Читать книгу Худоёрхоннинг сўнгги кунлари - - Страница 2

Ёзувчи Алишер Ибодиновга мактуб

Алишер, “Шафқатсиз тоғлар” китобингизни сиҳатгоҳда ўқиб чиқдим. Тинимсиз изланаётганингиз, тарихий манбаларни синчиклаб ўрганганингиз “Худоёрхоннинг сўнгги кунлари”да яққол кўзга ташланади. Мавзунинг масъулиятини ҳис этиб, Қўқон хонлиги тарихига доир илмий тадқиқотлар, хотиралар, Аҳмад Заки Валидий, В. Наливкин, Н. Остроумов, Ибрат домла, тошкентлик қози Сатторхон Абдулғаффоров, Мулла Олим Махдум, Мирзаолим Мушриф ва бошқаларнинг китобларидан ўринли фойдаланибсиз. Бу манбаларда Худоёрхоннинг отаси Шералихон 1842 йили мен туғилиб ўсган Сафед Булон қишлоғидаги йиғинда оқ кигизга ўтқазилиб, Қўқон мамлакатининг хони деб эълон қилингани, оқ туя сўйилиб, элга тарқатилгани, шу табаррук жойдан Косонсой, Тўрақўрғон ва Чуст орқали Қўқонга юриш бошлангани айтилади. Мен учун янгилик бўлгани – ҳамқишлоғим, тарихчи олим Эркин Ҳайитбоевдан эшитганларимга қўшимча – рус олими В. Наливкиннинг ХIХ аср охирида рафиқаси билан икки йил Сафед Булондан сал тепароқда – дунёга машҳур Сариқ челак кўлига бораверишда жойлашган Нанай қишлоғида яшагани, маҳаллий аҳолининг турмуши, урф-одатларини ўргангани бўлди. Яна шуни билдимки, Шералихон Қўқон тахтига ўтиргач, унинг саводи чиқмаган, демакки, ёзув-чизувдан бехабар ўғиллари Худоёр ва Сўфибекка нанайлик машҳур мактабдор домла мулла Тошбой деган киши сабоқ берган экан.

Абдулла Қодирий ўтган асрнинг 20-йилларида Қўқонга келиб, Худоёрхоннинг ўша пайтда ҳаёт бўлган хотинларидан бири Розиябегим билан учрашгани илмда бор гап. Ҳабибулла Қодирийнинг отаси ҳақидаги хотираларида хонлар давридаги Қўқоннинг йирик уламоларидан бири, мўътабар диний арбоб Миён Фазл Ваҳҳобнинг фожиали севгиси тилга олинади. Бу табаррук зот Худоёрхонга пир мақомида бўлган экан. Аммо…

Хонликлар тарихига кўз ташласангиз, турли офатлар, эл-улус бошига тушган мислсиз кулфатлар, аёвсиз қатлларнинг сабаблари маълум бўлади. Имон-эътиқоди суст, сотқин, хиёнаткор кишилар ҳукмдорларга яхши кўриниш, бирор мансабга илиниш, ёғли луқмадан четда қолмаслик илинжида ҳарамни бокира ҳурилиқолар билан тўлдиришга ҳаракат қилганлар. Бундай кишилар Худоёрхон ўрдасида ҳам бўлганини асарда ғоят таъсирчан қилиб кўрсатибсиз. Улар хонни Миён Фазл Ваҳҳобнинг ҳуснда тенгиз хотини борлигидан хабардор қиладилар. Ҳирс-ҳавас жазавасига тушган тийиқсиз хоннинг буйруғига биноан, қўшмачилар эшон хонадонига бориб, сулув аёлни кўриб, оғзилари сув очиб қайтади. Бу аёл ўша – Абдулла Қодирий билан суҳбатлашган Розиябегим эди.

Худоёрхон Розиябегимни ўрдада уюштириладиган зиёфатга таклиф эттиради ва уни шу ерда тунаб қолишга мажбур қилади. Тунда меҳмон аёл ётган хонага… хон кириб келади. Ҳарамда икки-уч кун қолиб кетган Розиябегимдан бўлган воқеа тафсилотини эшитган ориятли эшон хотинини уч талоқ қўяди ва уни ўн тўрт арава сеп билан хон ўрдасига қайтариб юборади. Ҳажр азобида куйиб-ёнган эшон шаҳарда тарқаган гап-сўзларга чидамай, Қўқондан бош олиб чиқиб кетади ва Ўш шаҳрига туташ тоғдаги ғорда садоқатли шогирдларидан бири билан дарвешона ҳаёт кечира бошлайди. Аммо орадан қирқ кун ўтар-ўтмас чўпдай озиб, шамдай куйиб адойи тамом бўлади. Ўлими олдидан шогирдига: “Мулла Абдулбоқи, менга яқинроқ келиб, оғзимни ҳидланг-чи, ниманинг ҳиди келаяпти?” дейди. – “Кабоб ҳиди келяпти, устоз, кабоб” дея жавоб беради шогирди. Миён Фазл Ваҳҳобнинг жигари ҳажр оловида қоврилиб кетган экан…

Тақдир бундай номусли зотни хўрлаган Худоёрга умри сўнггида бундан-да оғир жазо – ватангадоликни ҳозирлаб қўйганини кўринг…

Бугун ижодкорлар орасида тарихий мавзуда қалам тебратаётганлар кўп. Бу – яхши, албатта. Тарихини билган ва уни идрок этган халқ йўлидан адашмайди. Аммо… билган ҳам, билмаган ҳам тарихнавислик қилса, бир асардаги тўқима образ бошқа бир асарга тарихий шахс бўлиб кирса, бадиий тўқима меъёридан ошса, таниқли шахслар тўғрисидаги “қўлбола” талқинларнинг чеги-чегараси бўлмаса, бунга бефарқ бўлмаслигимиз керак. “Қиз Жибек” бадиий фильми билан боғлиқ “асрга татигулик” янглишув, афсуски, бошқа соҳаларда, жумладан, бадиий адабиётда ҳам кузатилмоқда. Ён-атрофларимизда чоп этилаётган мактаб дарсликларида у ёки бу миллатнинг алоҳидалиги, улуғлиги ва беҳад қадимийлиги даъвоси қучайиб бораётгани, одоб билан айтганда, ажаб-ланарлидир.

Олис ўтмиш воқелигини тўғри идрок этиш, моҳиятини бугунги ўқувчига бузмай, камитмай, бошқа либосга ўрамай, ортиқча бўрттирмай етказиш ўтамасъулиятли, ҳам илмий, ҳам ижодий ҳалолликни талаб этадиган иш. Тарих фанлари доктори, профессор Мирсодиқ Исҳоқов бу вазифани қуйидагича ифодалайди: “Тарих ўтмиш экан, унга нисбатан тарихчи ўз мақсадлари, қарашлари орқали кириб боради. Яъни, тарихни тарихнинг ўзидан холи тадқиқ қила олмайди… Ўтмишни билишда тарихий маълумотларнинг аслияти қанчалик ҳаққонийлиги ёки сохталиги масаласи (тарихнависнинг) диққат марказида турмоғи лозим. Кўп ҳолларда муайян вазият тақозоси билан воқеанинг тафсилоти сохталаштирилган бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда манбалар, агар уларнинг вариантлари бўлса, қиёсий ўрганилиши зарур бўлади…”

Шу қисқа иқтибосда кўп масала нарса кундек равшан бўлиб турибди: мозийшунос ўз ишига қандай мақсадда ёндашаётгани, унинг шахсий қарашлари қандайлиги, билими, имон-эътиқоди, хулоса қилиш масъулияти жуда муҳим. Воқеа-ҳодисалар тафсилотининг сохталаштирилишига эса Парижнинг Версал саройи залларидан бирини безаб турган “Наполеоннинг тож кийиши” сурати мисол бўла олади. Рассом бу асарни реал воқеа асосида ёзган, аммо буюк фотиҳнинг эътирози туфайли, муаллиф унга тузатиш киритиб, сохталикка йўл қўйган.

Қўқон хони Худоёрнинг шахсиятига турли манбаларда турлича ёндашилади. Адабиёт газетасида хоннинг онаси ўлимига ёзган таъсирчан марсиясини эълон қилганмиз. Тарихчи олима Л. Троицкаянинг “Қўқон хонлиги тарихи” китобида бир молиявий ҳужжатга дуч келдим: Қўқонга – хон ҳазратларининг оналари ҳузурига Тошкентдан меҳмон аёллар келишгани муносабати билан, хазинадан бир кулча совун, бир думалоқ кўк чой, бир думалоқ қора чой ажратиш тўғрисида… расмий фатво имзоланган бўлиб, хазинабон “бердим” деб, олувчи “олдим” деб имзо чекишган экан. Бошқа бир факт: Фон Кауфманнинг “тузоқ” маслаҳатига кўра, Петербургга меҳмонга отланган Худоёрхон сафар олдидан яқин таниши бўлмиш мулла Маъруф деган кишига ўзига тегишли Алишер Навоий, Мирзо Бедил ва бошқа улуғларимиз қаламига мансуб нодир китобларни омонат сақлаш учун қолдиради. Бундай китоблар хонлик кутубхонасида кўп бўлган экан. Худоёрхон Шарафиддин Али Яздий қаламига мансуб “Зафарнома”нинг жаҳонда ягона тўлиқ нусхасини себзорлик таниқли маърифатпарвар Муҳиддинхўжа қозига совға қилади, вақти келиб, бу китобдан элимиз баҳраманд бўлишидан умидворман, дейди. Шундай бўлади ҳам.

Хонликда солиқ тизими анча адолатли бўлгани тўғрисида фатво-ҳужжатлар мавжуд. Бу маълумотларни ўқиганингда пайдо бўлган тасаввурни ўз пирининг шаръий аёлига зўрлик билан уйланиб олиш воқеаси чилпарчин қилиб юборади.

“Худоёрхоннинг сўнгги кунлари”ни ўқир эканман, устоз Шариф Юсуповнинг Қўқон хонлиги тарихига оид туркум мақолалари ёдимга тушди. Уларда яқин ўтмишимизнинг аччиқ ҳақиқатлари, Амир Насруллонинг Қўқондаги хунрезликлари, Туронзаминнинг Чор Россияси томонидан босиб олиниши сабаблари, Худоёрхоннинг сўнгги кунлари, унинг аянчли тақдири сизнинг талқинингиздан бир оз фарқ қилса-да, моҳиятан бир-бирини тўлдиради. Домла Юсупов ўқувчи эътиборини Бухоро, Қўқон ва Хива хонликларининг ҳукмфармолари ўзаро аҳил бўлмагани, узоқни ўйламай калтабин сиёсат юритганлари, бунинг оқибатида халқ бошига мислсиз кулфатлар тушганига қаратади. “Чор Россияси ҳукмрон доиралари,– деб ёзади устоз,– бу хонликларга савдогар, сайёҳ ниқобида кетма-кет жосуслар йўллаб, хонлик-лардаги ҳақиқий аҳволдан пухта хабардор бўлгач, уларнинг босқинчилик режаларида алдам-қалдам дипломатияси тобора кўпроқ ўрин эгаллай бошлайди. Бунда улар, бир томондан, Қўқон, Бухоро ва Хивадан Россияга юборилган элчилардан ўз ёвуз мақсадларини яшириб, хонликларга яқин ҳудудларда ҳарбий истеҳкомлар қуриш, дарё портларини келажакдаги ҳужумлари учун мувофиқлаштириш каби номатлуб ишларини гўё хонликлар манфаати йўлида қилинаётган ишлар сифатида кўрсатмоқчи бўладилар. Иккинчи томондан, Туронзаминга босқин онлари яқинлашгани сари бу ердаги хонлар орасидаги низони атайлаб кучайтиришга қаратилган манфур дипломатияни император ва унинг энг яқин аъёнлари иштирокида амалга оширишга эришадилар”

Алишер, сиз ҳам шу фикрдасиз. Шариф Юсупов, Хива хонлари тарихини ўрганган Эркин Самандаров, Комил Аваз, Оллоқулихон даврини ўрганиб, илм қилган Омонулла Муталов, бошқа кўплаб тадқиқотчилар ҳам шу фикрда. Яқин ўтмишнинг адолатсиз, ақл-идрок билан англаб бўлмайдиган хунрезликлари тўғрисидаги куюнчак мулоҳазаларингизга қўшиламан. Сабоқларимда талабаларга Шарқни неча асрлар давомида қонга ботириб келган, юртни вайрон, халқни бенаво қилган уч мудҳиш қусур ҳақида сўзлаб бераман. Билсангиз, бу жуда оғир иш. Улар – кўпхотинлик, бойликка, айш-ишратга берилишдир. Шу уч қусур эмасми не-не салтанатларни инқироз кўчасига бурган, тагига сув қуйган, шулар эмасми отани болага, болани отага қарши қўйиб, мамлакатни, саройларни қонга ботирган?! Ҳали соҳибқирон Амир Темурнинг муборак жасади тупроққа қўйилмай туриб, тахт атрофида қонли можаролар бошланиб кетгани хусусида ёзар экансиз, “Агар Темурнинг ворислари, саркардалари унинг васиятига сўзсиз амал қилиб, жон диллари билан Пирмуҳаммадга бўйсунганида, уни батамом қўллаб-қувватлаб, чин садоқат билан хизмат қилишганида қандай тарихий вазият вужудга келарди?” деган фикрни ўртага ташлайсиз.

Шу жойда ич-ичимдан ўкинчли бир изтироб келади: омонат, қон ҳиди анқиб турган тахт учун курашларда миллатнинг қанчадан-қанча бўлғувси сардорлари, донишманд даҳоларининг ҳам бошлари кесилиб кетган бўлиши мумкин-ку? Бу хунрезлик илм-маърифат бобида олис юлдузлар қадар баландликка кўтарилган бобомиз Мирзо Улуғбек пайтида ҳам давом этганини қандай изоҳлаш мумкин? Амир Темур ва темурий шаҳзодалар, Бобур ва бобурийзодалар саройларида, кейинчалик хонликларда юз берган жиноятлардан чиқарган хулосангиз ғоят ўринли: “Ҳақиқий тахт эгасини хиёнат йўли билан ўлдириб, унинг мамлакатини қонунсиз эгаллаб олиш қонуний ҳол, нақд бўлмаса миллий анъанага айлангани, аслида, давлатчилигимиз асосларини емиргани, буюк бир миллатни мустамлака занжиридаги ғариб ва хокисор халққа айлантириб, дунё сиёсати тўридан остонага улоқтиргани ҳақиқат”. Бу хусусда асарда келтирилган факт ва рақамларнинг ўзи ўқувчини ларзага солади. Биргина Қўқон хонлигини олайлик: милодий 1740 йилдан то 1875 йилгача, яъни 135 йил ичида тахтга қонуний тарзда ўтирган хонлардан ўн беш нафардан ортиғи ёлланган қотиллар, фитначи унсурлар, қиличи қонсираган жаллодлар қўлида жон беради. Абдураимбий, Сулаймонбий, Олимхон, Муҳаммадалихон, Султон Маҳмудхон, Шералихон, Султон Муродхон, Маллахон, Султон Саидхон, Шоҳмуродбек ва бошқалар тахтга ўтирганларидан кейин ўлдирилган, сўйилган хонлардир. Ҳатто амир Умархондай маърифатли подшоҳ ҳам ўз акаси Олимхоннинг жасади устидан юриб ҳукмронликка эришган. Алишер, “Худоёрхоннинг сўнгги кунлари”дан аввал хивалик оқсоқол ёзувчи Қўзи Давлатнинг Хива хонлари тарихига оид учта романини ўқиган эдим, бу ерда ҳам шу ҳолат, шу фитна, шу манфур фожиа, сўйди-сўйдилар.

Атоқли ёзувчи Чингиз Айтматов инсоният тарихидаги қонли одамкушликлар ҳақида ёзар экан, “Урушнинг даҳшати шуки, бу қирғинбаротларнибошлаган фотиҳлар, саркардаларнинг номи тарихда қолади, аммо бегуноҳ қурбон бўлган миллион-миллион кишилардан ном-нишон ҳам қолмайди” дейди. Мана шуниси алам қилади.

Китобингизда француз адиби Монтеннинг “Францияда ўлимга ҳукм қилинган киши, ўз хос ҳарамида ўнлаб соқчилар муҳофазасида айш қилаётган Эрон шоҳидан ҳам эркинроқдир. Зеро, ўлимга маҳкум французнинг бир жиҳатдан кўнгли тўқ – қонун уни сўнгги дамгача муҳофаза этади. У афв этилиш эҳтимолига умид боғлайди. Бироқ сокин ҳарамда ишрат билан машғул Эрон шоҳи эса кутилмаганда шу ҳарамнинг ўзида қотил ханжари зарбидан жон таслим қилиши мумкин”, деган фикри келтирилади. Бу фикрни “ўлдириш мисоли миллий анъанага айланиб кетгандай эди”, деган хулосангизга қўшса, ғаройиб бир манзара кўз олдимизда гавдаланади. Гап шундаки, тахт учун кураш, бу йўлдаги тирик “ғов”ларни пичоқ, ойболта тиғи билан даф қилиш бугун дунёга маърифатдан, инсоф-диёнатдан сабоқ бермоқчи бўлаётган Ғарбда бундан икки ярим аср аввал анъанага айланиб улгурган эди. Менга, Алишер, ўлим жазосига ҳукм қилинган Шотландия қироличаси Мария Стюарт, Англия қироли Карл I, Франция қироли Людовик ХVI ва унинг беваси қиролича Мария Антуанетта бошларини жаллод кундасига қўйишдан олдин мириқиб ухлаганлари, ювиниб, энг яхши кийимларини кийишгани, сочларини силлиқ қилиб тарашгани, қонли қатл содир бўлганида майдонга йиғилган оломон “Оҳ” дейиш ўрнига “Яшасин республика” дея қичқиргани таъсир қилади. Тасаввур қиласизми, жаллод ҳукмдорнинг бошини узган пайти, оломон шундай деб турса-я. Улар ҳар қандай гуноҳкор, у қиролми, каззоб ўғрими, давлат сирини душманга сотган хоинми, шундай жазоланиши керак, деб ўйлашган, қатл майдонига ўзларининг фуқаролик бурчларини адо этгани келишган. Камдан-кам киши бу қон тўкиш, аслида, саройдаги фитна-фасод натижаси, тожу тахт, бойлик учун кураш эканлигини билган, аммо овоз чиқармаган. Қатлнинг миллий анъанага айланиши шу эмасми?! Шарқда эса, ҳар гал, саройда фитна уюштирилиб, кимнингдир боши кесилганида, яна бир муттаҳамдан, фирибгардан, сотқиндан, туллакдан қутулдик, энди бу ёғига хотиржам яшаймиз, деб ўйлашган. Тожу тахт бор экан, бу биродаркушлик ҳеч қачон барҳам топмаслиги тўғрисида ўйлашган ҳам эмас. Ухлаб ётган Мўмин Мирзони ширакайф бобосининг фатвосига биноан қатл этиш учун қўлига кишан солиб олиб кетишаётганида, у мулозимларга “Мени қаёққа олиб кетаяпсизлар, нима қилмоқчисизлар ўзи?” деб эмас, “Мен шаҳзодаман, бобомнинг суюкли набирасиман, шунга яраша ҳурмат қилишингизни талаб қиламан”, дейди. Жаллодлар унга: “Шаҳзодам, хотиржам бўлинг, қўлингизга авомнинг қўлига солинадиган темир эмас, тоза кумушдан ясалган кишан солдик, бу ҳурмат эмасми?” деб жавоб беришади.

Бу келтирилганлар адолатсизлик, қонхўрлик, биродаркушлик узоқ давом этса, инсоннинг қон-қонига сингиб кетиши мумкинлигидан далолат беради. Тахт бор экан, адолатсизлик бўлади, деган гап рост. Иброҳим Адҳамга нисбат берилган ривоятдаги туякашни эслайлик. У подшонинг томига чиқиб, кеча чўлда йўқотган туяларини излаб юрган бўлади. Подшонинг: “Чўлда йўқотган туяларингни менинг томимдан ахтаришингда не маъно бор?” деган саволига у бамайлихотир: “Сизнинг тахтда ўтириб, Аллоҳни излашингизда не маъно бор?” деб жавоб қайтаради.

Яқинда Алоуддин Атомалик Жувайнийнинг “Жаҳон фотиҳи тарихи” асарини Назарбек Раҳим таржимасида ўқиб чиқдим. Бу асар Марказий Осиё ва Эрон, Мўғулистон ва Хитойнинг ХIII асрдаги ижтимоий-сиёсий тарихини акс эттирган эътиборга молик манбалардан бири ҳисобланар экан. Муаллиф бу даврни “ҳур кишилар озиқсиз, йигитлар сургунда, ҳисоблилар ҳисобидан адашган, ақллилар фалокат ҳудудига тушиб қолган, тадқиқотчилар ўз мавзуларининг асири бўлиб қолган, билимдонлар жоҳилнинг хизматига кирган, етук баркамол кишилар разиллик касалига дучор бўлган, мақом соҳиблари ғафлатда қолиб, залолат йўлига кирган, яхшини ёмондан фарқлай оладиган кишилар виждонсиз, разиллар қўлига асир бўлиб тушган давр эди”, дея тарифлайди. Китобда ҳикоя қилинган баъзи воқеаларни ўз кўзи билан кўрганини, баъзиларини гап-сўзлари ишончли бўлган кишилардан эшитганини, яна бир қисмини эса эътиборга молик манбалардан олганини айтади. Мирзо Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб Қазвиний 1916 йили ўзи нашр эттирган “Тарихи Жаҳонгушо”нинг иккинчи жилдига ёзган махсус муқаддимасида Алоуддин Атомалик Жувайнийнинг боболари, отаси Баҳоуддин ва акаси вазир Шамсиддин обрўли, илмли давлат кишилари бўлганини, Алоуддин ўн беш йил муддат мўғуллар томонидан Эрон волийлигига тайинланган амир Арғун ёнида бўлиб, котиблик, дафтардорлик ва элчилик вазифаларида ишлаганини уқтиради, Қазвиний яна “Ҳеч бир тарих китобида “Жаҳонгушо” қадар воқеа-ҳодисаларнинг ичига кириб борилган ва гўзал натижага эришилганини учратмаймиз” дейди. Жувайнийнинг ўзи бу китоб мўғул ҳукмдорларининг талаби (буйруғи) билан уларнинг ишларини тарих саҳифаларига муҳрлаш учун ёзилганини ўқувчига аста шипшитиб қўядики, бу эслатма муаллифнинг имон-эътиқодли, инсоф-диё-натли кишилигидан далолат беради. Ҳукмдор бу-юртма бердими, уни бажариш керак, воқеа-ҳодисалар тафсилотини буюртмачига маъқул келадиган қилиб ёзмоқ зарур. Бошқа йўл йўқ. Жувайний асосан шу йўлдан боради. Буни китобда келтирилган, тўғрилиги, аниқлиги хусусида бир тўхтамга келиш анча мушкул бўлган кўплаб ривоятлар, ҳамду саноларда кўриш мумкин. Мана, улардан бири: “Чингизхоннинг халққа ер бўлиб бериб, деҳқончиликни тарғиб қилиши туфайли озиқ-овқат маҳсулотлари кўпайди, ичимликлари Жайҳун ирмоғи мисоли оқа бошлади… Бозорлари ва савдо расталарида жавоҳир ва газламалар шу даражада арзонлашдики… Мўғуллар торлик ва қашшоқликдан мўл-кўлчилик ва роҳат-фароғатга эришдилар”, яна бири: “Ўқтой хоқон даврида унинг даргоҳи олимлар учун бошпана ва ҳузур-ҳаловатли жойга айланди, тўғрилик тонгининг нури оқшом қоронғилигини тарқатиб юборди, мамлакат ҳудудлари Чин ва Мочиндан Сурияга қадар узайиб, неъматлар одамларнинг устига (ёмғирдай) ёғди. Улуғ хоқоннинг сахийлиги боис, машҳур Ҳотами Тоийнинг номи унутилди, Ўқтойнинг бош-қаруви пайтида дунё ҳузур-ҳаловатга тўлди, ҳатто фалак яратган машаққатлар (азоб-уқубатлар) ҳам йўқ бўлиб кетди” (215-бет).

Жувайний шундай йўл тутишга мажбур бўлгандир, аммо у бошқа кўплаб тарих ёзарларга ўхшаб, ўзи эътироф этганидай, “буюртма асирига айланмай”, бу давр ҳукмдорлари томонидан амалга оширилган мислсиз қатли омлар, кўз кўриб, қулоқ эшитмаган қирғинбарот жанглар, талончилик, вайронкорлик ва бошқа адолатсизликларни четлаб ўтмайди, уларга рамзий, шеърий ва нақлий ишоралар орқали муносабат билдирадики, бу ҳол асарнинг тарихий манба сифатидаги қимматини оширади.

Қуйидаги икки иқтибосга эътибор беринг: “Чингизхон аскарлари Самарқандда қалъа атрофини ҳалқа тарзида ўраб, тош ва ўқлар ёрдамида ички қалъанинг девор ва минораларидан тешиклар очадилар, икки намоз орасида дарвозаларни синдириб, ичкарига кирадилар. Жасур йигитлардан ташкил топган минг кишилик гуруҳ (маҳаллий халқ) катта масжид ичига кириб, ташқарига ўтли шишалар отиб, ўзларини ҳимоя қиладилар. Босқинчилар масжидни ёқиб юборишади. Масжид ва унинг ичидаги одамлар дунё оловида ёниб, охират сувида ювинадилар… 1221 йилнинг апрель ойида юз берган тўқнашувлар пайтида Самарқанд шаҳри батамом йўқ бўлиш нуқтасига келади (162–163-бетлар). Бу икки баҳо орасида ер ва осмон оралиғича фарқ бор.

Фитрат “Шарқ сиёсати” асарида шундай ёзади: “Маданият тарихининг энг буюк ва энг тугал қоидаларидан бири шудир: бир улус тирикчилигининг ҳар тўғрисинда юксалиб, тараққий қилиб тинчланса, бирор ёқда кучлироқ бирон бири кўринмаса, ўлкаси кенгайиб, оқчаси кўпайса, ул улуснинг бора-бора ахлоқи бузулар, тотлиғи йўлдан чиқа бошлар. Биз, шарқликлар, даҳи тинчлик ва роҳат сўнгинда бузулиб қолдик, йўлдан оздик, эзгу тилакларимизни унута бошладик. Билим ва ҳунардан юз қайтардик, бирлик ва ахлоқдан айрилдук, оқчаға берилдук, оқчаға сотилдук… Шарқнинг бутун ишлари онгсиз беклар, тушунчасиз хонлар, миясиз муллалар, билимсиз эшонларнинг қўлиға ўтди. Бунлар Шарқнинг бутун тузук ва интизомини бузуб юбордилар. Хонлар ўз қоринларини тўйдирмак учун халқни бир-бири билан уруштирдилар, мамлакатнинг жонли ва муҳим ўрунларини сотдилар… Шарқнинг тараққий йўли кўмулди. Саодат ва тинчлик эшиклари боғланди, саодатнинг энг юксак тепасига чиққан Шарқ йўқсулликнинг энг теран чуқуриға тушди”.

Тарихий далил ва исботларга қатъий асосланган бундай фикрни Алихонтўра Соғуний асарларида ҳам кўриш мумкин: “Нима учун кейинги асрларда Туркистон халқи жоҳилият ботқоғига ботди? Бунинг бош сабаби – динни асоси билан тушунмаган илм-маданият душманлари ҳокимият тепасида бўлдилар. Ўзларини дин ҳомийлари деб эълон қилиб, халқни маърифат нуридан маҳрум, замонавий фанний илмлардан бутунлай йироқ тутдилар… Шунинг учун Туркистон халқининг ичида уйғониш, фикр очилиши бўлмади. Давлатнинг инқирози, миллатнинг онгсизлигига шу жоҳиллар сабабчидур”.

Рад этиб бўлмайдиган бу муҳим хулосани маърифатпарвар олим Исмоилбек Гаспринский қаламига мансуб “Дорур-роҳат мусулмонлари” асари мисолида янада кучайтириш мумкин. Унда Исломнинг Ғарб маданияти ва умуман, дунёвий илм-фан тараққиётига қўшган бемисл ҳиссаси кўрсатиб берилади. Муаллифнинг ёзишича, Андалузияда мусулмонлар томонидан олиб борилган оқилона ва одилона сиёсат натижасида ушбу ўлка Оврупо ва Осиё давлатларига анча йиллар намуна бўлиб турган, илм-фан, қурилиш беқиёс тараққий топган, 800 дан ортиқ мадрасаларда олим ва донишмандларнинг анжуманлари муттасил ўтказиб турилган. Биргина шаҳар ҳокимининг шахсий кутубхонасида 600 мингдан ортиқ китоблар бўлган. Мамлакатдаги етмишдан ортиқ кутубхоналарда сақланаётган китоблардан аҳоли, талабалар абонемент орқали фойдаланишган. “Оврупо мамлакатларидан фаранглар Андалузга келиб, мусулмон мадрасаларида илм ва ҳунар ўрганганлар, – деб ёзади Исмоилбек. – Шу сабабли, Андалуз мусулмонлари Оврупонинг маданияти ва жадидаси (янги маданияти) юксалишига асосий сабабчи бўлганлар. Улар Оврупонинг муаллим ва устозлари ҳисоб этилсалар жоиз…”.

Америкалик олим Драбер ўзининг “Европада ақлий тараққиёт тарихи” китобида: “Европанинг бугунги улуғ зиёси мусулмонлар ёққан шамъ ва чироқларнинг ёғдусидан майдонга келгандир”, деб ёзган экан. Гаспринский бу фикрни давом эттириб, “Юнон маданияти Овруподан аввал Ислом дунёсига ёйилди, мусулмонлар уни тараққий эттириб, нуқсонларини камайтириб, Оврупога топширдилар” дейди. Жуда адолатли гап.

“Дорур-роҳат мусулмонлари”дан баъзи маълумотлар: Абу Жаъфар Юнон ҳукмдори билан иноқ бўлиб, Афинадан беадоқ китоблар олдиради. Маъмун даврида Яҳё ибн Холид Бармакий Птоломейнинг “Мажистий” асарини таржима қилади. Санад бин Али ва Холид бин Абдумалик Марварудий астрономия бўйича янги маълумотларни қўлга киритадилар. Ер шарининг узунлик ва кенглик даражалари ўлчаб чиқилади. Аббос бин Саййид Жўшарий каби машҳур олимлар юнонларнинг астрономияга оид асарларидаги кўплаб хатоликларни аниқлайдилар, қуёш доғлари, ой-кун тутилиши, думли юлдузлар борасида бир қанча кашфиётлар қиладилар. Европа ҳандаса (геометрия) илмини хуросонлик Абулвафонинг ҳижрий бешинчи аср бошида тузган “Аз-зижи Шомил” ва “Мажистий”сидан ўрганди… Афсуски, ХI асрдан бошлаб замон нотинчликлари кучайиб борди. Бир томондан ғазнавий, салжуқийларнинг мулк дағдағаси, иккинчи томондан Чингиз истилоси, учинчи томондан Қуддуси шариф учун бошланиб кетган “салб юришлари” ислом оламини ларзага солиб, илму ҳунар йўлларини бузди. Лекин илм-маориф нури сўнмади, аксинча, душманларга ҳам зиё бериб, мунаввар қилди. Мўғулларнинг катта қисми ислом маданиятини қабул этдилар, овруполиклар эса юз йиллик салб юришлари давомида қанчадан-қанча санъат ва ҳунарларни ўрганиб қайтдилар. Ислом маданияти ўчоқлари Бағдод, Шероз, Нишопур, Самарқанддан ташқари, Африка ва Испанияда, яъни ислом оламининг деярли барча нуқталарида мавжуд бўлиб, бу ерларда илм-фан бениҳоя ривож топди. Муаллиф ушбу маълумотларни келтирар экан, ҳар бир миллат, халқнинг буюклиги ва қувватлилиги унинг илм ва ҳунарни нечоғли эгаллагани билан ўлчанишини таъкидлайди, “илм ва ҳунарга эга миллат ва халқ энг улуғ, энг буюк халқдир” дейди.

Мулоҳаза қиламиз. Миллат ва халқ илмли, ҳунарли бўлиши учун нима зарур? Тинчлик, осойишталик, раиятнинг адолатли бошқарилиши, ёшлар тарбияси, таълим-тарбиянинг тўғри йўлга қўйилиши, изланиш ва яна изланиш, бир жойда тўхтаб қолмаслик, кибрга берилмаслик, бало-қазолардан огоҳлик, ҳамжиҳатлик зарур. Борди-ю бу “занжир”нинг битта ҳалқаси узилса, муаммо келиб чиқади.

Тарих саҳифаларида гўзал хотира бўлиб қолиб кетган Андалузияга қайтамиз. Бу ерда юз берган таназзулнинг сабаби нимада эди? Исмоилбек бу саволга ғоят аниқ жавоб беради: “Инсон иши, инсон тартиби ҳеч қачон боқий бўлмайди. Чунки борлик ва йўқлик, тараққиёт ва таназзул сабаблари ўз ичимизда. Талафотимизга сабаб бўлган оғу ва заҳар ҳам, жони саодатимизга сабаб бўладиган қуввайи маънавия ҳам вужудимиздадир. Тўғрилик ва нафсоният, ҳаққоният ва зулм, марҳамат ва ғаддорлик, танбаллик ва ғайрат, илмга муҳаббат ва жаҳолатга майл, мардлик ва олчоқлик, баҳодирлик ва қўрқоқлик – барчаси инсонга хос. Шундайки, ушбу ҳолларнинг қай бири ғолиб келса, жамияти башария ана шунга мувофиқ тартиби маишат қилади… Инсонлар ҳусн ахлоқли, хуш қилиқли бўлсалар, жамият ва ҳаётлари давомли бўлиб, тараққий этар, саломат ва саодатҳол бўлурлар. Акс ҳолда, ичидан чириган олмадек, бир-бир тўкилиб, инқирозга юз тутади… Уч юз йил камоли шуҳрат ва ном ила салтанат қилиб, Андалуз давлати охир-оқибат бошқа йўлга юз тутди. Афкорлар, одатлар ва ҳиссиётлар ўзгара бошлади. Туғён, танбаллик, қайғусизлик, кибр, тафриқа (бўлиниш, парчаланиш) илон оғуси каби, вужуди давлат ва миллатни чирита бошлади. “Ҳолсизланмиш дарахтда соғ мева бўлмас” деганларидай, адолатсиз қозилар, порахўр волийлар, ақли ноқис ва ғайратсиз ҳукмдорлар келиб, фитнабозлар – уламога, ширин ёлғон сўйловчилар – содиқ бандаларга, нафсоният ва манфаати шахсия – фавоиди умидияга, риёбозлик ва намо-йиш учун ўқилган номозлар амали хайрияга ва миллатпарварликка ғолиб келди. Бу заҳар икки юз йил Андалузнинг вужудини кемириб хароб қилди. Бир давлат уч-тўрт қисмга бўлиниб, бир-бирларига иддао билан уруш йўлига ўтдилар… Мусулмонлар орасида пайдо бўлган иттифоқсизлик ва фасоддан фойдаланиб, ўша пайтга қадар мағлуб ва ночор бўлиб келган Кастилия насронийларининг ҳукмдори Фердинанд Андалузиянинг ички ишларига аралашиб, ўлка инқирозини тезлаштириб юборди…”.

Бу ва бошқа кўплаб тарихий воқеалар замирида аччиқ бир ҳақиқат бор: илмсизлик, тарқоқлик, ички низо, фитна, огоҳлик кўзларининг юмилиши барча офатларнинг доясидир. Хонликларнинг осонгина босиб олинишида ҳам, Чингиз қўшинларининг маҳаллий ҳимоячилар устидан ғолиб келишида ва ҳатто олис Андалузия фожиасида ҳам озодликнинг қўлдан кетишига сотқинлик, хоинлик, мунофиқлик сабаб бўлган. Бу иллат тарихда қолиб кетган эмас, АҚШ аскарлари Ироққа бостириб қирганларида юз берган сотқинлик мамлакатни улкан вайронага айлантирди.

Алишер, ижодкор зиёли сифатида мана шу аччиқ ҳақиқат хусусида кўпроқ ўйлашимиз зарур, деб ўйлайман. Сиз бугун, мен ва кўпчилик мухлисларингизнинг фикрича, ижод умрингизнинг баланд чўққисидасиз. Тарихимизнинг чигал, рост-ёлғон, ҳақиқат ва уйдирма аралашиб кетган мураккаб саҳифаларини варақлаб, унинг шафқатсиз тоғларидан ошиб ўтиб, ҳаёт адолатининг ўзи кун тартибига қўяётган бош МАВЗУга етиб келдингиз. Бошқа фаол ёзувчиларимиз ҳам шу нуқтада турибдилар. Орқага қайтишнинг, шу маррада тўхташнинг, майда сўқмоқларга, чалғитувчи латофат дўконларига бурилишнинг иложи йўқ энди. Вақт шиддат билан ўтиб бормоқда. Истеъдод имкониятларини Қаҳҳор домла айтганларидек, ўтин ёришга сарфламайлик. Биз сиздан “Шафқатсиз тоғлар” каби янги-янги баркамол асарлар, муҳим тадқиқотлар кутишга ҳақлимиз.

Эҳтиром билан: Аҳмаджон Мелибоев

* * *

Шавкатли ва жафокаш Афғонистон марказидаги Сафедкўҳ тоғ тизмаларидан бошланадиган Херируд дарёси Ҳирот шаҳридан оқиб ўтади. Херируд! Болалигимиздан юрагимизга ўрнашган дарё! Уни ҳеч қачон кўрмаган, соҳилларида юрмаган эсак-да, худди Сир, Аму, Зарафшон, Сўх каби хаёлларимиз тўридан доимий жой эгаллаган бу афсонавий гўзал наҳр! Зеро, бу саркаш оқим қирғоқларида ҳазрат Навоий сайр қилганлар, сувнинг тўлқинланишига қараб кўнгилларидаги шеър дарёси ҳам оқаверган…

Ҳиротдан Зармаст довони тарафга юрилса, ўттиз-қирқ чақирим масофадан сўнг Каррух қишлоғига кириб борилади. Каррух пакана, гуваладан қурилган каталак уйлари-ю, кўримсиз, мўъжаз бозорча, афғоннинг ҳар бир қишлоғидаги одатий мачит, катта ва кўҳна қабристондан иборат макон. Каррух узумзорлари билан машҳур, қишлоқда пича пахта ҳам етиштирилади. Бу қишлоқдан довон орқали ўтган тор, паст-баланд тоғ йўли Қалъаи Нав қўрғонига олиб боради. Сўнгра эса йўл Маймана шаҳрига қараб бурилади. Майманадан кейин эса чексиз Қорақум саҳроси… Онда-сонда учрайдиган туркман овуллари… Агар Майманадан шарқ тарафга қараб юрилса, бу йўл Шибирғон, Андхўй каби ўзбеклар зич яшайдиган шаҳарларга ва Амударё соҳилларига олиб чиқади.

Ёз ойлари қишлоқнинг атрофини гувала деворлар ўраган, илон изидек эгри-бугри, тор кўчаларига Херируд томондан саррин еллар эсади. Қишлоққа одатда Рус Туркистонидан Маккага ҳажга бориб келаётган ҳожилар ўтиш ва қайтишда қўнишади.ХIХ аср ўрталарида афғонларнинг инглизларга қарши ғазотида фаол қатнашган йўлбошчилардан бири, жангларда мардона ҳалок бўлган Мавлоно Ислом Шайх (у кишини халқ орасида Эшони шаҳид деб юритишади) Каррухдан чиққан энг машҳур одам. Каррухликларнинг аксарияти Эшони шаҳид тириклигида унга қўл бериб мурид бўлишган. Эшони шаҳиднинг қишлоқдаги мақбараси ёнига унинг муридларидан бири – Халифа Доруламон деган киши савобгарчилик учун ўртамиёна бир хонақоҳ солган. Ҳонақанинг йигирмага яқин ҳужрасида дарвеш-қаландарлар, ҳожилар ёки оддий мусофирлар қўнишарди.

Ўша кунларда ҳонақа ҳужраларидан бирида оғир касал ётган мусофир умрининг сўнгги дамларини кечирмоқда эди. У шериги билан ўтган йил охирларида бу ерга Ҳиндистондан келиб, вақтинча макон тутган. Паҳлавон келбат, қуюқ, қоп-қора соқолли, ўсиқ қошлари остига чуқур жойлашган кўм-кўк кўзларида доимо бесаранжом, учқундек чарсиллаган сабрсиз руҳ балқиб турган бирови ўрта бўй, соч-соқоли оқарган, юзларини чуқур ажинлар тилиб ташлаган, кўринишидан тақдирнинг ҳазилакам зарбаларига дучор келмаган иккинчисининг хизматида эди. Икковлари ҳам ҳонақа эгаларига ўзларини хаждан қайтаётган фарғоналик муҳожирлар деб таништиришди ва чоғроқ ҳужра олиб яшай бошлашди. Ўзини Нурмуҳаммад деб атаган қора соқол кундузлари бозорга чиқиб ўтин, егулик келтирар, ҳужрани супуриб-сидирарди. Иккинчиси ҳужрадан кам чиқарди. Иккаласи ҳам жамоага аралашиб номоз ўқишса-да, на келиб-кетиб турган мусофирларга, на дарвешларга яқинлашишарди.

Шу орада Кобулдан яна бир катта карвон келиб бу ерга қўнди. Одатдагидек, бу карвон аҳли ҳам бир кеча Халифа Дориламон хонақасида тунади-ю, эрта саҳар сафарни давом эттирди. Нурмуҳаммад бозордан қайтгач, карвондаги бир мусофирнинг тоби айниб хонақада ётиб қолганини эшитди. Даргоҳ мутасаддисининг айтишича, бу киши асли туркиялик бўлиб, илгари икки карра ҳаж сафарини адо этган экан. Бу галги ҳаждан қайтишида муҳим важ билан Бомбей кемасига ўтириб Ҳиндистонга келган, сафари итмомига етгач, нечукдир Афғонистон ва Форсистон орқали ватанига қайтишни режалаштирган.

Ушбу турк фуқаросига бир эътибор қилгин, – деди Нурмуҳаммаднинг хўжайини. – Дори-дармонидан, овқатидан хабар ол, асли ким эканлигини суриштир…

Нурмуҳаммад эртаси тонгда мусофирни зиёрат қилди. Чой-пойига қарашди. Кўринишидан очиқ чеҳрали, диёнатли, ҳалол-пок турк ҳожиси фарғоналикларнинг дидига ўтирди. Орадан хиёл вақт ўтиб туркиялик меҳмоннинг ахволи яхшиланди. У бомдод намозидан кейин хонақоҳ атрофлари, Каррух қишлоғи кўринишларини томоша қилиб кела бошлади. Хўжайини маслаҳати билан бир куни Нурмуҳаммад туркиялик кишини ҳужрага – фарғонача паловга таклиф қилди. Кейинги гал турк кишиси ҳожиларни ўз ҳужрасида палов билан сийлади. Хуллас, икки ўртада муносабат пайдо бўлди.

Бир кеч Каррухдан ўтадиган карвонларни суриштириб, сўнгра ҳужрасида дам олаётган туркияликнинг олдига Нурмуҳаммад кирди.

– Тақсир, – деди у ҳаяжонланиб, – сиз Каррухга келганингиздан буён кўрдик-билдикки, чинакам исломпарвар, комил диёнат соҳиби бир инсон экансиз. Шул боис, махфий бир воқеани сизга очиш, бутун Фарғона ва балки жафокаш Туркистон ўлкаси учун табаррук ҳисобланадиган, Соҳибқирон Темур авлодларидан бўлмиш улуғ бир зотни сизга ишониб, вақтинча қўш қилишга изн бўлди.

– Хўш? – деди қизиқсиниб ҳожи.

– Тақсир, энди орамиздаги махфийлик ечилади, яъни билингки, менинг хўжайиним – сиз билан неча кундан буён ҳамсуҳбат бўлиб келаётган одам аслида Қўқон мамлакатининг сўнгги подшоси Саййид Муҳаммад Худоёрхон бўладилар!

– Ҳай! Ҳай! – ҳожи ҳаяжонланиб ўрнидан туриб кетди.

– Ҳа, тақсир, – дея давом этди Нурмуҳаммад. – Бундан саккиз йил илгари асад ойида кофир истилоси туфайли ватандан мосуво бўлган хонимиз анча муддат муҳожирлик азобини чекдилар. Аслида ўша йилнинг ўзида рус императори Худоёрхоннинг Оренбургда яшаб туришига фармон чиқарганди. Мен эса Қўқонни тарк этганимиздан бери у кишининг хизматидаман. Аслан Қўқон ҳукуматида камина шарбатдор вазифасида эдим. Нафсиламрини айтганда, икки ярим йил Оренбургда тутқун каби яшадик. Тўғри маишатимиз ёмон эмасди. Зеро, Оренбург шаҳрида қўқонлик, тошкент-бухоролик савдогарлар жуда кўп. Ҳатто юртимиздан оиласи билан кўчиб бориб яшаётганлар ҳам бу шаҳарда сероб. Бунинг устига мусулмончиликка дохил тарафлари ҳам йўқ эмас. Яъни, шаҳарда мачитлар, мадрасалар бор.

Баъзан хонимиз ов қилмоқ учун атрофдаги чўл-биёбонларга ҳам чиқардилар. Чунки бунга рухсат бор эди. Ов баҳонасида бепоён чўлларда бир ҳафта-ўн кун от чоптириб, дам олиб қайтардик. Оренбургда орқамиздан доимо пойлаб юрадиган рус жосуслари бу кезлари “Худоёрхон ов қилиб юрибди” дея хотиржам ҳолда шаҳарда ўтиришаверарди. Лекин вақт ўтган сари хонимиз мусофирчиликда, ўрис тазйиқи остида бирмунча сиқилиб қолдилар. Ниятлари Маккани тавоф этиш эди. Бир-икки бор рус ҳукуматидан ҳажга боришга рухсат сўраганларида ижозат беришмади. Бепоён чўлларда ўтказилган ов маҳаллари бу чўлдаги изсиз сўқмоқлар, уларнинг қай юртларга олиб боришини яхши ўзлаштирган йўл билгич қозоқ овчиси билан танишдик. Бу овчи уч юз сўм эвазига бизни Эрон ҳудудига ўтказиб юборишга ваъда берди.

Россиядан қочишнинг бирламчи сабаби шул эдики, ҳали биз Қўқон тахтидан умид узмагандик. “Ислом мамлакатларидан паноҳ топсам, мени қўллаб-қувватлашар” деган эзгу ният сабаб бўлиб, хонимиз Русиядан чиқиб кетишга қарор қилдилар. Оренбургдан “Овга кетяпмиз” дея тегишли одамларни огоҳлантириб чўлга йўл олдик. Поёнсиз чўллар бағрида бизни кутиб турган қозоқлар шиддат билан ҳаракатланишди. Иккаламиз бир ҳафта ичида Эрон ҳудудига ўтиб кетдик. Худоёрхон Эрон шоҳи Нас-риддинга мавжуд аҳволни баён қилиб мактуб ёзди. Аммо ўша пайтда инглизлар Афғонистонда уруш олиб боришар, бу бадкорлар Қандаҳор билан Жалолободни ҳам эгаллаб, Ҳиротга хавф солиб турган пайт эди, Афғондан сўнг, “инглизлар Эронни ҳам олади” деган миш-мишлар ўрлаган, “энди навбат бизга ҳам келиб қолади” дея қўрқиб турган Эрон шоҳи Россиядан мадад кутаётганди. Бундай вазиятда Эрон тахтидаги одам рус тутқунидан қочиб келган мусулмон подшосини қабул қилиб, ёрдам беришга журъат этолмасди, албатта. Насриддин шоҳ бизни қабул қилмагач, катта умид билан Афғонистонга юз бурдик. Не ажабки, Афғон ҳукмрони Амир Абдураҳмон ҳам Худоёрхонга рўйхуш бермади. Аксинча, тезда Афғон тупроғини тарк этишини сўради. Албатта бу ҳолнинг ҳам сиёсий сабаблари бор эди.

Абдураҳмонхон машҳур афғон амири Дўстму-ҳаммадхоннинг невараси эди. Дўстмуҳаммадхон-нинг ўлимидан сўнг унинг ўғиллари орасида бош-ланган тахт учун кураш можароларида ўша ўғилларидан бири – Шермуҳаммадхон ғолиб чиқди ва тахт-га ўтирди. Бу орада ҳукмдорнинг биродарларидан бири Муҳаммад Афзалхон тўсатдан вафот этади ва унинг ўғли – амакисидан чўчиган Абдураҳмонхон Туркистонга қочиб келади. У пайтлари Туркистон деярли тўлиқ Россия тасарруфига ўтган, фақат Қўқон хонлиги ўз мустақиллигини бирмунча сақлаб қолган эди. Абдураҳмонхон Хива хони ва Бухоро амири томонидан ҳам илиқ қабул қилинади. Аммо қочоқ шаҳзода эндиликда ўйинчоқ ҳукмронларга айланган кишиларга ишонмади. Зеро, илгари ҳам турли можаролар боис Туркистон заминига қочиб келган афғон амирларига бу ҳукмдорлар тарафидан дўстлик ва садоқат кўрсатилмаганлигини у яхши биларди. Шу боис шаҳзода рус мустамлакачи амалдорлари ёрдамига ишонарди, холос. Руслар ҳам келажакни ўйлаган ҳолда Абдураҳмондан ёрдамларини аямадилар. Дарҳақиқат, Туркистондаги рус ҳукумати Абдураҳмонга Самарқанд шаҳридан турар жой ва каттагина боғ ҳамда экин майдонлари ажратиб берди. Шаҳарнинг Қаландархона маҳалласида илгари Бухоро амирига тегишли каттагина боғча, уч тўрт хонадан иборат иморатлар бор эди. Чор ҳукумати қувғиндаги шаҳзоданинг яшаш харажатларини ўз зиммасига олди. Туркистон генерал-губернатори, генерал-адъютант, инженер-генерал Константин Петрович фон-Кауфман қочқиндаги шаҳзода – афғон тахти даъвогарларидан бирига доимо кўз-қулоқ бўлиб турарди. У Абдураҳмонхонни ора-сира ўлка пойтахти Тошкентга таклиф қилар, турли байрам ва тантаналарда, қабул маросимларида қатнашувига изн берарди. Кауфманнинг таклифига биноан Абдураҳмонхон тарих илмидан хабардор мирза ёрдамида “Сардор Абдураҳмонхон томонидан баён этилган “Афғонис-тон тарихи” номли китоб ҳам ёзди. Бу китоб тантана билан генерал-губернаторга тақдим этилди.

Абдураҳмоннинг Туркистонда яшашига ўн йил тўлган бир даврда Кауфман унга Афғонистонга қайтиши учун рухсат беради. Бу энди инглизларнинг иккинчи афғон-инглиз урушини бошлаганликлари, Афғонистондаги ўта қалтис сиёсий вазият тақозоси туфайли эди. Ўша пайтдаги Буюк Британиянинг Ҳиндистондаги вице-қироли барон Эдуард Роберт Литтоннинг Афғонистонни буткул босиб олиб, бу юртни тўлиғича инглизлар қўли остидаги ерларга қўшиш орзуси боис бошланган бу қонли можаро жафокаш афғон халқи бошига озмунча кулфат келтирмаётганди. Мана шундай вазиятда фон-Кауфман аввало Абдураҳмонни Самарқанддан Тошкентга, ўз қўлтиғи остига кўчиртириб келтиради. Айни пайтда Афғонистондаги воқеаларни ўз каналлари ёрдамида синчиклаб кузатишда давом этади. Воқеалар ривожи руслар кўзда тутган нуқтага етгач, Кауфман Абдураҳмонни Афғонистон ҳудудига қайтишига рухсат беради. Айни пайтда айёр Кауфман шаҳзодани рус армиясида пайдо бўлган замонавий қурол – “Бердан” милтиқлари билан таъминлайди. Шаҳзоданинг атиги 300 кишидан иборат кичик армиясининг бошқа қурол-яроғлар, керакли жиҳоз, ҳарбий анжомларга эга бўлишига ёрдам беради. Шунингдек, шаҳзодага эллик минг сўмга яқин рус пуллари ҳам берилган эди. Шуниси қизиқки, расмий доираларда Абдураҳмоннинг Афғонистонга қайтиши “Туркистондан берухсат қочиб кетиш” дея эълон қилинади. Ҳатто қочқинни ушлаш учун чегара қўшинларига тегишли сохта буйруқлар берилади.

Абдураҳмон Тошкентдан Фарғона водийсига, у ердан эса Бухоро амирлиги ҳудудига ўтган маҳалда бу ерда унга ҳеч қандай ҳурмат-эътибор кўрсатилмайди. Расмий хабарларга кўра Қўқон хони уни қабул қилишдан бош тортади. Бу, албатта, Афғонис-тонда иккинчи бор мамлакатни эгаллаш учун қаттиқ жанглар олиб бораётган Англия ҳукумати кўзини бўяш учун ўтказилган тадбир эди, холос. Абдураҳмон Афғонистонни тўлиқ эгаллагандан сўнг қочқин Худоёрни қабул қилмаслиги тагида ана шундай чуқур сиёсий сабаблар ётарди. Лекин тан олиш керак, Кауфман ёрдами билан Абдураҳмон Афғонистонни бирлаштирди. Унинг шаҳаншоҳига айланиб, кейинги йигирма йил давомида бу диёрни бошқаришга эришди…

…Оқибат кичик бир бош поёнсиз ер куррасига сиғмай қолди. Ноилож “энди ҳажга борамиз” деб Пешоворга кетдик. Не машаққатлар тортиб, у ерга ҳам етиб бордик. Пешоворда фарғоналик савдогар юртдошлар бор экан, улар хоннинг бу аҳволига зор-зор йиғлашди, сўнг кўплашиб ўзлари пул тўлаб, хон иккимизни Бомбейда кемага ўтқазиб, Жиддага жўнатиб юборишга бош-қош бўлдилар. (Айрим тарихий маълумотларга кўра, Худоёрхон аввал Хива хонлиги ҳудудига бориб туркманлар орасида бир муддат яшириниб юради. Сўнг Афғонистонга, Ҳирот шаҳри атрофларига келади. Кейин эса Эрон орқали Маккаи Мукаррамага йўл олади. Яна Худога аён).

Жиддадаги туркистонликларни Фарғона хони бораётганлигидан хабардор қилишган экан, ҳайтовур улар бизни иззат билан кутиб олишди. Уч кун Жидда шаҳрида бўлдик. Ҳажга борган юртдошларимиз хон зиёратига тўп-тўп бўлиб келишарди. Кейин ажала туяларда Маккаи Мукаррамага сафар қилдик. Макка зиёратини адо этгач, ўша ерда муқим бўлиб қолдик. Наманганлик Хўжа Калон эшон Сафо Марво юртлари орасида бир иморат қурдириб, ўғиллари Юсуфжон тўра, Амон халифа ҳамда аҳлу аёллари билан яшарди. Биз ҳам Хўжа Калон эшоннинг хонадонида умргузаронлик қилишга киришдик. Иккимиз ҳам шир яланғоч, ҳеч қаердан даромадимиз йўқ, Хўжа Калонга боқиманда эдик.

Бу орада Фарғонадан келган ҳожилар юрт нотинчлигини, ўрис зулми ҳаддан ошганлигини ҳикоя қилардилар. Улар орқали водийда қолган ҳамфикрларимиз, Олой қирғизлари билан алоқа боғладик. Мусофирлик менинг ҳам жонимдан ўтган эди. Хонимизга “юртга кайтайлик, бир бошга бир ўлим, ғурбатда ғариб бўлиб, юртдан олисда, боз устига мусофирлик ва қарамликда ўлиш сиздек Темур авлодига ярашмас. Агар йўлини қилиб Фарғонага етиб борсак, бизни қўлловчилар топилар” дея таклиф қилдим.

Зеро, хоннинг ўғиллари Муҳаммад Аминбек, Сайид Умарбек, Ўрмонбек, Фансуруллобеклар ҳозир Тошкентда генерал-губернатор тарбиясида эдилар.

Катта ўғли Насриддинхон эса отасидан сўнг Қўқонда хон бўлиб, уч ой муддат тахтда ўтирганидан хабарингиз бор. Кейин ярамас фирибгар Пўлатхон исён кўтариб унга ҳамла қилгач, Насриддинхон ҳам Тошкентга қочди. Хозир у киши Оренбургда яшаяпти деб эшитамиз.

Нафсиламрини айтганда Туркистон ҳозирда ҳам тўлиқ рус ҳукмронлигини бўйнига олгани йўқ. Шаҳару қишлоқлар, Олой тоғларида Худоёрхон учун, мустақил юрт учун жон беришга тайёр одамларни ҳар қадамда учратасиз. Марвда эса туркманлар рус армияси билан жанг қилишни тўхтатгани йўқ. Бу ёқда афғонлар ҳам Кушка атрофидаги ерларни талашиб, Рус устига от солишга тайёр. Фарғонада бош кўтарсак, Қашқарда Ёқуббек авлодлари ҳам қараб турмас… Хуллас, “Фарғона учун жанг қилиш вақти ҳали ўтмаган”, дея хонга ёлбордим. Олисларда Фарғона дея кўзларимиз чашми чош бўлди ахир…

Хон ҳам шу кайфиятда экан. У киши “Майли, ўлсам ҳам кофирга қарши ўқ узиб ўлайин, шаҳид кетайин, токи авлодлар хотирасида юртни ташлаб қочган шоҳ эмас, балки охирги томчи қони қолгунча ўз она тупроғи учун курашиб шаҳид бўлган эрксевар ҳукмдор сифатида эсланай”, – деди.

Ха, тақсир, бугунги Худоёрхон бундан саккиз-тўққиз йил аввал осонликча Кауфманнинг макрига учиб, тахтни қўлдан чиқарган содда хон эмас. Энди у дунё кўрган, мусофирликда, ғарибликда ўтган йиллари илгариги ҳаёти хусусида узоқ мушоҳада юритиб, қилган хатоларига пушаймон бўлган, ўз айби билан кофир олдида тиз чўккан, лекин юрти учун қасос олишга шайланган инсон!

Нурмуҳаммад ҳожи пиёласидаги чойни ҳўплаб тин олди. Турк ҳожиси соқолини силади-да:

– Маккадан қачон чиққандиларинг? – дея сўради.

– Маккадан кетишимизга эшон Хўжа Калон кўп қаршилик қилдилар. “Қолган умрини ҳарами муҳтарамада ўтказиб, насиб этса пайғамбаримиз қадамлари муборак этган тупроққа қўйилиш улуғ саодат. Энди шу тилак бирла бўлинг”, дея хонни қайтаришга уринди. Хонимиз кўнглидаги ватан ишқи барибир ғолиб чиқди…

– Яна кемада Бомбейга келиб, у ердан афғон туп-роғи сари йўналдик, – Нурмуҳаммад ҳожи бир муддат тин олди. Сўнг овозини сал пасайтириб давом этди, – энди гап бундай. Маслаҳатга кўра, хон ҳозирча шу ерда қоладиган бўлдилар. Мен эса Фарғонага бориб келаман. У ердаги содиқ кишиларимиз, тарафдорларимиз билан келишиб, хоннинг боришига ҳозирлик кўриб турадиган одамларимизни огоҳлантириб, иш пишгач, орқага қайтаман. Бу масалаларни ечишга уч-тўрт ой, борингки, ярим йил фурсат кетади. Илтимосимиз шулки, сиз дини ислом фидойиси, кофирнинг ёви сифатида бир ишга қўл урсангиз. Яъни, шу вақт ичида хон билан бирга бўлсангиз… ўзи ёлғиз қолмасин. Дини Ислом йўлида, мазлум ватан озодлиги ниятида жон фидо қилишга шайланган қасоскор хон хизматида бўлиш чин мусулмон кишининг бурчи ахир… Мана, суҳбатдош бўлганимизга ҳам бир-икки ҳафта ўтди. Хонимиз сизга катта умид ва ишонч билан қараяптилар. Рўйирост айтганида, рус истибдодидан халос бўлишнинг ягона йўли улуғ турк давлати, бутун ислом оламининг халифаи замонаси – турк султони билан мустаҳкам алоқа боғлашдир. (Ўша даврларда деярли барча араб давлатлари, хусусан, муборак Маккаи Мукаррама ҳамда Мадинаи Мунаввара ҳам турк султони қўли остида эди.) Албатта хонимиз савдо ишларини яхши англайдилар. Шу боис агар рози бўлсангиз, барча харажатларингизни беш баробардан ортиқ тарзда қоплайдилар. Агар Оллоҳ бизни қўллаб, ниятимизга эришсак, сиз Фарғонанинг энг эътиборли улуғ зотлари сафидан ўрин олишингиз муқаррар. Оллоҳ сизни ёрлақагай!

Турк ҳожиси озгина тараддудланди.

– Йўқ десангиз ҳам хафа бўлмаймиз. Аммо бу гап шу ерда қолсин.

– Асло! Чин мусулмон киши бундай таклифдан юз ўгирса, гуноҳи кабира бўлишини яхши тушунаман! – деди қатъият билан ҳожи, – мени хон ҳузурига бошланг!

Ҳужра тўридаги қалин тўшалган бўз кўрпача устида хаёлга чўмган Худоёрхон маъюс бир аҳволда ёнбошлаб ётарди. Ичкарига кириб келган Нурмуҳаммад билан Юсуф афандини кўриб, улар истиқболига ўрнидан қўзғалди.

– Безовта бўлмасинлар, тақсир! – Юсуф афанди хон пойига тиз чўкиб қуллуқ қилди…

Туркиялик ҳожи шу тариқа собиқ хон хузурида қолди ва то хон вафот этгунга қадар Худоёр хизматида бўлди. Кейинчалик Туркияга қайтиб Худоёрхон ва унинг охирги кунлари ҳақида китоб ёзиб нашр эттирди.

…Эртаси тонгда Нурмуҳаммад шарбатдор довон орқали Майманага йўл олган савдо карвонига қўшилиб Қалъаи Нав тарафга, кейин эса туркман саҳролари оралаб Чоржўйга жўнаб кетди.

Ўшандан буён ҳам орадан уч ойдан зиёд вақт ўтди. Шарбатдордан ҳеч қандай дарак келмади. Аммо Юсуф афанди доимо хон хизматида бўлди. Хоннинг кўнглини олиш учун қўлидан келган ишини аямади. Суҳбатларда Худоёрхон Туркия давлат тизими тўғрисида суриштирар, Арабистонда ўзи юрган кезлари кўрган-кечирганлари орқали бирмунча тасаввурга эга эса-да, яна кўп нарсаларга қизиқарди. Юсуф афанди билан мулоқотларда у дунё сиёсати, Туркиянинг жаҳондаги ўрни ва келажаги хусусида қимматли маълумотларга эга бўлди. Қрим урушида Россияни бурчакка тиқиб қўйган қудратли давлатнинг кофирлар Марказий Осиёни зўрлик билан босиб олаётганларида нега жим турганликлари сабаблари билан қизиқди. Юсуф афанди ўзини гарчи сиёсатдан узоқ одам сифатида таништирса-да, булар хусусида собиқ ҳукмдорга тўлароқ маълумотлар берди.

Каррух атрофида устини ям-яшил ўт-майсалар, наъматак ва чакандазорлар қоплаган тоғлар бор. Нурмуҳаммадни ватанга юборгач, хоннинг хийла кўнгли кўтарилиб, ўша тоғларга овга чиқиш истагини билдирди.

Юсуф афанди Ҳиротга бориб иккита пилта милтиқ, бир йўлбошловчи ҳазора одамни олиб келди. Ҳазора эски овчи экан. Бу ерлар тарихидан ҳам оз-моз хабари бор бу киши Каррух тоғларига қадимда Ҳирот султонлари тез-тез овга чиқишлари ҳикоятларини гапириб берди. Хусусан, султон Ҳусайн Бойқаро ўз беклари, жумладан, амир Низомиддин Алишер Навоий билан Каррухнинг кўм-кўк ўтлоқларида чодир тикиб, ҳафталаб ов қилганлигини сўйлар экан, хоннинг кўзлари ёниб кетди. Бу тоғларда кўпроқ кийик, қирғовул овланарди. Худоёрхон ҳам аслида ов деса ўзини унутадиган одам. Тахтда муқим ўтирган кезлари у Сирдарё бўйларидаги қалин тўқайзорларга, Сўх, Олой тоғларига овга чиқарди. Табиатан қўрқмас, шерюрак бу одамнинг ов пайти бошдан кечирганлари ҳақида кўп ёзмалар ҳам сақланиб қолган.

Бир гал Қўқондан Сирдарё томонга юрилганда қўниладиган Олтиқуш қишлоғи атрофларидаги тўқайда хон ва унинг одамлари қирғовул овлаб юришганди. Улар тўсатдан ёввойи тўнғиз подасига дуч келиб қолишди. Туядек катта, айри тишларининг ҳар бири қиличдек узун ва ўткир серка тўнғиз пишқириб овчиларга ҳамла қилди. Шиддат билан елиб келган қаҳрли тўнғиз хон ёнидаги ясовулнинг отига ташланиб, асов айғирнинг қорнини ёриб юборди. От кишнаганича ерга қулади, ичак-чавоғи ағдарилди. Ясовул эса от тагида қолиб бетиним додларди. Атрофдагилар тўнғизга пала-партиш ўқ узишар, аммо тегиза олмасдилар. Овнинг тиғиз лаҳзалари нашъаси вужудини жунбишга келтирган Худоёр шунда бирдан қиличини суғуриб бемисл ҳайқириқ ила тўнғиз устига от қўйди. Кўз ўнгиларида рўй бераётган воқеадан даҳшатга тушган хон ҳамроҳлари милтиқ отишни тўхтатдилар. Улкан тўнғиз тисланиб, олдинги оёқлари билан ер титкилади. Жунлари тиккайди. Сўнг бирдан камондан отилган ўқдай хонга сапчиди. Шу лаҳзада хон от бошини кескин буриб ўзини чапга олишга улгурди. Айни пайтда михдай қаттиқ жунлари от ёнбошини тирнаб ўтган тўнғиз бошига зарб билан қилич солди! Тўнғиз чинқирганича ўз йўналиши бўйлаб хиёл чопиб борди-да, ортга қайрилиб яна хон тарафга югурди. Хон тагидаги арғумоқ эгасининг сал жилов силташи билан яна ўзини илкис четга олди. Хоннинг бу сафар туширган қилич зарби шу қадар кучли эдики, тиғ улкан тўнғиз умровига бир қаричдан ортиқроқ кирди. Учинчи зарбадан сўнг эса тўнғиз йиқилди. Хон эса ҳайқирганича кетма-кет қилич солар, уни қиймаларди… (Бу воқеани Қўқон мамлакати тарихини ёзган барча тарихчи олимлар, жумладан, В. Наливкин, Н Остроумов, Ибрат ва бошқалар ўз китобларида акс эттиришган.)

Хон ушбу воқеани сўйлаб бераркан, ҳамроҳлари таҳсин билдиришди. Аммо нимадир ҳар икковининг ҳам кўнглидан ўтди, шекилли, негадир сукутга чўкишди. Худоёрхон ҳамроҳлари юзига разм солиб:

– Шунчалик шерюрак, жасур подшоҳ нега энди кофирлардан қочди экан, дея хаёл қилдиларинг шекилли, – дея кулди.

– Йўқ, йўқ, маъзур тутадилар тақсир.

– Ҳа… – узун сўлиш олди хон, – кейинги саккиз йил ичида ўзим ҳам кеча-кундуз шу хусусида ўйлайман.

Хон ҳамроҳларини хижолат қилганлигини сезиб, мавзуни яна овга бурди.

– Биз ўзи авлод-аждодларимиз билан овга ўч уруғмиз. Айтишларича, бобокалонимиз Шоҳрухбий Наманганда Ирисқулбий исён кўтарган маҳали ўша ёққа қўшин тортиб боради. Наманган остонасидаги Тўрақўрғон шаҳрида қўр тўкиб, лашкарга ҳордиқ беришади. Шу аснода, иттифоқо, бий ов ихтиёр қиладилар. Дарёи Сирнинг ўнг қирғоғи одам ўтиб бўлмайдиган беҳад қалин тўқай, тўранғизор…

Шикоргоҳда тўнғиз қувиб, Шоҳрухбий тўқай ичига жуда ичкарилаб кетадилар, шиддат шундайки, мулозимлар у кишига базўр етиб улгурадилар. Шу аснода қамишзор орасидан баҳайбат нар йўлбарс отилиб чиқиб, бийга ҳамла қилади. Афтидан шу ерда мода йўлбарс болалаган бўлиб, нари уни муҳофаза этган… шоён таҳсинки, Шоҳрухбий ўзини йўқотмайдилар. У киши ҳам от устидан тўғри ўзига ташланган йўлбарс устига сапчийди. Одам ва йўлбарс бир-бирларига човут солганларича қамишлар устига ағанашади! Шоҳрухбийнинг мулозимлари ҳам олишувга аралаша олмайдилар. Бий ўша ирғиганда йўлбарснинг томоғидан бўғиб олган экан. У темирдек чангал билан йиртқич бўғзини шундай кучли сиқадики, йўлбарс ўзига кела олмай, бўғилиб ўлади. Мулозимлар йўлбарснинг тамом бўлганини сезиб бийга “Ҳазратим, қўяверсинлар, йўлбарс адо бўлди. Оллоҳ қудратингизни бундан-да улуғ этсин” дейишса ҳам у киши ҳайвон бўғзини анчагача бўшатмаганлар…

Турк ҳожиси билан ҳазора бир-бирларига маъноли қараб олишди. Худоёрхон айтиб берган бу воқеа тарихчиларнинг шоҳидлик беришича, Қўқон ҳукмдори Шоҳрухбий милодий 1740 йилларда Наманганга қўшин тортиб борган кезлари рўй берган. Бу ҳақда тарихчи Ҳакимхон тўранинг “Мунтаҳабут-таворих”, В. Наливкиннинг “Краткая история Какандского ханство” китоблари, бошқа тарихчилар асарларида ҳам ҳикоя қилинади. Кези келганда шуни айтиш керакки, Фарғона водийсида, ХХ асрнинг йигирманчи йилларига қадар ҳам йўлбарслар учрар эди. Руслар истилосидан илгариги даврларда эса Сирдарё атрофидаги бепоён тўқайзорларда юзлаб машҳур Турон йўлбарслари яшаган. Қуён, тулки, тўнғиз ва бошқа жонзотларни еб юрган бу йиртқичларни одамлар тўқайзор подшоси деб аташарди. Қўқон хонлари кўпинча йўлбарс ови ташкил қилишар, бу кучли жонзотни овлаган одам катта шарафга муяссар этиларди. Хонлардан, айниқса, Амир Умархоннинг йўлбарс овига жуда ишқибоз бўлгани маълум. Оддий овчилар эса йўлбарсни ёғи ва териси учун овлашган. Чунки йўлбарс ёғини шифобахш дори ҳисоблашар, бой-бадавлат одамлар эса йўлбарс терисини эгарга ёки этик-маҳси ичига қоплатардилар.

Шу куни ов унча бароридан келмаса ҳам Худоёрхон хушнуд бир кайфиятда ҳонақага қайтди. Ҳазорага инъом бериб, бу ердаги одам ҳақида ҳеч кимга оғиз очмасликни тайинлаб, уйига жўнатишди. Овланган илвасин гўштини Юсуф афанди ошга босди. Хон иккиси ярим тунгача суҳбатлашиб ўтиришди.

Бироқ эрталаб хон ҳужрасига саломга кирган ҳожи Худоёрхоннинг нохушроқ ҳолатини сезибажабланди.

– Ёмон туш кўрибман, ҳожи, – деди хон унга юзланиб, – ёмон туш…

– Тақсир, яхшиликка йўйсинлар…

– Тушимда энг суюкли ўғлим Ўрмонбек бўйнида сиртмоқ, ортимдан чопиб келаётган эмиш. Кимсасиз саҳро, мен отга қамчи уриб кетяпман. “Ҳазратим, тўхтанг! Бизга раҳм қилинг, воз кечманг” дея фарёд уради шаҳзода, – чуқур хўрсинди Худоёрхон, – “бизни кофир қўлида қолдирманг” дейди… Мен эса жадал кетавердим. Ўрмонбек қайноқ қумларга йиқилганича бўзлаб қолди…

– Бу энди яқинда дийдор кўришишга ишорат бўлса ажаб эмас, – дея таъбир айтишга тушди ҳожи. – Зеро, шаҳзода сизнинг, сиз эса у кишининг дийдорига муштоқсизлар. Иншооллоҳ, учрашув муяссар бўлғай…

– Иншооллоҳ, ҳожи афандим, айтганингиз келсин, – дея синиқ товуш билан сўзлади Худоёрхон, – аммо шаҳзоданинг бўйнидаги сиртмоқ нимани билдиради? Шу ҳолдан кўнгил жуда ғаш бўлди. Сизга айтувдим-ку, ўғилларим орасида энг қобилиятлиси, ақл-ҳушли, тахтга муносиби ҳам айнан шу шаҳзода. Ўрмонбекни жонимдан ортиқ кўраман. Уни валиаҳд этиб тайинламоқчийдим…

Юсуф афанди хонга яна бир-икки оғиз таскин берди-да, чойга уннади. Дархақиқат, Худоёрхон ўзининг бу суюкли фарзандини тахт вориси этиб эълон қилишга шайланган эди. Айтишларича, Ўрмонбекнинг онаси тоғлар ўлкаси – Дарвоз бегининг қизи бўлиб, жуда хушсурат ва ақлли аёл эди. Лекин Ўрмонбекни туққач, қирқ кундан сўнг малика кўп қон йўқотиш оқибатида вафот этган. Ўрмонбекни Худоёрхоннинг суюкли хотинларидан бири, ҳарамда энг эътиборли ҳисобланган Оғочабегим ўз тарбиясига олган. 1875 йили тахтдан мосуво бўлган Худоёр Оренбургга кетаётган пайтларида Оғочабегим билан Ўрмонбекни Туркистон шаҳрида ўзига содиқ одамлар тарбиясида қолдиради. 1879 йили эса Оғочабегим Ўрмонбекни олиб Туркистондан Тошкентга келади ва Бешёғоч даҳасида катта уй-жой харид қилиб, шу ерда муқим яшайди. (Ўрмонбекни ўз ўғлидай чин дилдан парваришлаб, тарбиялагани боисми, кўп ўтмай Оллоҳ Оғочабегимнинг ўзига ҳам фарзанд ато этганди.) Тақдир тақозоси боис Фансуруллобек исмли бу шаҳзода отаси тарбиясини тўлиқ ола билмади. Лекин Оғочабегимнинг парваришида ҳар томонлама оқил, ўқимишли, билимдон бўлиб вояга етган хон фарзанди улғайиб, машҳур генерал Жўрабекнинг куёви бўлди. Туркистонда жадидчилик ҳаракатиасосчиларидан бирига айланди. Фурқатнинг энг яқин дўстларидан бири ҳисобланган бу киши дастлабки ўзбек газеталаридан “Хуршид”ни нашр қилишда бош-қош бўлди. Етук журналист, ҳассос шоир вапублицист Фансуруллобек шўро қатағонининг қурбони бўлди. У 1931 йили Тошкент турмасида вафот этган. Кези келганда шуни таъкидлаш лозимки, хон Петербургга сафарга жўнаган чоғида унинг ўн бир фарзанди – олти ўғил ва беш қиз Туркистонда қолганди. Ўғилларининг деярли барчаси – Насриддинбек, Ўрмонбек, Фансуруллобек, ибн Яминбек, Муҳаммад Умархон, Муҳаммад Аминбеклар эл-юртда таниқли одамлар бўлиб етишдилар. Шаҳзодахон, Тўрапошшо, Хонпошшо, Моҳизадахон ва Озодахон исмли қизлари ҳам шу юртда яшаб оилали, бола-чақали бўлиб кетдилар…

Албатта, собиқ хоннинг суюкли ўғлини олис Туркистондан Марказий Осиё марказига кўчириб келтириш рус ҳукумати ихтиёрисиз амалга оширилмагани маълум. Зеро, Худоёр айнан шу ўғлини валиаҳд этиб тайинлашни дилига туккани чор маъмурларига ҳам, Худоёрнинг бошқа ўғиллари, қариндош-уруғларига ҳам аён эди. Ўрмонбек улғайган сари ёш, жасур ва ақлли шаҳзода теварагида қора булутлар қуюқлашаверди. Баъзи бир сиёсий кучлар, хусусан, мус-тамлака маъмурияти шаҳзоданинг омон юришидан манфаатдор эмас эди. 1883 йили декабрь ойи охирларида Ўрмонбек ўз уйида тўсатдан вафот этади. Ваҳоланки, ўша пайтлари у 19 ёшга кирган навқирон ва бақувват йигит эди. Хонликнинг расман тугатилганига ҳали ўн йил ҳам тўлмаган, мустақил давлатни тиклаш орзуси халқнинг кўп табақалари онгида ҳамон тирик, бу қутлуғ йўлда жонини фидо этишга тайёр ватанпарварлар бисёр эди. Шундай шароитларда халққа бош бўлишга қобил тахт ворисининг улғайиши, тирик юриши биринчи галда мустамлака маъмурлари кайфиятига рахна солиши аниқ эди. Ва шу боис халқ орасида турли гап-сўзлар ўрмалади… Ҳар ҳолда унинг ўлими сабаблари сирлигича қолган. Бунинг устига Худоёр ўз фарзандлари ва қавму қариндошлари ичида бор-йўғи икки кишига – укаси Султонмуродбекка ва ўғли Ўрмонбекка ихлос қўйганлигини ҳам жуда кўпчилик билар эди. Тақдирни қарангки, Марғилон ҳокими бўлиб турган Султонмуродбекни 1875 йили исёнчи сохта Пўлатхон сўйдириб юборади. Шоир Усмонхўжа Зорий шу даврларда ёзган шеърида Худоёрхон тилидан бежиз бундай демаган:

Хон тушида безовта бўлган кундан бошлаб яна тушкун кайфиятга қайтди. Орадан икки-уч ойлар чамаси вақт ўтгач эса Фарғонадан Маккаи Мукаррамага йўл олган ҳажталаблар орқали оғизма-оғиз Ўрмонбекнинг вафот топгани ҳақидаги қайғули хабар Каррухга ҳам етиб келди. Юсуф афанди бу мусибат муждасини хонга қандай етказиш йўлини билмай ўйга толди. Кейин секин ҳисоблаб чиқса, худди ўша хон ёмон туш кўрган куни шаҳзода оламдан кўз юмган экан! “Во дариғ, во ҳайрато! Оллоҳнингқудратига шак-шубҳа йўқ! – дея ичида истиғфор ўқиди ҳожи, – қарангки, ўғил жон бераётган лаҳзаларда Оллоҳим ундан минглаб чақирим олисдаги отага башорат берган! ”

Ҳожи ўйлана-ўйлана “суюкли ўғил вафотини отадан сир тутмоқ ножоиз ишдир” деган хулосага келди-да, бир куни ётиғи билан хонни ушбу мусибатдан воқиф этди. Худоёрхон кўзларини катта очиб анча муддат қаршисида гуноҳкордек бош солинтириб турган ҳожига тикилиб қолди. Кейин аста ҳужра деворига тиралган болишга суянди. Юзлари қорайиб кетди. Сўнг кўзларини юмиб фотиҳа тортди. Юмуқ кўзлар орасидан қалин ёш сизиб чиқиб бетларини юварди…

– Аниқми? – деди ниҳоят хон унинг аҳволига қараб йиғлаётган ҳожига.

– Дафн маросимида қатнашган одам айтди, бу кўргулик хусусида, тақсир, – деди ҳожи ёшли кўзларини белбоғи билан артар экан.

– Дафн маросими шаҳзоданинг обрўсига муносиб тарзда ўтказилибди. Оғоча ойим, қолган ойимлар, келинларингиз, Тошкентнинг эътиборли зотлари хонадонларга мансуб баъзи бир бошқа аёллар ҳам қора кийиниб азадор бўлишган. Ўғилларингиз, хон хонадонига алоқадор барча ҳурматли кишилар аза ва фотиҳахонлик кунлари ўша хонадонда бошдан-оёқ туришибди…

Дарҳақиқат, ўша давр матбуоти ва тарихий асарлар шоҳидлигига кўра, Ўрмонбекнинг ўлими Тошкент ва Фарғона аҳлини тўлқинлантириб юборган. Шаҳзоданинг жанозасига минглаб одамлар келиб, ҳовли ва атроф кўчалар таъзиядорлар билан лиқ тўлган. Халқ ўзи ёқтирган ҳамда келажагига катта умидлар боғлаган навқирон подшоҳзода вафотига чин дилдан қайғурган. Ўрмонбекнинг дунёдан ўтиши билан ҳали минглаб туркистонликлар қалбида сўнмай турган озодлик, истиқлолга интилиш, рус истибдодига хотима бериш ниятлари устига ҳам парда тортилган.

Ўрмонбекнинг ўлимига бағишлаб Фурқат, Зорий ва Туркистоннинг бошқа ўнлаб шоирлари марсия шеърлари битдилар. Фарғона ва Тошкент, Самарқанд ва Сайрамнинг машҳур ҳофизлари уларнинг ғамгин сатрларини куйга солиб, қўшиқ қилиб айтдилар. Бу ғарибона, ўксик руҳдаги битикларни дастлаб йиғиб, сўнгра китобча ҳолида чоп этган таниқли рус шарқшуноси Н. Остроумов уларда шаҳзоданинг вафотига аллақандай сирли кучлар сабаб бўлганлигига шама мавжудлигини таъкидлаган эди…

Эртаси куни Каррухда хонақа аҳли учун маърака ўтказилди. Маърака боисини сўраганларга “Фарғоналик ҳожининг ўғли юртида оламдан ўтибди” деб қўяқолишди. Ҳонақада Юсуф афандидан ташқари Худоёрхоннинг асли кимлигини ҳеч ким билмасди. Бир-икки кун фотиҳахонлик бўлди. Ўша кунлардан бошлаб Худоёр яна баттар индамас, тунд кайфият асирлигига тушди. Иштаҳаси йўқолиб, кам таом бўлиб қолди. Кўп ўтмай елкасида бир яра пайдо бўлиб шиша бошлади. Ўқтин-ўқтин собиқ хонни иситма ўз исканжасига оларди. Дард азобини чекаётган хон эртаю кеч ҳужрада инқиллаб ётар, ташқарига фақат ювиниш, таҳорат ҳожати учунгина чиқарди, холос. Илгари деярли ҳар куни бир-икки марта Нурмуҳаммад шарбатдорни “келдимикан” дея суриштириб турган одам энди бу ҳолга ҳам бефарқ бўлиб қолди. Хўжа билан камдан-кам бўладиган суҳбатларда эса қазойи қадар, дунёнинг фонийлиги хусусида кўп сўйлар эди. Бир куни хўжага у ўз ота-боболари тарихини ҳикоя қилди.

…Албатта Қўқон хонлари ўз аждодларининг Соҳибқирон Темур уруғига мансублиги билан доимо фахрланиб келишган ва бу хусусидаги “Олтин бешик” афсонаси ҳукмрон табақалар, халқ орасида машҳур эди. Ажабланарлиси шуки, водий хонларининг келиб чиқишларини, уларнинг Қўқон тахтига даъволарини асослаб берадиган бу ҳикоят кейинроқ – Олимхон ва Умархон даврларида юзага келган бўлиб, тарих илми зукколари “Олтин бешик” воқеа-ларига улкан шубҳа билан ёндашардилар. Лекин тарихчилар иккинчи бир тарихий ҳақиқат – Қўқон хонларининг ўзларини Темур авлоди дея ҳисоблаган Шаҳрисабз беклари қизи – Ойжон ойим ва Фарғонадаги Минг уруғи раҳнамоларидан Абдураҳмонбек ўртасидаги никоҳдан дунёга келганликлари хусусидаги тарихий далилни ҳам ҳисобга оладилар. Худоёрхон Юсуф ҳожига ўз уруғлари тарихи ҳусусида бир оз бошқачароқ хабар бергувчи маълумотларни ҳам ошкор этди.

Чуст шаҳрида ҳожагон сулоласи намояндалари бўлмиш Мавлоно Лутфулла Чустий истиқомат қиларди. Сирдарёнинг сўл соҳилида яшовчи чорвадор минг уруғи раҳнамоларидан бири – Чанишбий исмли киши ҳазратнинг муридларидан эди. Одатда шу кишини Худоёрхон уруғ бобокалони деб ҳисоблашади.

– Чуст ва Қўқондаги жуда кўп кишилардан Чанишбий хусусида маълумотлар олдим, – деб ёзади рус тарихчиси А.Валидов. – Лекин бу кишининг Мавлоно Чустий билан танишлиги шубҳа остида. Мавлоно Лутфулла Чустий милодий 1572 йилда вафот этган. Демак, бу ерда ҳар ҳолда Чанишбийнинг Мавлоно Чустий билан яқинлиги бироз шубҳали. Шундай бўлса-да, Қўқон хонлари ҳар йили ёзда бир карра Чанишбий қабрини зиёрат қилишлари айни ҳақиқат. Унинг мозори Қўқондан етти чақирим наридаги Чанишбий номли қишлоқдадир. Хонларнинг Чанишбий қабрини узлуксиз зиёрат қилишлари айни ҳақиқат. Бундай зиёратлар ҳамиша шоҳона, катта маросим тарзида ўтказилган. Чанишбий Қўқон хонларининг бобокалонлари ҳисобланган. Татар тарихчиси М.Чўқаев ўзининг “Худоёрнинг охирги куни” сарлавҳали мақоласида Худоёрхонни Чанишбийнинг авлоди деб ёзган.

Сирдарёнинг сўл соҳилида яшовчи чорвадор Минг уруғи раҳномоларидан бири, айрим манбаларда асл исми Лутфулла деб кўрсатилган, лекин тарихларда Шоҳмастбий лақаби билан машҳур киши эшоннинг муриди эди. Эшон нечукдир Шоҳмастбий хонадонида ўзига хос усулда тайёрланадиган қатиқни хуш кўрар ва ҳар тонг намоздан сўнг шу қатиқни ичиш билан кунни бошларди. Мурид эса эрта саҳарда сопол тоғорага солиниб, халтага жойланган ажо-йиб таъмли қатиқни кўтарганича Сирга келар, чуқур ва кенг дарёни … бир қўллаб сузиб ўтаркан! Чунки, Шоҳмастбий ўнг қўлидаги қатиқ солинган халтани лойқа сувдан муҳофаза этиб, асов наҳр тўлқинлари узра кўтариб оларкан! Ҳар тонг у шу тариқа дарё сувининг паст-баланд, оз-кўплиги, лойқа ёки тиниқлигига қарамай, эшон истеъмолига аталган ноёб қатиқни албатта сув ва гард текизмай унинг ҳузурига етказиб келаркан. Шу тариқа садоқатли мурид эшон кўнглини олади.

Кунлардан бир куни эшон билан овга чиққан юрт раҳнамоларидан бири овда урган ўлжасини чангалзор орасидан излаб топиб келган бу одамга миннатдорчилик билдиради. Ҳамда эшон маслаҳати билан атроф қишлоқлардан бирини Шоҳмастбийга ҳадя этади. Қишлоқни эгаллагач, бу уруғ ҳаракатдан тўхтаб қолмайди, аксинча юрт ҳукмфармоларига янада яқинлашади. Ўзларининг уддабуронлик ила олиб борган ишлари боис уларнинг бойлиги кўпаяди, атроф қишлоқларни ўз қамровларига олишади. Тўп-ланган бойлик, обрў-эътибор боис ўзлари мансуб бўлган Минг қабиласи раҳнамосига айланишади.

Милодий ХVII аср бошларида, бу қабила саркори Шоҳрухбий ибн Ашурмуҳаммад Қашқар ҳукмронлари бўлмиш хожагон сулоласи йўлбошчиларидан бирининг қизига уйланади. Ва бу туташув Минг қабиласи учун катта ҳарбий-сиёсий имкониятлар яратади. Зеро, ўша маҳаллари Марказий Осиё бошқарувида ўзига хос бошбошдоқлик юзага келган, Бухоро ва Хоразм хонликлари Эрон билан олиб борилаётган тўхтовсиз урушларда мағлубият аламини чекишарди. Марказий Осиёнинг анъанавий пойтахтларидан четда қолган Фарғона водийси эса бу пайтларга келиб Қашқар юртини бошқараётган Махдуми Аъзам Аҳмад ибн Жалолиддин хожагон Косоний авлодлари таъсир доирасига тушиб қолган эди. Саййид Махдуми Аъзам авлодлари форсча “Хожа” деб улуғланар, бу сўз маъноси эса “улуғ”, “Ҳукмдор”, “Малик” маъноларини англатиши ҳам бежиз эмас. Хожа, яъни халқ тилида хўжа деб юритиладиган авлод, нафақат Қашқар, балки бутун Фарғона водийсини ҳам ўз қўлларида ушлаб турганлар. Хожалар куёви саналмиш Шоҳрухбий водийда тегишли куч тўплаб, маълум даражада сиёсий, ҳарбий ва иқтисодий мавқени қўлга киритади. Кўп ўтмай у Фарғонада сиёсий ҳокимиятни ҳам хожагон сулоласи қўлидан куч билан тортиб олади. Шоҳрухбийнинг қўрқмас, дадил, узоқни кўзлайдиган баркамол инсон бўлганлиги хусусида кўп ахборотлар тарих китобларида сақланиб қолган. Айтайлик, юқорида келтирилган йўлбарс билан тўқнашув ҳамда бийнинг қудратли, ўта чаққон йўлбарсни яланғоч қўл билан бўғиб ўлдирганлиги воқеаси ҳам бу инсоннинг қандай жасоратли шахс бўлганлигидан дарак беради. Қўқон тарихи шу тариқа бошланади.

… Қўқон ҳукмдори Абдукаримбийнинг (Қўқон шу кишидан хиёл илгариги даврида, пойтахт этиб белгиланган. Унгача эса мамлакат маркази гоҳ Хўжандда, гоҳ Андижонда бўлиб турган. Ҳатто ҳозирги Фарғона шаҳри биқинидаги Ёрмозор қишлоғи ҳамда Бешариқ туманидаги Деҳқонтўда қишлоғи ҳам вақтинча пойтахт мақомини ўтаган даврлар маълум.) ўғли Абдураҳмонбек отаси вафотидан сўнг тахтни эгаллай олмади. Чунки ҳаётининг охирги йиллари касалванд бўлиб қолган Абдукаримбий Хўжандда вафот этади. Тахт вориси Абдураҳмонбек Қўқонда ҳукуматни олиб улгурмай Абдукаримбийнинг жияни Эрдонабий уч-тўрт обрўли кишилар ёрдамида ўзини ҳукмдор дея эълон қилиб юборади. Натижада валиаҳд Абдураҳмонбек Исфара шаҳрига қочиб кетиб, ўша ерда яшай бошлайди. Албатта, Қўқон тахтига эгалик иштиёқи боис у билан Эрдонабий ўртасида ёвлик ўз кучини йўқотмаган эди. Гоҳи-гоҳида ҳар иккисининг лашкарлари мамлакатининг турли депараларида тўқнашиб ҳам туришарди. Халқ оғзидаги бир қозонга икки қўчқор бошининг сиғмаслиги ҳақидаги мақол асл ҳақиқат экан. Зеро, ягона мамлакатда икки нафар тахт даъвогари ўзаро ёвлашиб турса, бу энг аввало ўша юрт фуқароларининг шўри. Охир-оқибат бу талашув-тортишувлардан безган беку бийлар ҳам икковидан бирини йўқотиш пайига тушадилар. Улар тузган режа кўп ўтмай амалга ошади. Эрдонабий ҳузурида катта обрў эгаси бўлган Эрназар итбош деган бир мингбоши Абдураҳмонбек ҳузурига бориб, уни Эрдона билан ярашишга кўндиради. Итбошнинг макрига учган Абдураҳмонбек Қўқонга келади. Аввалига шаҳзодани муносиб кутиб олиб, унга ҳурмат кўрсатган Эрдонабий кўп ўтмай яширинча ҳақиқий ворисни қатл эттиради. Абдураҳмонбекдан уч ўғил – Норбўтабий, Шоҳрухбий ва Ҳожибийлар қолишади. Норбўтабий таг зоти Шаҳри-сабз беклари қизи бўлмиш Ойжон ойимдан кўрилган фарзанд бўлиб, юқорида айтилганидек, Ойжон ойим-нинг аждодлари улуғ Темур зурриётларига тақалиши ҳам бор гап эди. Шоҳрухбий билан Ҳожибий эса Абдураҳмонбекнинг бошқа хотинидан туғилган ўғиллари эди.

Турмуш ўртоғининг ўлимидан сўнг, ўғли тақдиридан хавотирланган Ойжон ойим фарзандини олиб Шаҳрисабзга – қариндошлари ҳузурига кетиб юборади. Норбўтабий ўша ерда улғайиб камол топади. Милодий 1778 йилга келиб Эрдонабий оламдан ўтади. Бу бийдан сўнг беш нафар қиз қолиб, унинг ўғил фарзанди йўқ эди. Натижада Қўқон зодагонлари бийлар авлодидан бўлмиш Сулаймон исмли кишини шоша-пиша тахтга ўтқазишади. Аммо бу бечора бий бор-йўғи уч ойгина юрт сўрайди, холос. Қўқон шаҳри атрофидаги беҳиштмисол боғда ғуломлар ва канизалар ила айш-ишрат қилиб ётган Сулаймонбийни ярим тунда кимдир сўйиб кетади… Шу орада тарафдорлари Норбўтабийни зудлик билан Шаҳрисабздан келтириб, Қўқон ҳукмдори этиб тайинлайдилар. Албатта, бунда Норбўтабийнинг насл-насаби улуғлигига алоҳида эътибор қаратилади. Ўша пайтда Фарғонада яшаб турган Шоҳрухбий ва Ҳожибийларга эса тахт насб этмайди. Аммо ҳар икки аламзада бий буни кўнгилларига тугиб қўйишган эди…

Таҳсинга сазоворки, тарихчилар тан олганларидек, Норбўтабий ўгай укаларига бағрикенглик кўрсатди, меҳр-шафқат, саховатини аямади. Ҳар иккисига ҳам катта амалу унвонлар тақдим этди. Таъкидлаш лозимки, Норбўтабий даврида Қўқон мамлакати кенгайди, ҳарбий ва сиёсий, иқтисодий жиҳатданмустаҳкамланди.

Норбўтабий оламдан ўтгач, отаси ҳокимиятини олган Олимбий ҳукмронликни тахт пойини ўз қариндошлари қони билан бўяшдан бошлади. Унинг буйруғига мувофиқ амакилари Шоҳрухбий ва Ҳожибийлар қатл этилади. Афтидан бу бийлар хаёлида мамлакатга эгалик хусусида ножоиз мақсадлар борлиги ҳақида кимлардир ёш Олимбийни ишонтиришга муваффақ бўлган чоғи…

Ҳожибийдан уч фарзанд – Улуғбек, Шерали ва Бекболабеклар қолишади. Улуғбек билан Шер-али бир онадан бўлиб, уларнинг волидалари Чотқол қирғизларидан эди. Оталарини Олимбий ўлдиргач, қирғиз бека ўғиллари Улуғбек ва Шералини олиб Чотқолга, уруғдошлари ёнига кетади. Кунлардан бир куни эски, болохонали уйда дарс қилиб ўтирган Улуғбекни тўсатдан том босиб, ўспирин шаҳзода ҳалок бўлади… Албатта бу аввало қисмат, унинг сирлари эса ёлғиз Оллоҳга аён… Энди якка қолган Шер-али тақдиридан хавотирланган она ва қариндошлар шаҳзодани асраш мақсадида яна ҳам узоққа – ҳозирги Қозоғистон чегарасидаги Талас томонларга кўчиб кетишади. Шерали ана шу юртларда ўсиб-улғаяди,вояга етади. Ўша ерда у икки хотинга уйланади. Катта рўзғорбошига айланади.

Қўқон мамлакатининг энг олис ва хилват манзилларидан бири ҳисобланган бу ерлар Қуёнтўқай тоғлари деб юритиларди. Шералихон Қуёнтўқай тоғларининг раҳнамоси – Жонпўлатбий отлиғ катта сурувлар, отлар ва мол подалари эгаси бўлмиш қирғиз чорвадор мулкдорига қарашли овулларда ўсиб-улғаяди. Жонпўлатбий албатта Шералининг насл-насабидан яхши хабардор эди. У хонзоданинг иззат-ҳурматини ўрнига қўйган ва айрим маълумотларга қараганда Шералини ўзига куёв қилиб олган. Шаҳзоданинг дастлабки рафиқаси Сўнаойим шу кишининг қизи бўлгани эҳтимол. Аммо хонзода бу аёл билан турмушининг илк йиллари фарзанд кўрмайди. Маълум вақт ўтиб, Шерали шу уруғнинг яна бир вакили – бой ва йирик чорвадор Тўхтаназарбий Дўноннинг қизи Ёрқинойимга уйланади. (Кейинчалик бу аёл манбаларда Ҳокимойим деб юритилган). Лекин иккинчи хотин ҳам анча муддат ҳомиладор бўлмайди. Қирғиз удумларига мувофиқ Шерали бегона гўдакни оилага фарзандликка олади. Асрандини Умур дея атайдилар. Дарҳақиқат, Умурнинг қадами қутлуғ келади ва кўп ўтмай Сўнаойим ҳомиладор бўлади. Шералининг тўнғич ўғли Маллабек милодий 1828 йилда туғилади. Шундан сўнг Сўнаойим Сўфибек исмли ўғил ҳамда Офтобхон ва Моҳлар-ойим исмли қизлар туғади. Ёрқинойим ҳам кейинчалик кундошидан ортда қолмайди. Маллабек дунёга келгач, кўп ўтмай у ҳам ўғил кўради. Тарихий манбаларда Абдураҳмонбек ёки Саримсоқбек номи билан қайд қилинган бу шаҳзодадан сўнг Худоёр таваллуд топади. Султонмуродбек ва Норчучук ойим Шер-али ва Ёрқинойларнинг кейинги фарзандларидир. Айрим тарихий асарларда Қўқон тахтидаги хонлар ва бошқа эътиборли аъёнлар Шерали ҳаётидан бохабар бўлишгани, совға-саломлар билан бу хон авлодини дам-бадам йўқлаб туришгани ҳикоя қилинади. Муҳаммадалихон ҳатто Шерали фарзандларини ўқитиш, тарбиялаш учун махсус домла юборгани хусусида ҳам маълумотлар учрайди. Аммо кейинчалик Шералининг тахтни эгаллаши арафасида унинг болалари саводини чиқариши учун шошилинч равишда муаллим қидирганлари ҳакида ҳам гувоҳликлар бор…

Шералининг бу икки хотини ўртасидаги муносабатлар ўта совуқ, рақибалар бир-бирларини еб қў-йишга тайёр бўлганлари маълум. Орадаги ёвлик шу даражага етганки, бу аёллар болаларини кундош хавфидан доимо ва жуда пухта асрашган. Айтайлик, давр тарихчиларининг гувоҳлик беришларича, Ёр-қинойим ҳатто овқат пишираётган маҳали ҳам Саримсоқбек ва Худоёрни икки ёнида ушлаб турар, кичиги Султонмуродни эса елкасига кўтариб, бойлаб олар экан! Шерали авлодлари тарихи битилган асарларда кўпроқ Ҳокимойим – Ёрқинойим тилга олинади. Ойимнинг ўғли Худоёр бошқа ака-укаларига нисбатан кўпроқ муддат тахтда ўтиргани боисдир бу ҳолат… Ҳар ҳолда Ҳокимойимнинг Худоёрга таъсир кучи катта бўлганлиги, ҳатто унинг давлат ишларига анча-мунча аралашгани бор гап. Ярим умри тоғларда, кўчманчилик шароитида ўтган Ҳокимойим улкан мамлакат маликаси бўлганидан сўнг ҳам дабдаба-асъасага кўникмайди. Кўчманчилик одатларини ташламайди. Масалан, Худоёрнинг ўрдасида ўнлаб ҳашаматли, ёзда салқин, қишда иссиқ хоналар борлигига қарамай, Ҳокимойим қишин-ёзин Ўрда ичидаги ялангликка тикилган ўтов ичида яшашни афзал кўрган!

* * *

Милодий 1842 йили Бухоро Амири Насрулло Қўқонга бостириб келиб шаҳарни ғарот қилади. Норбўтабий авлодлари – Қўқон хони Муҳаммад Алихон, унинг укаси Султон Маҳмудбек, Мадалихоннинг ўғли Мадаминбек ҳамда хоннинг онаси, шоира ва давлат арбоби Нодира – Моҳларбегимни қатл эттиради.

Бироқ амир Насруллонинг Қўқонни ўз мамлакати тасарруфига ўтказиши узоқ кечмайди. Орадан икки ой ўтар-ўтмас босқинчиларнинг талончилик сиёсатидан беҳад норози бўлган Қўқон аҳли Бухоро амалдорларига қарши исён кўтариб, уларни Фарғонадан қувиб юборади. Насрулло Қўқонга ноиб этиб қолдирган Иброҳим хаёл исмли амалдор шаҳардан паранжига ўралиб қочишга мажбур бўлади. Аммо яна мустақилликни қўлга киритган Қўқон тахтига муносиб, таг-тугли даъвогар йўқ эди. Шунда Юсуф мингбоши деган киши эсига подшозода Ҳожибийнинг Таласда юрган ўғли Шерали тушади… Шерали ўша пайтларда эллик ёшга етган эди. Куч-қувватга тўла, ақл-заковати мукаммал одам эди. Қўқон хонлигини қабул қилиш ҳақидаги таклиф боргач, Шерали сира иккиланмай рози бўлади. Чунки бу Ҳожибий авлодларининг қарийб юз йиллик орзуси эди… Ҳа, шу тариқа абадий музликлар, мусаффо ҳаво, гўзал тоғ яйловлари, кўм-кўк арчазорлар, шифобахш булоқлар қўйнида ўсаётган Худоёр ҳам отаси билан Қўқонга қараб юради. Олдинда ўзини бетўхтов ва қонли урушлар, хилма-хил таҳликалар, тахт можаролари, бахт ва бахтсизлик, омад ва кулфат, ҳукмронликнинг юксак чўққиларию гадодек хорлик онлари, фитна-ғавғоларга тўла ўта мураккаб ҳаёт йўли кутиб турганини кийикдек эркин тоғ боласи – ёш шаҳзода қаерлардан ҳам билар эди дейсиз?..

Милодий 1842 йилнинг айни ёзида Шерали ўз атрофига минглаб қирғиз, қипчоқ ва ўзбеклардан қўшин йиғиб водийга, ҳозирги Қорасув шаҳри атроф-ларига келади. Кичик бу шаҳарча тепасидаги кўм-кўк ўт-ўланлар қалин ўсган, уфқларга чўзилган сайҳонликда ўнлаб қора уй-ўтовлар тикилади. Ўчоқлар ковланиб, юз кило гуруч дамланадиган катта дош-қозонларда ҳар куни палов пишириларди. Қисқа фурсатда Андижон, Наманган, Чуст, Тўрақўрғон, Марғилон, Шаҳрихон, қўйингки, водийнинг барча шаҳарлари ва йирик қишлоқлардан Шерали ҳузурига эътиборли беклар ва саркардалар, бийлар ва уруғлар раҳнамолари, ҳоким ва оқсоқоллар етиб келишди. Уларнинг ҳар бири камида йигирма-ўттиз нафар жангчи сарбоз билан бирга эдилар. Лашкарнинг озиқ-овқатини катта бой ва амалдор, бадавлат кишилар таъминлашарди. Сайҳонликда ҳар куни жанг тайёргарлиги, шовқин-сурон ҳукмрон… бир ярим қулоч узунликдаги жазоил, пилта милтиқлар мойланади, отиб кўрилади. Темирчилар янги қуроллар ясаш, эски қилич ва ханжарларни қайраш, ўткирлаш билан овора…

Баъзи тарихий маълумотларга кўра, ёш шаҳзодаларни саводини чиқариш масаласи юзага келади ва аъёнлар зудлик билан Нанай қишлоғидан муллаТошбой исмли машҳур мактабдор домлани олиб келишади. Мазкур домла Худоёр ва Сўфибекка алифбодан сабоқ бера бошлайди. Кўп ўтмай Худоёр “алиф, бе, те, се” дан ҳижжалашга тушди. МуллаТошбой дарҳақиқат билимли, бола онгига сабоқни тез ва пухта сингдиришга қобил домла эди. Рус олими В. Наливкин рафиқаси билан ХIХ аср охирларида икки йил ҳозирги Наманган вилоятининг Нанай қиш-лоғида яшаган. Эр-хотин ўзбек халқи маиший турмуши, урф-одатларини ўрганиш бўйича маълумотлар тўплашган. Ана шу йиллари у мулла Тошбойни кўриб суҳбатлашган, хоннинг болалиги ҳақида айрим маълумотларни ушбу домладан олган кўринади. Чунки, В. Наливкин ўзининг “Краткая история Какандского ханство” асарида “мулла Тошбой 1886 йиллари ҳам ҳаёт эди” дея бежиз кўрсатиб ўтмаган.

Ниҳоят мамлакат пойтахтига юриш учун барча шароитлар тайёр бўлгач, Шералини хон қилиб кўрсатиш маросими бўлиб ўтади. Ҳозирги Наманган вилояти ҳудудига чегарадош Сафед Булон мавзейида Шералини оқ кигизга ўтказиб, Қўқон мамлакати хони дея эълон қилишади. Шу ўринда бир ҳодисани эслаб қўйиш жоиз. Машҳур қирғиз адиби Т. Қосим-алиевнинг “Синган қилич” романи ўзбек тилида ҳам нашр этилган. Ушбу романда Шералининг хон этиб кўтарилиши маросимида қурбонликка одам – бақувват бир йигит сўйилганлиги хусусида лавҳа мавжуд. Аммо ишончли тарихий манбаларда биз бу воқеа хусусида бирон далил-исбот топа олмадик. Зеро, манбаларда маросим пайтида хон ўтқазилган оқ кигиз пойига бир оқ туя ва бир оқ от сўйилгани айтилади, холос. Одам қурбон қилиш эпизоди роман муаллифи фантазияси маҳсули бўлса керак.

Кўп ўтмай Шералихон катта тантана билан пойтахтга кириб келади. Ва “Жаҳонаро” саройидагитахтга ўтиради. Шуни таъкидлаш керакки, Қўқондаги ҳозирги Ўрда ўрнида Саййид Муҳаммад Умархон қурдирган “Заррин сарой” дея номланган хонлар қароргоҳи савлат тўкиб турган. Аммо 1842 йилги Қўқон – Бухоро урушида бу Ўрда батамом вайрон этилган. Натижада “Жаҳонаро” саройи хон қароргоҳи этиб белгиланган.

Бу орада Қўқоннинг яна қўлдан чиққани хабарини эшитиб ғазаб отига минган Насрулло катта қўшин билан Фарғона сарҳадлари сари қайта юриш бошлайди. Шерали ҳам ўз навбатида мамлакат мудофаасига пухта ҳозирлик кўради. Айрим тарихчиларнинг маълумотларига кўра ўша маҳалгача ҳам Қўқон шаҳри атрофи ҳар тарафлама мукаммал мудофаа девори билан тўлиқ ўралмаган экан. Тўғри, Абдулкаримбий даврида шаҳарни қалин ва мустаҳкам девор билан ўрашга киришилганди. Бироқ шу орада Қўқонга қалмоқ қабилалари ҳужум қилишган ҳамда девор қурилиши тўхтаган эди. Қалмоқлар ҳатто мавжуд деворларни ҳам ер билан битта қилишган. Шуниси ажаб-ланарлики, бу воқеадан сўнг ҳам бу соҳага бирорта хон эътибор қаратмади. Қўқон ҳукмдорлари орасида энг узоқ вақт ҳукм сурган пишиқ-пухта, иқтидорли саркарда Норбўтабий ҳам, унинг издошлари – Қўқон хонлиги чегараларини олис шимолга кенгайтирган Олимхон ҳам, маърифатпарвар Умархон ҳам, унинг ўғли шаҳид Муҳаммад Алихон даврларида ҳам шаҳарни мудофаа деворлари билан ўраб олишга киришмадилар. Бухоро қўшини ҳужуми маҳали айнан девор йўқлиги боис шаҳарнинг тез забт этилиши янги ҳукмдор ва унинг аъёнлари кўзини очди. Жаҳонгирмирзо, Юсуфмингбоши, Отабек ноиб каби кўпни кўрган тажрибали аъёнлар маслаҳати билан халққа бегор, яъни ҳашар эълон қилинди. Бегорда мавжуд муҳитнинг етти ёшдан етмиш ёшгача барча яроқли кишилари ва ҳатто аёллар ҳам қатнашуви шарт эди. Бегор иштирокчиларига ҳақ тўланмас, лекин озиқ-овқатларини ҳукумат кўтарарди. Кечагина Насрулло ҳужумини бошидан кечирган, унинг даҳшатли оқибатларини кўрган Қўқон аҳли ўзини аямасдан девор қуришга жон-жаҳди билан киришди. Таъкидлаш керакки, қалъа девори қурилиши ниҳоятда шиддат ва қаттиққўллик билан олиб борилди. Халқнинг бу ишга қанчалик қаттиқ киришганлиги шундайки, тарихчилар ҳомиладор бир аёлнинг деворга лой узатаётиб, туғиб юборганлигини ҳикоя қиладилар. Умумий узунлиги ҳозирги мезонларда деярли ўн саккиз чақирим бўлган баланд ва эни кенг девор жуда қисқа фурсатларда қуриб битказилди.

Шералихон шаҳарнинг марказий қисмини ўраб олиш билан чекланмади. Бўлгуси девор шаҳар аҳолиси сонининг ўсиб боришини кўзлаб барпо этилиши, унда шунингдек, агар душман шаҳарни узоқ муддат қамал қилгудек бўлса, шаҳар аҳли озиқ-овқатни таъминлаш учун экин ерлари қолдириш ва ҳатто чорва моллари учун… яйловлар ўрнини белгилаш ҳам назардан қочмаган эди! Янги девор бўйлаб шаҳарнинг ўн иккита дарвозаси қурилиши, Чорсудан барча дарвозаларга олиб борадиган йўллар барпо этилиши, аҳоли уй-жойлари эса ана шу йўллар ёқаларида қад ростлаши лозим эди. Ўша давр мезонлари ва ажратилган фурсат юзасидан бу жуда улкан қурилиш ҳисобланарди. Шу боис ҳам кейинчалик Қўқон шаҳри нафақат ҳашаматли мадраса-мачитлари, балки кенг кўламли янги боғ-роғ, экинзорларга бой далалари билан ҳам шуҳрат топган эди.

* * *

Қўқонни қамал қилган Насрулло қанча пишқириб, юзлаб одам қурбон бериб уринмасин уни ололмади. Аксинча, Шералихон Насруллога қақшатқич зарба беради. Ўша давр манбаларининг хабарига кўра, шаҳар ташқарисидаги жанглар маҳали Шер-алининг ўзи майдонда от суриб душманга шердек ҳамла қилади. Хоннинг шахсий жасоратидан руҳланган йигитлар Бухоро аскарларига ташланиб, уларни тум-тарақай қилиб юборишади. Айтишларича, Насрулло сарбозлари Бешариққача тўхтамай қочиб борганлар. Халқ янги хоннинг шижоатига тан беради. “Хонимиз ўз номига муносиб, асл шер экан” деган овоза Фарғона водийсининг шаҳар-қишлоқлари, дашту далалари бўйлаб таралади. Ёв мамлакат ҳудудидан қувиб чиқарилгач, энди Қўқондаги хон ўрдасида Шералининг шоҳона ҳаёти бошланди. Аммо юртга душман бостириб кирганда шердек мард, қўрқмас Шерали, тинч шароитда мамлакатни идора қилишга лаёқатсиз бўлиб чиқди. Зеро, бутун онгли ҳаёти, ёшлигини мусаффо тоғ яйловларида, содда, мард, муғамбирлик нималигини билмайдиган одамлар орасида ўтказган Шералихон пойтахтдаги фитна-ғавғолар, турли алдов, макр-ҳийлалар билан тўла ҳаётни тушунмасди. Дала-даштлар, жанг майдонида ўзини эркин сезган бу одам сарой ҳушомадгўйларининг ҳамду санолари, хон сифатида шахсига тегишли ҳуқуқ ва афзалликлардан ўзини йўқотди. Бунинг устига ўрданинг иш кўрган, ғаразгўй, туллак мулозимлари орасида содда хонни айшу ишратга, ичкилик базмларига ундовчилар кўп эди. Бундай нафс бандалари хонга ёқиш учун ҳарамни янги-янги, бири-биридан соҳибжамол канизаклар билан тўлдиришга тушдилар. Бетиним айшу ишрат асл тоғ йигитини тезда бузди. Янги хон теварагида теран фикрли, доно ва жасур кишилардан кўра хонга ёқиш йўлида ҳеч нарсадан тоймайдиган ғаламислар кўпая бошлади. Шералихоннинг яна бир заиф жойи унинг ўта кўнгилчанлиги эди. Янги хон жиноятчи ва сотқинларни қаттиқ жазолаш керак бўлса-да, ўлимга ҳукм этиб юбораверишга ботинмасди. Масалан, асл раҳмдил бу одам Қўқон–Бухоро урушида Амир Насруллога сотилиб, юртга хиёнат қилган Машариф оталиқ ва Абдулла Али қўлга тушганда, уларни зиндонга солиш билан кифояланади. Ҳолбуки, асли Шералини хон қилган Юсуф мингбоши “Сотқинлар қатл этилиши даркор, чунки бу қолганларга сабоқ. Иккинчидан бу хиёнаткорлар эртага зиндондан қочиб, янги фитна, уруш бошламаслигига яна ким кафолат беради?!” дея қаттиқ турса-да, хон бу маслаҳатга кирмади. Кўп ўтмай Олимхоннинг тирик қолган ўғли Оталиқхон исён кўтаради. Шералихон бу тахтталаб шаҳзоданинг исёнини бостириб, ўзини асир олади-ю, бироқ амакиваччасини ўлдирмайди. Ҳолбуки, ўша давр муҳитида қаттиққўл бўлмаган подшо аъёнлар назарида бўш-баёв ҳисобланарди. Бундай хонни беку бийлар чин дилдан ҳурмат қилишмас эдилар. Шундай бўлиб чиқди ҳам. Орадан бир йил ҳам ўтмай Қўқон корчалонлари суҳбатларида беклар орасида “хон бўш экан,” “шер эмас, атала-ку бу!” “Шер-али – шавла,” “Шерали пўстак” каби ҳақоратомуз беписанд иборалар ишлатила бошланди.

Куни кеча ўнлаб амалдору уламоларни қатл этиб юборган шафқатсиз, телба-тезик Мадалихон устидан амир Насруллога шикоят қилиб борган кишилар бугун юмшоқ табиатли хонни ёқтирмай қолишди. Лекин бу ёқтирмасликнинг сиёсий сабаблари ҳам мавжуд эди. Чунки тахтда юмшоқкўнгил, иродаси бўш одам ўтирса, мамлакатда парокандалик, ўзбошимчалик авж олиши, мулк талашиб бир бутун юртни парчалашга уринадиган кишиларнинг пайдо бўлишини тарих неча бор кўрсатган. Мамлакатни парчалашга тайёр бекларга сероб Қўқон эса ҳақиқатан ҳам қаттиққўл, тадбиркор, сиёсатчи ҳукмдорга муҳтож эди. Шералихон ўрдаси атрофида исён ва фитна биқсий бошлади. Бироқ умри пурвиқор тоғлар қўйнида ўтиб, томдан тушгандай бирдан айшу ишрат, базмлар ўртасида пайдо бўлган Шерали бу ҳолга бепарво эди. Куну тунларини ўйин-кулги, базм ва ишрат оғушида ўтказиш хонга одат бўлиб қолди. Ҳолбуки, унинг боши узра қора булутлар аллақачон қуюқлашганди. Бир неча тахтталаблар бурчак-бурчакларда, тоғлар оралиқларида Қўқон тахтини эгаллаш мақсадида жиддий ҳаракатларини бошлаб юборишди. Бунинг устига Қўқон ўрдасида ўзбек ва қирғиз бекларнинг мавқеи ошиб кетганлигидан норози бўлган қипчоқлар ҳам қўзғалиб қолишди. Қипчоқлар сардори Мусулмонқул чўлоқ исён оловини ёқишга тушди. Мусулмонқул аслида қипчоқларнинг қулон уруғи вакили бўлиб, унинг қайнотаси Ирисқулбий Қўқон мамлакатидаги анча кўзга кўринган шахс эди. Мусулмонқул ўзига қарашли сарбозлар дастаси билан қайнотаси ҳомийлигида Муҳаммадалихон хизматида бўлган. Амир Насрулло бу ақлли ва жасур саркардани Қўқон уруши тугагач, юртнинг юқори мартабали амалдорлари қатори Бухорога олиб кетиши бежиз эмас. Аммо Шерали Амир Насруллога қарши дадил бош кўтаргач, ўз дастаси билан янги хон тарафига ўтган Мусулмонқул Насруллони енгишга ҳисса қўшган. Қўқон ҳимоясида унинг аскарлар дастаси бухороликларга қарши самарали жанглар ўтказгани маълум. Шералихоннинг тахтга кўтарилишида ҳақиқий ҳомийлик кўрсатган Юсуф мингбошининг Шоди шум ғаламислиги, фитнаси туфайли қатл этилганлиги Мусулмонқулнинг хонга қарши қўзғалишига туртки бўлган. Ҳолбуки, Юсуф мингбоши асл қирғиз бўлиб, Шералихонга садоқати кучли эди.

Мусулмонқул ва яна бир эътиборли саркарда Каримқул хонга қарши очиқдан-очиқ бош кўтариб чиқдилар. Қўзғолончилар Тўрақўрғон шаҳри ва атроф қишлоқларни эгаллаб олдилар. Уларнинг исёндаги бош шиори хоннинг энг яқин кишисига айланган, аслида Ўрдани бошқариб турган Шоди Шум ва бир қанча аъёнларнинг истеъфога чиқишини талаб қилиш эди.

* * *

1845 йили саратон ойида Шералихон 16 ёшли ўғли Худоёрбекни илк марта саркарда сифатида жангга юборди. Худоёрбек номига қўшин бошлиғи ҳисобланса-да, аслида лашкарга Шоди шум раҳбарлик қиларди. Ўспирин Худоёр ўша даврда Наманган шаҳри ҳокими вазифасини ўтар, қўл остидаги вилоятни бошқаришда ёш шаҳзодага обрўли дин арбоби Азизхўжа эшон кўмак берар ҳамда унга устозлик қиларди. Азизхўжа эшон аслида аҳли шеърият вакилларидан бўлиб, ғазаллар ва рубоийлар битар, айни пайтда шогирди Худоёрга ҳазрат Навоий, Фузулий китобларини ўқитар, буюк форс шоирлари ижоди билан таништирарди.15–20 ёшларида Худоёр кўнг-лида ҳам шеъриятга муҳаббат уйғонганди. Ҳатто у қўлига қалам олиб, гўзал сатрлар битишга уринарди.

Худоёрнинг яқинларидан яна бири машҳур шоир Муҳий эди. Асли исми Ҳожимуҳиддин бўлган бу шоир таги ҳиротлик, тақдир тақозоси ила Бухоро мадрасаларида ўқиб, сўнгра Қўқон хонлиги ҳудудига келиб қолган эди. Худоёрхон кейинчалик катта ўғли Насриддиннинг тарбиясини бежиз шу киши қўлига топширмаган. Зеро, у кўп шоирлар каби базм, кайф-сафога ружу қўйган эмас, аксинча ўзини буткул шеърият, диний билимларга бағишлаган. У умрини аҳли аёлсиз, бола-чақасиз, ўта фақир тарзда кечирган, ҳалол бир инсон эди.

Ўша пайтлари ҳозирги Чуст шаҳри ва Тўрақўрғон орасида кенг дашт бор эди. Сирдарёнинг чап қирғоғидаги бу дашт ерларда одатда баҳор ойлари лолақизғалдоқ, шувоқ ва шўралар кўпаярди. Саратонда эса бу даштлар жазирама қуёш тиғида яйдоқ ва қайноқ тош-шағалли сувсиз дашт маконга айланарди. Илк бора саркарда сифатида жангга кираётган ёш шаҳзоданинг юраги фахр-ғурурга тўла. У тагидаги учқур қорабайирни гижинглатиб, гоҳ лашкар илғори томон чопарди, гоҳ Шоди шум ёнига шошарди. Сувсиз даштдаги от дупури чўчитган юмронқозиқ, товушқонлар бир зум инларидан бош чиқариб Худоёрга қарашарди. Сўнг яна қаёққадир ғойиб бўлишарди.

Тошкентлик қози Сатторхон Абдулғаффоровнинг 1800 йиллар охирларида рус тилида эълон қилинган “Қўқон хонлигининг руслар томонидан босиб олиниши арафасидаги ички аҳволи хусусида қисқача очерклар” китобида Туркистон хонлари жанг таомиллари анча батафсил тасвирланади. Уларда айтилишича, ўша даврдаги жанг таомилларига кўра душман устига қўққисдан бостириб бориш, разведка уюштириш каби ҳарбий усталиклар қўлланилмасди. Бостириб келаётган қўшин ҳам, муҳофазадаги қўшин ҳам бир-бирининг аскарлари сони-ю, уруш муддатигача аниқ билар, ҳатто жанг майдонлари олдиндан белгилаб қўйиларди. Шаҳарлар ва қишлоқлардаги тинч аҳолига зиён-заҳмат етказмаслик учун қўшинлар бундай жойларга киритилмас, жанг учун эса уйжой, экин-тикиндан холи бўм-бўш майдонлар танланарди.