, ёнимдан чиқарганим “ТУРКИСТОН” шеъримни илк бора ўша йиғилишдда ўқидим. Тилимизнинг, тархимизнинг вазиёли маданиятимизнинг янгитдан уч чиқараётган, ўсиб қолган ва муҳташаммўъжизалар яратаётган у қутли тупроқлар, то болалик йилларидан бери, узоқ-узоқларда қолгансевимли гўзаллиги ва соғинчи ила юрагимнитўлдирганлигидан, менинг эски турк юртлрига атаб ёзганим шеърлар бир оз ҳузнли, бир оз бўйни букик ҳолда туғилган эди. Айни мавзудабир Гўрўғли жўшқинлиги била қаламга олинган гумбур-тумбур ўқилган шеърлар ёнидаменинг қораламаларим на қадар сассиз-садосиз, на қадар иддаосиз эди. Уларни теран бир ватан ҳасрати ичра сизиллаган юракнинг босинқирашига, севгилисидан узоқ қолган чорасиз бир кимсанинг кечирмасига ва ё бир мўминнинг самимий ёлворишлпарига ўхшатишингиз мумкин. Мана, “ТУРКИСТОН” шеърим ўшандоқ ёлворишлардан биридир.

      ТУРКИСТОН

Бойқол кўли яйловларидан узилиб келган жонлар-ла,

Балки минг йилдан бери айтилган достонлар-ла,

Хоқонлар-ла, хонлар-ла, комлар-ла, ўзанлар-ла

Яна Туркистонни ёдга олдим.

Ўз юртимни чормихга тортдилар қирқ еридан,

Унутмам минг йил кечса жароҳатим устларидан,

Отилган бир жайронга узилгандай жигаридан

Ўлик Туркистонни ёдга олдим.

Келди, қурилди кўнглимга Аҳмад Яссавий Пиримиз.

Тушундим барин бир-бир, турди Усмон Ботиримиз…

Мен ва Хуросон Эрлари сафга турдик баримиз…

Янгитдан Туркистонга инондим.

Шамолларда соврулароқ сассиз-садосиз

Ирмоқларда оқароқ,

Учиб кетган гўзалим қалдирғочларга боқароқ,

Туркистонни ҳур билдим.

Кўрсатмаган, кўрмагандим Тошкент қалай, ё Бухоро,

Урумчига отсиз-қуролсиз ҳам киритмаган қачондир.

Бир гал аранг боргандим ҳорғин, бир ўзим, танҳо

Ўшанда Туркистонда дўст кўнгиллар қозондим.

Бир кун деёлармиканман, ажабо, Тангрим:

“Вуслатнинг юзимга нақшлади нур-ла,

Жон қўшним боғига узангандай ҳузур-ла

Туркистоннинг тупроғига узандим.”

Даъватда “Ҳисор” журналининг идорачилари ҳам бор эди. Шеърни ўқиб бўлганимдан сўнг сўрадим:

–Шу “Туркистон” шеъримни “Ҳисор” журналининг феврал сонига

қўя оласизми, ажабо?

Юзма-юз ўтирганимиз Ойдин (шаҳар) сенатори Искандар Жаноб би-лан кўзларимиз тўқнашди. “Воллоҳи, билмайман”дея елкаларини кўтариб қўлларини ёнларига ёйиб жим бўлди.

Шеърни сиёсий деб топдими ёки ёқтирмадими, тушунолмадим.

Кўнйа сенатори шоир Файзи Холижи масани бир неча марта мушт-лаб ўз хулосасини баён қилди:

-Бу мамлакатда Вьетнам учун мотамлар уюштирилади! Биэфра учун, Чили учун, Конго учун кўзёшлар тўкилади. Энди бу қанақаси: Му- аллиф“Туркистон” шеъримни “Ҳисор” журналига қўя оласизми?” деб сўраб ўтирса-я! Мени энг олдин ўз миллтим, ўз ватаним, ўз тарихим қизиқтиради.“Туркистон” шеърини ҳам минг марта чиқара олишингиз мумкин. Агар “Ҳисор” журнали “Туркистон”ни нашр қилолмайдиган бўлса, мен уни “Чағри” журналининг олд муқовасига қўя оламан!

Илхон Гечер сўзга аралашди:

-Файзи тўғри айтаётир! Мен ҳам ўшандоқ фикрдаман. Шеър мендан ҳам “эълон қилинади” имзосини олади.

Карим Ойдин Эрдем қўлини кўтарди.

–Мен ҳам шу гапларни айтмоқчи эдим.“Туркистон” шеъри Туркияда чоп этилмайдиган бўлса, қаерда чоп этилади?

“Ҳисор” журналини ўттиз йил катта бир титизлик-ла яшнатган Меҳмет Чинорли қўлимдаги матнга кулимсираб қўлини узатди.

-Олдим, қабул қилдим. Шеърингни феврал сонида чиқфди деб ҳисоб-лайвер Аммо бу шеърни чиқарганимиз учун Москвалик коммунистлар идо-рахонамизга бомба ташлашмаса бўлгани…

“Туркистон” шеърим 1976 йилининг феврал ойида, биринчи марта

“Ҳисор” журналидан ўрин олди. “Ҳисор” журналининг ўттиз йиллик нашриётида “Туркистон” ила боғлиқ илк шеър, янглишмасам, менга оид

Яна “Ҳисор”журналида илк марта нашр этилган Озарбайжонга оид икки шеър ҳам менинг номим билан чиқди. Ошиқ юрак билан ёзганим бу шеърлар “Ҳисор”да чопэтиларкан бир кун у шеър ишқ даражасида севганим аждод тупроқларига боғланишини, у ерларда кўп азиз,жон дўстлар орттирадагини, тўғриси, ҳеч ўйлам агандим.

“Туркистон” ва “Озарбайжон” ўзимни ўзимга билдирган, менинг

оғир савдоли муҳаббатим белгиларидимр.

Озарбайжонни олдин онамни ёниқ қўшиқлар биларнақшланган эртаклар дунёси ичида севдим. “Шангул-Мангул-Куфлангул” эртагида

Озарбайжон қурноз-қурдун-қоптиғи “Шангул-Мангул” эди. Мен бир

тандир тубида ёппа-ёлғиз қолган Куфлангул эдим.

Туркистонни эса, отам то ўлгунича ҳеч эскимаган бир муҳаббат билан кузатгани, шовуллаётгандай жўшқин руҳли журналлар ва китобларнинг са-ҳифаларида таниб улғайдим.

Ва билмайман нима учундир “Туркистон” дейишим, “Озарбайжон” дейишим билан хаёлимга узоқларда, жуда узоқларда қолган болали жайрон келди. Катта-катта қора кўзларидан ёшлар сизаётган ярали.болали жайрон.

Озарбайжоннинг менинг шеърларимда, уфқларни қучоқлашни истаган бир ҳасрат туйғуси билан ўрин олиши сабабсиз эмас.

-–

Озарбайжон Дадам Қўрқут шафағи

Муборак тилимни сут каби соғар

Баъзан шамол бўлар иликларимда

Баъзан ёмғир кабиустимга ёғар.

-–

Озарбайжон юрагимда шоҳтомирдир

Мен Ёқуб кабиман узун йиллардир

Унда Юсуфимнинг қўқиси бордир

Ва ҳасрати, кўнглимдаБуюк Туркис тон қадардир.

Оятдир китобимда, байроғимда шамолдир

Озарбайжон юрагимда шоҳтомирдир.

Ва Туркистон, менинг шеърларимда, басмоли минг йиллик бир ҳасратнинг ҳузунли чечагидир.

Бир кун деёлармикинман,ажабо, Тангрим,

“Вуслатнинг юзимга нақшлагани нур-ла

Бир қўшним боғига узангандай ҳузур-ла

Туркистоннинг тупроғига узандим”.

1980 йилнинг май ойидаТангрим ўтинчими қабул қилди. Маданият Вазирлиги Мусташор Ёрдамчиси бўлиб Туркистонга ва Озарбайжонга бордим. Тошкентнинг, Самарқанднинг, Бухоронинг, Бокунинг муборак тупроғига, қондошларим боғига, ота ўчоғимга ётиб узандим. Сўнгра оҳиста ўгмрмлиб тупроқни ўпдим.Шукрим, севинчим, ҳузурим Туркистон ва Озарбайжон уфқларидан тошгандай буюк эди.Бу вуслатнинг, висолига етишишнинг юрагимга ва екўзларимга нақшлагани нур, мени ададиян

зиёли қилди.

Туркистон ва Озарбайжон саёҳатидан Анқарага қайтганимда отам ҳолсиз-мажолсиз ётарди. Шифо учун ётқизганимиз касалхонанинг докторлари “…ортиқ қилинажак илож қолмаганлигини” айтдилар. Отам

“Иттиҳод ва тараққий” фирқасининг оташин бир тарафдори бўлган отасим Жамол Афандини, Арпзирум жабҳасида русларга қаршишаҳир берган, бола ёшларида олти эркак акалари билан бирга етим қолганди.Сафарбарлик йилларининг у англатиб бўлмайдиганаламлари ва оловлари ичида қоври-лароқ улғайган, юракли бир одам эди. Тарихимизга ва адабиётимизга қат-тиқ қизиқишини умри бўйи мутолаа билан бойитишга ҳаракат қилганди.

Бугун Шимолий Озарбайжонда қолган Қорабоғ минтақасининг Ақдом қишлоғидан Императорлик Туркиясига уўчган қалпоқли, попоқли ота-бо-боларимизнинг бой хотиралари билан яшади. Озари маҳнилар (қўшиқлар) тинглаганда баъзан ўзини тутолмай қаттиқ ҳқяжонга чўмар, кўзшларини

бизга кўрсатмаслик учун, ёнимиздан туриб кетар, бошқа хонага қочарди. Бу жиҳатдан, катта саёҳатдан кейин, унинг ҳорғин юрагини яна ортиқча яраламаслик учун, ота юрти билан алоқадор саволларини мумкин қадар қисқа ва одатдаги жавоблар билан бирга ўтказиб юборишга уриндим. Аммо бу ҳол кўп давом этмади. Бир кун келиб чиқиши озари бўлган оила дўстларимиздан Азми Отилла, касалхонага отамни кўргани келди.

Хонага киришдан олдин эзилиб йиғлай бошласа бўладими?

Менга ўгирилиб:

-Эшитдим,-деди,-бизнинг элларрга борибсан. У ернинг тупроғини ўпибсан, қариндошларимизни қучоқлабсар. Гўзал хабарлар билан қай-тибсан. Келдимки, ҳам оғамизни зиёрат қилай, ҳамда сендан бироз янги-ликлар эшитай. Ё Оллоҳ, Оллоҳ ҳурмати! У ерларда нималар кўрдинг? Нималар эшитдинг? Яратганнинг ҳурмати, англат менга!!!

Отам ҳамкўп маҳзун бир юз билан ва умримда илк марта гувоҳ бўлганим ёлворган-ялинган кўзлар биланменга боқар, Туркистон ва Озарбайжон руҳидан бир нималар айтиб беришимни исрор билан истар эди. Қўлини кўтаролмайдиган даражада ҳолсиз эди.

-“Қани мени тепароққа ўтқазинг, орқамга бир ёстиқ қўйинг!”-деди.

Истагини ўрнига қўйдик. Юрагим ўйнай бошлади. Кўрганларимни, ҳис қилганларимни, у ерларда қандай яшаганларимни ичимда қандай бўлса шундай англата бошладим. Туркистон ва Озарбайжон ортиқ бутун гўзалликлари билан касалхона палатасининг ҳавосила эди. Ҳикоя қилганим сари отам йиғлар эди. Азми Отилла йиғлар эди. Менйиғлардим. Ёнимизда бўлган яқин дўстларимиз отамнинг яна керагидан ортиқ эзилмаслиги учун, яширин ишоратлар билан менга танбиҳ этар, жим бўлишимни исташар эди.

Соатлар жуда тез ўтди. Оқшом гўё жуда эрта тушаверди. Зиёратчалар бирин-кетин кетдилар.У куннинг кечяасини яна отамнинг ёнида ўтказдим.

Унинг айтаётган гаплари васият эканлигини билардим.

-Менга қара, ўғлим,-деди,-инсонлар фонийдир. Фақат руҳ абадийдир. Бизнинг инончимизга кўра, руҳ доимо жасад биланалоқададир. Дунёдабўлганлардан хабардордир

Ўзимнияхши ҳис қилаётгандим. Мени бу Анқарадақолдирма.. Мутлақо Сивасга обор ва онангнинг ёнига ётқиз! Қабристонда руҳимга Қуръон тиловатидан сўнгра такрор ҳам мен учун ҳамда Туркистон ва Озарбайжон тупроқларида ётган қондошларимиз учун бир Фотиҳа ила уч Ихлос сураси ўқишларини бутун жамоаидан иста. Руҳим шод бўлади.

Бугун бизга жуда гўзал нарсаларни айтбинг. Мен савоб дафтаримнинг ёпилмаслиги учун сени хайрли гўзал этиб етиштиришгаҳаракат қилдимБу жихҳатдан Туркистонда ва Озарбайжонда кўрганларингни мутлақо ёзишингни истайман. Бу, сенинг учун хайрли бир заҳмат аждодларинг учун ва мен учун бир раҳмат василаси бўлади.

Сўз-суҳбат унутилар-кетар.Сўз-суҳбатнинг боғи-боғчаси китобдир. Бирга минг берган, ўн минг, юз минг берган бир боғ-боғча! Бизга кўп боғ-боғча керак! Тасаввуфда шукур, билганларимизни,кўрганларимизни билма-ганларга англатмоқдир. Шу нуқтаи назардан ёзишингни жуда истайман. Доимо шукур қил. Шукрингдан руҳим ҳузур топади. Туркияда кўп нарса билишимиз керак бўлган Туркистон ва Озарбайжон мавзусида, хадқимиз-нинг ва зиёлилаимизнинг нақадар оз нарса билишларини, ҳатто ҳеч бир нарса билмасликларини яшага сари кўпроқ кўрасан. Айтганларимни унутма. Руҳ абадиян тирикдир ва дунёдаги ҳодисалардане хабардордир.

Кўрганларингни ёзиб руҳимни гўзаллаштиришингни истайман.

Отам, энди Сивас тупроғида онамнинг ёнида ётипти. Жанозасига қатнаолоион бир жамоат унинг айтганларига мослашибТакка Ўнги Қабристонида Туркистонда ва Озарбайжонда Оллоҳ раҳмагига қовушган қондошларимиз учун ҳамбалки илк марта фотиҳалар ва ихлослар ўқилди.

Энди мен ҳам у ерларда кўрганларимни “аждодларимга ва отамга бир раҳмат василаси бўлсин” деб қаламга оляпман.

Туркистон ва Озарбайжон саёҳатларидан қўлга киритган сабоқларимни олдин Анқара ва Истанбул каби катта шаҳарларимизнинг салон-ларида, уюштирилган суҳбат йиғинларида баён этдим. Туркистон билан алоқадор саёҳат қайдларимнинг бир қисми, “Турк адабиётим” журналида. Эълон қилинди. Суҳбат йиғинлари ва саёҳат қайдлари муносабати билан мени даҳшатларга туширган терговлар билан юзма-юз келдим. Қўрқинчли бу фожиаларнннтубсчиз бўшлигини ўртага қўйган терговларнинг бир қисми айнан мана бундай:

-У ерлардаги турклар туркликларини қабул этадиларми?

-Тошкентда Ахалцихали бир доктор билан бир дарахтнинг тагида суҳбатганингизнисўрамоқчиман. Тошкентда дарахт борми?

-Туркистонда ва Озарбайжондагуллар экалган дарахтли йўлларни кўрганингизни айтгансиз. Гул буржуа хусусияти бўлганига кўра марксис-тик бир системада гул етиштирилишини қандай зоҳлайсиз?

-У ерларда ҳар нарса давлатники эканлигига, яни хусусий мулк йўқфлигига кўра, пул қандай ишлатилади? Давлат ишчига нима учун маош беради?

-Советларда оила муассаси борми? Болаларнинг ота-оналари тайинлими?

-Советларда ҳар бир инсоннинг ҳақ-ҳуқуқлари тенгми?Давлат бошлиғи билан кўчадаги ишчи орасида фарқ борми?

-Советларда порахўрликдан баҳс юритгансиз. У ерда режим порахўрликка имкон берадими? Нима учун порахўрлик бор?Пора олган амалдор олган порасини нима қилади?

– Ўзбеклар мусулмонми?

-Татарлар туркми?

-Туркистонда ва Озарбайжонда яшаётган қондош қавмларимиз тарихлари бўйича, ҳеч мустақил қура олганларми?Ҳур яшай олганларми?

-–

Шундай бошланган сўроқлардан миям оғриб кетганини ҳис этдим.

Отам қаҳрланиб айтганидай, кўрдимки,Туркияда кўп нарсалар билишимиз керак бўлган мазуларда ҳеч бир нарсани билмас эканмиз ёки жуда оз нарсалардан хабардор эканмиз.Бу қашшоқ саволлар ёнида кўп асил

ҳаракатларга ҳам гувоҳ бўлнимни ёзишим керак. Туркистон ва Озарбай-жонга ҳеч бормаганлари ҳолда, мени ҳайронликларга учирган, зиммасида бой маълумотларни олиб юрган ёшлар билан танишдим. Миллий мадани-ятимизни қувватлантирувчи у тупроқларин, худди ўша ерларда ўсиб улғай-ган мамлакатларимиз каби таърифловчи ёшлар келажагимизнингёруғлиги бўлажаклар. Чунки барча хусусиятлари билан Туркистонни ва Озарбай-жонни билмасдан ва севмасдан маданий мақсадимизни тўла-тўкис маъно-си билан қучоқлашимиз мумкин эмасдир. Тилимизнинг, тарихимизнинг, достонларим изнинг, санъатимизнинг,инончларимизнинг, анъаналаримиз-нинг, ўйинларимизнинг… манбаларини шунчаки Онатўлидан изламоқ, менинг қаноатимча ярим қолмоқдир.

Мен маданиятнинг ва севгининг миллий ҳаётимиздаги бунёд этувчи, яратувчи, халос қилувчи кучини билганим ва кўрганим учун, мавзуларга

фақат шу нуқтаи назарлардан қарашга уриндим.

Бу асно жуда кўп ерда, эскитурк юртлар и билан алоқфадор ўлароқ сиёсий сўроқлар билан ҳам юзма-юз келдим. Ташқи турклар мавзусида фақат кўтарилган қилич каби турган ота юраги фақат Буюк Туркистон даъвоси учун урган азиз дўстим Курд Ториқ Ўзхондан ҳам, саёҳат қайдларим муносабати билавн узун бир мактуб олдим.Ёзган лари, айни чоғда,буюк бир қатламнинг ўртоқ қаноатини тилга келтиргани учяун,у ҳақда тўхталиб ўтишни ва изоҳлашни зарур деб топдим. Курд Ториқ Ўзхон узун мактубининг бир бўлимида мени шундай танқид қилади:

“Ташқи турклар даъвосининг ожиз бирэри(эркаги) ўлароқ айтаманки,бир ўлкага кўнгил берганларнинг фаолиятларини ҳис оламидан ақл майдонигайўналишларининг замони кеелди ортиқ.

Зотан Ҳинд бир мутафаккирининг шундай бир хулосаси бор:

”Мол десанг Ҳиндистонда, шон десанг Усмонли саолтанатида, ақл десанг Фарангистонда! Аммо фарангнинг ақлига қарангки, ҳам Ҳинднинг молига, ҳамда Усмонлимнинг шонига эришди.”

Шунингдек мен ҳам бу ҳикматларнинг нури остида , ташқи турк-ларнинг даъволарига ортиқ ҳис йўли билан эмас, ақл йўли билан эътибор бермоқ керакдир, дейман. Менинг ҳам ўн кунлик Совет Иттифоқи саёҳа-тимнинг саккиз куни Ўзбекистонда, икки куни Москвада ўтди.

Мен кўп йилларимни рус тарихини ва руҳини ўрганишга сарфлаган-ман. Ўз билгимча Туркистон масалаларини ўрганишга ҳаракат қилдим Шу жиҳатдан Советларга кетганда, амин бўл, ҳеч ҳаяжонланмадим ва ҳайрон бўлмадим. Назаримда асрлардан бери у тупроқларда яшардим. Чиқарган хулосам мана бундай:Рус, тарих саҳнасига чиққанидан буён, жуда ақлли ҳаракат қилмоқда, бемисл бир қайсарлик билан, сабр билан ваҳушёрлик билан, танлаган мўлжалига қараб яқинлашиш учун ҳаракат қфилмоқфда. Биз эса, шаимолга қарабйўналишимизни ўзгартирмоқдамиз. Ҳисларимиз, сабримиз ва ўжарлигимиз йўқ.Биз ичида яшаб гувоҳ бўлиб турганимиз аҳвол буни исботламайдими? Туркистон турки эса асорат деган зиллатни, жуда ақлли ва ҳушёр бир қавмдан тотгани учун, биздан кўра ақллироқ бир мўлжални танлаган. Бу мўлжалга душманеи каби ўжарлик билан юриб бормоқда. Энди рухсат этсанг. Ўйларимни изоҳлайин: Туркистон ва Озарбайжон саёҳатларингни баён этувчи китобингнинг сўзбошисида ва ё бошқа бўлимларда бу қардошларимизнинг там маънода ҳур ва мустақил бўлишлари учун нима қилиш кераклиги билдирувчи фикрларни ўртага қўйиш керак эмасчмми?– саволига ҳамжавоб бер.. Бу иш уруш йўли билан ҳал этиладими, тинчлик йўли биланми? Бу борадаги фикрларингни бошқа кузатишлар билан бирга китобингга кирит. Асаринг шунчаки шунчаки порлоқ бир адабиёт намунаси бўлмасин. У ёки бу ўлчовда бир оқил йўлни ҳам кўрсат. Сенинг кучли, таъсирли ва чарчамас қаламинг бор. Бу кучли қалам, имон ва қардошлик муҳаббатинг бирлашганда, ҳеч шубҳа қилмай-манки,Румэли турклигини баён қилганинг “УСКУПДАН КОСОВАГА” китобингга ўхшаган янги бир асар ўртага чиқади.Мен ўртамиздаги меҳр-муҳаббатга асосланиб истайманки, янги китобларингда,давримизнинг эҳтиёжларига уйғун ақлий бирқутулиш йўли ҳам бўлсин…”

Курд Ториқ Ўзхон қисқача ана шундай деб ёзганди. Аммо мен ўта кескин ифода билан изоҳ берайинки, ҳам бу китобимда ҳамдакейинроқ нашр этилажак бўлган “ЖОН ОЗАРБАЙЖОН”да “Туркистон ва Озарбай-жон қандай ҳур ва мустақил бўла олади?”саволининг жавоби йўқдир.

Чунки мен дунё ҳамжамиятида муҳим ва ўзгача бу буюк даъвонинг ечими йўлини билмайман. Билмаганим бир мавзуда индамасаликдан табиийроқ, яхшироғи борми? Бу мвқзуда дунё ҳамжамиятидан қирқ дипломатнинг қа- рашларини олиб, катта зафарларга эришган қирқ маршалнинг тавсиялари-ни эшитиб кескин бир хулосага борган бўлганимда ҳам, бундай бир фикрни, Туркияда ўртага қўйишнинг бугун учун фойдали бўлишига инон-майман. Шу нуқтаи назардан Курд Ториқ Ўзхон каби фикрловчилар мени маъзур кўрсинлар. Мен эски турк юртларига ва ташқи турклар мавзусига миллий маданиятимиз назари билан боқиб, уларга севган бир юрак билан

қуллуқ қиламан. Бугун Туркиянинг ташқарисида юз миллиондан ортиқ миллатдошларимиз яшайди. Биз улар билан бир хил фикрлаймиз ва айни маданий қадриятлар уларга ҳам, бизга баравар тааллуқли деб биламиз.

Яқин ё узоқ бир келажак улар билан айни бир байроқ остида бирлаша оламизми? Шундай бўлиши мумкинми? саволининг жавобини билмайман. Билганим бир нарса бор бўлса, у ҳам Туркия ташқарисида яшаётган мил-латдошларимизнинг бой маданий дунёларига нисбатан англашилмас, англатилмас ачиниш билан ажратилиб яшаётганимиздир. Бу нима учун бундай? Масалан, давлатимиз рус, инглиз, француз, олмон, италйан, ҳинд, чин, араб, ажам адабиётидан юз-юзларча адабий асарни туркчага ўгириб, расмий нашрлар орасига олган-да, Эронда, Совет Русиясида, Чинда, Болқонларда яшаётган ва ёзаётган турк аслли адабиётчилардан бир қанча- сининг асаригабўлсин, қўл узатмагандир! “Ажабо, нима учун?-дея сўра-майсизми? Туркияда ажабо, қанча киши кечаги ё бугунги озари турк ада-биётидан, қирғиз, қозоқ, туркман, ўзбек, уйғур… турк адабиётидан бизга шунчаки 5-10 жумла билан бўлсин.баҳс этиладими?Туркия ташқарисидаги қондошларимизнинг тиллари, т арихлари, инончлари, яшаш тарзлари, меъ-морийлари, мусиқалари, амалий санъатлари, афсоналари,халқ ўйинлари, яъни маданий дунёларибизнинг миллионларимизга, зиёлларимизга, сиёсат ва давлат одамларимизга бугун Нептун сайёраси қадар узоқ ва бегона. Бу қўрқинчли алоқасизликни, билимсизликни, бу буюкмаданий узуқлигини таъминлаётган (оригиналда: эмизаётган), семиртираётган, бизнинг қўрқув ва билимсиз манманлигимиздир. Расман имзолаганимиз маданий шартно-маларим и зга қарамай, ўйлаймизки, Туркия ташқарисидаги маданий манбаларимизни тадқиқ этмак, билмак, севмак, узоқ-яқин қўшниларимиз билан бизнибизни би р савашишга судраяжаклардир. Ёки ҳисоблаймизки, ташқарида яшаётганмиллатдошларимизнинг маданий дунёларига ёруғлик дарчалари очмоқ “туркчилик Турончилик” дея ҳисобланажакдир. Бундай фикрламоқ, денгизни тоққа ўхшатишга уринмоқдир. Туркологияда, дунё

ҳамжамиятида асарлар берган рус туркологларпини “ирқчи -Турончи” дея

айблашКремл идорачиларнинг хаёлига ҳам келмайди. Аммобизнинг туркологларимизга бирпасда “ирқчи -Турончи” либоси ни бичиш, бизнимнг зиёли(!)ларимизнинг хасталиги сифатида энг озида қирқ йилдан бери давом этиб келмоқда. Шу нуқтаи назардан бугунги Туркияда, ташқи

туркларнинг сиёсий истиқлолларини бир давлат йшнвлиши ҳолига кел-тирмак у ёқда турсин, бу фикрни бир газета устунида ёзилиши ҳам бир тақим етакчи доираларни безовта қилажагини, айбловларга, босқинларга, зулмларга йўл очажагини биламан. Ишончим комилки, бундай бир мавзу

дунёнинг исталган жойида бемалол ўртага қўйилиши мумкин. Илгари сурилган фикрлар, маданий андозалар доирасида тортишувлар бўлиши мумкин. Аммо Туркия, бундай даражадаги тадқиқотга, бугун афсуски, тоқат қилолмайди. Бугунги турк зиёлиси ҳли-ҳануз ҳеч билмайдиган ёкижуда қўрқфадиган бу мавзуда нима дея олади? Қай нуқтагача бора олади? “Татарлар туркми?Ўзбеклар мусулмонми?Уйғурлар ким? Туркистонда ва Озарбайжонда яшаётган қондошлариммиз тарих лари давомида ҳеч бошқаларга қарамсиз яшаганларми? Ҳур давлат қура олганларми?”дея оғизларини очган қоронғиликдаги мискин оломонга нимани англатадилар? У тупроқларда юзйилларча ҳукм сурган, буюк

цивилизациялар майдонга келтирган: Хун императорлиги, Кўктурк императорлиги, Буюк Уйғур хоқонлиги,, Ҳазар императорлиги, Қорлуғ давлатлари, Овар Императорлиги, Печенеклар-Қумонлар, Қипчоқлар, Қорахонлиларп давлати. Ироқ Салжувлилари,Илхонли давлати, Озар-байжон Отабеклари,Сафавийлар давлати, Чиғатой хонлиги, Темур

императорлиги, Бобур императорлиги,Бухоро, Хева, Қўқон хонликлари, Озарбайжон жумҳурияти… худди буюк қондош-жондош миллатимиз қурган қарамсиз турк давлатлари эмас-да, фазода айланган, фақат ҳали кашф этолмаганимиз бир неча думсли юлдуз исмларидир!..

Туркия ташқарисида яшаётган миллатдошларимизни миллат сифатида танимасак ва уларни энг олий туйғулар билан севмасак, маданий манбала-рини қўлга олиб тадқиқ қилмасак, у ҳолда фақат аслини йўқотган харом-зодалар каби бироз асоссиз, бироз ярим аҳволда қолажакмиз.Тарихимизни, маданиятимизни билмак ва севмак! Бутун масала шу нуқтаи назарда тура билишдан иборатдир.Чунки, борлигимизни, фақат ўз маданий қадриятла-римиз орқалигина ҳимоя қила оламиз.Онатўлида ҳур ва мустақил қола олишимиз, бу зангин маданий манбаларимизга суянишимизга, яшаши-мизга ва яшатишимизга боғлиқ. Анқарадаги Университетда туркология курсларини йўлга қўйишимиз ва Истанбулда сийрак бўлса-да уюштири-лиши лозим бўлган Халқаро Туркология Конгрессларимиз, дунё турколо-гиясининг маданий хазиналарини ҳеч бир сиёсий қарашларга бурканмас-дан олиши зарур. Сон-саноқсиз юракни сиқадиган чекловларга, тушунмас-ликларга, сўроқларга мардонавор қарши туриб, бу мавзуда жиддий асарлар ҳам эълон қилинмоқда. Бешинчи Халқаро Туркология Конгресси Истанбул

Адабиёт факултетида, юзларча махҳаллий ва хорижий туркологларнинг иштироки билан 1985 йилда ўтказилди. Диққатингизни тортмоқчиман:

Конгресснинг биринчи кунида “Туркологиянинг тамал масалалари”узра

Маъруза қилган проф. Камол Қорпотнинг ичимга бир пичоқдай ботган

ҳақли шикоятларини қаттиқ хиджолатлик билагн хотирлайман. Дедики:

“Туркология турк тилини, турк адабиётини, турк тарихини, турк санъатларини, турк одат ва анъаналарини… Туркияда ва Туркия ташқарисида тадқиқ этувчи, анализ қилувчи бир илм тарм оғидир.

Туркологиянинг Ғарбда 150 йиллик бир кечмиши бор. Бизда эса бу майдонда 60 йилдан бериишлар қилинмоқда. Тадқиқот ларимизни тамоман илмий қолиплар доирасида юритамиз. Ҳеч бир сиё сий фиклар билан ҳаракат қилмаймиз. Туркологлар ўлароқ ҳеч бир сиёсий ташкилот билан боғлиқ эмачмиз. Биз, миллат ўлароқ дунёнинг энг бой, энг кўзга ташланган м аданий хазиналарга соҳибмиз.Бу зангин маданият борлигимизни ўртага чиқармоқ, айни чоғда бутун инсониятга ҳам хизмат этмакдир.Бу жиҳатдан Туркиямизнидунёнинг турлиерларида бўлган Туркология Институтларининг м аркази ҳолига келтиришни истаймиз. Аммоафсуслар бўлсинки,ўз ўлкамизда, турли имконсизликлар билан, турли тушунмасликлар билан юзма-юз келмоқдамиз.Бизнингн бу илмий ишларимизни, ҳамон “ирқчилик-Туронсчилик” дея айбловчи ойди нларимиз, идорачиларимиз бор. Демак, биз 60 йилдан бери Туркология не демак экан-лигини тушунмаётган бир қатор таъсири кучли бўлган етакчи доиралари-мизга англатишимиз керак. Туркологиянинг “ирқчилик-Турончилик” эмаслигини, аввало ҳукумат оламларимизга, сўнгра зиёлиларимизга ўргатиш учун ҳаракат қилишимиз керак.”

Проф.Қорпотнингбу исёнкор шикояти аҳволни на қадар яхши тушун-тиради! Туркияда, турли имконсизликларга ва англамасликларга қарамай,

биз беш марта Халқаро Туркология Конгресси ўтказа олдик. Лекин турк маданиятига, бу орқали миллатимимзга хизмат қилиш учун чирпина ётган олимларимизга ҳам “ирқчи-Турончи” ёрлиғини таққанмиз. Энди Туркияда

миялари бир бордоқ сувдай туриб қолган ва усти ялтироқ одамлар, турк

маданияти устида ишлаётган олимларимизни”ирқчи-Турончи”деб чақма чақарлик билан бошларига бало ёғдирмоқдалар. Бу катта ғафлат ва жа-ҳолат турккларга душман бўлганларни ҳам ҳайрон қолтириб ва ҳатто уял-тириб қўймоқда. Булар ер юзида ажабтовур бизга хос ғаройибликлардир.

Бу кишилардан сўранг:

-Шарқ ва Ғарб дунёсида 150 йилдан бери туркология устида ишлаётган ва бизнинг туркологларимиздан ортиқроқ ишлар қилган, кўпроқ асарлар ёзган аслан рус, инглиз, француз,, олмон, италйан, американ, япон, ҳинд,хитой, румин, булғор туркологлар ҳам турк ирқчиларими, Турончилик савдосига мубтало бўлиб тадқиқотлар қилишаётирми?

Шунда англашиладики, бир қатор “қўли узунларва етакчилар” мада-ният миллат ҳаётининг шоҳтомири эканлигини ҳанузгача фарқига бормаёт-ганлари ойдинлашади. Шунинг учун ҳам зиёлиларимизнингва сиёсатчила- римизнинг жуда катта қисми масаларимизга шунчаки иқтисодий нуқтаи назардан қарамоқдалар. Туркияда ҳар йили тахминан етти фоиз тикланиш тезлигининг ошиши ҳар нарсани ҳал этади деб ҳисобламоқдалар. Буни нуқсон деб, янглиш деб баҳолаш керак! Туркия етти тугул, етмиш етти фоиз тикланиш тезлигига эришар балки. Аммо давлатимиз ва ва ойдинла- римиз маданиятимизга аҳамият бермаса, миллий маданиятимизни юксал-тирмаса, тикланиш тезлиги 77 фоизганлиги ҳеч бир маънони ифодалай олмайди! Миллатларнингиқтисолий имконлар ёнида фақат соғломмиллий маданият ларп билан оёқда тура олишини бизга ким англатажак? Тарих бўйича, бузилмаган маданиятларнинг, цивилизацияларни ҳам тарқатгани-ни, мағлуб этганини бизга ким ўргатажак? Ер юзида сиёсий истиқлолла-рини йўқотган миллатларнинг, маданиятларига астойдил эга чиққанлари тақдирда ( минг йил, икки минг йил кейин бўлса ҳам) янгитдан сараланиб тўпланганлари (қўшин тузга нлари), мустақилликларига эришганлари

кўрилгандир, иқтисодий имконларининг кенгликлари, зангинликларига қарамай, маданиятларини йўқотган миллатларнинг сиёсий истиқлол-ларини сақлай олганлари кўрилмагандир.

Жанубий чегшараларимизнинг нарёғида, Ливандан, йиллардан берим ички жанглар давом этмоқда. Қўрқинчли ва қонли бир қардош қатли оми.

Бир замонлар очиқ бозорлари, бой кон манбалари, тилларда достон бўлган айшу сафо оламлари туфайли ўша Ливанни “Ўрта Шарқнинг Парижи”де-йишарди. Ливан узра турли ўйинлар режалаштирган давлатлар, арабнинг иқтисодий ночорлигидан йўлга чиқмадилар. Арабнинг маданий ҳаёти бошқачалигидан, маданий инқирозидан фойдаланиб арабни арабга қайраб уруштирдилар. Энди Ливаннинг бир замонлар Парижга ўхшаш кўчаларида арабнинг насронийси, арабнинг суннийси, арабнинг шиийси, арабнинг дурагайи ҳар куни эрталабдан қўрқув ва кин билан тажанглашган юзини нуқул ўз қондошининг қони билан ювмаётирми? Шунчаки қон бирлиги, шунчаки қўлга киритган бойлиги бир жамоатнинг миллат шуури-га хизмат қилдирилсайди, Ливан бу қонли қардошлараро бўғишманинг ташқарисида яшар эди. Фақат Ливанми? Дунёнинг қаерида бир маданий буҳрон бошланган бўлса, ўша ердаги миллат, бир бошқа кучли маданият-нинг комига тушган, эриб йўқ бўлган ёки шўрлик каллалар қардош қўллар-нинг маузерлари билан парчалаб юборилган. Бу нуқтаи назардан бизни миллат ўлароқ оёқда тутадиган, тириклигимиз-бирлигимизни қўриқлай-диган барча маданий қадриятларимизга соҳиб бўлишга, уларни яшашга ва яшатишга мажбурмиз ва махкуммиз. Мен давлатимиз томонидан иқтисо-дий масалалар савиясида маданият даъвомизга ҳам аҳамият берилишини истайм ан.

Туркиямизда Маданият вазирликларимизга, кўзи хира раҳбарларнинг

“ирқчилик-Турончилик” шовқин-суронлари ила миллий борлигимизни йўргаклаб ташлашгауринганларнинг инсон каби яшашлари ҳам, турк маданиятининг оёқда туришига боғлиқ.

Тилимизни, тарихимизни, адабиётимизни, одат ва анъаналаримизни… тадқиқ қиларкан, Туркия ташқарисида қолган қондош-қардошларимизни бир четга суриб қўймайлик. Эски турк юртларини кўриб кўрмасликка олмайлик. Туркия ташқарисида яшаётган қавмдошларимизнинг маданий бойликларидан хабардор бўлиш, улар билан маданий кўприклар қуриш, бизга доимо янги уфқлар очажак ва куч қозонтиражак. Билишга ва севишга, билиб ва севиб яшашга нон каби эҳтиёжимиз бор. ТУРКИСТОН, ТУРКИСТОНни мана шундай туйғулар билан ёза бошладим. Мақсадим: шунчаки танитмак ва севдирмакдир. Туркистонда ва Озарбайжонда яшаётган туркларни Онатўли туркимизга бироз яна танитиш ва севдириш.

Билмасдан ва севмасдан буюк маданият дунёмизга қандай яқинлаша оламиз ва қанедавй яшаймиз? Советларга уч марта бордим.Туркистонни ва Озарбайжонни севган бир юрак билан; йўқ. йўқ, ошиқ (қорасавдоли) бир кўнгил билан кездим.Эллик тўққиз кун давом этганбир туш салтанати асносида, ҳар қандайдир бир соҳада тмахсус бир тадқиқот билан машғул бўлмадим. У ерда бир тақим рақамларнинг ва сиёсий маълумотларнинг орқасида чопиб юрмадим. Бир сиёсат ва иқтисод китоби ёзиш ҳавасига берилмадим. Советларда қаерга олиб боришган бўлса ўша ерда нима кўрдим, нимани бошимдан ўтказдим, ўшаларни онамизнинг сути каби ҳалол ва пок бир турк тили билан англатишни истадим. Табиий, фақат ёзилиши мумкин бўлган воқеаларнинг пардаларини оралашга интилдим. Бу жиҳатдан, ТУРКИСТОН. ТУРКИСТОН бир сиёсат китоби эмас. Унда на сўлларнинг жаннати бор, на ўнгларнинг жаҳаннами. Жуда яхши биламан-ки, ёзганларимни олдиндан бир ҳукм-ла ўқимоққа бошлаганлар излашганла-рини тополмайдилар. “Советларда ҳар нарсани гулистонлик”деб санаганлар ёки “Тошкенетда дарахтли бир йўлни, Бухорода,Самарқандда одатда гуллар ёмғирига тутилган бир боғ-боғчани” ҳафс алаларига сиғдиролмаганлар ўпкаланиб туражаклар. Билимсизликнинг ва таассубнинг ҳар кечигидан жирканганимни айниқса қайд қилиб ўтишни истайман. Бир тақим кимсаларни кайфлантирмоқ учун қаламимнинг сажиясини нега бузайин?

Биз Онатўлида минг йилдан бери Самарқанд нақшли, Бухоро боқишли маҳаллий шолчалар ва гиламлар тўқимоқдамиз. Энди мен ҳам ўз тезгоҳим-да тўқий бошлаганим бу туркман шолчасига, кўнгил кўзи очиқ бўлганлар учун Тошкентдан, Самарқанддан, Бухородан, Жамбулдан гуллар келтириб сочажакман. Мақсадим кўрганим гўзалликларни истаганлар билан бўлиш-моқдир. Туркистонда ва Озарбайжонда кўрганларим менинг андозамга кўра, баъзан бир роман мавзуси бўлажак қадар тўлқинли, баъзан бир шеър, бир достон ёздирадиган қадар гўзал; баъзида эса инсонни йиғлатар қадар ҳазиндир. Мақсадим, танитиш ва севдиришдир. Мақсадим отамнинг ва боболаримнинг гўзал руҳларига ўқилажак фотиҳалар-ла уларга ҳам янги бир хайр уфқини очмоқдир,

Биз Онатўлига Туркистон ва Озарбайжон тупроқларидан узилиб кел-дик. Туркистон бўлмасайди, Озарбайжон бўлмасайди, гўзал байроғимиз Онатўлида ҳилпираб-тўлқинланиб турмас эди. Туркистон ва Озарбайжон бизнинг руҳий илдизимиздир, кўнгил бойлигимиздир,уфқимизни безаган фикр, санъат ва тарих хазинамиздир. Онатўлида ҳур ва мустақил яшашни истасак, Туцркистонни Озарбайжонни жуда яхши билишимиз керак. Мил-лат ҳаётимизда, маданиятимизни воз кечилмачс бир унсур ўлароқ қабул этсак ва Жумҳуриятимизни ҳақиқатан “қонла -ирфонла” қурганимизга инонсак, маданиятимизнинг ҳамон энг гўзал ва энг жонли манбаи бўлган у тупроқларни ҳам жуда яхши танимак ва севмак мажбуриятидамиз.

Мен эллик тўққиз кунлик йўлёзмаларимни мана шу хассосиятла қаламга олмоқдаман. Энди “59 кун нимаки…” дегувчилар бўлиши мумкин. Жуда тўғри.Аммо унутмаслик керакки, Советларга мендан оолдин борганлар, қайтигандан кейин кўрганларини ёзганлар, у ерларда мендан кўроқ қолганлар, Кўрганим ерларнинг, “Ўзбекистон Жумҳурияти”да бўлганларини айтганлар ҳам чиқиши мумкин. Мен УЛУҒ ТУРКИСТОН-нинг, олдин ШАРҚИЙ ТУРКИСТОН ва ҒАРБИЙ ТУРКИСТОН бўлиб иккига парчаланганини албатта биламан. Чинлиларнинг Шарқий Туркис-тонниСИНКЛАНГотини ямаганларидан. Русларнинг эса Ғарбий Туркистонни турли жумҳуриятларга бўлгавнларидан албатта хабардорман. Уч минг йилдан бери оталаримизнинг юрти бўлган ва ТУРКИСТОН бўлиб танилган тупроқларга тамоман янги исмлар қўйганларнинг ёнида қандай бўла оламиз? Ўрта Осиё тупроқлари узра етмишта айри-айри “халқ жумҳуриятлари қурилса ҳам ТУРКИСТОН калимасининг ойдинлигига ва гўзаллигига ҳеч бир сифат соя сололмайди. Бу китобда ўқияжагингиз мана ўша ойдинлик , ўша гўзал, ўша муборак,Ўша муҳташам дунёмиздан баъзи хотиралардир.

ОРОЛ КЎЛИдан БОЙҚОЛ КЎЛИдан сув ичган бахтиёрларга Онатўлидан мингларча салом бўлсин.

20 август 1985, АНҚАРА.

“ТУРК БАЙРОҒИН КЎРГАНДА

БОШИМИЗ КЎККА ТЕГАР!”

Эсенбўғада Совет Ҳаво Йўллари учоғига минган йўловчилар орасида, диққатимни энг кўп тортган у бўлди. Май ойининг хотири ҳисобланувчи иссиқ бир кунга қара-май, ложувард либоси ичига ўрдакбоши яшилидан қалин бир тўқима қалпоқ кийган-ди. Учоқда, зериккан юриш билан келиб,олдимдаги бўш қўлтиқ (кресло) нинг бошида бир муддат тўхтади. Юзига диққат билан қарадим: 50 ёшлардан ошмаган эди. Сочлари калта кесилганди. Адана иссиғида қорайган пахта теримчиларига ўхшар эди. Бироз йирик ва этли бурун катакларининг оғзидаги қиллар, қайчи билан кесиладиган даражада ўсиқ эди. Қаҳваранг кўзлари билан атрофга саволсиз индамай боқар эди. Ичимда “Ажабки, ўзимиздан экан” деб ўйладим.

Худди йиқилгандай қўлтиққа ўзини ташлади. Учоқ тиқилинч эмасди. Ўзи сарғиш, кўзи мовий рус йўлчилар орасида, иккимиздан бошқа қорасочлилар йўқ эди. Кўзларимни ундан узолмасдим.

Учоғимиз Эсенбўға узра юксалар-юксалмас, камарини боғлади. Ён чўнтагидан чиқарган “Самсун” қутисини (пачкасини) бироз ярим буралиб бир эски дўстдай менга узатди:

-Қани бир сигарет тутат! Зерикишнинг давоси! Ол!

Ичимга бир илиқлик таралди. Ўзимиздан эканлигига севиндим:

–Раҳмат!-дедим.-Агар йўқ демасанг,зерикишни гаплашиб тарқатайлик. Менинг ёнимга ўтмайсанми?

–Бош устига, жоним билан!

Ўрнидан турди. Ўнг тарафидаги бўш қўлтиққа болаларча софият билан кулимсираб ўтирди. Ўнг кафтини юрагининг устига бостираркан юзимга боқди.

-Ассалому алайкум!

– Ваалайкум ассалом! Саломат бўлинг! Йўл бўлсин?

-Жамбулга!

–Истанбулга денг?

-Жамбулга! Жамбулга! Жамбул ўрислар қўл остидаги бир шаҳар!

–Сен ўша ерликмисан?

-Ҳаааа!

–Отинг нима?

–Жума! Яъни чоршанба, пайшанба деймиз-у! Шунақа-да! Сен ҳам отингни айт, мумкин бўлса!

–Ёвуз!

-Ёғуз, шундаймасми?Буюк бир подшоҳнинг оти!

–Ёғуз эмас, Ёвуз! Ёвуз!

Кулди. Қўли билан бир ярим доира чизди.

-Биз Ёғуз деймиз.Иккиси ҳам бир!

–Яхши. шундай бўла қолсин! Анқарага нега келгандинг? Хайрдир, иншоллоҳ ? (Яхшиликкадир, худо хоҳласа?)

-Самсунда амаким бор эди.Амакимнинг болалари бор эди. Уларни зиёрат қилишга келдим.

–Яхши. Топдингми амакингни? Кўрдингми амакингнинг болаларини?

–Ҳаа! Менда адреслари бор эди зотан! Доим мактублашиб турардик. Дунё кўзи билан бир кўрайин амакимни, болаларини, дедим!

–Яхши. Амакинг сени қандай қаршилади (кутиб олди)?

-Амаким мени уйининг эшигида кўрар-кўрмас таниди;бўйнимга осилди.Мени ҳам ўпар, ҳам ҳидлар, ҳам йиғлар эди.

Бирдан кўзларини мендан олиб қочди.Бир оз дарчадан кўк юзининг мовийлигини маҳлиё бўлиб кузатди. Мен уни кўздан кечирдим, ложувард

жакетининг дазмолсизлигидан қават-қават букилган кенг ёқаларига йирик

кўзёшлари сизилиб оқарди. Кўзларини кафтининг ичи билан артиб олгандан кейин давом этди:

-Мен жуда яхши биламанки, энди амаким мени ўйласа, айнан ўша кунгидай йиғлаётгандир!

Сўнгра юрагини олов каби ёққан гўзал инончини, кўзларимнинг ичига

кўчириб минғирлади:

-Мусулмоннинг кўзи ёшли бўлади, Ёғуз оға! Мусулмоннинг кўзи ёшли бўлади!

Жумага бирданига ичим жўш урди. Жайрон гўзаллиги ва сассизлиги-ла йиғлаган мусулмон кўзларини намланган кўзларим ила ўпдим. Ичимда катта бир мароқнинг қирқ айри эшиги чалина бошлади. Қирқининг ҳам калити унинг қўлида эди.

Совет даврида туғилган, улғайган, эллик ёшга борган бир турк; Онатўли ҳақда нималарни ўйларди? Туркия унга қандай кўринди? Қандай кутиб олинди? Қандай хаёллар билан қайтаётир? Советларда қандай яшардилар?Жамбулдаги туркларнинг урф-одатлари, яшаш тарзлари, қисқаси уларнинг маданияти билан бизнинг маданиятимиз орасида бир ўхшпшлик бормиди? Совет режими ҳақида нималар гапираркин? Буларнинг ҳаммасини бир суҳбат ҳавоси ичида ўрганмоқчи эдимми? Тили худди бизнинг Онатўли туркчасининг ўзи эди. Фарқи фақат шевага оид эди.

“Гелийўрум”, “гидийўрум”, “гулуйўрум” ўрнига “гелиерим”, “гетийерим”,

“гулиярим”дейишарди. Ахискали турклардан бири эди. Менннгбаъзи ақраболарим айнан шу шевада гаплашганларидан, қулоғим, болалик йилларимдан бери, шевасига яқин эди. Мен, суҳбат эшигини қаердан ва қандай очажагимни ўйлаб турганимда, биринчи бўлиб у савол берди:

-Сен нерейе гедиерсан? Хайрдир иншоллоҳ?

–Истанбул устидан Москвага. У ердан Тошкентга, Самарқандга, Бухорога, Бокуга!

–У ерларда таниш-билиш, ақраболаринг варми? Уларни зиёрат қилганими гедийерсен? Ўрис рози бўлдими? Қоғоз бердими сенга? Кейин бошинг дорга осилмасин!

-Расмий бир вазифа билан гедийўрум. Тошкент кинофестивалига қатнашамиз.

–Ҳаа! Билийерим! Тошкент кинофестивалига чўх кетмишлигим вардир. Ёлғизмисан?

-Ёлғиз эмасман. Орқадошларим Истанбулдан учоққа минажаклар.

-Қанча шеригинг вар?

-Тўртови Истанбулда минажак. Икки киши кейин етиб келади. Ҳаммамиз етти кишилик ҳайъат бўламиз.

-Ийи! Ийи! Ийи!

-Сени орқадошларимга ҳамшаҳрим деб таништираман.. Уларга ҳеч нарса дема. Суҳбатлашганимиздан сўнг, кўрамиз, фарқлашармикин?

-Нимани?

–Сенинг Жамбулдан эканлигингни.

Қаҳ-қаҳлаб кулди. Этли, буғдойранг қўлларини ёнларига ёйли.

-Бир олманинг ярмиси сиз, ярмиси биз. Аждодаримиз ҳам бир, рангимиз ҳам.Анави ўрисларнинг қай бири бизга ўхшайди?

–Тўғри! Тўғри! Мен, бор-йўғи шева фарқини ўйлаб шундай дедим. Албатта биз айни миллатнинг инсонларимиз. Аждодимиз ила рангимиз шунинг учун айни! “Тошкент фестивалига борганман” дединг. Жамбулдан отланиб, Тошкентгача келишингга қараганда, кинони жуда севасан ҳарҳолда?

Жавоби ичимни сесканишларга тўлдирди. Тукларим тикан-тикан бўлиб кетганини ҳис эттим.

-Кино билан бошим у қадар апоқ-чапоқ эмас. Мен бола-чақамни бир машинага тўлдириб Тошкентга ҳасратимни ўлдурмага гетирийерим.У ерда устунларда турк байроғин кўрийерих, севинийерух! Турк киносида туркчани тинглайўрух , севинийерух!Кўксимиз габарийур, бошимиз кўкка тегиюр.

Демак бир турк байроғини кўра билмак, Туркия туркчасини тинглая билмак учун, юзларча километрлик йўлни кўрган-билган ҳолда, Жамбулдан отланиб Тошкентга гедийурсиниз?

-Ҳааа! Байроққа жон қурбон, Ёғуз оға, турк тилига жон қурбон! Бизнинг байроғимиз каби, бизнинг тилимиз каби гўзал тил борми? Иккиси ҳам туркча қўшиқ каби. Иккисига ҳам жоним қурбон!

–Қанча боланг бор, Жума афанди?

-Қўлларингдан ўпадиган тўрт жужуғим бор.Сеникилар қанча?

–Икки. Бири қиз, бири ўғлон.

Жавобим уни эсанкиратди. Бирдан қўлини тиззасига урди.Кўзлари катта-катта очилди. Менга ачинганини, бошини аччиқ билан чайқаганидан англадим.

-Вишш-вишш, бу не бичим иш!Мусулмоннинг боласи чўх бўлиши керак. Икки бола, бу қанақаси?

-Сеники ҳам кўп эмас экан, Жума афанди! Меникидан бор-йўғи икки нафар ортиқ!

-Менинг беш болам ўлди аммо. Ўлмаганда тўққиз бола бўлар эди Акамнинг ўн икки боласи бор.Йўлда юрганда тарвузга ўхшаб қўлтиғига сиғмайди.

Сўнгра инжа ҳазин ҳолда қотиб қолди. Ўнг қўлининг барча бармоқ учларини бирлаштириб, кўксининг турли ерларига ура бошлади.

-Болалар яшамадилар. Бир неча ойлик бўлганда кўкракларнинг устида қизил-қизил холлар чихийерди. Мўралиб, мўралиб(1) ўлуйерди чақалоқлар.Оллоҳ берди, Оллоҳ олди. Қолганларга ҳам шукур.

-Сен Оллоҳга ишонасанми, Жума афанди?

-Вишшш! Бу қандай сўз, Ёғуз оға? Оллоҳга ҳам инонаман, Пайғамбарга ҳам, Китобга ҳам! Алҳамдулиллоҳ, ҳаммамиз мусулмонмиз! Бошимиз қиблага боғланган.

– Жуда соз, Болаларингизга мактабларда исломият ўргатиладими? Дин дарслари борми?

Бошини ўнгу сўлга чайқаб-чайқаб кўксининг бутун нафасини бирдан бўшатди.

-Йўҳҳҳ!

–Жомеъларингиз очиқми? Жамоат билан намоз ўқийсизларми?

-Исталин (Сталин)замонида бутун жомеъларни қулфладила , йиқдилар. Ҳозир бир жомемиз бор. Шунисига ҳам шукур деймиз!Воллоҳ-биллоҳ у Исталин ўта золим кофир эди. Биздан кўпимизни ўлдирди. Урусдан ҳам! Ўрис ҳам севмийе у кофирни. Ҳар тарафдан тошдан, темирдан бутларини ерга урдилар. Дийарларки,биргина бут ёлғиз Гуржистонда қолган.У ҳам , ўз тупроғи бўлгани учун. Гўрсиз тўнғиз қўпсин! Ё гўрида тик ўтирсин!

–Яхши, мамлакатингизда бир Қуръони Каримнинг бир автомобил баҳосида эканлигини айтадилар, шу гап тўғрими?

-Тўғри. Мен Туркиядан бир Каломи Қадим олдим. Яна битта акамга ҳам олдим.Муқовалаб, ўраб жомадонимга қўйдим. Оллоҳ берса бир нарса демаслар. Бизнинг қўшнилардан бири бултур Туркияга келганида ўзига бир Қуръон олган. Бир нейлон тўрванинг ичига қўйиб кичик бир тунука идишнинг тубида қолдирган. Усти-ни қотирилган балиқ билан тўлдирган.Жамбулга келтирган. Қуръонни нейлон тўрвасидан топ-тоза чиқарди. Қўни-қўшни унинг уйига тўкилдик (тўпландик). Китобни юзимизга кўзимизга суртиб ўпар эдик.

Сўнгра қулоғимга энгашиб, пичир-пичир бир сас билан давом этди:

-Воллоҳ-биллоҳ қўлимдан келса эллик минг “Китоб”келтирардим. Бир кун ичида тарпқалиб кетарди. Бир дона ҳам қолмас эди.

–Яхши, намозни ким ўргатади сизларга?

-Отадан, бободан оламиз таҳсилни.Қарияларимиз ҳам уйларида ўргатадилар жаҳалларга (ёшларга).

–Намозхонлар кўпми Жамбулда?

-Қариялар бемалол ўқишади. Жаҳалларга қулоқ осма. Ер ҳайдамасанг, уруғ сочмасанг, маҳсул берадими? Рўзани ўттиз кун тутадилар. Оёқларидан бири чуқурга кирганда намозга турадилар. Бизнинг у ердаги жомеларда қариялар кўп, жаҳаллар оз! Кўрдимки, сизларда жаҳаллар кўп, қариялар оз. Мошоллоҳ (Оллоҳша шукур),дедим, мусулмонлик Туркияда! Нақадар ажойиб иш бу!Жаҳалликда нафс билаклари кучли арслонга ўхшар! Қариликда нафс сичқондан ҳам қочган бир мушук. Йигитман деган одам билаги кучли арслонга сўлуқ урсин!Туки тўкилган, кўзи кўр бўлган мушукка хоҳ сўлуқ ур, хоҳ урма барибир, ҳеч нарса бўлмайди. Шундпй эмасми?

Қўлимни бир неча марта елкасига уриб “тўғри айтасан” дедим. Жума ориф инсон соддалиги билан тушунтиришда давом этди. Англадимки, Жамбул турклари турк-ислом маданияти доирасида яшайдилар.Болаларини 9 ёшга етмасдан албатта суннат қилдирадилар. Баъан уч кун, баъзан етти кун суннат уйида меҳмон кутадилар. Болани турли ҳадялар билан севинтирадилар.

Ва Жамбул турклари ўз миллати ичида оила қурадилар.

Сурп йиртиш, унаштириш, тўй, онасига сут ҳақи бериш ва никоҳ маросимлари айнан биздаги каби…Жуда қиммат бўлишига қарамай, келинга албатта олтин билагузук, олтин исирға, олтин гардонлик тақадилар.Жуманинг қаҳқаҳ уриб англатишига кўра:

-Олтин тақолмайдиган йигитга қиз бермайдилар. Келин олтин истамаса, ёхуд ўғлон олтин ўрнига кумуш билагузук олса, уни ҳар ерда аския қиладилар. Чунки ҳар нарсанингўз маросими бор. “ТЕГИРМОНГА УН, КЕЛИНГА ОЛТУН” дейдилар.

-– –

(1))Мўралиб… – қизил ва мовий ранглар қоришмасидан юзага келадиган

қуюқ гунафшаранг тусига кириб…

-Яхши. Ўқулингиз ҳаёти қандай?

-Ўқул? Нима у?

–Мактаб, мактаб.

-Ҳааа…Макдепларимиз чўх. Болаларни ўқитиш мажбурий, ўқитиш ҳақи давлатдандир. Зотан ўқимадингми, ҳаёт йўх. Экмек (нон) йўх.

-Болаларингиз қайси тилда ўқитилади?

-Бироз туркча (яъни ўзбекча).Ўрисча ҳам кўп ўқитилади.Мен мактабга бормасдан олдин русчани билмасдим. Русчани мактабда эгалладим. Чунки нон топиш учун, қайси ишхонанинг эшигини қоқсанг, “Русчани биласанми, билмайсанми”дейдилар. Билмасанг кетавер, худо ҳаққи!

Учоғимиз Истанбулга инганда йўл қандай ўтганини билмай қолдим Жума билан нақ қирқ йиллик дўст кабийдик. Уни, Яшилкўйда Южел Чақмоқлига, Али Юрукка, Четин Тунжага, олдин бир Сивасли деб танитдим. Терминалда қолганимиз ярим соатлик кутиш муддатида, ўзаро ҳол-аҳвол сўрашлар, савол-жавоблар бўлди. Ҳеч бириси бу севимли Жамбул туркини бегона тутмади. Уни тингларкан, унга бир нарсалар англатаркан, бир Онатўли турки билан гаплашгандай гаплашдилар англашдилар. Жуманинг ифодаси билан айтганда “бир олманинг ярми”

сингари эдилар.

Истанбулдан Москвага учаркан Жума яна менинг ёнимдайди.

–Жамбулда ўзбеклар, туркманлар, қозоқлар ҳам борми? Улар билан қандай кун кечирасизлар?-деб сўрадим.

-Ҳаммаси мусулмон, яхши инсонлар. Ўзбеклар шовқинламайдиган сокин одамлар. Туркманлар билан қозоқлар бироз урушқоқ бўлади. Бозорларда бироз ғашини келтирдингми махсиларидан қамчиларини чиқарадилар.

–Яхши. Туркия сенга қандай кўринди?

–Айтдим-ку: бир олманинг ярмиси сиз, ярмиси биз. Мен сенга қандай кўринган бўлсам, сен ҳам менга шундай кўринасан.

–Энг кўп қайси шаҳримизни севдинг?

–Истанбулни! Учоқдан тушар-тушмас ўзимни Истанбулга қаратдим. Аммо Истанбул, бир ойда, бир йилда кезиб чиқса бўладиган шаҳар эмас. Жомелари жуда гўзал. Кабутарлари одамнинг қўлларига қўнади. Диннинг кучи кабутарларни одамга ўхшатиб қўйган.

–Бу нима деганинг? Кабутарлар дин дарси кўрганларми?

–Йўх! Мусулмонлар Пайғамбарни мушриклардан асраб қолган кабутарни севганлар; унга қўл урмаганлар. Яъни Пайғамбар севгисидан кабутарларга тўқинмаганлар. Улар ҳам мусулионларга ўрганган. Агар урсалар эди,

Истанбулда кабутарлар қум каби кўп бўлармиди ҳеч?

–Истанбулдан бошқа қайси шаҳарларимизни кўрдинг?

–Бурсага ҳам бордим, Измирга ҳам. Сен бўлсанг “энг кўп қайси шаҳримизни севдинг?”дейсан.Биласан, дарвиш одам бор, авлиё одам бор.

Туркияда шаҳарларнинг дарвиши Бурса, авлиёси Истанбул. Менга шундай кўринди.

Унинг бу чўх гўзал тавсифини эшитиб, сескандим. Тонгпинарнинг “Беш шаҳар” китобида ҳам бу қадар теран, бу қадар маъноли бир ўхшатишга дуч келганимни ўйладим. “Шаҳарларнинг дарвиши Бурса, авлиёси Истанбул” жумласи юрагимга йирик гуллардай иниб қолди. Ҳайратимдан бир сира гаплашолмадим.

–Жамбулда Туркиядан хабар олиб турасанми? Туркия учун нималарни ўйлаяпсан? Туркияни қай даражада биласан?

Саволимни инжа бир ўрнак билан жавоблантирди:

-Чумолиларни биласанми? Ҳаво тиниқ, қуёшли бўлганда, ҳаммалари тупроқ устига чиқадилар, севинадилар, ишлайдилар, машаққат чекадилар. Ҳаво ёғишли, чақмоқли, қалдироқли бўлганда ўрталиқда кўринмайдилар. Туркияда ҳаволар ҳар доим қуёшли бўлсин.

–Туркияда олиш-беришларда, суҳбатларда ҳеч қийинчиликка дуч келган пайтларинг бўлдими?

-Йўўх! Ҳаммаси айни! Фарқ фақат кулоҳларда эмас. Масалан, биз “оёқ кийими”деймиз, сиз “оёққопи” дейсиз. Биз “уст кийими” ё “асвоп” деймиз, сиз “элбиса” дейсиз. Биз “гирағинда”, “эгнида” деймиз, ”габағинда”, “олдида” деймиз, сиз “кийисинда”дейсиз, “ўнгинда”дейсиз.Биз “чимерлик”деймиз, сиз “пляж!”Бизда “эмже”, сизда “амжа”. Хуллас шунга ўхшаш гаплар…

Жума гапни Гўрўғлига буриб, ундан бир қитъа ўқиди. Сўнгра:

–Гўрўғли мард одам, йигит одам, Авази бор, Ғироти бор. Унинг қўшиқларини соз билан куйлаймиз.Ўзи биз томонда яшаган,-деди.

-Сиз томонда яшаган Дада Қўрқутни ҳам биласанми?

-Ҳеч эшитганим йўх. Яхши кишимидир бу Дада Қўрқут?

-Жуда яхши киши. Жуда гўзал эртаклари, достонлари бор.

-Каллам қурсин, эшитмаган эканман.Қай замонда яшаган?

-Минг беш юз йил олдин яшаган тахминан. Озарбайжонда ва Шарқий Онатўлида. Агри тоғи иқлимида.

Мириқиб кулимсираш билан юзимга боқди.

-Эээ!Эшитмаганим сабаби шундан. Жуда қалимларда яшаган экан-да.

Эшитганим йўх.

-Насриддин Хўжа-чи? Уни эшитганмисан?

–Ҳааа! Мулла Насриддин! Биз томонларда яшаган.Ўликни ҳам кулдиради, тирикни ҳам!

Жума, Туркияда бизнинг кўпчилигимиз “кўп қаватли уйларда” (апартман-ларда) ўтиришимишга ҳайрон бўларди. Унга кўра, туркнинг уйи текислик ерларда бўлиши керак ва “мутлақо” бир боғ-боғча ичида бўлиши шарт. “Боғ-боғчасиз уйнинг яланғоч хотиндан фарқи йўқ”.

Уни сигирларимизнинг “бир тери, бир устихон ” қолиши ҳам жуда ҳайратлантирар эди.

-Ғунажинларингизни, ҳўкизларингизни ким бундай эшаклар каби кичиклаштир-ган, Ёғуз оға? Жамбулда бизнинг сигирларимиз жуда катта, йирик бўлади. Бир ғуна-жин ўртача 700-800 кило эт беради. Мен Жамбулда ўз мулким бўлган бир уйда ўтираман, охурим ҳам бор. Ҳар йил бир неча сигир боқиб кечимимни тўғрилаб олиш учун ҳаракат қиламан.

-Пенсиянг (нафақанг) қанча сенинг, Жума афанди?.

-Бир йилда уч минг рублга яқин пенсия оламан. Аммо бир сигир, эт қилинганда қўлимга уч минг рублдан ортиқ пул келади.

- Этнинг бир килоси неча рубл Жамбулда?

-Расмий нархи икки рубл. Қорабозорда баҳоси 4-5-6 рублдан.

–Советларда қорабозор борми, Жума афанди?

Елкалари, бошларини силкита-силкита кула бошлади.

-Қорабозор бўлмаса, бўлмасди Чунки одам кўп,эт оз. Устига устак янги эт ҳали-бери йўқдай. Одам, музлатилган, кертилган этга икки рубл бергунча, бугун сўйилган этга 4-5 рубл беришни афзал кўради. Энди мен йўл пулини чиқармоқ учун йилига бир ортиқча сигир боқаман. Шунда мен соғ, мен саломат!

–Мен тушунолмаган бир нарса бор. Давлат эт эҳтиёжини қондиролмагани ҳолда мол боқувчиларни нега қўллаб-қўлтиқламайди. Яъни уларга имкон яратмайди? Масалан, сен 2-3 сигир ўрнига нега ўттиқ-қирқ сигир боқиб ололмайсан? Режим бунга нима учун қаршилик қилади? Халққа қанча кў эт берилса, қорабозорга ҳам унча катта зарурат бўлмас эди.

Жума, совет режими ила боғлиқ барча сўроқларимни узрлар билан жавобсиз қолдирди. Айтишига қараганда, ўзи нафақадаги (ногирон) ёш бир ишчи экан. Режим масаласида кўп нарсаларга ақли етмасмиш. Билмаган нарсалари ҳақида гапириш тўғри бўлмасмиш. Ҳам сўнгра мен каби ўқиган ёзувчи бир афандига нима дея оларди? Энг яхшиси, мен қизиққаним ҳар нарсани ўрис қўлида ўз кўзларим билан кўришим экан.

У кунларда, майдонларимиз нотинч, кўчаларимиз қонли эди. Анархия, ҳар кун беш-ўн янги ниҳолимизни синдирар, Туркия мотамга ботган эди. Жума, Туркияда қолгани вақтлар ичида ҳодисаларни даҳшат-ла яшаганди. Баъзи хотирлатмалардан кейин саволимни бошқача тарзда янгитдан ўртага қўйдим: