Читать книгу Współczesna historia królestwa Nepalu - Krzysztof Dębnicki - Страница 5

Największym i najsilniejszym spośród państw himalajskich, do których zalicza się także Bhutan i Sikkim, był od XVIII wieku Nepal. Obszar Nepalu w okresie jego największej potęgi (pocz. XIX w.) sięgał od rzeki Tista na wschodzie, do rzeki Sutlej na zachodzie, na północy opierając się o masywna ścianę Himalajów. Na południu Nepalczycy zajmowali obszary nizinne, przylegające do łańcucha niskich wzgórz Siwalik, zwane terai.

W 1816 roku, tj. od pokoju zawartego przez Nepal z Kompanią Wschodnioindyjską, obszar królestwa zmniejszył się z powodu zaanektowania przez Anglików terenów położonych na dalekim zachodzie i południu. Od roku 1816 do chwili obecnej obszar Nepalu pozostał praktycznie niezmieniony, z wyjątkiem niewielkiej, korzystnej dla tego państwa modyfikacji granic, dokonanej w 1861 roku przez Brytyjczyków.

Nepal leży na południowym stoku Himalajów, w samym środku łańcucha górskiego, ok. 1120 km od najbliższego wybrzeża morskiego. Jego powierzchnia wynosi 144 tys. km², jest 70 razy mniejszy niż Chiny i 22 razy mniejszy niż Indie. Pod względem powierzchni jest prawie równy Bangladeszowi, jednak pod względem liczby ludności ustępuje mu dziesięciokrotnie. Góry zajmują 83% powierzchni kraju, a zaledwie ok. 13% – niziny teraju. Cały kraj dzieli się na kilka wyraźnych obszarów geograficznych: nizinny teraj wzdłuż granicy z Indiami, pasmo wzgórz Siwalik, pasmo gór Mahabharat, rejon dolin środkowego Nepalu, himalajskie przedgórze, wysokie Himalaje, rejon typowo tybetańskiego płaskowyżu, znajdującego się na północ od łańcucha Himalajów.

Na południu granica miedzy Nepalem a Indiami przebiega przez teraj. Szerokość tego pasa waha się od 16 do 32 km. Są to obszary gęsto zaludnione i dobrze uprawiane. Prawie 75% dochodów Nepalu pochodzi z teraju. Uprawia się głównie trzcinę cukrową, tytoń, jutę, ziarno oleiste oraz – w mniejszych ilościach – bawełnę.

W teraju rozwinęły się również pierwsze nepalskie miasta przemysłowe – Biratnagar, Birgunj, Janakpur, Hetauda, w których skupia prawie cały przemysł: przędzalnie, przemysł drzewny, fabryki papierosów, browary.

Na północ od teraju zaczyna się pierwsze pasmo wzgórz, zwanych Siwalik, o wysokości dochodzacej do tysiąca metrów. Jest to rejon słabo zaludniony, pokryty lasami. Gleby są tu złe, nie nadające się do uprawy. Równolegle do wzgórz Siwalik biegnie pierwsze pasmo wyższych gór – Mahabharat, których przeciętna wysokość sięga 2,5 tys. m n.p.m., a poszczególne wierzchołki przekraczają nawet 3 tys. metrów. Szerokość tego pasma wynosi ok. 16 km. Góry Mahabharat, mimo słabych gleb i dużych problemów z uprawą roli, są zamieszkane i pokryte polami tarasowymi do znacznej wysokości. Pasmo Mahabharat oddzielone jest od wzgórz Siwalik szeregiem dolin (tzw. doon), które pod względem ukształtowania powierzchni i klimatu przypominają przedłużenie równiny Gangesu lub teraj. Z kolei łańcuch Mahabharat oddzielają od pasma Himalajów położone już wyżej doliny (zw. pahar), z których najbardziej znane to Dolina Kathmandu i Dolina Pokhary.

Dolina Kathmandu o powierzchni ok. 800 km² stanowi administracyjne, kulturowe i historyczne centrum kraju. Jest to najgęściej zaludniony obszar Nepalu. Na północ od niej ciągnie się masyw Himalajów. Miejscowa ludność jest pochodzenia tybetańskiego, zajmuje się głównie hodowlą (jaki i dżopce, tj. skrzyżowanie jaka i krowy) oraz częściowo uprawą roli. Jeszcze dalej na północ znajduje się dziesięć szerokich dolin, tzw. wewnętrznych Himalajów. Wysokość, na jakiej leżą, waha się od 2800 do 6500 m n.p.m. i obszar ten pod względem geograficznym w dużym stopniu przypomina Tybet, od którego oddziela go pasmo gór tybetańskiego pogranicza o przeciętnej wysokości 6–7 tys. m n.p.m. Góry tworzą dział wodny między Gangesem i Tsangpo (Brahmaputrą), stanowiąc naturalną granicę Nepalu.

Obszar Nepalu pocięty jest setkami różnej wielkości rzek i strumieni, wypływających z biegnących równoleżnikowo pasm górskich. Prawie wszystkie wpadają do którejś z większych rzek, a te – po przebiciu się przez kolejne pasma gór – wylewają się na nizinę indyjską. W Nepalu istnieją trzy duże systemy rzeczne, zbierające większość wspomnianych wód: na zachodzie – rzeka Karnali (lub Gogra), rzeka Gandak (zwana również Narayani) w centrum kraju oraz rzeka Sapt Kosi na wschodzie. Pomiędzy tymi wielkimi systemami rzecznymi znajdują się mniejsze rzeki, np. Kali – na dalekim zachodzie, Rapti – między Karnali i Gandak oraz Bagmati – święta rzeka, między Gandak i Sapt Kosi. Poza wspomnianymi rzekami w Nepalu występuje tysiące strumieni płynących we wszystkich prawie kierunkach, tworzących skomplikowany i pogmatwany system małych i większych dolin. Niektóre z rzek istnieją tylko w porze monsunu, a z nadejściem zimy wysychają.

Nepal ma klimat wielce zróżnicowany w zależności od położenia geograficznego. Obszary południowe, przede wszystkim teraj i wzgórza Siwalik, nie różnią się specjalnie od sąsiednich obszarów indyjskich, charakteryzując się klimatem gorącym i wilgotnym. Z drugiej strony, w wysokich Himalajach, lata są stosunkowo chłodne, a zimy śnieżne i bardzo mroźne. Na obszarze państwa obserwujemy więc wszystkie możliwe stopnie pośrednie opadów i temperatur spomiędzy tych dwóch ekstremów. Cały Nepal znajduje się w strefie monsunowej. Największe opady występują na wschodzie, a najsłabsze na krańcach zachodnich, ale istnieją również wahania zależne od lokalnych warunków topograficznych. Opady w rejonie Pokhary wynoszą 3500 mm rocznie, a 50 km na północ od niej, w Jomoson, już tylko 275 mm. Dolina Kathmandu (wys. 1370 m n.p.m.) ma klimat dość umiarkowany. Średnia temperatura stycznia wynosi 10°C, a lipca 25°C. Najniższa zanotowana w ciagu ostatnich trzydziestu lat temperatura Doliny Kathmandu wynosiła –3,8°C, a najwyższa 37°C.

Ludność Nepalu reprezentuje w zasadzie dwie rasy: indoaryjską i mongoloidalną. Na północy kraju przeważają plemiona mongoloidalne pochodzenia tybetańskiego, określane ogólnym terminem bhote. Na południu są to z reguły potomkowie emigrantów z północnych stanów Indii, bądź emigranci, a centrum kraju zamieszkują ludy należące do każdej z tych grup, bądź wymieszane ze sobą (np. Newarowie w Dolinie Kathmandu). Nepal zamieszkuje szereg plemion, spośród których najbardziej znani są Newarowie, Szerpowie, Magarowie, Rai, Limbu, Tamangowi, Gurungowie i inni. Istnieją ponadto, choć nieliczne, grupy ludności, która zamieszkiwała obecny obszar Nepalu od czasów najdawniejszych¹.

Dominującą religią Nepalu jest hinduizm, na drugim miejscu znajduje się buddyzm (w odmianie mahajany), na trzecim zaś islam. W górskich, słabo dostępnych rejonach kraju zachowały się wpływy szamanizmu i przedbuddyjskiej religii bon, rozpowszechnianej niegdyś w Tybecie.

Obliczenia dokonane przez badacza francuskiego M. Gaborieau wykazują, że najbardziej dynamicznym wzrostem charakteryzuje się ludność wyznająca islam. W latach 1953–1961 ogólny procentowy wzrost ludności wyniósł 9,7%, podczas gdy ludności muzułmańskiej aż 34%², co związane jest z dużą jej imigracją z Indii.

Hindusi nepalscy, czyli przytłaczająca większość społeczeństwa, nie stanowią jednak grupy bardzo ortodoksyjnej i hermetycznie zamkniętej w ramach poszczególnych kast. Większość hindusów nepalskich można zaliczyć do osób pragmatycznych, nie kładących nadmiernego nacisku na religijne zwyczaje i kastowe odrębności. Dor Bahadur Bista uważa, że klasycznej definicji społeczeństwa hinduskiego nie da się zastosować do społeczeństwa nepalskiego pojmowanego szeroko, bowiem wykazywało ono zawsze liczne odchylenia od hinduskiego wzorca zachowania skodyfikowanego w manusmryti, tj. prawach Manu. Niewiele osób trzyma się ściśle zawodu determinowanego przez kastę, do której należą³. Plemiennym, raczej egalitarnym społecznościom górskim system kastowy został narzucony w wyniku reform, przez pochodzącą z Indii elitę władzy (m. in. przez Jayasthiti Mallę w XIV w.). W trakcie tego procesu podziałem kastowym została objęta nie tylko społeczność hindusów, lecz również buddystów i muzułmanów, co stanowi dziś cechę odróżniającą je od wyznawców Buddy i Mahometa w innych krajach.

Odgórnie narzucony system kastowy nie zdołał jednak dotychczas zapuścić głębokich korzeni. W wielu wioskach nepalskich wspólny udział w obrzędach religijnych, świętach, uroczystościach rodzinnych przedstawicieli różnych kast, osób bezkastowych, a także muzułmanów nie należy do rzadkości⁴.

Szerokie rozprzestrzenianie systemu kastowego w Nepalu utrudniał szereg czynników. Przede wszystkim ludność indoaryjska, która przyniosła ze sobą instytucję kast, stanowiąc warstwę rządzącą w niektórych rejonach Nepalu nie była dość liczna, by miejscową ludność plemienną zepchnąć w szeregi bezkastowych. Przeciwnie, realizując proces sanskrytyzacji, dążyła do włączenia części ludności miejscowej w ramy kast. Ponadto, na drodze do rozprzestrzeniania się tego systemu stały czynniki geograficzne. Ludność Nepalu była (i w dużym stopniu jest do dzisiaj) rozbita na drobne autarkiczne jednostki, żyjące w ramach gospodarki naturalnej. Ich mieszkańcy zależni są od siebie w zbyt dużym stopniu, by mogli pozwolić sobie na luksus praktykowania hermetycznego systemu kastowego, który społeczeństwo dzieli raczej niż łączy. Stąd też Nepal, będąc królestwem hinduskim, nie ma wielu podstawowych charakteryzujących go elementów. Szczególnie wydarzenia ostatnich dwudziestu lat, m.in. wprowadzenie nowego kodeksu cywilnego, równającego wszystkie kasty w obliczu prawa oraz wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego, w którym partycypują również bezkastowi, stanowi czynnik osłabiający kohezywność i tak niezbyt spoistego systemu kastowego Nepalu⁵. Badania A.P. Caplan w zachodnim Nepalu dowodzą, że rzeczywiście proces taki zachodzi, że przedstawiciele kast wyższych (głównie bramińskiej) zdają sobie z tego sprawę i podejmują kroki w celu umocnienia swojej odrębności, przynajmniej na płaszczyźnie religijno-rytualnej.

Wielusetletnie wpływy Indii i Tybetu wytworzyły w Nepalu specyficzny rodzaj synkretyzmu kulturowego i religijnego. Obie główne grupy religijne – hindusi i buddyści – współżyją ze sobą harmonijnie, ponieważ: „obie społeczności odeszły w dużym stopniu od swoich początkowych purytańskich koncepcji i zaakceptowały się nawzajem w procesie swojego rozwoju historycznego”⁶. Takiego samego zdania jest prof. Tucci, gdy pisze: „Widzimy, że w każdym hindusie zostało wiele z lamaisty dawnych lat, lamaista ze swej strony ma w sobie niemało hinduizmu, religie te nie eliminują się wzajemnie, przeciwnie, egzystują w pełnej harmonii”⁷.

W Nepalu mówi się 36 różnymi dialektami, w tym 24 należą do grupy tybetańsko-birmańskiej. Dominuje urzędowy język nepali, którego używa 52% ludności, następnie maithili – 11,5%, newari – 4%, ewadhi – 2,7%, magar – 2,5%, rai kirami – 2%, gurung – 1,5%, limbu – 1,5%, bhote sherpa – 0,7%, rajransi – 0,5% i szereg języków o mniejszym zasięgu.