Читать книгу Көзге йолдызлар астында - Махмут Хасанов - Страница 4

Зариф Түбәнге складка утын алып төшүче беренче очраган машинаны «тавыш биреп» туктатты да, шофёрның үзе янына кабинага чакыруына карамастан, кузовка менеп утырды, машина кузгалып китте. Әле генә ярып төялгән имәннең хуш исе Зарифның борынын кытыклап алды.

Посёлоктан чыгып бераз юл алгач, аны ачык, мәһабәт йөзле Кама каршы алды, бераздан аръяктагы төтенләнеп торган куе әрәмәлекләр дә күренә башладылар. Машина тигез таш юлдан җиңелчә генә тирбәлеп алга оча…

Күңел дигән нәрсә үзенекен итә бит, хәерсез. Производство киңәшмәсе таралган көннән башлап Зариф үзенә урын таба алмый йөри. Әйтерсең киңәшмәнең нәтиҗәсез булуында аның да гаебе бар иде. Бу тойгы көн буе тынгылык бирмәде аңа. Ничәмә тапкырлар инде Түбәнге складны буйга да, аркылыга да айкап чыкты, тик күңелен тынычландырырлык бер генә нәрсә дә таба алмады. Менә хәзер дә саллау урынын тагын бер тапкыр күздән үткәрү нияте белән бара ул. Тик белмим шул… Ә өмет дигәнен кайдадыр бик тирәндә, күңел түрендә үк үзенең барлыгын сиздереп, күңелне җылытып тора бирә.

Машина текә яр өстеннән бара. Биредә Түбәнге склад бөтен тулылыгы белән күренә иде. Әнә Сөлекле ярларында саллар саллый башлаганнар да инде. Поезд белән төшерелгән агачларны сортларга, ассортиментларга бүләләр. Кечкенә вагонеткалар сортланган агачларны штабельләргә алып китеп торалар…

Зариф пристань турысында төшеп калды. Кама ягыннан зәһәр, салкын җил исә. Күктә салмак кына көзге авыр болытлар йөзә. Каманың югары ягында алар, бөтенләй су өстенә төшкәндәй булып, куерып күренәләр иде.

Зариф бушап калган пристань тирәсенәрәк килде. Җәй көннәрендә гөрләп торган базар хәзер бөтенләй тынып калган иде инде. Зариф дебаркадерга күтәрелде, беравык су өстенә карап торды. Талгын гына агып яткан елга өстендә җил уйный, урыны-урыны белән су өстен шадраландырып, вак дулкыннар йөгерешеп үтәләр…

Зариф, елга буен бераз әйләнү нияте белән дебаркадердан төшеп, агач штабельләре өелгән яр буйлап киткән иде, калай савыт белән көймә эченә тулган яңгыр суын түгеп утыручы Бикмүш абзыйны күреп алды. Аның куллары каз тәпиедәй кызарган. Үзе, гадәттәгечә, авыз эченнән генә ниндидер моңлы озын көй көйли иде.

– Исән генә яшисеңме, Бикмүш абзый! – диде Зариф, аның турына җитәрәк.

– Ә, Зариф энем, үзең исән-сау гына йөрисеңме? Көлемсәр киленнең сәламәтлеге ничек? – дип, берьюлы берничә сорау биреп куйды.

Ул калай савытын дыңгырдатып көймә төбенә ташлады да, буйга яткан ишкәкләрне алып, тимер чөйләргә элде.

– Менә балыкка куйган ауларны карап кайтмакчы идем әле, – диде ул. – Салкын булса да, яңгырдан соң балык кабучан була…

Балалар кебек юк кына нәрсә белән дә мавыгып китүчән Зариф өчен бу җитә калды. Аның әле генә судан тартып чыгарылган балыкларның тыпырчынуын күрәсе килде.

– Йа Алла! Соң әйдә, – диде карт. – Бик салкын булыр димәсәң, әйдә генә…

Бикмүш абзый Зариф утырасы җиргә коры киез кисәге җәеп куйды да ишкәкләргә үрелде.

– Әйдә, кузгалыйк булмаса. Караңгы төшкәнче карап каласы иде үзләрен.

Зариф борыны белән яр кырыена төртелеп торган көймәне суга этеп төшерде дә үзе дә сикереп менеп утырды. Су эченә тайпылып кереп киткән көймәгә күңелле генә шаулашкан вак дулкыннар килеп бәрелде.

– Кая, Бикмүш абзый, үзем генә ишимме әллә?

– Кирәкми. Авыр түгел ич.

Бикмүш абзый, ишкәген суга бик үк батырмыйча, күнеккән хәрәкәтләр белән җитез генә ишә башлады. Ул көр күңелле, ачык йөзле, ләкин бер дә юкка тел шомартып эч пошыра торган кешеләрдән түгел. Сирәк елмая, елмайса, иреннәре белән генә түгел, бөтен йөзе белән берьюлы елмая, маңгай, күз төпләрендәге җыерчыкларына кадәр хәрәкәтләнеп куя.

Бикмүш абзый, гадәттәгечә, авыз эченнән генә борынгы озын көй сузып җибәрде:

Бикмүш абзый, каерылып, каршы як ярга карап алды, сул ишкәген суга ныграк батырып, көймәсен борды. Үзе һаман җырлавында булды:

Шулай шактый гына моңланып барганнан соң, Бикмүш абзый көймәсен агымга каршы куйды да, Зарифка су өстендә тирбәлгән бүкән башына күрсәтеп, көймә эченә алырга кушты.

– Тик, кара, тартып өзә күрмә…

Зариф, Бикмүш абзый кушканча, бүкән башын көймәнең борын өлешенә алып куйды. Бүкәннең бер башыннан су астына таба нечкә генә бау сузылган иде.

– Ә хәзер, – диде карт, – әнә теге җепне миңа таба суз…

Бикмүш абзый, Зариф сузган бауны кулына алып, көймә койрыгына барып утырды. Бикмүш абзый агымга каршы туктап калган көймәнең җиңелчә генә чайкалуын сизми дә иде кебек. Ул, бернигә дә игътибар итмәстән ашыкмыйча гына, бауны тартып чыгара башлады. Судан зур тимер кисәге килеп чыкты. Бикмүш абзый аны саклык белән көймә төбенә куйды һәм, тимер яныннан су астына китеп югалган тагы да нечкәрәк җепне кулына алып, бер-ике секундка нәрсәдер тыңлагандай тукталып калды.

– Әһә, нәрсәдер бар!.. – диде ул. – Кая, Зариф энем, сөкәне әзерлә…

Зариф, балаларча куана-куана, көймә төбендә яткан кыска саплы сөкәне алып, Бикмүш абзый янына күчте. Карт һәр метры саен җимле кармак тагылган нечкә җепне әкрен генә тарта да тарта… Кинәт көймә янында ук кызгылт-яшел корбан балыгы күренде. Бикмүш абзый, сөкәне оста чумырып, җиз поднос кебек ялтырап киткән балыкны көймә эченә салды.

Зариф балыкның авызын бер ачып, бер йомып тыпырчынганын күзәткән арада, Бикмүш абзый кулындагы сөкә эчендә тагын бер зур чөгә балыгы тыпырчына иде.

– Менә бер ухалык булды да, – диде Зариф, балыкны сөкә эченнән алып.

– Сезнең кебек ике генә бөртек кешегә бик җиткән инде бу.

Бикмүш абзый, подпуск кармакларына җим утыртып, аларны яңадан суга ташлый башлады. Ул кармакларның кайсына икмәк катысы, кайсына бүрткән борчак, суалчан утырта иде. Бикмүш абзый моны шундый осталык белән башкарды, аның кырык-илле кармакны ни арада ташлап бетерүен Зариф абайламый да калды.

Икенче подпускыга берьюлы дүрт балык эләккән иде. Тик соңгы бер кило чамасындагы осётр балыгын гына Бикмүш абзый суга кире ташлады.

– Бар, бераз үсә төш әле. Соңгы елларда сирәгәйделәр әле, безнең заманда күбрәк иде алар. Пот, пот ярымлыкларын тота идек.

Көчле агым бер башы суга ташланган җепне, балык чирткән төсле итеп, аска өстери. Бикмүш абзый, соңгы кармакларны ташлап, тимер кисәген су астына җибәрде дә сүзне икенчегә борды:

– Иккән иген дә, сауган сыер да безнең шул урман инде, Зариф энем. Тик менә биргән план белән генә эш бераз четерекләнеп тора икән дип ишеттем. Безнең инженерны әйтәм әле, тупас табигатьле кеше дә соң, билләһи! Ишекне шапылдатып ябуыннан тәрәзәләр коелып төшә язды диме?..

Зариф Бикмүш абзыйның һәрнәрсәне бөтен ваклыкларына кадәр белүенә гаҗәпләнеп куйды. Гомумән, Бикмүш абзыйның бер генә дә белмәгән нәрсәсе юк иде. Төнлә белән конторада каравылчы булып калганда, телефон ашамы яки болаймы аңа нинди генә сораулар белән мөрәҗәгать итмиләр?! Ул барысына да төгәл һәм дөрес итеп җавап кайтара: бу турыда нишләргә кирәк икәнлеген, теге нәрсәнең кайдалыгын, кайбер нәрсәләрне ничек табу юлларына кадәр аңлатып бирә.

– Әй-йе! – диде Бикмүш абзый, башланган сүзен дәвам итеп. – Бер тиредән тун тегеп булмый дигәндәй, Сөлекле буендагы саллау урыны җитми дә башладымыни инде, ә? Шулай итеп, бер карарга да килә алмадыгыз, алайса?..

Аның соңгы сүзләрен Зариф сорау дип тә, шелтәләү дип тә аңларга белмәде. Ул бары тик:

– Шулайрак шул, – дип, сүзне очларга ашыкты.

– Минемчә, аны хәзер үк хәл итәргә кирәктер…

Карт салкыннан кызарган кулларын алъяпкыч итәгенә сөрткәләп алды. Аннары тагын Зарифка таба борылды:

– Каманың аръягы турында уйлап карамадыгызмы соң? – диде ул, кулы белән елганың сөзәк ягына, кичке эңгер-меңгердә болыт сыман күренгән куе әрәмәлекләргә таба күрсәтеп. – Анда саллау урыны кирәгеннән артык артыгын да…

Бер караганда бик гади булып күренгән бу тәкъдим Зарифта берьюлы әллә никадәр фикерләр тудырды. Кара, чыннан да!.. Ничек соң әле бу нәрсә берсенең дә башына килмәде? Ләкин бу бит Каманың аръягы… Ә күпер?.. Анысы тагын нәрсәгә? Ә тимер юл?.. Шулай ук аның да кирәге юк. Бер дә булмаса, кыш көне, боз каткач, машиналар белән чыгарачакбыз… Әрәмәлекләр барыбер леспромхоз тарафыннан чистартылырга тиеш. Чөнки ул җирләр, Кама ГЭСы төзелеп беткәч, су астында калачак. Кара әле, ә!..

Язгы ташудан соң, Кама боздан арыну белән, ярларыннан ташып чыккан болганчык суның күзгә күренеп артуын һәм әле генә Бикмүш абзый күрсәткән әрәмәлекләрнең бөтенләй диярлек су астында калуларын Зариф бит инде ничәмә еллар күреп үскән. Аның мылтык алып шул әрәмәлекләрдәге вак күлләргә үрдәк атарга чыккалаганы да бар иде бит. Ул түзмәде:

– Бикмүш абзый, әйдә, шул якка чыгып керик әле, – диде һәм, хәзер үк кузгалып китәргә җыенган кебек, ашыгып, урынына килеп утырды.

Бикмүш абзый каршы килмәде. Зарифның ашкынуын күргәч, башка подпускларын карап та тормады. Ишкәк артына килеп утырды да, ашыкмыйча, бер көйгә генә ишә башлады.

Зарифка бу юлы яңадан җыр башлаган карт, ничектер, салмаграк ишә кебек тоелды.

– Бир әле, Бикмүш абзый, – диде ул, урыныннан сикереп торып. – Үзем ишим әле…

Карт мыек астыннан гына елмаеп куйды.

– Һай, Алла! Бу кадәр түземсез булмыйлар инде.

Кама уртасына җитәрәк, су өстен шадралатып, төрле яктан искәләп куйган салкын җил тагын да көчәя төште. Елганың текә ярларына терәлеп үк диярлек шуышучы соры болытлар бөтерелеп, кайнап агылырга кереште.

Көймә борыны төрле үләннәр һәм куе вак таллыклар белән капланган ярга барып терәлде. Зариф көймәдән беренче булып сикереп төште һәм, дымлы үләнне ерып, калкулыкка таба теркелдәде.

– Нинди уңайлы урын! – дип кычкырып җибәрде ул. – Менә монда матка куячакбыз… Ә монда какшагалар…

Аның уйларын тагын да очкынландырып җибәргәндәй, пристаньда ялт итеп электр утлары кабынды.

Кайтырга чыкканда, Кама өсте тәмам тоныкланган иде, су куе дегет төсле булып күренә иде. Зариф көзге җилнең зәһәрлеген дә, салкынлыгын да сизмәде. Аның күз алдыннан, кышкы Кама буйлап шыгырдый-шыгырдый, агач төягән машиналар уздылар…

– Эх, Бикмүш абзый, тиздән менә без көймәдә йөзеп йөргән җирләрдән көн дими, төн дими «яшел алтын» төягән машиналар чабарлар…

Пристань ягына чыгып җитү белән, Зариф, Бикмүш абзыйның: «Берәр кыздырырлык балык та алып кит», – дип кычкырып калуына карамыйча, кайту ягына, үргә, урманга таба элдерде. Ул хәзер бары тик бер генә уй белән яна иде. «Болай булгач булды инде», дип куйды ул үзалдына. Аның күңеле ашкына иде. Елга өстендәге ачык җилдән соң тынып калган урман эченә килеп кергәнгәме, аның яңаклары, колаклары утта янган кебек ниндидер бер рәхәтлек белән кызыша башладылар. Туңган җир, аяк атлаган саен, тонык кына дыңгылдап кала. Юлның як-ягындагы вак куаклыклар тирәсенә, эре тоз сипкәндәй, кырау төшкән. Ә һава шундый саф, сулавы шундый рәхәт, җиңел. Зарифның күңеле күтәрелгәннән-күтәрелә барды, тойгылары тулып, дулкынланып ташыды. Аның урманны яңгыратып кычкырып җырлыйсы килә иде. Көчле тавышы белән бая гына Бикмүш абзый җырлаган җырны сузып җибәрде:

Кеше үзенең тормышта ниндидер урын тотканлыгын, җәмгыять өчен ниндидер файда китерүен тирәнтен аңласа, үзендә бетмәс-төкәнмәс рухи көч сизә башлый.

Бу кичне Зариф та нәкъ шундый хисләргә чумган иде. Ул, төнге урманның саф һавасын күбрәк сулап калырга теләгәндәй, изүләрен чишеп җибәрде, кепкасын салып кулына тотты. «Менә кыш та якынлаша». Бу уй ирексездән Зарифның өйләнгән елны гына әле Көлемсәр белән кышкы урманда ауда йөргән чакларын хәтерләтте. Салкын көн иде. Агач ботакларына кунган кар, чаңгыда үткәндә, аз гына кагылудан да кояш нурларында җемелдәп коелып кала. Әле дә хәтерендә: Зариф атып тидерә алмаган көртлекне Көлемсәр шактый ерактан бәреп төшергән иде. Зарифның күз алдына Көлемсәрнең мылтык төзәп торган чагы килде: бер күзе кысылган, нәфис ирененең, елмаюга охшап, бер чите күтәрелә төшкән… Зариф Көлемсәр белән бергә ауда йөргән шул кышкы урманны җир йөзенең башка бер урынына да алыштырмас иде. Кешегә ял итү өчен урманнан да уңайрак, урманнан да ямьлерәк урын бармы соң?! Урман – халык тормышының тышкы бизәге генә түгел, аның шаулап үскән байлыгы да, булышчысы да. Урман, – Бәдри ага әйтмешли, халык өчен ләззәтле тойгы, дәртле илһам һәм какшамас саулык чыганагы да ул.

Зариф посёлокка кайтып җиткәндә соң иде инде. «Хәзер конторада беркем дә юктыр инде», – дип уйлап, директор торган тыкрыкка күз салды. Бәдриләрнең тәрәзәсендә ут күргәч, шунда таба атлады…

* * *

Кар төште. Урман эче, аланлыклар тагын да яктырып, киңәеп киткән кебек булдылар.

Төшлеккә туктауны белдереп, шаулап торган лесосекада күчмә электростанциянең гудогы яңгырады. Көлемсәр тракторын урманга алып кына кергән иде әле. Кабина өстендә зурлар кебек аякларын салындырып утырган Тәмир иелде дә кабина эчендәге Көлемсәргә:

– Безне чакыралар… – дип эндәште.

– Хәзер, Тәмир. Ишетәм.

Көлемсәр, эрерәк агачлар, аударылган урынны сайлап, машинасын зырылдатып борды, лебёдка барабанына чорналган канатны сүтте. Тәмир кабина өстеннән очып төште. Чокерларны эләктереп торучы Мулланур абзый белән бергә алар агачларны күз ачып йомганчы тагып та өлгерделәр.

Тәмирнең тарттырырга кушып сызгыруы ишетелде. Шулвакыт егерме-утыз метр озынлыктагы юан агачлар, юлда очраган куакларны, ботак өемнәрен чытырдатып сындыра-сындыра, тракторга таба шуыша башладылар һәм, нечкә башлары белән бер бәйләмгә җыелып, трактор артындагы корыч дискыга башларын салдылар. Трактор әле хәзер генә ерткаланган чем-кара юл буйлап ашыкмыйча гына кузгалып китте…

Бу юлы Мулланур абзый да Көлемсәр янына кабинага кереп утырды.

– Бераз тамак ялгап алгандай итик әле, – диде ул, җайлабрак утырырга тырышып.

Йөген вагоннарга агач төяүче краннар турысына бушатканнан соң, Көлемсәр, тракторны эстакада каршындагы шакмаклар өеме янында калдырып, үзенең экипажы белән ашханәгә таба китте.

Тирә-якта төшке аш вакытында гына була торган тынлык-хөкем сөрә иде. Тик агач әзерләү лесосекасында гына, кызгылт-сары төтен бөрки-бөрки, ботак өемнәре пыскып ята.

– Новаторларга юл бирегез! – диде кемдер. – Көлемсәр экипажы килә…

– Чиратсыз кертегез үзләрен.

– Алар нинди новатор булсыннар, ди. Мин инде менә ашап туйдым, ә алар әнә…

Мулланур абзый төркем-төркем булып утыручыларның барысы белән дә берьюлы исәнләште:

– Күргән-күрешкәннән булсын, туганнар!

– Шулай булсын…

– Безнең Мулланур абзый тәмам югалды. Күзгә-башка да күренми башлады.

Кемдер төрттереп куйды:

– Невидимкага әйләнгәндер.

Көн җылы булганлыктан, урманчылар тышта гына ашап утыралар иде. Яңа гына киселгән карт нарат төбен өстәл иткәннәр. Алар арасында Көлемсәрләрне төртмә сүз белән каршылаган Костя да бар иде.

– Син нәрсә, Галләм, – диде ул каршысында утырган икенче шофёрга. – Бөтенләй онытып куйдың. Килеп тә чыкмыйсың…

Галләм озын киң кунычлы бияләйләрен биленә кыстырган. Ул, бераз уңайсызланып булса кирәк, нәрсә дип җавап кайтарырга да белмичә аптырап торды. Соңыннан карабодай боткасыннан бушап калган савытын читкәрәк этеп куйды да кыяр-кыймас кына сүз башлады:

– Менә бераз байыйк әле дип торам.

– Анысы тагын нәрсәгә? – Галләм балаларча елмайды.

– Акча алыйк, дим…

– Соң бит, дивана, безгә килер өчен билет кирәкми. Акча нәрсәгә ди?..

Шуклыгы һәм яхшы эшләве белән бөтен леспромхозда дан тоткан үткен телле Костяның сүзләренә җавап кайтаруның Галләм өчен шактый кыен булуы әллә каян күренеп тора иде.

Капма-каршы характерлы бу ике дус менә инде дүрт ел буена бергә, бер леспромхозда, хәтта бер үк сменада эшли иде. Икесе дә – леспромхозның атаклы шофёрлары. Уртача буйлы, таза, тулы гәүдәле бу кешене, үз эшен яхшы белүче, чая шофёр булуы өчен, «Выж Галләм» дип кенә йөртәләр.

Выж Галләм, эшкә җитез булса да, сүзгә саран. Менә хәзер дә, кыен хәлдән чыгу өчен, сүзне икенчегә борып җибәрде:

– Быел безнең шофёрларны бәхет басты. Чын эшкә керешәчәкләр, ди…

– Дөрес! – диде Костя, аны бүлеп. – Леспромхозыбыз чүпрә салган яхшы камыр кебек кабара… Каманың аръягында Түбәнге складның «филиалы» булачак дип сөйлиләр. – Тиктормас Костя, шаярып, аңа яны белән утырган бер кызның чәч толымын әкрен генә тартып куйды да, бернәрсә дә булмаган кыяфәт белән җәһәт кенә Галләм ягына борылып, тагын нидер сөйли башлады.

Кыз кинәт кенә артына әйләнеп карады һәм бернинди икеләнүсез Костяның җилкәсенә шапылдатып сугып куйды:

– Шаярмасаңчы, Костя абый! Миңа кияүгә яраклы улларың бар, ә үзең…

Шофёр, яңалык ишеткәндәй, кызга таба борылды:

– Әчәч, Хәнифә!.. Бу ни сөйлисең? Минекемени алар, карчыкныкылар ич…

Ул да булмады, Костя савытын урманчыларга аш пешереп торучы Гөлшикәр түтигә сузды. Ул монда да шаярмыйча булдыра алмады:

– Урманнан сыйлап кайтарасың да, Гөлшикәр түти, өйдә бер генә нәрсә дә каба алмыйм. Билләһи менә. Карчык ачулана. Мин дә юләр түгел, мыекны бераз салындырам да, «кәеф юк» дигән булып, кабыргаларны угаларга керешәм. «Кабина тәрәзәләреңне ачып куеп йөрисең дә салкын тидерәсең», –ди бу миңа. Мин дәшмим, билгеле. Син, карчыгым, гадәттәгечә хаклы, янәсе… Салкын тигәнне ничек дәваларга кирәклекне минем карчыктан гына өйрәнергә кирәк…

Кемдер, аның сүзен бүлдереп:

– Ничегрәк дәвалый соң ул? – дип сорап куйды.

– Анысын сорама инде син, туган.

– Берәр яртыны алып бирәдер әле…

– Соң, әлбәттә! Салкын тию үзеннән-үзе бетә димени, дивана…

Буш савытны күкрәгенә кысып тоткан Гөлшикәр түти бөтен гәүдәсе белән калтырап, кеткелдәп көлеп куйды.

– Һай, Костя, күңелле кеше дә соң үзең.

Гөлшикәр түти буш савытларны бөркелеп бу чыгып торган чанга тутыра башлады. Ул, карап торырга юан, бераз тупасрак гәүдәле булса да, бик җитез, өлгер хатын иде.

Гөлшикәр түти күп еллар буена урманда аш пешерүче булып эшли. Шулвакыт эчендә ул урманчыларның ихтирамын яулап алырга өлгергән. Сугыш чорында һәм сугыштан соңгы елларда ашау-эчү белән кыен булган. Ләкин Гөлшикәр түти юкны бар итеп эшчеләрне тук иткән, утырткан бәрәңгесен, үз тавыклары салган күкәйләрнең барысын да урманга ташыган. Алай да булмаса, урманчыларның күңелен ягымлы теле белән юаткан. Картрак урманчылар әле хәзер дә: «Гөлшикәр түтинең сые булмаса да, сыйпамага теле бар аның, ичмаса», – дип, күңелләрен юаткан чакларны искә төшергәлиләр.

Уен-көлке, үткен сүзләр һаман яңгырап тордылар. Тракторчы Василийның бер кыз белән шаяра башлавы булды, кыз аны төп өстеннән тәгәрәтеп үк төшереп җибәрде. Егет, сикереп торып, кыз артыннан куа китте. Ә тегесе Гөлшикәр түтигә килеп сыенды. Якла, янәсе…

Ләкин Гөлшикәр түтинең кызны якларга уенда да юк иде.

Кызның: «Кит, Вася, буйыйсың ич. Өстеңне кара…» – дигән сүзләренә Вася өчен Гөлшикәр түти җавап кайтарды:

– Алай димә. Василий ул – безнең менә дигән егет. Киеме майлы булса да, үзе күрекле. Ә күрекле кешегә күмер кабы да килешә.

– Җитте, җитте, – диде Василий, кызның кизәнгән кулларыннан тотып. – Ботакларыңны ул кадәр селтәмәсәң дә ярар…

Гөлшикәр түти ашап утыручылар янына килде.

– Тәмир нәнәм, китер әле, бераз ботка өстим, – диде ул, Тәмир каршына туктап.

Тәмир аңа коры гына җавап кайтарды:

– Кирәкми…

Гөлшикәр түти Тәмирнең җилкәсеннән кагып куйды. Янәсе, безнең Тәмир – молодец ул, уңган егет.

– Йә, Тәмир, кайчан үзең трактор йөртә башлыйсың инде?

– Тиздән…

– Шулайдыр, нәнәм, шулайдыр. – Гөлшикәр түти Тәмирнең кепкасын рәтләп кидерде. – Синнән булыр. Булырдай уналты яшьтә дә баш була, булмастай утызга җиткәч тә яшь була, диләрме әле…

Гөлшикәр түтинең мактавына Тәмирнең артык исе китмәде. Киресенчә, «бәйләнмәсәңче» дигән кебек кашларын җыерып куйды.

Тәмир үзе алай тупас егетләрдән дә түгел. Ләкин Гөлшикәр түти белән аның шулай коры, хәтта бераз тупас мөнәсәбәттә булуының үзенә күрә бер сере бар. Моңа бары тик Гөлшикәр түти үзе генә гаепле. Яшерен-батырын түгел, Гөлшикәр түтинең бер кимчелеге бар иде. Бу – аның төче теллеләнеп, күбрәк сөйләп ташлавы. Хәер, Гөлшикәр түти бу кимчелеген үзе дә бик яхшы белә, ачыктан-ачык: «Телем – минем дошманым», – ди иде.

Гөлшикәр түти белән Тәмир арасындагы мөнәсәбәтләрнең салкынаюына мондыйрак бер вакыйга сәбәп булды.

Тәмирне комсомолга алган вакытлар. Көлемсәр комсомол оешмасы секретаре иде. Кызу эш вакыты булгангамы, Тәмирне комсомолга алуны урманда гына оештырдылар. Комсомолларның барысы да ашханәгә җыелды. Гөлшикәр түти эш белән кереп-чыгып йөргәли иде, йә ашъяулыклар алыштырып йөри, йә савыт-саба артыннан килеп керә.

Көлемсәр иң элек Тәмирнең гаризасын укып чыкты. Аннан яшьләр Тәмиргә берничә сорау бирделәр. Устав буенча ул аларның барысына да шартлатып җавап кайтара барды. Үзен зурлар кебек эрерәк тотарга яратучан Тәмир ул көнне, ничектер, кечерәеп, гадиләнеп калган иде.

Шулвакыт кинәт кемдер Тәмирдән: «Сиңа соң ундүрт яшь тулдымы әле?» – дип сорап куйды. Тәмир каушап калды. Берничә секундка сузылган паузадан соң ул «әйе» дип кенә җавап кайтарды.

Нәкъ менә шул вакытта инде, Тәмир өчен иң авыр минутларның берсендә, Гөлшикәр түти үзенең беркатлылыгы белән сүзгә килеп тыгылмасынмы!

– Һай, нәнәм! – диде ул. – Ялганламыйсыңмы, берүк?.. Сиңа ундүрт яшь үк юктыр әле.

Тәмир агарынды, аның бите тартышып куйды. Ул, югалып калмаска тырышып, кибеп өлгергән иреннәрен ялап алды да:

– Нишләп булмасын ди?! Билгеле бар… – диде.

– Ай-һай, Тәмир нәнәм, ялгышмыйсыңмы икән? Мин бит синең мәрхүмә әниеңне бик яхшы белә идем. Гаҗәп кеше иде, бичара, авыр туфрагы җиңел булсын. Син бит, Тәмир, механик Галәви Зәкәрияләре белән бер үк елны туган идең…

– Китсәнә! – диде Тәмир, ниндидер ясалма көлү белән. – Зәкәрияләреңнең мине абый дип йөри башлауларына инде бишбылтыр узды…

– Кыйнап әйттергәч әйтерләр дә шул. Бер дә гаҗәп түгел…

Тәмир нишләргә дә белмәде. Ахыр чиктә «Аңа карамагыз сез» дигән кебек итеп кулын селтәде дә Гөлшикәр түтигә аркасы белән борылып утырды.

Көлемсәр: «Алдашырга ярамый бит. Бигрәк тә булачак комсомолецка…» – дип өстәп куймасынмы!..

Тәмир чөгендер кебек кызарды, маңгаена салкын тир бәреп чыкты. Күптәнге хыялы тормышка аша дип кенә торганда, аяк астыннан көтелмәгән бәла килеп чыкты куйды.

Гөлшикәр түти дә, үзе әйтмешли, «кычытмаган җирне кашып», булды дигән эшне харап итә язуын сизенде булса кирәк.

– Хәер, минем дә ялгышуым бар… Минем бит хәзер хәтерем иләк кебек, бернәрсә дә тормый, – дип, тизрәк эшне яңадан җайга салу ягын карады.

Әлбәттә, бу көтелмәгән аңлашылмауга карамадылар, Тәмирне комсомолга алдылар. Ләкин бер көйгән икмәк күңелдән тиз генә китми дигәндәй, Тәмир дә бу вакыйга турында тиз генә оныта алмады. Шуннан бирле Тәмирнең йөрәк төбендә Гөлшикәр түтигә карата үпкә саклана. Шул җыелыш искә килеп төшкән саен, аның бөтен тәне эсселе-суыклы булып китә иде. Җитмәсә, тагын бу вакыйга урманчылар арасына да яшен тизлеге белән таралып өлгерде. Юк-юк та, кем дә булса Тәмир барында Гөлшикәр түтидән: «Әйт әле, Гөлшикәр түти, хәзер безнең Тәмиргә ничә яшь чамасы булыр икән?» –дип сорап куйгалый торган иде. Гөлшикәр түти дә югалып калмый, тулы ай кебек түгәрәк йөзен тутырып елмая да: «Безнең Тәмиргә сүз әйтерлек түгел. Кем әйтмешли, молодец ул! Безнең Тәмирме, Тәмир ул – туу белән эшкә ярый башлаган егет» кебек сүзләр тезеп китә иде.

…Эш башлануны белдереп, гудок яңгырады. Ул берьюлы барысын да урыныннан күтәрде. Ашханә янында бары тик Гөлшикәр түти генә калды. Якында гына берничә мотор эшли башлады. Краннар агачларны күтәреп алдылар. Поезд агач төялгән вагоннарны алып китәргә әзерләнде. Тракторлар кузгалды. Бер якта гөрселдәп бер-бер артлы агачлар аудылар…

Урман яңадан гөрли, яңадан шаулый башлады…

* * *

– Әйдә, Көлемсәр, – диде Зариф, өс-башын алыштырганнан соң. – Бераз әйләнеп кайтабыз. Бәдри ага да үпкәли, бөтенләй оныттыгыз, кереп тә чыкмыйсыз, ди.

Кулларын караштырып, сырхау кеше сыман хәрәкәтсез калган Көлемсәр диванның түренәрәк менеп утырды.

– Юк, – диде ул. – Беркая да барасым килми.

Зариф «Нәрсә булды соң сиңа?» дигән кебек аңа сынаулы караш ташлады. Чыннан да, Көлемсәр соңгы көннәрдә танымаслык булып үзгәрде шул. Әле кайчан гына эше турында, Тәмир турында һәм потокта булган башка вакыйгалар турында көлә-көлә сөйли торган Көлемсәр хәзер бөтенләй башка Көлемсәр иде. Ул күбрәк вакытын шулай хәрәкәтсез, ниндидер истәлекле нәрсә исенә төшкәндәй елмаеп яки бөтенләй көтмәгәндә кашларын җыерып дәшмичә генә утыра торган булды.

Зарифның һаман «кәефе юктыр» дип, бер ноктага карап тынып калган Көлемсәрне борчыйсы килмәде, өйдәге вак-төякләрне үзе башкарды. Чәйнеккә су салып куйганнан соң, түрдәге язу өстәле янына барып утырды да укый башлады.

Бүлмәдә урнашкан тынлыкны Көлемсәр бозды:

– Миңа бер кеше, беләсеңме, нәрсә диде?.. – Зарифның «әйт» дигән кебек үзенә таба каравын күргәч, ул сүзен дәвам итте: – Синең җырың тормыш кебек гүзәл, мәхәббәт кебек көчле, диде.

Зариф урыныннан торды да салмак кына атлап Көлемсәр янына килеп утырды.

– Бик дөрес әйткән. Дөрес кенә дә түгел, ә туры китереп, матур итеп әйткән, – диде ул, Көлемсәрнең кулын үз кулына алып. Ләкин Зариф бу сүзләрне кем әйткәнен сорамады, авыр сулап куйды да үзенең тупас, яра эзләре белән чуарланып беткән кулларына карады, аннары кинәт җитдиләнде, йөзеннән күләгә йөгереп үткәндәй булды: – Әйе, матур әйткән. Ә минем- сүзләрем агач тамыры кебек… кәкре-бөкре, – диде. Аның тавышы әрнүле иде… – Дөрес бит?..

Көлемсәр дәшмәде. Башка вакытта, бәлки, ул: «Кирәкмәс, алай димә! Юк, юк… Нишләп алай булсын», – дип, Зарифның күкрәгенә елышкан да булыр иде. Кем белә, бәлки, Зариф бу сүзләрне әйткәндә, шуны көткәндер дә.

Ләкин Көлемсәр урыныннан сикереп торды да киенә башлады.

– Көлемсәр, син каядыр җыенасың, ахрысы?..

– Мин… Мин бераз һавага чыгып керергә уйлыйм…

Ул бу сүзләрне, ничектер, тартыныбрак әйтте. Хәтта бераз тотлыгып та куйды, чөнки ул алдый иде. Аның Зарифны беренче тапкыр алдавы иде. Бәлки шуңа күрәдер Көлемсәрнең алдашуын Зариф та сизенде. Ләкин бер сүз дә әйтмәде, бары тик: «Җылырак киен. Урамда салкын…» – дип кенә өстәде. Көлемсәр, аның кайгыртучанлык күрсәтеп әйткән бу сүзләрен кабат ишетергә теләмәгәндәй, кабалана-кабалана чыгып китте. Шулай да чыгу белән, тәрәзәне яртылаш кына каплап торган пәрдә өстеннән бүлмәгә күз төшерде. Зарифның йөзе, таза гәүдәсе чагылып китте. Әнә ул өстәл янына барып утырды, алдында яткан китабын читкәрәк этәреп, күзләрен бер ноктага төбәп хәрәкәтсез калды. Аның йөзе ничектер җитди һәм бераз агарынган төсле иде.

Көлемсәрнең йөрәге сыкрап куйды. Нигә соң ул Зарифны алдый? Ул бит аның Нияз янына чыкканлыгын белми. Ник чыкты соң ул?.. Бая бит ул беркая да чыгасым килми дигән иде. Ә хәзер чыкты. Нигә чыкты? Бүген Нияз аны күрергә теләгән. Көлемсәргә ул бу турыда урманда әйтте. «Әйтәсе сүзем бар иде», – диде. Көлемсәр аның моңлы карашы, ягымлы тавышы, матур сүзләре белән сихерләнгән кебек булды – үзе дә сизмәстән ризалык биреп ташлады. Хәзер аңа авыр, бик авыр. Ул уйларына бирелеп туктап калды. Нигә кирәк соң бу очрашу? Нигә генә дип ризалык бирде соң ул? Өйдә Зариф утыра… Әнә генә! Ул бөтенләй якын, бик якын, бик якын Зариф!.. Зариф бит аны җаны-тәне белән ярата. Ничек кенә ярата әле!..

Зариф утырган җирендә селкенеп куйды. Бер кулы белән, каты иттереп, маңгаен сыпырып алды һәм, урындыгыннан торып, өстәл тартмасыннан папирос алып кабызды. Бу инде аның «нормасы»н бозуы иде. Башка вакытта булса, Көлемсәр, хәзер үк йөгереп кереп: «Бу ни бу? Ташла хәзер үк! Көненә өч кенә папирос тартырга сүз бирдең ич», – дип шелтәләгән дә булыр иде. Зариф шунда ук: «Кичер, кошчыгым! Мин түгел, шайтан котыртты», – дип шаярып, папиросын сүндерер иде. Әлбәттә, сүндерер иде…

Зариф, тирән итеп, папиросын бер-ике тапкыр суырды да бүлмә буйлап йөренә башлады. Түшәмдә асылынып калган куе төтен Зариф атлаган якка таба шуыша иде. Шулай йөренгән җиреннән Зариф идән уртасында туктап калды һәм сәгатькә карады.

Бәлки, ул Көлемсәрне көтә дә башлагандыр инде. Билгеле, шулайдыр. Көтмиме соң! «Ә Нияз – дип уйлап куйды Көлемсәр. – Нияз!..»

Көлемсәрнең күзләре тәрәзәдән аерылды. Ниндидер көч аны баскычтан төртеп төшердемени, ул, уйлана-уйлана, сукмак буйлап китеп барды.

Көлемсәрнең уйлары һаман бер тирәдә чуалалар иде. «Зариф өйдә… Әгәр дә ул белсә? Юк, юк! Көлемсәр үзе дә моны яшермәячәк. Туп-туры әйтеп бирер… Тукта, нәрсә дияр соң ул? – Көлемсәр кайнар маңгаен сыйпап куйды. – Нәрсәгә дип чыкты соң ул монда? Нәрсә кирәк аңарга?.. Хәзер үк кайтырга кирәк, хәзер үк кире борылырга! Кайтырга да, Зариф, мин сине беркемгә дә алыштырмаячакмын, дип әйтергә. Гафу үтенергә… Ә нәрсә өчен гафу үтенергә?.. Ул бит әле гафу үтенерлек бернәрсә дә эшләмәде. Эшләмәячәк тә! Юк, юк, барыбер гафу үтенер. Үзенең кирәк-кирәкмәс уйлары өчен гафу үтенер. Нәрсә булды соң әле? Ни өчен ул үзен шундый газаплы уйларга салды. Кем гаепле? Әйе, боларның барысына да кем гаепле? Озак дәвам итәрме? Бәлкем, бар да үзгәрер. Киләчәк!.. – Бу уй Көлемсәрне сискәндереп җибәрде. – Киләчәк…»

Аңа тик шул киләчәк кенә әлеге газаплануларның төенен чишәр төсле тоела иде. Хәзер аның фикерләре дә, ничектер, болыттан арынган язгы көн кебек ачылып киткәндәй булды.

Көлемсәр туктап калды. Киләчәк турындагы уй аны аңына китергәндәй итте. Аның шунда ук өенә, Зарифы янына йөгерәсе килде.

«Зариф!.. Юк, юк! Мин сине беркемгә дә алыштырмам. Һичкайчан да…»

Ләкин кинәт кенә яңгырап киткән «Көлемсәр!..» дигән ягымлы тавыштан ул бөтенләй коелып төште. Аның каршында, җирдән үсеп чыккан кебек, Нияз басып тора иде.

– Көлемсәр, синең кәефең юк, ахры?..

Көлемсәр, күзләрен тутырып, Ниязга карады. Агачлар арасыннан саран гына төшкән яктылык Ниязның йөзен аеруча ягымлы итеп күрсәтә иде. Аның карашында моң да, шатлык та, сагыш та, сөю һәм чиксез якын итү дә бар иде кебек.

Алар, ашыкмыйча гына, кара күләгәле агачлар, куе куаклыклар арасыннан атлап киттеләр һәм бераздан ботакларын зонт кебек җәйгән чыршы астында туктап калдылар. Көлемсәр, кулларын артка куеп, чыршыга сөялде һәм башын түбән иде.

Алар байтак вакыт сүзсез тордылар. Бу тынлыкны беренче булып Нияз бозды.

– Ниһаять, килдең!

Көлемсәр дәшмәде. Нәрсә дисен соң? Нияз белән очрашкач, әле бая гына аны газаплап торган уйлар челпәрәмә килгән кебек булдылар. Хәзер Көлемсәрнең бары тик Ниязның ягымлы тавышын тыңлыйсы, моңлы, шул ук вакытта чиксез тирән күзләренә генә карыйсы килә иде.

Нияз да моны сизә иде булса кирәк.

– Көлемсәр, – диде ул. – Леспромхозга килгәч тә, әниемә хат язып җибәрдем. Синең турыда да яздым… Сине беренче күрүем турында. Ул кичне мин гомеремдә дә оныта алмам, ахрысы…

Көлемсәр Ниязның әнисен күз алдына китерергә тырышты. Бәлки, ул да Нияз төсле үк дулкынланып торган чем-кара чәчледер. Көлемсәрнең Ниязның әнисен күрәсе килде. Ләкин ул бу турыда бер сүз дә әйтмичә тынып калды…

Нияз бергә укыган иптәшләре турында сөйләде. Аңар Көлемсәр белән сөйләшү шулкадәр җиңел, шулкадәр рәхәт иде. Ул моның серен, сәбәбен аңларга теләгән кебек үзе дә бераз уйланып куйды.

– Көлемсәр, – диде ул бераздан. – Күземә туп-туры карап әйт әле… – Ул җиңелчә генә Көлемсәрнең иңнәренә орынып куйды. – Тик дөресен әйт. Син мине ярата алыр идеңме?.. Зинһар, син миңа алай гаҗәпләнеп карама. Юк, юк, кирәкми!.. Мин беләм: син хәзер үзеңнең тормышта икәнлегеңне аңлата башлаячаксың һәм тагын нинди дә булса сәбәпләр табарсың… – Аның тавышы үзгәрде, йомшара төште. – Шуңа күрә дә бит мин синнән яратасыңмы дип сорамыйм, ә бары тик ярата алыр идеңме дип кенә сорыйм.

– Газаплама мине, Нияз, – Көлемсәрнең тавышы калтырап чыкты. – Беләсең ич… Мин бит тормышта…

– Әй-йе, – диде Нияз, авыр сулап. – Тормышта… Попны, нинди генә булса да, батя диләр шул…

Көлемсәр аның бу сүзләренең төбендә нәрсә ятканын аңлап бетермәде. Әллә инде аңларга теләмәде. Ул әле һаман да үз уйларыннан айнып җитә алмый иде. Көлемсәргә авыр, чиксез авыр иде.

– Мин бит бәйле… – дип кабатлады ул ярым пышылдау белән.

– Ничек инде бәйле?.. Уйлап кара әле, Көлемсәр. Бәлки, сине бәйләп торган төеннәр алай ук нык түгелдер. Әгәр дә синең минем белән очрашырга… – Нияз нинди сүз кулланырга да белмичә тотлыгып калды. – Очрашырга кыюлыгың җитә икән…

Көлемсәр, «Син ни сөйлисең?!» дигән кебек, Ниязга карады.

– Мин ялгыша да торганмындыр, бәлки, – диде Нияз. – Бу, әлбәттә, минем үз фикерем. Әгәр синең үзеңдә дә, шундый ук дип әйтмим инде, шуңар охшашлы фикерләр туа икән, ул төеннәрнең нык булмавына мин бик-бик ышаныр идем. Синең бу турыда уйлап караганың бармы, Көлемсәр?..

Көлемсәр җавап бирмәде. Нияз күтәренке тавыш белән дәвам итте:

– Тормыш бит. Без нибары бер генә тапкыр яши торган тормыш. Шунда да җаның-тәнең белән сөеп, сөелеп яшәмәгәч… Белмим, кем ничектер. Әгәр күңел давыллы хисләр белән дулкынланмаса, ул тормышның мин ямен дә, кызыгын да тапмыйм. – Нияз, артыграк кызып китүен сизеп булса кирәк, тынып калды һәм ирексездән бу сүзләрне кемгәдер инде бер тапкыр әйткән булуын исенә төшерде…

– Моңа чаклы андый уйлар минем башыма да килгәне юк иде, Нияз, – диде Көлемсәр әрнүле тавыш белән. – Хәзер мин бөтен тынычлыгымны җуйдым, үземә үзем урын таба алмый башладым. Белмим, бу газаплар озак дәвам итәрләрме?..

Нияз: «Мин аларның вакытлыча булуын теләмәс идем», – дип әйтүеннән чак кына тыелып калды. Ул тизрәк нинди дә булса сорау бирергә ашыкты:

– Андый тойгыларның тууына син үкенмисеңдер бит, Көлемсәр?..

– Үзем дә белмим, – диде Көлемсәр һәм өстәп куйды: – Кем белә, бәлки, чыннан да үкенмәмдер…

Ләкин очкын кебек кенә чагылып киткән бу күңел күтәренкелеге озакка бармады. Көлемсәрне яңадан газаплы тойгылар биләп алды. Ниязда: «Эшләр куера башлады, ахрысы», – дигән дулкынландыргыч, шул ук вакытта шатлыклы хисләр уянып куйды.

Тынып калган кичке урманны яңгыратып поезд кычкыртты һәм, күп тә үтмәде, алар турысыннан шаулап поезд узып китте. Агач араларыннан вагон тәрәзәләреннән төшкән яктылык йөгерде.

Төнге сменага эшкә китеп баручы яшьләрнең көр күңелле авазларын ишетү Көлемсәрне сискәндереп җибәрде. «Иптәшләр эшкә бара… Зариф өйдә. Ә мин биредә…»

– Ярар, Нияз, – диде ул, кинәт аңына килгәндәй. – Мин киттем…

Ул чыршы астыннан чыкты да, саубуллашып та тормыйча, кызу-кызу атлап китеп тә барды.

Нияз агач араларыннан төшкән яктылыкта аның чагылып-чагылып китүен карап калды. Көлемсәр күздән югалып, аяк тавышлары тынгач та әле, ул куе чыршы күләгәсендә байтак вакыт шул яктан күзен алмый торды.