Читать книгу Заўтрашні дзень - Кузьма Чорны - Страница 2

Тым летам мурашнік перавысіў першы сук старой яліны. Цяпер ён даходзіў да другога сука. I раптам асыпаўся, аб'ехаў, растрывожаныя мурашкі бегалі ў траве. Нехта хадзіў тут, хто не ведаў ходаў i сцежак, убіўся ў мурашнік, набраўся голак з мурашкамі, выйшаў з узлесся ў поле i сыпаў з сябе яловымі голкамі па цаліне аж да арабіны з ададранай галінаю. Пад арабінай былі цэлыя камякі з мурашніку, i вялыя з холаду мурашкі поўзалі па каструбаватай кары старой арабіны i на зямлі пад ёю. Самі яны не маглі сюды дайсці так далёка ад лесу, у поле. Той невядомы нешта тут рабіў каля дрэва, гэта няйначай было так. Напэўна, ён i цяпер недзе тут паблізу, ён не паспеў яшчэ далёка куды адысціся, у мурашніку ён нядаўна коўзаўся, сляды свежыя, i дажджы з ветрам не паспелі яшчэ ўпляскаць у зямлю пад арабінай i на сцежцы яловых голак. I ніхто нідзе не заўважыў, каб які-небудзь бадзяга ішоў дзе або круціўся полем ці лесам, шукаючы дарогі. Праўда, гэта мог быць спрактыкаваны хiтрун i прайдзісвет, які ціхом высачыў, што яму трэба было, i знік сабе так, што цяпер шукай яго разам з ветрам у полі. Можа i так. Але гэта была б вялікая ганьба таму, хто недапільнаваў яго. I першы, каму за гэта была б, ці можа ўжо i ёсць, ганьба, гэта Коля Сушчэвіч. Ён быў цяпер вельмі ўзбуджаны i ўражаны, гэты Коля. I з дзвюх прычын. Першае – гэта тое, што сама справа была вельмі цікавая сваёй таемнасцю. Нехта ходзіць, i ніхто яго ўбачыць не можа. А другое – гэта ж ён, Коля, праспаў у шапку таго невядомца, які можа тут нарабіць вялікага зла. Хоць можа гэта, калі раздумацца, быў хто-небудзь нявінны i ціхi, а можа i не чалавек, а прыблудная жывёліна ўбілася ў мурашнік i бадзялася па полі. Як бы там ні было, Коля Сушчэвіч быў вельмі ўзнепакоены. Здавалася, што ён аж схуднеў за той дзень, хоць яму i худнець лішне не было чаго. Плечы яго былі вострыя, i здавалася, што ён занадта доўгі на рост паводле сваёй дзіцячай вёрткасці. Яму было цяпер год трынаццаць. Можа i больш крыху. Як шпарка прайшоў час! I як зацягнулася вайна! Калі яна пачыналася, Коля быў зусім малы. Вялікі смутак точыць яго душу, як толькі на думку яму прыйдзе тое, што было калісьці. Адзін толькі ўспамін аб маці забівае дух i, як стопудовы камень, цісне яго ўсяго. Маці была (ці здаецца гэта яму цяпер?) высокая ростам, i рукі яе заўсёды пахлі мылам, а валасы пахлі раннім вечарам, ружовым захадам, калі ўжо лета пайшло на восень, i канае дзень, i вецер дзьме з саду ў адчыненае акно. Так асталося ў яго памяці, i пахнуў вечар полем. У маці быў такі голас, якога ён ужо больш нідзе на свеце не пачуе. Апошні раз ён чуў яе голас, калі яе вялі паліцаi, а яна азірнулася i сказала яму:

– Шукай бацьку. А я вярнуся.

А бачыў ён яе апошні раз, калі на тым жа пляцы, дзе i іхні дом быў, маці стаяла высока, так што відна была адусюль з плошчы, i вочы яе не мелі спакою i шукалі ўсё навокал. Дзіцячым сваім сэрцам ён здагадаўся, што гэта яна яго шукае ў апошнюю сваю хвіліну. У яго, аднак жа, хапіла розуму, каб не паказацца ёй i не даць ёй новай атруты смутку бачыць яго i ведаць сваю адарванасць ад яго навек. Ён прысеў на зямлю, i сэрца яго схаладала. Ён запомніў гэты апошні момант: вецер трапаў распушчаныя матчыны паласы. Калі ён падняўся з зямлі i зірнуў, усё было скончана. Маці вісела на тых лесках, па якіх раней фiзкультурнікі рабілі свае практыкаванні. Некаторыя заўважылі: тады ж адразу, у момант вока, у Колі Сушчэвіча ўздрыганулася i пачала iснаваць над левым вокам дугаватая маршчына, i здавалася, што яна не на дзіцячым, а на старым ілбе. Так яна i асталася. Вайна цяглася, час ішоў, i маршчына не сыходзіла з ілба. Яна толькі выраўнялася i стала глыбейшая. Гэта ўжо навек. Яна надавала Колеваму твару новы, адмысловы выраз. Магло здавацца, што гэта не хлапчук-недаростак, а чалавек, што з нейкай хворасці спыніўся на рост i старэў жывучы. Аднак жа твар яго ад часу згладжваў на сабе сляды непатрэбнай у гэтыя гады сталасці. Маленства вымагала свайго. I ў яго душы ішло вялікае змаганне заўчаснай сталасці з абязвечаным маленствам. Пачало перавышаць маленства. Яно было моцнае i ў абладзе сваёй хацела мець радасці ўсяго свету. Коля пачаў цешыцца з таго, з чаго не нацешыўся яшчэ датуль. Ён любіў вечарам сядзець на лаўцы ля спусцелага дома, у якім пазнаў першыя ўражанні ад жыцця. Не верылася, што ў доме нуста, i што вецер там дзьме праз выбітыя вокны, i павукі пазапляталі павуціннем куткі, i вераб'i гаспадараць так, як хочуць. Але можа быць, што ўвойдзе раптам туды бацька, не век жа пра яго не будзе аніякага слыху, недзе ж ён нешта робіць, недзе думае пра дом, i пра тое, што раней было, i пра яго, пра свайго Колю. Надзея, што бацька вернецца, расла i ўмацоўвалася i выратавала Колева маленства ад сталасці. Ён жыў адзін, начаваў дзе траплялася, еў што дзе знаходзіў, прыслухоўваўся да ўсялякіх чутак i раз пайшоў за дзесяць кіламетраў глядзець пабітых на шашы немцаў. Баязліва i з непераможнай цікаўнасцю ён вызірнуў з прыдарожнага рова i ўбачыў зграмозджаныя ў кучу разламаныя грузавікі, i немцы, парваныя i патрушчаныя, яны ляжалі, як пачварная агіднасць, сярод зялёных зараснікаў у зіхаценні яснага дня. Коля Сушчэвіч, больш не хаваючыся i не крадучыся, пайшоў па шашы i праз кіламетраў дзесяць убачыў у зарасніках прыдарожнай шыпшыны чалавека ў ботах i без шапкі. Толькі гэта i заўважыў Коля. А які гэта быў чалавек i як выглядаў – гэта пасля ўжо дайшло да Колевай свядомасці. Адразу ж чалавек аглушыў Колю нечаканым загадам:

– Стой, хадзі сюды! Далёка iдзеш?

– З раёна.

– Ого! немцаў бачыў дзе?

– А нідзе.

– А ў раёне?

– Таксама няма. Толькі паліцаi.

– Чый ты?

– Я Сушчэвіч.

– Дзе ж твой бацька?

– Я не ведаю.

– А хто ж ведае? Можа ён у арміi?

– У арміi.

– А можа не?

– Не.

– Дык дзе ж ён?

– Я не ведаю.

– I слыху ён не падае?

– Не падае.

– Чаго ты хiтруеш? Ты яшчэ малы на хiтрыкі! А як немцы матку павесілі, дык ён i тады не абазваўся?

– Не абазваўся.

– Няпраўда.

– Праўда.

– Не можа быць. Твайго бацьку бачылі на тым тыдні ў Барцёўскім лесе. Ён i нейкія яшчэ два з ім ляжалі на траве.

Што раптам зрабілася з Колем! Бурная радасць, вялікая, як увесь свет, нарадзілася ў ім, i назаўсёды пакінула яго нэндза, якая не давала яму спакою з таго [дня], калі ён убачыў матку на шыбеніцы. Горш за пагібель, калі жыць без надзеi! У Колі Сушчэвіча была цяпер надзея. Ён знойдзе бацьку. Бацька прыйдзе да яго. Бацька тут недзе блізка. Коля лёг поплеч чалавека ў шыпшынніку i астаўся з ім. Ужо i дзень пачаў хіліцца к вечару, а Колю Сушчэвічу не хацелася адыходзіць ад чалавека. А як жа! Яго чаканне бацькі павінна быць важна i гэтаму невядомцу. Так ратавалася ад адзіноты Колева душа. Цені ад дрэў пачалі рабіцца доўгімі, як раптам чалавек прыўзняў галаву i стаў прыслухоўвацца. Ён сказаў Колю:

– Вызірні на дарогу i палічы машыны, колькі іх iдзе.

– Дзве, – сказаў Коля, углядаючыся ў дарогу.

– Кладзіся хутчэй пры мне i не варушыся!

Дзве машыны з немцамі праехалі, i яшчэ яны ляжалі з гадзіну. Пачало змяркацца, i чалавек падняўся.

– Дык дзе ж ты жывеш?

– нідзе, – адказаў Коля.

Сэрца яго калацілася з радасці. Ён зачапіўся за мэту: мэта яго чаканне бацькі – i надзея, усеабдымная, ні з чым не параўнаная, абнімала яго.

Чалавек дарма чакаў цэлы дзень: немцы ездзілі толькі вялікім гуртам, i ніводнага цярплівы снайпер за дзень не застрэліў. Ён пайшоў моўчкі, i так жа моўчкі Коля пайшоў з ім. Гэта было яшчэ першымі месяцамі вайны. Ужо i другі год вайны пачаўся, i ўсё так жа надзея i спадзяванне ратавалі Колеву душу. Ён ужо многа выхадзіў мясцовасцей i прывык ужо да таго, каб бачыць часта, як канчаецца прастрэлены немец. I ўсё ж не ўнімалася скруха ў душы: нішто ядавітае i самая горшая атрута з атрут не маглі б выпаліць з сэрца i памяці таго моманту, калі вецер трапаў распушчаныя матчыны валасы. Самая малая душа можа змясціць у сабе найвялікшую ў свеце радасць. Ён прагнуў усё больш шчасця. Ён упіваўся радасцю кідаць гранаты пад нямецкія машыны; цэліцца ж у матацыклістаў i страляць у іх ён не мог многа: вінтоўка была яму яшчэ зацяжкая. Ён лёгка пралазіў пад калючыя загарадзі, мог падгрэбціся пад сцяну пуні i так улезці ў яе або вылезці з яе. Ён мог прыкінуцца глухім пастушком, галодным сіратой-жабраком, цікаўным малым дурнем, вясёлым рагатуном, шукальнікам усяго, што толькі льга згубіць i страціць. Ён мог дапасці да нямецкага штаба, да вартавога салдата на мосце, да вайсковай нямецкай стаянкі, палічыць танкі i колькі салдат, папрасіць у немца закурыць, каб у таго не было падазронасці. Ён мог абсачыць за суткі шырокі круг мясцовасці, узяць на памяць кожны след на роснай траве, пераначаваць у нямецкай кватэры, вярнуцца яшчэ загадзя ў атрад i выслухаць пахвальбу i падзяку ад камандзіра. Так месяц за месяцам, усё больш i больш яго ясная надзея злілася з плынню дзён, заўсёды занятых, поўных дзейнасці, што стала яму ратункам. Ён жыў поўным жыццём. Маршчына над левым вокам хоць i аставалася на сваім месцы, але ўжо так стала, што пакінула надаваць усяму твару свой выраз. Яе забіла i перавысіла штосьці іншае, што ішло з душы i свяцілася на твары. I як жа гэта так прыйшлося, што ён нават i падумаць не можа, хто развярнуў мурашнік i калупаўся нешта пад арабінай у полі? Паняверка тачыла яго. Ён быў сам не свой. Цэлы той дзень яго не бачылі ў атрадзе. Змрокам дня ён вярнуўся i сказаў, што ўначы зноў пойдзе, бо яму здаецца, што напаў на тое, што трэба. Цераз ноч, калі сонца ўжо высока стаяла, ён вярнуўся i сказаў, што ў той трухлявай хаце, што стаiць крайняя ад ельніку i ўжо многа часу пуставала, нехта жыве.

– Ты бачыў? – запыталі ў яго. – Адкуль ты ведаеш? Ты быў у гэтай хаце?

– Не быў, але нехта жыве.

– Дым з коміна ішоў? Агонь у вокнах свяціўся? нічога ж гэтага не было.

– А чаму ж ручнік там на плоце вымыты сохне?! I белы певень больш не спіць на седале перад акенцам сенечным? I чырвонаю анучкаю дзірка ў шыбе заткнута? I лом валяецца ў брамцы? Нехта з лесу цягаў апал у хату.

– Дык высачы, хто гэта. Паглядзі, які ён. Адкуль ён з'явіўся i чаго ён тут. А калі ён гаспадар хаты, дык дзе ён дагэтуль быў, што хата пуставала.

Так яму сказаў камандзір, i ён гатоў быў у той жа момант кінуцца на пошукі таго, хто так смела з'явіўся тут. Але якраз у гэты момант i з'явілася ў яго нечаканая думка; яна кранула ўсё глыбокае i патаемнае, што жыло ў яго пачуццях i адкуль білася на паверхню такое вялікае шчасце, як надзея. Раптам ён стаў думаць, што гэта можа сам бацька яго аднекуль з'явіўся i хаваецца ў гэтай пустой хаце. Хоць тут можа i недарэчы слова «хаваецца». Той невядомы не вельмі i хаваўся, калі так адразу льга было заўважыць, што ён жыве ў хаце.

Ужо сонца даўно з поўдня сышло. Да таго ж быў кастрычнік месяц, i дзень знікаў шпарка. Да вечара мала аставалася часу, як Коля Сушчэвіч выйшаў з лагера. Было ясна i дзьмуў вецер. Усюды было многа вады ў нізкіх мясцінах. Усюды было многа вузкіх дарожак з глыбокімі каляінамі, выезджанымі за доўгія гады. У каляінах стаяла вада, i трава над ёю была жаўтаватая, збляклая i мокрая. Да яе прыліпала зморшчанае лісце. Парыў ветру рвануў з прыдарожнай дзікай iгрушы хмару счарнелага лісця, i яно, як снег у замець, доўга не магло асесці на зямлю. Коля стаяў у віхры лісця, i ўсё яму было добра. I поле паміж двух лясоў вабіла яго ў свежы вецер, i жоўтыя колеры позняй восені. Можна сказаць, што ў ім ужо цвёрда жыла нават не надзея, а ўпэўненасць знайсці бацьку ў той хаце. Падыходзячы да доўгашуканай мэты, чалавек не рвецца да яе, а абдумана перажывае асалоду канца цяжкай дарогі. Такое параўнанне можа было б дарэчы пры Колевым настроi, калі ён, ужо добрым змрокам, убачыў перад сабою тую хату.

Гэта была мясцовасць глухая i зацішная. За дзесяць кіламетраў праходзіў вялікі шлях, на якім мала калі заціхаў рух машын i людзей. Конныя абозы i калоны грузавікоў тут праходзілі часта, нават i ў гэты час, калі даўно ўжо тут не было нямецкіх салдат i толькі паліцаi трымалі сяк-так нямецкую ўладу. У гэтым жа кутку, паміж двух вялікіх хвойных лясоў, здавалася, ніколі не знікала i не знікне спрадвечная цішыня. Уяўлялася, што самы густы i напорны вецер не заб'е тут паху грыбоў i лясной трухліны. Там, за дзесяць кіламетраў адсюль, быў да вайны раённы цэнтр, а цяпер нямецкая воласць i каменданцкае кіраўніцтва. Тут, здавалася, усё жыло толькі зменай дзён i начэй. У дажджысты восенны дзень адзінокі жоўты лісток цалюткі дзень трапятаўся пад ветрам на звіслай галіне, i здавалася, што тут толькі таго i руху, што гэты лісток, i што гэта будзе i заўтра, i далей. Узбунтаваная адчаем душа тут магла ўціхамірыць сваё ўтрапенне, i вечнасць тут жыла ў першародным сваім абліччы. Дзе-небудзь пад лясным сухастоем чарвівее грыб, i ніхто не патрывожыць яго павольнага знікнення са свету, пакуль ён не размыецца дажджамі. Жолуд падае з дуба, правальваецца да самай зямлі праз гнілы пласт лісцвянага насцілу, ляжыць восень i зіму, прарастае, узыходзіць i расце, на доўгі век паднімаецца маладое дрэва. Дубы стаяць, як каменныя горы. Магутная сіла i найтанчэйшае хараство зліліся тут у непадзельнае i вялікае, як свет, адзінства. Раніцай гэты куток агалашаецца самавітым гудком з якога-небудзь блізкага завода. А пасля на ўвесь дзень трава пачынае спяваць сваю ціхую песню пад роўным ветрам.

У гэтым кутку, дзе хадзіў цяпер Коля Сушчэвіч, была ўжо зусім глухата. Самае люднае месца, бліжэйшае адсюль, гэта i быў той раённы пункт, за дзесяць кіламетраў, на шляху. вітая дарога, як размінуцца двум з калясьмі, ішла скрозь полем, пасля бралася паўз лес, i там над ёю навісалі, кіламетраў на два, бярозы i роўна ўзнімаўся граб. З другой стараны ішла шырокая града хваёвага лесу, i ясным адвячоркам ціхае сонца доўга ляжала на старых хвоях. ціхае хараство знікала доўга i незаўважана, i здавалася, што i ўночы штосьці ад яго асталося на дрэвах. Я памятаю, як у гады першай маладосці мне заўсёды хацелася на ўсю ноч аставацца пад тымі хвоямі. Скрозь паўз лес дарога даходзіла да акружанага з трох бакоў лесам поля. Гэта было падобна да шырокай паляны. Шэсць хат стаяла там маляўнічым непарадкам, не ў вуліцу, а абы-як. Адна хата стаяла задам у вокны другой, другая бокам да глухой сцяны першай, i ўсе далёка адна ад адной. Будаваліся тут, не ашчаджаючы месца. Хаты былі няроўныя, былі вялікія, з кветнікамі перад вокнамі i з маляванымі вокнамі i дзвярыма. Былі новыя, яшчэ з жоўтым колерам свежага дрэва i з нявыветранай свежай смалой на хваёвым бярвенні. Былі i малыя хаты. Цесныя i старыя. Гэтыя даўно аселі i цяпер трухлелі сярод сваіх прыбудовак i дрэў. Дарога праходзіла паміж імі i ішла праз лес. Толькі з аднаго боку гэты дробны пасёлак не быў адгароджан ад шырокага свету лесам. Там было поле, крыху ўзгорыстае, высокае, са старой прысадзістай арабінай, у якой была ададрана разам з паласой кары да самай зямлі тоўстая галіна. ці то гэта маланкай у навальніцу, ці чыёй злой рукой. Арабіна стаяла на ўзвышшы, i ад яе да хаты полем вілася сцяжынка.

Самая крайняя ад поля з арабінай хата была новая i няскончаная. Вокны ў ёй былі забіты дошкамі наглуха, i ніякай агароджы каля яе. Спарыш i трыпутнік буялі навокал гэтай неабжытай будыніны. Мокрая i прыціснутая восенным холадам, цяпер гэтая расліннасць усё яшчэ гусцілася i ўпарта зелянелася. Ганка пры новай хаце з забітымі вокнамі таксама не было. Парог у сенцы быў высокі, падмуроўка ўжо была гатова, з роўна складзенага вялікага камення, змацаванага цэментам i абсыпанага жвірам. Бярвенне было здаровае, смольнае, шуфляды ў вокнах тоўстыя i шалёўка на іх шчыльна дапушчана. відаць, што ўсё тут рабілася як навек, каб стаяла доўга i, як кажуць, на месцы гніло. Усярэдзіне яшчэ не было падлогі, толькі ўпушчаныя ў падрубы падваліны на яе. З пілованых плашак сцяна выгароджвала ў хаце кухню, а сцяна з дылёвых дошак – шырокую бакоўку. Вокны рабіліся вялікія, павінна было тут быць светла i прасторна, i, відаць, гаспадар меў густ да выгоды ці, у кожным разе, прагнуў яе. Але нейкі марны лёс скепсціў чалавечыя замыслы. Ужо i дах з гонты пачаў чарнець, а знізу ўсё так i асталося без завяршэння. Вераб'i снаваліся з хаты i ў хату праз шчылле ў забітых вокнах. Жытло пуставала. Але новыя сцены выглядалі весела. Падоўжная сцяна з трыма вокнамі стаяла на поўдзень, i ў яснае надвор'е сонца свяціла сюды. Рассыпаныя ўсюды дробныя трэскі гнілі i зарасталі травою. Арабіна на ўзвышшы адсюль відна была вельмі добра. Здавалася, што вельмі блізка адсюль гэтае дрэва. Узгорыстасць пад дрэвам зменшвала чалавечаму воку адлегласць.

Апошняя ж на гэтай паляне, туды пад лес, хата была зусім старая i малая. Яна стаяла занадта ўжо далёка ад усіх іншых хат, прыткнутая да самага лесу, так што бадай у лесе яна стаяла. Паміж ёю i лесам была толькі гаспадарская, як праехаць аднаму з калясьмі, дарога, высланая хваёвым i яловым голлем i з выбітым наверх карэннем прыдарожных дрэў. Каржакаватая старадрэвіна тырчала пры хаце голлем над самай дарогай, i кара на ёй унізе была здзёрта восьмі праезджых вазоў. Хата гніла i трухлела. Яна ставілася на зусім ужо старасвецкі лад: саламяная страха з тоўстым каптуром над вулічнай сцяной, i шчыт не з стаякоў у наваратку, а з ляжачай паўтарачкі, даўно сточанай шашалем. Салома на страсе ўдзірванела пад зялёным пластом збітага моху i ўпарта працівілася дажджу i ветру, нізкая прызба i агароджа з ляжачых жэрдак, дзе-нідзе акораных i яшчэ здаровых. Хлявух з аполкаў i пунька са скрыўленымі сценамі яшчэ трымаліся на старым шуллі. Ляжачымі жэрдкамі перад двума вокнамі ў падоўжнай сцяне быў выгараджаны куток на расаду, цыбулю i можа кветкі. Увесь гэты плацец меў на сабе сляды таго, што тут доўга начавалі куры. ці можа гаспадар з натуры свае быў пустадомак i не прыстроiў сваім курам зручнейшага седала, ці можа так яму ішлося, але ўсё тут сведчыла, што жыццё тут ішло як бы да часу. Але i так сказаць: сапраўднае жытло можа тут i ўкаранілася было вельмі даўно, калі хата толькі паставілася i была вялікім здабыткам таго, хто яе ставіў. Гэта быў тагачасны панскі парабак, i хату ён зрабіў сабе на тры акны – два ад двара i адно з вулічнай сцяны. Свой кут стаў раскошай чалавеку. Таго парабка прозвішча было Крамарэвіч. Ужо зусім старым чалавекам ён дажыў да рэвалюцыi i памёр у гэтай сваёй хаце, пакінуўшы трох сыноў, жанатых i з дзецьмі. Два паспелі ўжо ўзяць сабе зямлю i выбрацца на асталяванне ў былы маёнтак. А трэці Крамарэвічаў сын, самы маладзейшы, астаўся дома. Пахаваўшы бацьку, ён жыў тут сабе i гадаваў свайго адзінага сына, якому ў тыя часы было год дзесяць. Гэты дзесяцігадовы хлапец зваўся Антонам i да часу бацькавай смерці ўзмужаў як мае быць. Такім парадкам яму трэба было пачынаць самастойнае жыццё якраз у часы свае ўзмужаласці, бо гаспадарку да самай смерці вёў бацька, а ён сам упадабаў служыць на чыгунцы: ён чакаў таго, каб хоць трохi ўзняліся на ногі трое яго дзяцей, што нарадзіліся за першыя тры гады пасля таго, як ён ажаніўся. Жонка яго была нездараўчаная жанчына, i з дзецьмі было клопатна. А ў яго была вялікая прага паставіць добрую хату, прасторную i выгодную. На гэта трэба былі вялікая турбацыя i грошы. З жонкай яны згаварыліся так: яна будзе гадаваць дзяцей i жыць у старой дзедаўскай трохаконнай хаце, а ён будзе служыць i збярэ грошай. Гэта была мара аб прасторнай хаце. Аднаму яму, са слабай здароўем жонкай i дробнымі дзецьмі адолець будоўлю было зацяжка, i ён стараўся i чакаў. Тым часам трое дзяцей узраслі, ён прызапасіў грошай, i жонка як бы выраўнялася здароўем: як мае быць яна рабіла штодзень у калгасе, i нічагуткі. Ёсць такія хваробы, што праходзяць з часам i следу не пакідаюць. Трое дзяцей былі: густавалосая Ганка, няўнімная рагатуха Алеся i разважлівы з малых дзён Толя. Гэты вырастаў, не ў прыклад сваім сёстрам, заўсёды як бы ў задуме, так што аж кпілі з яго старэйшыя. Антон Крамарэвіч кінуў службу, вярнуўся дадому i распачаў будоўлю. «Будуецца чалавек раз у жыцці, – казаў ён жонцы, – дык трэба, каб будоўля была моцная, выгодная i каб цешыла вока». У яго калацілася сэрца, калі ён давёў сцены да вокан, а калі ўжо налажыў ашлапы над вокнамі – як бы i ўся будоўля была скончана. Блізіўся канец цеснаму жыццю ў дзедаўскай трохаконнай хаце. Праўда, у ёй радзіўся i вырас чалавек, але ж гэта быў час такі, калі ўсе навокал даўно ўжо зыначылі сваё жытло: ужо i не хаты стаялі скрозь, а новыя дамы i дамкі, i старасвецкай трухліны бадай што нідзе ўжо i не ўбачыш. Антон Крамарэвіч пакінуў жыць мараю, а жыў штодзённым клопатам. I, можна сказаць, толькі цяпер па-сапраўднаму ён ацаніў той куток на свеце, дзе ён радзіўся i асталёўваўся цяпер навек дзеля сябе i дзяцей сваіх. У той меры, у якой вырасталі сцены яго дома, ён спакайнеў душой: мара з'ядае чалавека, а яго мара цяпер перажыла сама сябе i пакінула iснаваць. Ганка, Алеся i Толя былі ўжо такія вялікія, што i самі ўвайшлі ў бацькаў будаўнічы клопат. А яна! Жонка, маці гэтых дзяцей! Твар яе ружовіўся. Яна быццам ажыла ці спачатку пачала жыць. Дзеці i іх маці быццам бы знайшлі страчаную бацькам мару. Цяпер яны ўладалі мараю: жыць у новым доме, у выгодзе, у радасці i шчасці i на доўгі век. Гэта было жыццё без атрутнага смутку аб учарашнім дні i без горкай трывогі аб дні заўтрашнім. Можа быць, продкі нашы ад дзесятага пакалення думалі аб такім жыцці сабе i сваім дзецям. Антон Крамарэвіч так думаў аб далейшым i раiўся з жонкаю:

– Калі пяройдзем у новы дом, то старую хату тады я скіну з месца. Трухліна пойдзе на апал, а здаровае згодзіцца ў гаспадарцы.

Ужо нават i тое, што ён калі-небудзь будзе пілаваць на дровы трухліну са старой хаты, радавала яго. За тыя гады i ўвесь той пасёлачак выбудаваўся i перабудаваўся. Хто жыў у старой хаце, той i новую пакрысе складаў, бервяно да бервяна, дзе-небудзь у іншым месцы, дзе з задаваленнем спынілася яго вока. А хто жыў ужо ў новай хаце, той старую не пільнаваў, а скідаў яе. Такім парадкам гэты пасёлак так i астаўся шасціхатным. Можна было выбрацца на большую разлегласць, дзе ў полі вырасла новая вялікая вёска, але ў гэтым кутку людзі любілі сваё абжытае месца i з яго не зрушыліся. Антон Крамарэвіч быў шчаслівы яшчэ i тым, што нарэшце не жыў ужо на службе, як да часу, а асядаў на родным месцы. Гэта быў чалавек ціхмяны, добры i справядлівы. Пра яго казалі, што ён казюлі без патрэбы не раздушыць. Але, які б ён ні быў, раптам прыйшоў такі час, што ўвесь яго клопат пайшоў намарна i нічога ў яго не асталося больш, як паспрабаваць вярнуцца да той старой мары. Але горыч сціснула яму душу, i мара ператварылася ў здзеклівае непатрэбства i атрутную прыкрасць. Сам Антон Крамарэвіч лічыў, што ўсё здарылася праз Аляксандра Сушчэвіча, новага тут тады чалавека. Можа i так, а можа тут мела месца тая акалічнасць, што гэты Аляксандр Сушчэвіч, як мог i як зносіла яго не вельмі вострая галава, стараўся ўтрымацца на той паверхні, на якую выбіла яго бурнае ў тыя гады жыццё. іншая справа, што гэта магло дрэнна прычыніцца да Антона Крамарэвіча. Як бы там ні было, трэба не спускаць з увагі самога факта.

Аляксандр Сушчэвіч быў у тых жа гадах, што i Антон Крамарэвіч, i людзі яны былі вельмі непадобныя адзін на аднаго. Антон Крамарэвіч мог быць залічаны ў натуры дробныя, якія могуць убачыць у растрэсенай на дарозе саломе вялікую страту. Ён выгадаваўся на хлебе, з якога ашчаджалася кожная крошка. Так складалася гэтая натура. Дык трэба ведаць, што калі ў яго выпрацавалася патрэба ставіць не абы-якую хату, а дбаць у ёй аб святле, прасторы i выгодзе, то гэта быў бунт i рух у вялікае. Тут не трэба забываць жыватворчага подыху тых год, калі «хто быў нічым, той рабіўся ўсім».

Аляксандр Сушчэвіч быў родам з дробнага горада i з сям'i, у якой нязменна верылі, што найглыбейшая iснасць усяго свету ў тым, як каму пашанцуе, а на гэтым i трымаецца чалавечае жыццё. Сушчэвічаў бацька, не ў прыклад Крамарэвічаваму бацьку, зямлі не араў i хлеба не сеяў, а пускаў у ход дробную капейчыну i хацеў пакласці ў кішэню дзве. Ён сцен не ўзводзіў i дарог не масціў, а прыгандлёўваў на ўсім, што льга было купіць i перапрадаць. Гэта быў дробны перакупшчык. Аляксандрава маладосць прыпала на час першых год рэвалюцыi, i вялікая плынь пацягла i яго ў сваю імклівасць. Ён, як i кожны ў той час, лёгка мог вызначыць сабе сваю дарогу. Не ў прыклад тысячам маладых людзей, ён ні ў якія рабфакі i тэхнікумы не падаваўся, а з лёгкай душой далучыўся да тых, што адразу хацелі ступіць на прывабную сцежку. Ён быў хлопец увішны i дбайны. Ён не захацеў падначальвацца, а каб самому ўзначальваць. Аж сам бацька дзівіўся: як ён, такі малады, здолеў астацца за начальніка валасной міліцыi.

Спачатку ён канфiскаваў самагонныя апараты, а пасля налажыўся да гладкіх прамоваў. Месяц за месяцам i год за годам, i ён засвоiў некаторыя думкі вялікіх людзей, але браў іх не з правага, а з левага боку. Аднак жа праз год пяць сваёй службовай дзейнасці мог, вокам не міргнуўшы, лезці ў спрэчкі, i нават філасофскія, з кім толькі хочаш. «Усё цячэ, усё зменьваецца». Ён i гэта ўзяў сабе ў галаву. I раз як адзін з дзеячаў раённай улады выступіў на выпускным вечары ў сярэдняй школе. Невядома, з якой прычыны, але ён тут доўга гаварыў аб тым, што ў адной кнізе, якую ён чытаў, сказана, што нехта праз дзесяць год вярнуўся ў родныя мясціны i застаў усё там на ранейшым месцы i без змен.

– Вучыцеся вы, – сказаў ён выпускной з дзесятага класа моладзі, бачыць праўду жыцця дыялектычна, а не так, як гэты аўтар, у якога нішто нідзе не цячэ i не зменьваецца, а астаецца нават i праз дзесяць год на тым жа самым месцы.

Хоць з яго прамовы ніхто нічога i не зразумеў, аднак жа ўсё гэта мела дачыненне да яго далейшага жыцця. Пасля ўрачыстай часткі былі танцы, i ён здорава танцаваў, i асабліва з нейкай ціхай i высокай дзяўчынай. Яна была дачка тутэйшага аптэкара, i гора яе было ў тым, што яна нямала да гэтага часу прачытала кніг, але да поўнай меры не дачыталася, а толькі ўзварушыла свае думкі. Такім чынам яна адразу скеміла, што Сушчэвіч гаворыць у плане філасофii, а што i як – да гэтага яна ў той вечар не магла яшчэ дайсці. Гэтая добрая сэрцам i спакойная душой дзяўчына з таго вечара пачала думаць аб ім як аб чалавеку, вартым таго, каб ім захапляцца. Простае сэрца! Святая наiўнасць! Яна думала, што пасля дзесяцігодкі паедзе вучыцца далей, але імкненні яе маладосці раздвоіліся. Што ж да яго, то ён таксама з таго вечара не выпускаў яе з сваіх думак. Трэба сказаць проста i адразу: увосень таго ж года яна стала яго жонкай, а роўна праз год радзіўся Коля, які цяпер, маючы надзею, што гэта яго бацька таемна з'явіўся i жыве ў крайняй ад лесу старой трохаконнай хаце, шыбаваў сюды, азіраючыся i дробна перабіраючы нагамі.