Читать книгу Ўзим билан ўзим - - Страница 7

Мусо яхши йигит – қобилиятли. Лекин сал ўйинқароқ. Буни ўзи ҳам билади, бироқ кўп ҳам куйинавермайди. Бошқалар, масалан, хонада у билан ёнма-ён ўтирадиган Турғун ака насиҳат қилса, Мусо: «Бола бўлсин – шўх бўлсин», дея кулиб қутулиб кетади. Мусо ўзининг яна бир талай камчиликларинн билади, лекин бошқа нарсадан – гарчи феъл-атворида нуқсон ҳисобланмаса ҳам – пулсизликдан кўп қийналади. Ўзингиз ўйлаб кўринг: отаси уни едирса-ичирса, вояга етказса, беш йил ўқитса-ю, ҳали ҳам унга пул юбориб турса! Мусоқулбой – отасоқол иягига битган давангир йигит – энди отасини боқиш у ёқда турсин, бир бош, бир қулоғини ҳам эплолмаса, ҳар борганида унга сарғайиб, укаларининг ризқидан юлиб келса! Яхшими шу?

Йўқ, Мусо берсанг – ейман, урсанг – ўламан, деган лапашанглардан эмас, ўзини боқиш, мустақил яшаш йўлларини кўп ахтаради. Лекин иложи йўқ-да. Лаборантликнинг ойлиги саксон сўм, чиртинг-пиртинг бўлиб, қўлга етмиш сўмча тегади, бунга овқат есинми, кийим-бош олсинми? Сигаретанинг ўзига ҳар ой-да ўн беш сўмдан кетса! Мусо кечалари ухламай ўйланиб чиқади: хазина топиб олса, лотореяга «Волга» ютса, спортлотодан ҳамма номери тўғри чиқиб қолса ёки бирон олиҳиммат одам: «Ука, мен илм аҳли-нинг шайдосиман. Мана, сизга ўн минг сўм. Аммо-лекин фанимиз ривожига зўр ҳисса қўшасиз. Бўлмаса, рози эмасман», деб жўмардлик қилиб юборса! Мусо энтикиблар кетади, бироқ… Қийин экан-да, ишқилиб.

Мусо чидади, чидади, йўқ, охири бўлмади, директорга кирди: «Домла, бу пулингиз қорин тўйғазишга ҳам етмаяпти-ку», деди. Директор уни алдади, авради, иложи йўқлигини айтди: «Штатлар саноқли – сенинг ойлигингни ошириш учун, ўғлим, бошқг бир ходимнинг ойлигидан қирқиш керак». Кейин Қудратовни мисол келтирди: «Шу йигит тўқсон саккиз сўм билан оила тебратади-я!», деди. Ер ёрилмадию Мусо кириб кетмади. У ўзидан беш ёш катта Турғун аканинг оиласидаги тўрт жонни қандай боқишини ҳеч ўйлаб кўрмаган экан, жуда хижолат тортди, пулпараст деб ўзини койиди, қабулхонадаи минг пушаймон билан ер бўлиб чиқди.

Мусо ойлигимни оширинг, деб директорга тиқилинч қилгандан роппа-роса уч кун ўтгач, ишхонада хунук гап тарқалди, кимдир аспирант қизлар – Карима билан Мунавварнинг стипендиясини ўғирлаб қўйибди. Упа-элик, тақинчоқ-пақинчоқларига тегмапти-ю, тўқсон саккиз сўмдан – бир юзу тўқсон олти сўмни ўмариб квтибди. Давлат бебақо, пул – қўлнинг кири, фалон-писмадон деб кариллаймиз-у, лекин, сабил, бир юз тўқсон олти сўм катта пул-да Тўрт сўмгина қўшса – икки юз сўм! Тушликка чиқаётганларида сумкада экан, қайтиб келишса, шунча пул – йўқ!

Бошланди: қаватда ким бор эди, хонага ким кирган, тушликка ким чиқмаган, кимнинг қўли эгрироқ… Аёллар жонланиб, ташвишманд қиёфада оғиз пойлаган, эркаклар бурчак-бурчакда сўкинган; шивир-шивнр, пичир-пичир… Эски, ремонтталаб, мудроқ ишхонага файз кириб, бамисоли ҳиндларнинг марҳумнн куйдириш олдидан «рам-рам сатти», деб рақсга тушадиган маросими ўтаётган жойга айланиб қолди.

Хунук гап ишхонада ажина шамолдек жилпанглаб юрди-юрди ва ниҳоят, қабулхонага, ундан тўппа-тўғри директорнинг қулоғига кириб кетди.

Мусонинг дами ичига тушиб, бировнинг кўзига қарашга ботинолмади. Айниқса, котиба қиз ҳаммани мажлисга чақириб юрганини эшитиб, тоза тамом бўлди. Бўйнига ип солиб кушхонага судралган қўйдек, директор кабинетига кирди-ю, бурчакдаги курсига ўзини таппа ташлади – ҳукмни кутди.

Директор сўзини бу гапнинг ишхона учун нақадар шармандалик, бениҳоя хунуклигидан бошлади, ўғри («ўғри», демади, «пулни олган», деди) ташқаридан кирган бегона эмаслиги, қизларга стипендия текканини билиб, тушликка чиқишларини пойлаган одамлигини айтиб, «Ким тушликда шу ерда қолган бўлса, ўша олган», деди. Мусо ўтирган жойида чўкиб. кетди. Директор давом этиб, «Балки ўша ноинсоф ҳозир ичимизда ўтиргандир», деб тахмин қилди. Бу Мусога: «Ҳой, ноинсоф Мусо, тур ўрнингдан. Ҳамманинг ўртасида бўйнингга ол!», дегандек эшитилди. Ҳамма унга қараётгандек, ҳамма уни ўғри тутиб, мардларча бўйнига олишини кутаётгандек туюлди. «Мен олмадим. Олмаганимни ўзим аниқ биламан-ку, ахир», дея ўзига таскин берди, шўрлик. Хайрият, ҳеч ким «Пулни Мусо олган», деб ўрнидан сапчиб турмади. Мусонинг бугун тушликка эртароқ чиқиб, дарров қайтганини сотиб қўймади. Бундан ташқари, директорнинг мажлис чақиришдан мақсади ўғрини топишдан кўра (қайдан топади!), пулини очиқ-сочиқ ташлаб кетган қизларни тергаш, маҳаллий комитетдан ёрдам уюштириш, энг асосийси – бу хунук гапни ишхона остонасидан четга ҳатлатмасликни қаттиқ уқтириб қўйишдан иборат экан.

Мажлисдан бош чайқаб, афсус билдириб тарқалдилар. Мусонинг назарида, одамлар пулидан ажралган қизларга эмас, пулни олган одамга ачинаётган-дек, тўғрироғи, уни назарда тутиб, «Шундай йигит-а!», деяётгандек эдилар.

Йўқолган пул икки кунча одамларнинг оғзида ширин сақич бўлди. Ҳеч ким ўзида терговчилик масъулияти, жавобгарлигини ҳис қилмагани учун, орқаворотдан икки-уч киши ўғри деб топилди, барча яхши-ёмон томонлари тарозига солингач, яна орқаворотдан оқланди. Шундай қизиқ воқеани бошқа жойда айтиш қатағон этилгани сабабли, гап фақат ишхонада қизиди. Учтадан йигирма бешталик, тўрттадан беш, биттадан уч сўмлик экан йўқолган пуллар. Мунаввар Ҳалима опа берган эллик сўм қарзини қайтариши, Карима пул қўшиб, қишлик пальто олиши керак экан. Ноинсоф шу муштипарларнинг ҳақига кўз олайтирибди. Кейин умуман ўғрилик ҳақида гап кетди. Тўртта одам йиғилган жойда қадим замонлардаги каллакесар, йўлтўсар, тоштешар, қулфбузар, чўнтаккатушар ўғрилар ҳақида даҳшатли ва қизиқарли ҳангомалар айтилди. Хуллас, Насриддин афанди қирқ ўғрини қандай алдаган бўлса, ишхонадаги бир ўғри қирқ тўғрини шундай лақиллатди – уни ҳеч ким тополмади.

Бу ҳангомалар босилгунча Мусо ўзини ўзи еб қўйди, бироқ, хайрият, ҳеч ким ундан шубҳаланмади, унинг ҳам кўнгли тинчиди. Ҳамма қаторида ёрдам маъносида ундан ҳам беш сўм сўрашганда, гуноҳдан фориғ бўлгандек, жуда енгил тортди. Агар ундан гумонсирашса, боёқиш камбағал, ўзини қандай оқлашни ҳам билмасди: директорга пулим йўқ, деб ким кўзёш тўкди – Мусо; доим тушликка ким қарз сўрайди – Мусо; кимнинг ойлиги кам – Мусонинг; ойлиги кам бўлса ҳам, тез-тез ресторанларда ким давру даврон суради – Мусо (айш-ишратга қайдан топади?); ким қизларнинг хонасида лақиллаб юради – Мусо; энди, худди ўша куни айни тушлик пайтида ишхонада ким қолган эди – Мусо-да!

Ҳамкасбларини қўяверинг, шунча далил-исботни синчиклаб таҳлил қилиб чиққан Мусо ҳам қизларнинг стипендиясини ўзи эмас, бошқа биров илиб кетганига жуда-жуда ҳайрон эди.

Орадан икки ҳафтача вақт ўтди, Мусо бу гапларни эсидан чиқариб юборди. Ширинсақйчнинг ҳам ширини кетди шекилли, одамлар уни туфлаб ташлаш-ди. Мусога Шибутани деган америкалик олимнинг «Социал психология» деган китоби жуда зарур эди, сўроқлай-сўроқлай, охири бир файласуф дўстиникидан топиб келди. Хонада ҳеч ким йўқ: Турғун ака бетоб экан, телефон қилди, Абдухалил жавоб сўраб қаёққадир жўнади. Мусо эрталабдан бери Шибутанининг китобидан бош кўтармай, олтмиш саҳифагача ўқиди, етти-саккиз бет кўчирма олди. Ўзининг бошида ҳам психологияга оид фикрлар ғивирлаб-югургилаб қолди. «Уятчанлик – уятчанликдан уялишдир. Агар ҳамма одамлар бир-бирларига кўнгилларидаги уятлн ҳис-туйғуларни айта бошлашса, уятчанлик йўқолади. Нега бировлар ўзлари шикоят қилганда уялмайдилар-у, бошқа кишининг шикоятига ғашлари келади?», деб ўйга чўмди.

Мусо ана шундай ғалати, ўзига ҳам у қадар тушунарли бўлмаган фикрлар оғушида ҳаяжонланиб ўтирганда, эшик ғийқ этиб очилди ва Мукамбарнинг чиройли боши кўринди.

– Мумкинми?

– О, албатта! Қадамларига ҳасанот, – деди Мусо ўтирган жойида.

Мукамбар эшикни эҳтиёткорлик билан ёпди, Мусога қараб илжайгандек бўлди.

– Яхшимисиз, – деди.

– Сояи давлатларида!

Мукамбар деразага бир қараб қўйди, ўнғайсизланиб, бошини қуйи солди, локланган тирноқлари тикилди-да, бегона бир овозда:

– Бугун менга ҳазиллашдингизми? –деди.

Мусо гавдасини орқага ташлаб ястанди.

– Ҳазиллашдим.

У эрталабдан бери китобга мук тушиб чарчаган ҳозир эса ростдан ҳам ҳазиллашгиси, беш-ўн дақиқа ҳордиқ чиқаргиси келар эди. Мукамбар – истараси иссиқ, ширингина жувон – ҳамиша ҳазилни кўтарарди.

– Ҳазнллашдим, – деб такрорлади Мусо. – Паспортингизни олдим-да, ариза ёзиб, ЗАГСга топшириб келдим. Қалай, боплабманми? У ёқда сиз, бу ёқда мен, бағримизни жизза кабоб қилиб юраверамизми?

Мукамбар «Қўйинг шунақа бачкана гапларни» дегандек, қўл силтади.

– Сумкамни кавлаштирдингизми?

Мусо қўлларини кўксига чалиштирди.

– Энди, нима десам экан, аввало, «сумкам» эмас, «сумкамиз» денг, хўпми? Иннайкейин…

Мукамбар унга ғалати тикилди, нимадир демоқчи эди, эшик яна очилди-да, ташвишманд қиёфада Ҳалима опа кирди. Мукамбар жим қолди. Ҳалима опа унга савол назари билан қаради.

– Нима бўлди? – деди.

– Билмасам, – деди Мукамбар тутилинқираб. – Мусо ҳазиллашибдими…

Ҳалима опа танглайини тақиллатди, бошини сарак-сарак қилди.

– Эй укам-эй, укам! Келиб-келиб пулдан ҳазиллашасизми?

Мусонинг кўнглига хавотир оралади.

– Тўхтанглар. Қанақа пул?

Мукамбар қизаринди.

– Ўзингиз… Сумкани кавладим, дедингиз-ку?

Мусонинг ичида нимадир узилиб тушгандек бўлди.

– Э, қўйинглар-э! Наҳотки, мени… Эрталабдан бери хонадан чиққаним йўқ, ахир!

Мукамбар мунғайди, қўлларини қовуштириб, кифтларини қисганда, кичкина жувон, баттар кичрайди.

– Йўғ-э, Мусавой, ким сизни… – дея Ҳалима опа гапининг давомини ичига ютди.

– Нима, яна пул йўқолдими? – деди Мусо юраги увишиб.

Ҳалима опа ва Мукамбар индамай тасдиқлашди. Мусо жуда қаттиқ хафа бўлди.

– Шу… Саксон сўм ойлик олсам, тез-тез қарз сўрасам, кимнинг пули йўқолса… Дарров мени ўғрн тутасизларми!

– Ҳай-ҳай, Мусожон, нималар деяпсиз! Опангизман-а, айланай! Сиздай йигитдан шу иш чиқадими? Сиздан гумонсираган одам кўр бўлади-я, кўр!

Ҳалима опа Мусонинг елкасига устма-уст қоққанча, куйиб-пишиб тушунтирди. Гап бундай бўлган экан: Мукамбар эрталаб сумкасидаги кармончага йигирма уч сўм солган; троллейбусда чақаси йўқ экан, пул узатса, ҳайдовчи нақ қирқ тийинлик абонемент берибди: ҳозир пастки қаватга, кутубхонага тушиб, Турсуной билан беш минутгина гаплашиб, қайтиб чиқса, сумкасида икки сўму олтмиш тийин турган экану йигирма сўм йўқ эмиш. Ҳалима опага айтса, «Э, ўлибдими! Аввал сўрайлик, Мусо-пусо ҳазиллашгандир», депти. Кейин Мукамбар тўппа-тўғри Мусонинг олдиган чопиб келаверибди. Устига устак, Мусонинг ҳам ҳазиллашгиси келиб турган экан…

– Пулдан бошқа ҳазил қуриб кетган экан-да, деб бўғилди Мусо.

Ҳалима опа ўйланиб турди-да, сўнгра:

– Яна ўша олднмикан? –деди.

– Ўшаларинг ким? – деди Мусо.

– Ким бўларди! – деди Ҳалима опа. – «Турнахон»да. Сувилонга ўхшамай ўлгур!

Мусо шу пайтгача ўғрини бурни иягига ёпишган аллақандай ялмоғиз кампир ёки ҳаммаёғини жун босган, бадбашара, оғзи қийшиқ, бир кўзига чарм сирилган эркак сифатида тасаввур қилганиданми, қош-кўзи, оёқ-қўли ўз жойида бўлган росмана одам, устига-устак, қиз бола эканлигини эшитиб, қўрқиб кетди.

– Йўғ-э?! –деб юборди.

– Ий-э, Мусовой, буни ҳамма билади-ку?

– Рост, – деди Мукамбар ҳам. – Маҳзуна Зокировнанинг ҳар ойлигидан йигирма беш сўм йўқолаверди. Кейин билсак – шу олган экан. Менинг ўттиз сўмим, Турсунойнинг соати, Мапуз бечоранинг қирқ етти сўми, тунов кунги пуллар…

Мусо анграйиб қолди.

– Ў, энағар-эй!.. Э, кечирасизлар, оғзимдан чиқиб кетди.