Читать книгу Son cənnət - Orhan Aras - Страница 1

ORXAN ARAS

SON CƏNNƏT

Roman

BİRİNCİ FƏSİL

“Canın dəftərindən…”

I

– Buyur, yandır, dedi.

Siqareti götürdüm və uzatdığı alışqanla yandırdım. Meşənin içindəydik. Bizim varlığımızdan xəbərdar olan yaxındakı qurdlar ulayır, dovşanlar qaçışır, sincablar bir ağacdan enib o birinə dırma-şırdılar. Quşların səsi duyulmurdu. Sanki bütün quşlar meşənin də-rinliklərində itib getmişdilər və məni qorxularımla yalnız burax-mışdılar. Qarşımızda uzanıb gedən meşənin dərinliyi qara asfaltı, səmaya yayılmış axşamın qırmızı və ürküdücü qaranlığını içinə çək-mişdi.

Mən həmişə gecələrin dərin qaranlıqlarından daha çox, axşamın ağır-ağır çökən qaranlığından qorxardım. Atamla axşamlar tarlaya getdiyimizdə, atam hərdənbir su arxı boyunca gedər, suyun başqa-ları tərəfindən oğurlanıb oğurlanmadığına baxardı. Mən tarlada qa-lardım. Küləyin əsməsiylə tərpənən hər ağacı, otu üzərimə gələn bir insan sanır, ürpərər, qorxardım. Gözlərimi aya, ulduzlara dikərdim. Arabir axıb gedən ulduzu gözlərimlə izlər, onu özümə yoldaş seçər-dim.

İndi də bu ürküdücü axşam qaranlığında Yusifi düşünürdüm və içimdə yenə eyni ürpərti vardı. Eyni zamanda indi səmada bir dənə də ulduz yox idi. Hələ axıb gedən ulduz heç yox idi. Qara bu-ludlar səmanı poladdan bir pərdə kimi qucaqlamış, bürümüşdü. Sanki ucu-bucağı olmayan bir tunelin içindəydim. Tezliklə oradan qaçmaq, xilas olmaq, tunelin ucundakı işığa qovuşmaq istəyirdim. Şoferə baxdım. O da gözlərini qaranlığa zilləyib siqaretini tüstülədir və nə isə düşünürdü. Nazik boğazını qara balıqçı köynəyinin içinə çəkmiş, rəngi naməlum kiçik gözlərini bacardıqca qıymışdı.

–Gedəkmi? – deyə soruşdum.

Gözlərini qaranlıqdan qaçıraraq mənə tərəf döndü.

– Hara getmək istəyirsən?

– Kəndimizə…

– Kəndiniz hardadır, hansı yolla getmək olar?

– İki yol var kəndimizə, – dedim. Birinə Ərzurum yolu, o birisi-nə də Ərdahan yolu deyirlər.

– İki yolu da tanıyıram, – dedi. Ərzurum yolu çox işləkdir və orada əsgərlər həmişə axtarış aparırlar. Ən yaxşısı Ərdahan yolun-dan gedək. O yol Ərdahana qədər meşəlikdir. Yoldan da tək-tük av-tomobillər keçir. Eyni zamanda bir təhlükə ortaya çıxarsa meşə yol-larına dönüb gizlənmək imkanı da var.

– Necə istəyirsən, – dedim.

İki saat danışmadıq. Sürücü yoxuş yuxarı dırmaşdıqca öz-özünə nə isə zümzümə edir, yol düzəldiyində də ehtirasla qazı basırdı. Av-tomobilin faralarından fışqıran işıq bıçaq kimi qaranlıqları deşir, av-tomobil donquldana-donquldana, dolana-dolana ip kimi dağların ətrafına dolanmış yollardan təpələrə çıxır, eyni şəkildə də dolana-dolana aşağı enirdi. Mütəmadi meşənin içi ilə gedirdik.

Ərdahana iyirmi kilometr qaldığını göstərən yol nişanı görü-nəndə ikimiz də rahat nəfəs aldıq. Sürücü Ərdahan yazılan yol nişa-nını keçər-keçməz dar bir meşə yoluna döndü.

– Burada bir bulaq olmalıdır, – dedi. – Həm su içər, həm də bir az istirahət edərik.

Həqiqətən də böyük, qara bir qayanın dibinə yerləşdirilmiş qa-lın metal borudan barmaq qalınlığında su axırdı. Sürücü, avtomobili bulağın yanında saxladı, faralarını söndürmədi.

Avtomobildən endim. Əlimi-üzümü yumaq üçün bulağa yaxın-laşdım. Əllərimi buz kimi suya uzadarkən barmaqlarımdakı qanı görüb, diksindim. Sonra qanın Dursunun qanı olduğunu xatırladım. O anda sanki Çoruh çayı qorxunc bir səs-küylə üstümə axmağa baş-ladı. Qaranlıq bir çarşab kimi boğazıma dolandı. Gözlərim qumlan-dı, ürəyim yandı. Trotski Sermetin səsi qayalardan qayalara, don-muş, buzlaşmış cansız, ölü otlara, yaşlı, kökləri çürümüş ağaclara, xışıltılı səs çıxaran quru qamışlara çırpılaraq qulaqlarıma doldu. Çingizin iniltisini tam ürəyimin başında eşitdim. Oturduğum yerdə sanki yenidən geriyə, məktəbə dönmüşcəsinə silahımı axtardım. So-yuqdan sərtləşmiş kəmərimə, buşlatımın ciblərinə, kolların diblərinə baxdım, yox idi. Qarı eşələdim, altındakı donmuş palçıqları qarışdır-dım, qurumuş, donmuş nar qabıqlarını, çürümüş almaları, hələ qır-mızılığı solmamış Qara dəniz xurmalarını sağa sola atdım. Silahımı tapa bilmirdim. Dursunun qar üstünə damla-damla düşmüş qanını izləyərək getdim. Aqil abi tüfəngini yelləyərək qaçırdı yenə. Saqqalı, bığı, alınındakı lent Çeni xatırladırdı. Çingiz qışqıra-qışqıra ağlayır-dı. Ayaqlarım qara paya kimi batır, olduqları yerdə donub qalırdı-lar. Qaçmaq istəyirdim, amma ayaqlarımı tərpədə bilmirdim. Uçu-rumun tam kənarındakı qayanın üstünə yıxılıb qalırdım. Qanım ya-vaş-yavaş donurdu. Başımda şirin bir sərxoşluqla Çingizin iniltisini dinləyirdim. Mən də inildəyirdim. İniltilərim məni uşaqlıq illərimə aparırdı. Ürəyimin ortasından günəş doğulurdu. Çayırlar, çəmənlər yamyaşıl idi, yellənirdilər. Atam bığlarını dartışdırırdı. Əlində bö-yük, parlaq bir dəryaz tutmuşdu. Buğda topalarının arasında diyir-lənərək gedirdim. Çəhrayı, albalı çürüyü rəngində yasəmən ağacla-rı, bənövşəyi salxımlar, iri qırmızı çiçəkli çingülləri, qat-qat soğan-gülləri, ortası sarı, kənarları dümağ qasımpatıları, göy peyğəmbər çiçəkləri, çəhrayı zəqqum çiçəkləri, sapsarı məxmər çiçəkləri, çayır çobanyastığı çiçəkləri, ovuc kimi açılan safranlar qollarımı, yanaq-larımı, saçlarımı yalayır, öpürdülər. Qanım asta-asta donurdu. Bal arıları, milçəklər, eşşək arıları ətrafımda vızıltıyla uçuşurdular. Hər yer bənövşə iyi verirdi. Ağlayırdım.

Buz kimi suyla əllərimi, üzümü yudum və qurumuş ağızımı is-latdım. Sürücü avtomobildən kiçik bir neylon paket çıxarıb yanıma gəlmişdi. Paketi mənə uzatdı.

– İçində çörək, pendir var.

Ən son saat on iki radələrində bir neçə loxma atışdırmışdım. Çingizlə birlikdə quru çörəkdən iki kiçik parça qoparmış, yavanlıq-sız yemişdik. Günortadan sonra məktəbdə baş verən hadisələrlə birlikdə, mədəm olduğunu sanki unutmuşdum. Sanki mədəmdə bö-yük bir daş vardı, bütün aclıq duyğumu yox etmişdi. Sonsuza qədər beləcə ac və susuz yaşaya bilərdim. Yenə də sürücünün israrlarına dözə bilmədim və torbanın içindəki çörəkdən bir parça qoparıb ağ-zıma atdım. Çörək bayat idi və zəhər dadan ağzımda kiçik saqqız ki-mi bir tərəfdən o biri tərəfə gedirdi. Ovuclayıb içdiyim soyuq suyun köməyilə ağzımdakı çörəyi çeynəmədən mədəmə ötürdüm. Sürücü mənim əksimə, çörəyin arasına pendiri yerləşdirərək böyük bir iş-tahla yedikdən sonra bulaqdan doya-doya su içdi. Sonra avtomobi-lin ətrafında fırlanıb təkərləri yoxladı

–İndiyə qədər bir şey çıxmadı, – dedi. – İnşallah belə davam edər.

Yenidən avtomobilə mindik və yola davam etdik. Yolumuz azaldıqca narahatlığım artırdı. Atama, anama nə deyəcəkdim? Baş-mı şüşəyə söykəmiş, gözlərimi qaranlıqlara dikmişdim. Burada, heç tanımadığım bu kimsəsiz yollarda ensəm və qaranlıqların içində itib getsəm daha yaxşı olmazdımı? O anda güclü bir proyektor işığı ətra-fı gündüz kimi işıqlandırdı. Sürücü qorxu içində əyləcə basdı.

– İrəlidə axtarış var!

İlk ara yoldan sola döndü. Ağacların arxasında dayanıb gözlə-dik. Həyəcandan avtomobilin içində otura bilmədim. Qapını yavaş-ca açaraq avtomobildən endim. Yaxındakı təpəciyə çıxıb irəli bax-dım. Meşənin bitdiyi yerdəki yol ayrıcında avtomobilləri saxlamış-dılar. Böyük yola doğru gələn avtomobillərin faralarının işıqlandır-dığı yerdə əsgərlər və polis görünürdü. Təkrar avtomobilə mindim.

– Bütün istiqamətlərdən gələn avtomobilləri axtarırlar.

– Bu saatda nə axtarışı edirlər, görəsən?

– Bəlkə də məni axtarırlar…

Sürücü “boş ver” deyirmiş kimi əlini şüşəyə doğru yellədi.

– Qiyamət sənin başındamı qopdu? Kim bilir yenə nə hadisələr olub! Çox əhəmiyyətli bir şey olmasa, bu saatda buralara qədər gəlib axtarış aparmazdılar. Mütləq ya bir yer bombalanıb və ya əhəmiy-yətli birini öldürüblər.

Çətinliklə içimi çəkdim.

– Qardaşım, sizlər də dinc dayanmırsınız… Tələbələrin hoqqa çıxarmadığı gün yoxdu ki… Artıq xəbərlərə baxa bilmirəm. Hər gün qan, hər gün ölüm! Bu işlərin axırı necə olacaq, bilmirəm.

– Mən də bilmirəm – deyə mızıldandım. Amma yalnız biz deyi-lik ki? Onlar da bizi öldürürlər“.

– Onlar sizi, siz onları! Sanki sizlər rus, onlar da amerikanlardır.

Bir an köhnə vərdişimlə içimdəki ağrıları və narahatlıqları unut-dum və cəngavər cildinə büründüm.

– Problemə bu qədər sadə yanaşmaq olmaz. Görürsən, məmlə-kət batıb gedir. Respublikanın qurulmasının üstündən hələ altmış il keçməmiş idarəçilər müstəmləkəçi dövlətlərin xidmətçisi oldular. Hələ Amerikanın dəstəklədiyi Milliyyətçi Cəbhə hökumətlərini qu-rur! Əks-partizan ov axtarır. Hər gün onlarla adam ya öldürülür, ya da itir!

– Bəs siz heç öldürmürsünüzmü?

– Məcbur olmayanda öldürmürük.

– Boş sözdür! Sağçılar solçuları öldürür, solçular da sağçıları… Mənim başqa şeylərdən başım çıxmır, yoldaş! Amma bunu bir kəna-ra yaz! Bu işin sonu yaxşı bitməyəcək. Görəcəksən, əsgər gələcək və qundağının altında anamızı ağladacaq.

Mənim danışmama fürsət vermədən avtomobili işə saldı.

– Burada gözləyə bilmərik. Bu ara yoldan yola davam edək. Bəl-kə irəlidə yenidən ana yola çıxa bildik.

Yarım saata qədər baxımsız, xaraba yolla getdik. Yolun ortasın-da bitmiş kollara, otlara toxunduqca sağa-sola yellənirdik. Təkər hər çuxura düşəndə, sürücü söyüş yağdırırdı. Mən özümü o yerə qoymurdum. Fikrim Yusifin yanındaydı. Görəsən, vaxtında xəstəxa-naya çatdıra bildilərmi? Güllə harasına dəyib? Mən atəş açanda mə-ni görmüşdümü? Xilas olsa məndən şikayətçi olardımı? Yanında kimlər vardı? Vurulandan sonra mütləq faşist yoldaşları ona sahib çıxmışdılar.

Sürücünün ah çəkməsi ilə özümə gəldim. Yenidən asfalt yola çıxmışdıq. Bir neçə kilometr sonra İqdıra çatdığımızı bildirən yol işarəsi göründü. Sürücü başıyla yol işarəsini göstərdi:

– Elə də yolumuz qalmayıb, – dedi. Burdan sonra daha diqqətli olmalıyıq. Sən kəndinizə gedən ara yolu vaxtında de, başqa yola gi-rib vaxt itirməyək! Bir də ana yoldan davam eləsək axtarış qrupları ilə qarşılaşa bilərik.

– Oldu, – dedim.

Kəndə yaxınlaşınca beton kanal boyunca uzanıb gedən qumlu Yaycı yolunu göstərdim, ana yoldan ayrıldıq. Səhərin soyuq işıqları-nı içinə çəkən kanaldakı su, yolboyu par-par parıldayırdı.. Səhər sa-at beşi bir az keçmiş kəndə çatdıq. Həyəcanımın davam etməsinə baxmayaraq qorxularım birazca azalmışdı. Avtomobilin şüşəsini en-dirdim. İçəriyə dolan soyuq külək daralmış nəfəsimi asanlaşdırdı. Dərin-dərin nəfəs aldım. Kəndin girişində qarşımıza çıxan kiçik çay boyunca sıralanmış iydə ağaclarının yanında sürücüyə dayanmasını söylədim. Atamgili bu saatda oyandırmaq və qorxutmaq istəmir-dim. Onsuz da saat altıda qalxır, heyvanları yemləyirdilər. Sürücü yolun ortasında dayanıb qərar verməyimi gözləyirdi. İrəlidəki qum mədənini göstərdim.

– Burada bir az gözləyək, dedim. Atamgil oyansın kəndə sonra girək.

– Necə məsləhətdi… – dedi.

Yoldan çıxaraq avtomobili qum mədəninə doğru sürdü. Buralar qonşu kəndə qədər qumluq idi. Yaşlılar, qədimdən bu yerlərdə göl olduğunu və zamanla suyu çəkilərək quruduğunu danışardılar. Uşaqkən yoldaşlarımla az qala hər gün bura iydə yeməyə gəlirdik. Buranın iydələri “barmaq iydə“ deyilən növdən idi və xurma kimi ətli olardı.

Sürücü qazılmış böyük çuxurun yanında avtomobili saxladı. Qarşıda böyük qum yığını vardı. Alt tərəfində kiçik-kiçik çuxurlar açılmışdı. “Yenə yumşaq qum üçün yeri qazıblar“ – deyə düşün-düm.

Uşaqkən bizlər də bəzən əllərimizlə, bəzən də kiçik kürəklərlə qumu qazardıq. İbtidai məktəbdəykən hava yaxşı olanda müəllimi-mizlə bura gəlirdik. Ağacların kölgəsində qumların üstündə səpələ-nib oturar, dərsə hazırlaşar, müəllim yanımızdan uzaqlaşar-uzaqlaş-maz da qışqıra-bağıra danışar, gülərdik. Açıq hava, gömgöy səma, çəmənə yayılmış müxtəlif rəngli otlar və qarmaqarışıq qoxular ze-hinimizi açar, sevincimizə sevinc qatardı. Gülə-gülə, oynaya-oynaya o günə qədər bilmədiyimiz yeni məlumatlar öyrənərdik. Müəllimi-miz sərt, amma məlumatlı adamlar idi. Oyunlarla, mahnılarla ürəyi-mizi almağı bacarar, təptəzə, bomboş yaddaşımıza növbənöv məlu-matların ilk sözlərini doldurardılar. Marşlar oxuyanda o uşaq ürək-lərimizlə həyəcanlanar, yerimizdə dayana bilməzdik. Ayaqlarımızı yumşaq qumlara vura vura, hamı bir ağızdan; “Dağ başını duman almış, yürüyelim arkadaşlar”, marşını oxuyardıq. Bu marş Mustafa Kamal Atatürkün yoldaşlarıyla birlikdə oxuduğu marş imiş.

Müəllimimiz, dərsdən sonra bizi sərbəst buraxar, özü də bizlər-dən bir az kənarda bir yerə yanpörtü uzanıb kitab oxuyardı. O, Cila-vuz Kənd İnstitutunu bitirmişdi və əlindən hər iş gəlirdi. Gündüz bizə dərs verər, axşamları kafedə saz çalar, hekayələr danışardı. Boş zamanlarında kəndlilərə kömək edər, onlara divar hörməyi, toyuq və balıq artırmağı öyrədər, tarladan necə yaxşı məhsul alınacağı ba-rədə nəsihət edərdi. Mənim ürəyimdə müəllimlik atəşini o alovlan-dırmışdı. Hələ orta məktəbdəykən müəllimlik məktəbinə getmənin yollarını axtarmış və imtahanla qəbul edilən müəllim məktəbinə bi-rinciliklə qəbul olunmuşdum.

Baxışlarım yenidən ucsuz-bucaqsız qumluğa sataşdı. Müəllimi-miz bizi sərbəst buraxınca qarışqa kimi hər yerə yayılar, bəzilərimiz yemlik və ya saqqız otu axtarışına çıxar, bəzilərimiz də yeri qazaraq qumdan ev düzəldərdik.

Mən çox vaxt Yusiflə oynayardım. Mən material daşıyardım o isə qumla, budaqlarla xəyalındakı evləri qurardı. Divarları, qapıları, pəncərələri, damları elə həqiqi hörərdi ki, hamı heyranlıqdan donub qalardı.

Yusifin xəyalı birdən ortaya çıxaraq qumluğun ortasında qar-şımda dayandı. Qorxuyla əlimi gözlərimin üstünə apardım. O isə mənə gülümsəyirdi. Şalvarının uzun və geniş paçaları paramparçay-dı və ayaqqabısız ayağındakı dəlik corablarından çölə çıxmış baş barmağı gözlərimdə böyüdükcə böyüyürdü.

O anda səhərin səssizliyi bir sağsağan çığırtısıyla pozuldu. Qor-xudan diksindim. Ürəyim əsdi, titrədim. Bu saatda sağsağanın bura-da nə işi vardı? Yusifin anasına xəbərmi aparırdı, görəsən? Kəndi-mizdəki yaşlı qadınlar, “Birinin başına bir hadisə gəlibsə, sağsağan mütləq onun ailəsinə xəbər gətirər“, deyərdilər.

Əlim belimə getdi. Belim boş idi. Güllələr buşlatımın ciblərində səsləndi. Silahım böyük bir şam ağacının dibində basdırılmışdı. Onu ora, Yusif vurulduqdan sonra Aqil abi basdırmışdı. Lüləsini ağızıma soxanda dilimə barıtın yanıq dadı dəymişdi. Anamı, Yusifin anasını, kəndimizin gözləri yaşlı qadınlarını və utancımı düşünüb basmış-dım tətiyə. Ovuclarımda böyüyən böyük on dörd kalibirli tapança “çıt“ deyə səs çıxarmışdı. Güllələri ovcuma alıb, titrəyən barmaqla-rımla maqazinə doldurmağa çalışmışdım. Güllələrin bir neçəsi qarın üstünə səpilmişdi. Aqil abi, Çingiz, Trotski Sərmet üstümə atılmışdı-lar. Bir an nəfəsim kəsilmişdi, onların altında az qala boğulacaqdım. Çingiz, “Bunu qan tutdu“, deyə qışqırmışdı. Sərmet üzümü şillələ-mişdi. Aqil abi, çənəmdən tutmuş, sıxmış, tapançanı əlimdən zorla almışdı.

Dan yeri ağarırdı. Ətrafdakı aydınlıq artır qaranlığın içində it-miş ağaclar, otlar bir-bir ortaya çıxırdılar.

Yenidən Yusiflə oynadığımız yerlərə baxdım. İndi artıq o gözəl və xoşbəxt günlərimiz arxada qalmışdı. Hər şey sanki ildırım sürə-tiylə çaxmış və bizdən uzaqlaşmışdı. Bütün həyatımızı, qumdan dü-zəltdiyimiz oyuncaq evlər kimi düşünmədən bir anda yerlə bir et-mişdik. Mənim üçün geridə qalan yalnız qorxu və peşmanlıq idi. Gözümdə hər şey mənasız bir kölgə kimi idi.

Şofer yanımda xorxahor yatırdı. Yeni-yeni oyanmağa başlayan kənddən, qoyun-quzu mələmələri, xoruz banları, it hürmələri eşidi-lirdi. Kəndlilər yola çıxmadan evə girmək istəyirdim. Məni görüb üzümə baxsalar hər şeyi anlayarlar deyə qorxurdum. Şoferi yüngül-cə dürtmələdim. Dərhal gözlərini açıb ətrafına baxdı. Bəlkə də yuxu-daykən bütün olanları unutmuş, yatağında yatdığını düşünmüşdü

– Gedək, deyə soruşdu.

– Gedək, dedim.

Əyri-üyrü, bəzən çınqıl döşənmiş torpaq yoldan ağır-ağır keçə-rək evimizin yanında dayandıq. Taksiçiyə pul uzatdım, götürmədi.

– Dostların vermişdi, dedi.

Vidalaşmaq üçün əlimi uzatdım.

– İncimə, – dedim.Bilirəm, sən də çox yorğunsan. Amma vəziy-yətimi bilirsən. Əgər bütün bunlar keçsə və geriyə dönsəm səninlə mütləq görüşmək istəyərəm.

– İnşallah, – dedi.

Səmimiyyətlə öpüşdük və ayrıldıq. O gəldiyi yoldan geriyə dö-nərkən mən həvəssiz addımlarla çökəkdəki evimizin həyətindən içə-ri girdim. Təzəklər, samanlar, təndirdən çıxmış küllər, qırılmış, bü-külmüş söyüd budaqları, dəstə-dəstə qamışlar, axıra doğru yayılmış ot topaları çuxuru doldurmuşdu.

Mən bu çuxurda böyümüşdüm. Əsmər, yanıq, quru, qalın bəlkə də çuxurun külünə, torpağına bənzəyirdi. Mən buradandım, bura aidəm. Uzaq düşəndə bura üçün darıxırdım. Mənim üçün bu kiçik çuxurun məhrəm yerləri, gizli küncləri vardı. Torpağında gözyaşla-rım gizlənirdi. Torpağının məsamələrində itib getmiş isti-soyuq duyğularımın yerini bir mən bilirdim, bir də bu çuxur.

Bizimkilərin hamısı ayaq üstə idi. Atam heyvanları yemləyirdi. Axırdan səsləri eşidilirdi. Anam yataqları yığır, uşaqlar qazan dolu-su qatığın başına toplanmış çörəyini qatığa batırıb yeyirdilər. Səssiz-cə içəri sivişdim. Məni ilk görən kiçik qardaşım oldu. Dərhal qucağı-ma atladı.

– Ana, abim gəldi, – deyə qışqırdı.

Anam əlində yorğan donub qaldı. Yalnız “Can!“ deyə bildi. Hə-lə üç ay əvvəl onlarla vidalaşmışdım və ən tez iyunda dönəcəkdim. Amma heç gözləmədikləri bir anda, səhərin qaranlığında pərişan bir halda qarşılarında dayanırdım. O biri qardaşım qaçıb atamı çağır-mışdı.

Divarın dibinə çökdüm və uşaq kimi hönkürə-hönkürə ağlama-ğa başladım. Anam da mənə sarılıb ağlayırdı. Uşaqlar olduqları yerdə donub qalmışdılar. Axırdan qaçıb gələn atam isə döşəkçənin üzərinə qəribə şəkildə oturmuş nə olduğunu öyrənməyə çalışırdı.

– Danış görüm, nə olub?

Gözyaşlarımı silərək üzünə baxdım. Üzü Qırmızıdərili üzü kimi donuq və sərt idi. İncə, bənövşəyi dodaqlarını sıxmış, qorxu və nigarançılığı bir yerdə yaşayaraq mənə baxırdı. Qırmızı və quru yanaqları, sərt və çıxıntılı üz sümüklərinin üzərində enib-qalxır, həyəcanını əks etdirirdi.

Qara qaşları titrəyir, incə və qısa kirpikləri gözlərinin üzərində titrəşmələrlə kölgələnib dayanırdı. Almacıq sümükləri üzündə fərqli əzəmət yaradırdı.

Onun üzünə bu günə qədər dik baxa bilməmişdim. On doqquz yaşımda olsam da ondan çəkinirdim. Bu utancaqlıq qorxu deyildi. Kiçik boyu, cılız bədəni, sümüklü üzü, quru qurğuşun gözləri insan-da acıma duyğusu oyandırırdı. Məsafəli duruşu, duyğularını gizlət-məsi, bəzən anama sərt davranışı məni arada-sırada hirsləndirsə də, ona sevgi bağlarıyla bağlıydım. Uzaq qalanda darıxırdım. Bəzən ev-də birlikdə oturarkən, içimdən həmişə qalxıb yanına getməyi, heç səbəbsiz boyuna sarılmağı arzulayırdım. Onun dimdik, işıltılı, dai-ma uzaqlara tuşlanan soyuq baxışlarını görəndə bu arzumdan imti-na edərdim. Onun gözünə girmək, ona kürəyimi söykəmək üçün edə bilməyəcəyim şey yox idi. Həm ağlayır, həm də kəsik-kəsik izah edirdim.

– Yusif vuruldu, – deyə inildədim.

Anam iki əliylə dizlərinə vurdu.

– Offf! Necə qıydılar uşağa, – deyə qışqırdı.

Atam verdiyim pis xəbərə çaşmasına baxmayaraq qalxıb yanı-ma gəldi və ilk dəfə saçlarımı oxşadı. O günə qədər məni bir dəfə belə qucaqlayıb öpməmiş, saçlarımı oxşamamışdı. Məni çox sevdiyi-ni, bütün ümidlərini mənə bağladığını bilirdim, amma yenə də indi-yə qədər sevgisini heç bir şəkildə bildirməmişdi mənə.

– Can, oğlum, böyük kişi olmusan, dedi. Sənə ağlamaq yaraşar-mı?

Səsi yumşaq və şəfqət dolu idi. Quru və döyənəkli əllərinin saç-larımda gəzərkən yaydığı enerji bütün bədənimdə rahatlıq və güvən duyğusu yaradırdı. Saçlarımın oxşanılmasını və doyunca ağlamaq istəyirdim. Bəlkə də illərdən bəri bu anı gözləmişdim. Bəlkə də dai-ma başımı onun dizlərinə qoymağı, saçlarımı oxşamasını, o şəfqət dolu səsiylə ruhuma təskinlik verməsini istəmişdim. Məni nə üçün bir dəfə də qucağına almamışdı, nə üçün bir dəfə kürəyimi, saçları-mı oxşamamışdı? Nə üçün bir dəfə olsun “Oğlum, səni sevirəm” de-məmişdi? Bu o qədər çətin bir şeydirmi? Heç cür sakitləşməyən üs-yankar ruhum, məni yeyib bitirən içimdəki şiddətin alovu bəlkə də bu duyğuların yarımçıqlığından qaynaqlanırdı. Onun təskinlik və təsəlli verməsi hıçqırıqlarımı azaltdı və təngnəfəs də olsa, müəyyən şeyləri izah edəcək vəziyyətə gəldim. Məktəbdəki hadisələri danış-mağa başladım:

– Məktəbdə yüzlərlə şagird bir-birinə girdi. Məktəbin qapıları, pəncərələri darmadağın oldu. Açılan güllələrdən vurulanlar oldu. Sonradan öyrəndim ki Yusifə də güllə dəyib, xəstəxanaya aparıblar. Hərəmiz bir tərəfə dağıldıq. Polislər izimizdədir! Tapsalar bizi döyə-döyə öldürəcəklər!

Yusifi vurduğumu və oradan qaçdığımı gizlədim. Gerçəyi söy-ləsəm, mənə kömək etməyəcəklərini, mənə nifrət edəcəklərini dü-şündüm. Gözlərindəki, könüllərindəki dəyərim sıfıra enər deyə qorxdum və o anda uydurduğum yalanları üyüdüb tökdüm. Onlar da izah etdiklərimə inandılar. Nə üçün polislərin bizi axtardığını, nə üçün döyüşdüyümüzü soruşmadılar. Məmləkəti başdan-başa qu-caqlamış cəhənnəmin bir az da olsa fərqində idilər. Həyəcandan əl-ləri ayaqlarına dolaşdı və bir an əvvəl məni harda gizlətməyin yol-larını axtarmağa başladılar. Anam atamı qucaqlayıb üzünü, yaşlı gözlərini onun əllərinə, ətəyinə sürdü.

– Balamızı xilas elə, – deyə qışqırdı.

Yaralı bir ceyran kimi idi. Ağ çadrası açılmış, vaxtından əvvəl ağarmış saçları darmadağın olmuşdu. Üzü, çənəsi, mavi paltarının yaxası islanmışdı. Dayanmadan qoyun kimi mələyir, ağlayır, atamı silkələyirdi.

– Xilas elə oğlumu! Götür burdan apar, – deyirdi.

Atam ağ əhənglə suvanmış divarın dibində heykəl kimi daya-nıb, bir ağlayan anama, bir də mənə baxırdı. Onun da içindən ağla-dığını bilirdim. Arada hıçqırırmış kimi çiyinləri silkələnir, dayandığı yerdə dala-qabağa yellənirdi. Allahım bu yoxsul, bu çarəsiz, bu dün-yadan xəbərsiz adamın başına nə işlər açmışdım! Qərarsızlıq içində gözlərini qırpıb göyərmiş incə dodaqlarını dişləyərək soruşurdu:

– Hara?

Sonra qutunu çıxararaq siqaret yandırmağa cürət etdi. Sonra ağ-lına gələn bir düşüncənin sevinciylə qutunu yastığın üzərinə saldı. Qutunun içindəki sapsarı Muş tütünü yumru, qırmızı çiçəkli yastı-ğın üzərinə dağıldı..

– Dağa, ananın dayılarının yanına aparım səni! – dedi.

Anam ağlamağını kəsib dik-dik atamın üzünə baxdı.

– Ora olmaz! – deyə qışqırdı. Oralarda jandarma qaynayır!

Atamın çənəsi sinəsinə düşdü.

– Düzdür, orada polis bölməsi var, – deyə mızıldandı.

Yenidən otaqda var-gəl etmələr, ağlaşma başladı. Qardaşlarım qatıq qazanının ətrafında donub qalmışdılar. Ağlamaqla susmaq arasında çaşmışdılar. Mən gözlərimi atamın rəngdən-rəngə düşən üzünə dikmiş onun hərəkətlərini izləyirdim. Ürəyimdən daşan səs-küylər ağılımı başımdan almışdı. Başmı daş divarlara vura-vura parçalamaq istəyirdim.

Nəhayət, atam məni Ağrıya yaxın bir kənddə yaşayan öz dayı-larının yanına aparmağa qərar verdi.

– İllərdir görüşmürük, amma igid insanlardır, – dedi.

Sözlərini deyib dərhal axıra qaçdı və atları hazırlamağa başladı. Anam bir tərəfdən ağlayır, bir tərəfdən də mənə nə isə yedirməyə çalışırdı. Bütün səyinə baxmayaraq boğazımdan heç nə keçmirdi. Çaxnaşma halında sağa-sola qaçır, öz-özünə zümzümə edir, arada Yusifin adını xatırlayırdı. Ağlayırdımı, ağımı, qarğışmı oxuyurdu müəyyən deyildi. Sonra arada sakitləşdi sanki, illər əvvəl cehiz ola-raq atasının evindən gətirdiyi böyük sandığını açdı. Paltarların ara-sından qalın iplə sarılı qızıllarını çıxardı. Ağ qalın iplə birlikdə qızıl-ları buşlatımın cibinə soxdu.

– Can, gözümüzün işığı, özündən muğayat ol, nə olar, – dedi. Lazım olsa, bunlarıxırdalayıb, xərcləyərsən!

Qızılları götürmək istəmədim. Onun illərcə qara günlər üçün saxladığı və əlində dünyadakı tək maddi varlığı olan qızılları ondan almaq mənə ağır gəlirdi. Neçə dəfə, məktəbi bitirib pul qazanmağa başladıqdan sonra ona alacağım qızılların xəyalını qurmuşdum. Ağ-laya-ağlaya cibimdən çıxardığım qızılları ovucuna qoydum.

– Ana, məni daha çox ağlatma, götürə bilmərəm, – deyə qışqır-dım.

Amma o israr etdi, üzümü gözlərimi öpdü, ağladı və götürmə-yim üçün yalvardı.

– Götürməsən südümü sənə halal etmərəm, – dedi.

Qızılları yenidən cibimə qoymasına maneə ola bilmədim. Tor-baya bir neçə parça geyim qoydu. Boynuma öz hördüyü qırmızı bir şal bağladı. Hamısına bərk-bərk büründüm. Uşaqları öpdüm, qoxla-dım. Qollarını boynumdan heç cür açmayan anamın yanaqlarından, boynundan dəfələrlə öpdüm. Atam içəri girib atların hazır olduğu-nu deyəndə həyəcanla çölə çıxdım.

– Camaatın xəbəri olmadan kənddən çıxaq, – dedi atam.

Arxamca çölə qaçan və yenidən boynuma sarılan anamın qolla-rından zorla qurtuldum və əlimdə anamın verdiyi xurcunla atın be-linə atıldım. Anam arxamızdan bir vedrə su səpərkən arxaya dön-düm və palçıq suvaqlı iki otaqlı evimizə, mavi boyalı pəncərənin önünə öz əllərimlə əkdiyim salxım söyüdə, boynu bükük anama və onun yanında çaşbaş olub baş verənləri seyr edən qardaşlarıma son dəfə baxdım. İçimdən bir səs, artıq onları heç vaxt görə bilməyəcəyi-mi deyirdi. Gözlərimi qapıları mavi boyalı evimizdən, ağ çadra çi-yinlərinə düşmüş gözləri yaşlı anamdan, çaşqınlıqla üzümə baxan qardaşlarımdan qaçıraraq uzaqlara, üfüqləri boydan boya əhatə et-miş böyük Ağrı dağının zirvəsindəki ağlığa dikərək atımı mahmız-ladım. At altımda yanıqlı-yanıqlı kişnədi.

Günəş Sürməli çuxurunun üzərində yayıldıqca yayılırdı. Ürə-yim parça-parça idi. Artıq ayrılığın üzəngisinə basmışdıq. Dönüşü yox idi.

II

–Kirvəm, – dedi Memo. Bu Cano var ha, bu Cano, inan çox igid-dir! Sən bu kəklikləri bilməzsən. Bax, kəklik var oxumağı da bacar-mır. Oxumayan kəklik işə yaramaz, bunu biləsən! Sonra bunlar baş-qa-başqa yerlərdə oxuyarlar. Onların dilini biləcəksən! Dilini bilmə-din kəklik ovlaya bilməzsən, qaçarlar səndən!

–Sən dillərini anlayırsanmı?

–Mən anlayıram.

–Bəs igidliklərini necə anlayırsan?

–Oxumaqlarından, dedi Memo. İndi kəklik canlı oxudumu o biri kəklikləri də başına toplayar. Cansız və mənasız oxuyan kəkliyi heç bir kəklik dinləməz. Cavab belə verməzlər. Hələ bunların bir də çilli-si var. Onlar çox qürurludurlar. Onları əsla canlı tuta bilməzsən. Tu-tulduqları an öz canlarına qıyarlar.

–Tutanda ölürlər?

–Bəli, dedi Memo. Tutulanda elə hövllənirlər ki, o dəqiqə ölür-lər.

Külrəngi çılpaq qayalara yapışaraq zirvəyə doğru dırmaşdıq. Yuxarı dırmaşdıqca sərinlik artırdı. Böyük bir qayanın altından bilək qalınlığında axan suyun yanına çatıb dayandıq. Memo sağ əlini alı-nına sipər edərək yuxarıya baxdı.

–Yuxarıda kəkliklər bizi gözləyirlər, – dedi.

–Qorxuyla yalçın qayalara baxdım. Heç bir şey görünmürdü.

–Hələ dırmaşırıqmı? – deyə soruşdum.

–Yox, kirvəm, – dedi Memo. – Bura gözəldir. Bizim getməyimi-zə ehtiyac yoxdur artıq. Cano onları bura gətirməyi bacarar.

Canonun qəfəsini yastı bir qayanın üzərinə yerləşdirdi. Sonra qəfəsin yaxınındakı qayanın önünü otlarla bağladı. Hazırlığını ta-mamladıqdan sonra məni yanına çağırdı.

–Kirvəm, bax, biz burada gizlənəcəyik, dedi. Sən heç bir şey et-mədən dayandığın yerdə gözləyəcəksən. Sadəcə izlə.

–Oldu, – dedim.

Dayandığım yerdən aşağıya baxdım. Vadidən axıb gedən nazik su boyunca qırmızı, ağ lalələr düzülmüşdü. Lalələrin aralarını gur otlar qucaqlamışdı. Aşağıdakı çayın sahilinə gəlişi gözəl düzülmüş çadırlar bir qara nöqtə kimi görünürdülər. Təbiət capcanlı, rənga-rəng idi, amma səssiz idi. Arada bir hürən bir it ya da sürülərin orta-sından qopub gələn bir quzu mələməsi dərin səssizliyin içində itib gedirdi.

Çox keçmədən qara qayalara sinmiş səssizlik Canonun canlı və meydan oxuyan səsi ilə pozuldu. Qayadan qayaya çırpılaraq əks-sə-da verən bu ahəngli səs, bir quş oxumasından çox, bir döyüş elanı kimi idi. Canonun bir-iki dəqiqəlik oxumasına qayaların yuxarı tərə-findən daha sərt və daha iti cavablar gəlincə Memoyla mən qısıldığı-mız qayanın arxasına gizləndik. Memo ayaqlarını bir yay kimi gər-miş, hər an önə atlayacaqmış kimi özünü hazırlamışdı. Ağzını qula-ğıma söykəyərək “Səsini çıxarma!” – deyə pıçıldadı. Mən gizləndiyi-miz qayanın arxasında həm görünməməyə çalışır, həm də yuxarıda sıldırımda kəklikləri görməyə çalışırdım. Cano oxuyur, çırpınır, yu-xarıdakı kəklikləri gətirmək üçün bütün ustalığını istifadə edirdi. Çox keçmədən iki kəklik tullanaraq Canonun yanına gəldilər. Hər hərəkətlərini görə bilirdim. Sanki çox hirsli, döyüşməyə hazır insan-lar kimi idilər. Səsləri sanki söyüşməyə çevrilmişdi. Kəkliklərdən iri olanı bir sıçrayışla Canonun qəfəsinin üzərinə qondu. Qəfəsin üs-tündə həm oxuyur, həm də Canonu dinləməyə çalışırdı. O biri kək-lik də qəfəsin üzərinə atlayınca, yanımda həyəcanla gözləyən Memo bir tülkü çevikliyi ilə atlayıb kəkliklərin ikisini də tutdu. Birini qıçla-rının arasında sıxışdırdı. Digərini havaya qaldıraraq başını sürətlə bədənindən ayırdı. Eyni şəkildə ikinci kəkliyin başını da qopardıq-dan sonra tüklərini yoldu. Bütün bunların hamısı beş dəqiqə çəkdi.

Mən qayanın üzərinə oturub, Memonun hərəkətlərini izləyir-dim. O quru və sərt adam sevgi dolu türküylə Canonu əzizləyirdi. Sanki bütün eşqi, sevinci, həyatı Cano idi. Onunla danışarkən üzü-nün qovrulmuş dərisi canlanır, gözləri bir atəş parçası kimi çuxurla-rından çıxacaqmışcasına böyüyürdülər.

–Nəğmənə qurban Cano! – deyirdi Memo. Sənin igidliyini mən bilirdim. İndi necə cəsur kəklik olduğunu kirvəm də gördü. Elə de-yilmi, kirvə?

–Elədir, – dedim.

Memo ətrafdan yığdığı ot köklərini, ağac parçalarını düz bir qa-yanın üzərinə yığaraq böyük bir ocaq qaladı. Sonra kəkliklərin içlə-rini təmizləyərək yudu və gətirdiyi şişlərə keçirdi. Memo kəklikləri qızardarkən mən dağlara baxıb düşünürdüm. Ağrı Dağının zirvəsi-ni qucaqlamış milyonlarla illik qar işıltısı məni məndən alıb uzaq di-yarlara aparırdı. Bir qaçaq olsam da, qorxularım məni yeyib bitirsə də dərin və ümid dolu xəyallara dalmaqdan özümü saxlaya bilmir-dim. Güllə ilk görüşlərimiz, uşaqca küsüşmələrimiz və ilk öpüş, ilk ayrılıq ağrısı, ilk məktub…

Arada bir qaçıb qucağına sığındığımız bu yalançı və rəngli xə-yallarımız da olmasaydı içimizdəki vulkanlara necə dözə bilərdik? Hər gün başqa şəkildə üstümüzə hücum çəkən bəlaların əlindən ne-cə qaçıb xilas ola bilərdik?

Bir an kənddəki sevgilim Güllə bağlı gözəl xəyallardan yayınıb atamı düşündüm. O gün bir qartal kimi qanadlarını üzərimə gərmiş, məni bütün təhlükələrin ortasından sıyıraraq sağ-salamat bura çat-dırmışdı. Tərdən islaqlanmış və dayanmadan çapdığından burun dəlikləri geniş açılan atlarımızı şose yolundan çıxararaq coşğuyla axan çaya sürdüyümüzdə atam dərin bir nəfəs almışdı:

–Can, bax bu irəlidəki dərə Qurusudur, artıq xilas oldun, – de-mişdi.

Qurusuya çatanda günəş batmışdı. Ağacların kölgəsi uzanmış, dağların yamaclarındakı otların rəngi qaralmağa başlamışdı. Gün boyu heç istirahət etmədən yol gəlmişdik. Kənddən çıxalı bir-biri-mizlə bir kəlmə də danışmamışdıq. O kədərlənəndə və ya çarəsizli-yə qapılanda atının qarınına vurub sürətlə önə keçir, mən öz-özümə üsyan etdiyimdə intiqamımı atdan alır və mən sürətlənib önə keçir-dim. Yolboyu mənasız və amansız bir yarışa çıxmışdıq.

Atam bəlkə də itib gedən ümidlərinin ağrısı və mənim gələcə-yimlə əlaqədar düşüncələrinin ağrısı içində davamlı olaraq siqareti-ni tüstülədərkən, mən də qorxu və peşmanlığın içində nəfəsimi içi-mə sıxmış, gözlərimi dar, çınqıllı yollara dikmişdim.

Kənddən çıxarkən, üç ay əvvəl Güllə son dəfə görüşdüyümüz evlərinin arxasındakı uçuq divara baxmışdım. Bir an divarın kölgə-sində onun xəyalını görmüşdüm sanki. Onun süzgün yanaqlarını, uzun saçlarını, quru və hüznlü gözlərini baxışlarımla oxşamışdım. Gözyaşlarımı onun kiçik ovuclarına axıdaraq, qışqıra-qışqıra ağlaya bilmək, onun isti nəfəsiylə donmağa üz tutmuş ruhumu istilədə bil-mək üçün ölməyə razıydım.

Sonra Yusifgilin evlərinin həyətinə baxmışdım. Uçmağa hazırla-şan kərpicdən ev, kiçik, maraqlı eyvan və tüstülənən təndir Anası Shene xala mütləq oyaq idi və təndirin başında oturub xəmir yoğu-rurdu. Necə də canlı və səmimi qadın idi! Hər gün o təndiri yandı-rar, kənddə başqa qadınların bilmədiyi börəklər, kökələr bişirər və hər yoldan keçəni yeməsi üçün dəvət edərdi. Bir gün Yusiflə gedib, təndirin başında isti çörəyi kərə yağına doğramış, ağız dadıyla ye-mişdik. Qabın dibində qalan qırıntıları Sehne xala ovuclayıb bağça-da qovaq ağacına qonmuş quşlara doğru sovurmuşdu. “Qurdun, quşun, böcəyin, qarışqanın da haqqı var çörəyimizdə” demişdi. Nə dürüst, haqq bilən qadın idin sən!

Ah Sehne xala, ah! Nə ürəyi geniş qadın idin sən! İndi sənə kim təsəlli verəcək, kim ovudacaq? Adil əmi? O sərt döyənəkli əlləriylə gözyaşlarını necə siləcəkdi? O kəkələyən diliylə sənin yaranı necə sağaldacaqdı? Bəlkə də bütün sərvəti olan üç-beş qoyunu götürüb evdən çıxıb gedəcək və Araz Çayı boyunca Yusifi axtaracaqdı… Tək oğulun yasını qoyunlarla, quzularla, günəşin qovurduğu sarı otlarla paylaşacaqdı… Yaxşı o böyük qardaşsız qalmış bacılar… Bəl-kə də indi yuxudaydılar, röyalarında Yusifi qanlı halıyla görür və iç-lərini çəkirdilər. Ya da onun, kostyumlu, qalstuklu bir məmur olaraq qürurla kəndə girişinin xəyalı canlanırdı yuxularında.

Kənddən çıxana qədər Yusifgilin kərpic evlərinin divarlarından gözümü ayıra bilməmişdim. Bu ev, bu bağça, bu təndir və bu kənd artıq mənə haram idi. Yenidən gəlsəm də qusuntu kimi məni qusa-caq, çölə atacaqdı.

Dağda əvvəl kəndə getdik. Kənddə yaşlılardan başqa kimsə yox idi. Qoyununu, itini, çadırını götürüb yaylağa getmişdi hamı. Ata-mın böyük dayısı kənddə idi. Evinə getdik, əlini öpdük. Səksən yaş-larındakı Məcid dayı, bizi yaxşı qarşıladı. Nənəmi xatırladı və ona qovuşmuş kimi bizləri əzizlədi, oxşadı, ağladı. Sonra atama gileylən-di:

–Köpəyoğlu, bizə bənzəmədin, atana bənzədin, – dedi. Onun ki-mi soyuq və vəfasız oldun! İllərdir bizi nə axtardın, nə də soruşdun! Ananın ölməyindən belə üç ay sonra xəbərimiz oldu. Ölümün əbədi ayrılıq olduğunu bilmirdinmi? Həsrətlə ölən insanın həmişə qucağı-nın açıq qalacağını söyləmədilərmi sənə? Dayı nə deməkdir? Dayıda ana qoxusu olduğunu bilməzsənmi?

Dayı qışqıra-qışqıra danışdıqca gözlərindən yaş axıdır və tez-tez atamı qucaqlayır, doymadan qoxlayırdı. Atam günahkarlıq duyğu-suyla gözlərini yerdəki qırmızı və sarı güllərlə bəzənmiş Əcəm xal-çasına dikdi və hörmətlə, peşmanlıqla dayısının sözlərini dinlədi. Dayı, atam danlamaqdan yorulduqdan sonra sevgiylə mənə baxdı:

–Bu nəvəmiz, maşallah böyük adam olub, adı nədir?

Atam hüznlə üzümə baxıb cavab verdi.

–Adı Candır.

Dayı iki-üç dəfə adımı təkrar etdi. Yanaqlarımı oxşadı, saçla-rımdan öpdü. Nənəmin qırmızı saçlarına bənzəyən saqqalı üzümə dəydikcə haldan hala düşdüm. Sevinc və hüzn içində tərəddüd et-dim, dayandım. Atam xəcalətli rəftarını buraxaraq hüznlə, yorğun-luqla yoğurulmuş şirin və qürurlu bir ədayla gülümsədi:

–Əllərindən öpər, dedi.

Dayı şəfqətlə əlini başımda gəzdirdi. Ağ qalın qaşlarının altında çuxura düşmüş ala gözləri sevgi dolu idi. Qısa səssizlikdə gözləri yenidən hüznlə doldu. Bəlkə də o an nənəmi düşünürdü.

Nənəmin adı Mərcan idi. Heç dəniz görməmiş sevimli nənəmə bir dəniz məhsulunun adı qoyulmuşdu. Upuzun, qırmızı saçları vardı. Axşamlar yatağa girər-girməz yatağın ortasında oturar, ağ tülbəndini başından açar, saçlarını önünə tökərək qalın kəndir kimi hörərdi. Hər düyünü atdıqca bir əliylə də hörülməmiş saçlarını ox-şayar kimi tumarlayardı. Sonra qalın başlığı döşlərinin arasına diq-qətlə yerləşdirər yatağına uzanar, badam gözlərini tavandakı qamış-lara dikərdi. Nə düşündüyünü soruşanda cavab verməz, amma do-daqlarından müəyyən naməlum, heç eşitmədiyim bir türkünün söz-ləri axıb gedərdi. Çox vaxt qısa, amma yanğılı bir türkü olardı bu. Türkünün yanğılı olmasını onun ala gözlərinin yaşlı olmasından an-lardım. Yanına uzanar, başımı sinəsinə qoyardım. Döşlərinin arasına düşmüş hörgülü saçlarından, sabun qoxusu gələrdi. Və mən o qo-xunu çox sevərdim. Bu davranışım onun da xoşuna gələrdi. Asta-as-ta saçlarımı oxşayardı. Ağzını qulağıma söykəyər, dərin-dərin nəfəs alardı. O an təmiz uşaq beynim və duyğularımla babamı düşündü-yünü anlardım. Hər iç çəkəndə onun, yəni babamın ruhunun bir quş kimi gəlib ürəyinin bir küncünə qonduğunu hiss edərdim. Bəzən ev-də tək qalanda kədərlə bir küncə çəkilər, əllərini dizlərində birləşdi-rər, pəncərədən içəriyə dolan işığa baxıb yırğalana-yırğalana, məni öz dərdinə ortaq sayarmış kimi:

–Oğul, yaşamaq çox çətindir, – deyərdi.

–Yaşamaq nədir nənə? – deyə soruşardım maraqla. Getmək ki-mi bir şey… Yox, yox, ot biçmək, ata minmək, qoyun sağmaq kimi-dir, – deyərdi. Amma bunlar çətin deyil ki, nənə, – deyib gülərdim.

İzah edə bilməməyin çətinliyi gözlərində toplanardı. Badam gözlərini gözlərimdən qaçırardı.

–Gözlə, səhər açılanda sənə göstərərəm, – deyərdi.

Eləcə qolboyun yatardıq. Sonra səhər oyanar oyanmaz nə isə yeyib tarlaya gedərdik. Əli əlimdə bir gənc qız kimi yellənə-yellənə gedərdi. Yeni biçilmiş otların arasından keçərdik. Hər yer nanə və jasmin qoxusu verərdi. O, arada bir dayanar, gözlərini yumaraq bü-tün qoxuları içinə çəkərdi.

–Sən də bir iylə, bax, yaşamaq budur, – deyərdi.

Dayanıb qoxlayardım. Heç bir şey anlamazdım və zəhlətökən-liyə başlayardım.

–Hanı nənə, haradadır yaşamaq?

Gümüş üfüqləri, incə uzun qovaqları, yaşıl söyüdləri, unlu yar-paqlarıyla yaşıl qabıqlı iydələri, analarının qarınlarına başlarıyla vu-ran quzuları göstərərdi.

–Yaşamaq budur, bax – deyə qışqırardı. Səsi dəryaz çəkən kənd-lilərin səs-küyü arasında itər gedərdi. Mən də ona baxıb gülərdim.

–Heç də çətin deyil yaşamaq, deyərdim öz-özümə. Ah, həyatın nə qədər çətin olduğunu daha yeni-yeni anlamağa başlamışdım.

Böyüdükcə nənəmlə daha konkret mövzular haqqında danışar-dıq. Ondan, babamın onu necə qaçırdığını soruşardım. Hər dəfə qa-çırıldığını zövqlə danışardı. Danışarkən sanki o günlərə dönər, at üzərində otururmuşcasına çiyinlərini düzəldib, donqar kürəyini dimdik tutmağa çalışardı.

–Babanız, qorxmaz adam idi, deyə danışardı. Heç biriniz ona bənzəməmisiniz! Ata minməyi, at üzərində dayanması, atı mahmız-lamağı başqa aləm idi. Bu mövzuda kimsə onunla yarışa bilməzdi! Bizim tərəflərə gələndə mən Qurusuda paltar yuyurdum. Evlənmək üçün qız axtarırmış. Bir neçə dəfə bir-birimizi görmüşdük. O gün məni tək-tənha Qurusunun sahilində görəndə atını üstümə sürdü. Üstümə elə gəldi ki, qaçmağa fürsət belə tapa bilmədim. Bir qartal kimi məni tutdu və qucağında möhkəm sıxaraq atını şimşək kimi sürdü. Ağladım, çırpındım, söydüm, amma fayda etmədi. Sonunda təhdid etdim: “Mənim beş qardaşım var”, – dedim. “Bilirsən, bura-dakı insanlar namus məsələsində həssasdırlar, hara qaçsan da tapar-lar səni! Əhəmiyyətsiz hesab etdi, güldü, keçdi. Məni kəndə gətirdi. Sonra bir molla çağırıb nikahımızı kəsdirdi. Bir neçə gün içində onun yad kənddən qız qaçırdığı xəbəri hər yerə yayıldı və qardaşla-rımla qohumlarım bir gecə yarısı kəndə hücum etdilər. Yağış kimi yağan güllələrin səsləri, ürkən atların kişnəmələrinə qarışırdı. Mən qorxumdan yatağa girib üstümüi möhkəm-möhkəm örtmüşdüm. İki tərəfdən də ölən olmasın deyə dalbadal dua edirdim. Qarşıdurma uzandıqca, güllə səsləri artdıqca narahatlığım artırdı. Bir an hər şeyi gözə aldım və çölə atıldım. Başımdakı ağ başörtüyü açdım və dö-yüşənlərin aralarına atdım. Güllələr bir müddət susunca, səssizlik-dən faydalanan bir neçə ağsaqqal araya girib və iki tərəfi barışmağa razı saldı.

Barışıqdan sonra qardaşlarım, əmioğlanlarım mənim əvəzimə günlərlə burdan evlərinə saman, ot, buğda daşıdılar. Bir il boyu on-lara işlədik. Sonra get-gəl oldu, dostlaşdıq və aradakı buzlar əridi getdi.

Atamla Məcid dayı söhbət edərkən mən nənəmin danışdıqlarını xatırlayır, daşdan hörülmüş və tavanından qırıq qamışlar sallanan otağının ən qaranlıq küncünə çəkilərək, dar pəncərəsindən tünd qa-ranlığa gözlərimi dikərək atamı düşünürdüm. Məktəbdən qaçıb gəl-diyimdə necə də sarsılmışdı! O an artıq bütün ümidlərinin bitdiyini analmışdım! Özünün, kiçik də olsa bir məmur, ya da baş məmur atası olma xoşbəxtliyini dada bilməyəcəyini anladığını, kiçik gözləri-nə çökən kədərdən oxumuşdum.

Titrək neft lampasının birtəhər işıqlandırdığı dağların yamacın-dakı daş evin içində, gözyaşlarını içinə axıdan igid atamla Məcid da-yı gecəyarısına qədər söhbət etdilər. Bəzən baxışların mənə döndü-yünü, dərin nəfəslərin alınıb verildiyi, başların kədərlə yelləndiyi söhbətlərin məzmununa fikir vermədən, çəkildiyim küncdə öz özü-mü sorğulamaqla vaxt keçirdim.

Bir gün sonra atam məni Məcid dayıya əmanət etdi və kənddən ayrıldı. Gedərkən uzun-uzun sarıldı, öpdü, dəfələrlə, “Özünə diqqət yetir”, – deyə tapşırdı.

Atına minib dağların arxasında itənə qədər onu izlədim. Atının qarınına tez-tez toxunuşundan və arxasına heç baxmadığından, ata-mın ağladığını anlamışdım. Ağlamaq üçün evin arxasına qaçdım. O an bütün ideallarımın coşqunluğu içimdən silinib getmiş, döyüşüm və kapitalist nizamın yıxılması üçün sıxdığım güllə bütün şiddətiylə dönüb öz böyrümə girmişdi. Evdə boyunubükük qoyduğum iki qo-canın dözülməz gözyaşları, peşmanlığımı və özümə olan əsəbimi son həddə çıxarmışdı. Özümə də, həyata da, ideologiyalara da nifrət edirdim artıq!

Yusifin günahsız və əzik baxışları gözlərimin qarşısından get-mirdi. Onun o mehribanlığı və uşaq məsumluğu vicdanımın alınına silinməz bir damğa kimi vurulmuşdu. Kənd küçələrində çiling-ço-maq oynamağımız və yoxsulluğu ən dözülməz nöqtəsinə qədər pay-laşdığımız günlər, yaddaşımın dərinliklərindən bir-bir çıxaraq bü-tün düşüncələrimi alt-üst edirdi. Yusif, günəşdə yanmış üzü, qəmzə-li yanaqları, canlı, incə dodaqları, işıltılı qara gözləriylə, cırıq pencə-yi, yuyunmaqdan rəngini itirmiş köynəyi və kəmərsiz, paçaları yer-də sürünən şalvarıyla, məktəbdəki ilk günlərimizdə “kəndlim” deyə çağıran içdən gələn səsiylə həmişə məni izləyir, xəyallarımda belə məndən əl çəkmirdi.

İlk günlər kəndin boş küçələrində dolaşar, tərk edilmiş evlərin saman, ot, qoyun peyini dolu həyətlərindən içəriyə baxardım. Bir dost, bir yoldaş axtarmaq üçün, evlərə girmək, otaqlardan otaqlara keçmək, səssiz künclərə doğru, “Mən buradayam!” deyə qışqırmaq arzusu ilə dolaşardım. Kəndin səssizliyindən və yaşlıların boyat söhbətlərindən sıxıldığım anlarda özümü dəli kimi dağlara vurar-dım. Yorulana qədər qayadan qayaya atlar, çəmənlərdə göz görə bil-dikcə yayılmış, sarı, ağ, qırmızı, bənövşəyi tarla çiçəklərin içində sa-ğa-sola diyirlənər, beynimdəki zəhəri çölə axıtmağa çalışardım. Bəzi günlər kəndə axşam qaranlığında dönərdim. Məcid dayı hər geci-kəndə maraqlanar, soruşardı:

– Bacıoğlu, haralara gedirsən belə?

Susar, cavab verməzdim. O isə cavab almaq üçün israr edər, mənim onlara bir əmanət olduğumu vurğulayar, başımın yenidən bəlaya girməməsi üçün təcrübələrini dilə gətirər, öyüd nəsihət ve-rərdi. Mən onu səssizcə dinləməklə kifayətlənərdim. O, şahidi oldu-ğu Ağrı üsyanından danışar, günlərlə soyuq və kimsəsiz mağaralar-da silahına sarılaraq qorxudan və soyuqdan necə tir-tir titrəyərək ölümü gözlədiyini, eyni günləri yenidən yaşayırmışcasına izah edər-di.

– Oğul, qaçmağın sonu yoxdur, deyirdi.

Çəliyilə Böyük Ağrını, Kiçik Ağrını göstərərdi.

– Bu gördüyün dağlarda nə qədər igidlər can verdilər. Qaçanın qovanı çox olar, deyərdi.

Onun nə demək istədiyini anlayırdım. Mənim sonumun nə ola-cağını öz-özümə soruşmağımı gözləyirdi. O gözləntilərin içində qorxunun da böyük bir yerə sahib olduğunu bilirdim. Amma çox vaxt ona cavab verəcək gücü özümdə tapa bilmirdim. Danışdıqlarını anlamazlıqdan gəlməyi seçirdim. Çünki özüm də sonumun nə ola-cağını düşünmək istəmirdim. Onun yanından qaçaraq uzaqlaşıb yaylaqlara gedir, çobanlarla qoyunlar, quzular, keçilər, itlər haqqın-da söhbət edirdim. Südün çobanlar tərəfindən necə sağıldığına, ya-ğın, pendirin necə hazırlandığına baxırdım.

Çobanlarla atlara minib yarışardıq. Sonra onlardan öyrəndiyim “Dirədöymə” oyununu oynayardım. Çəkilmiş dairənin içində saga-sola kəmər yelləyən çobana məndən başqa heç biri asanca yaxınlaşa bilməzdi. Çünki mən kəmərin bədənimdə şaqqıldamağını haqq edil-miş bir cəza olaraq görər, bədənimdən içimə doğru yayılan ağrını önəmli hesab etməzdim. Çobanlar bu halıma çox çaşardılar.

– Bu oğlan ağrıdan zövq alır, deyərdilər.

Vəhşi və heybətli dağların ortasında təkliyim və qorxularım art-dıqca artırdı. Heç bir şey məni sakitləşdirmirdi. Onlarla gözəlliyin və dincliyin içində ürək ağrılarımın və peşmanlıqlarımın iztirabıyla yanırdım.

Ölkədə baş verən hadisələr, gün keçdikcə artan təzyiq hekayə-ləri, ən ucqar kəndlərə qədər yayılmış ideoloji savaşlar, ictimai dəli-lik halını almış qarşılıqlı qətllər, hər gün fərqli gündəm tutmağa çalı-şan boşboğaz siyasətçilər artıq məni heç maraqlandırmırdı. İçimdəki yanğını dolanıb dayandığım dərələrə, təpələrə daşımaqla məşğul-dum və hər gün yeni bir peşmanlıqla geriyə dönməyi, yatağımı dü-şüncə tikanlarıyla doldurmağı vərdiş halına gətirmişdim. Hər gün yanlarına getdiyim çobanlar içində yalnız biri, Memo və onun söh-bətləri, davranışları xoşuma gəlirdi. Memo bəzən susqunluğuyla, bəzən də o cəld və şirin ləhcəsiylə mənə yoldaşlıq edirdi. Onun qo-yunları, quzuları, atı, kəkliyi, iti mənə də yoldaş olmuşdular.

Onun işləri səbəbiylə kəndə getdiyi vaxtlarda, kürəyimə onun yapıncısını atar, əlimə onun dəyənəyini götürər, belimə onun tütəyi-ni taxardım. İt, quyruğunu yelləyərək arxamdan qaçarkən, qoyun və quzular da məni Memo sanaraq qorxusuzca otlamağa davam edər-dilər. Ruhumun daraldığı, xəyallarımın tükəndiyi, səbrimin daşdığı, gözyaşlarımın bulaq kimi gözlərimdən fışqırdığı anlar Memonun ağ atına minər, dəli kimi sağa-sola sürər, qışqıra-qışqıra çapardım. Heç bir səs, heç bir gözəllik daşan duyğularımı sakitləşdirə bilməz, heç bir şey, yay kimi gərilən beynimi rahatlaşdıra bilməzdi. Aman Alla-hım, hər şey bir neçə güllə ilə necə dağılmış və paramparça olmuş-du! Ağrıdakı qar qədər ağ ümidlər itmiş, hər şey yerini dərin qaran-lığa və pessimizmə buraxmışdı. Qara və ümidsiz düşüncələrimlə baş-başaykən Memonun səsiylə özümə gəldim. Əlində qalın bir dür-məklə yanımda dayanıb məni çağırırdı.

–Kirvəm, bu kəkliyiin dadına bax, görək bəyənəcəksənmi?

Əlindəki dürüməyi götürüb dişlədim. Çörəklə birlikdə dişləri-min arasında parçalanan isti ət ağlımı başıma gətirdi.

–Memo, əlinə sağlıq, ət çox ləzzətliymiş!

Memo həm öz dürməyini yeyir, həm də yanında dayanan qəfəs-dəki Canonu oxşayırdı.

–Hələ səninlə nə ovlar edəcək, nə ətlər yeyəcəyik, deyirdi.

Mənəmi, yoxsa Canoya müraciət etdiyini bilmirdim. Yeməyimi-zi yedikdən sonra buz kimi bulaq suyundan içdik. Memo suyu saçı-na, başına çırpıb mənə eşitdirirdi:

–Kirvəm, bu su var ha, sirli sudur!

–Necə sirli?

–Nə qədər yemək yesən ye, bu sudan içdiyin zaman çox keçmə-dən yenidən acarsan, həm də mışıl-mışıl yatarsan.

Güldüm.

–Yuxu da görə bilərsənmi?

–Vallah görərsən! Həm də nə yuxu… Bir əlin yağda, bir əlin bal-da! Ye, babo, ye! Yanında huri kimi qızlar öp, babo, öp!

–Memo, – dedim, – bu huri kimi qızları həmişə yuxundamı gö-rürsən? Heç gerçək bir hurin yoxdumu?“

Memo ovucladığı suyu tüklü sinəsinə çırpıb dərindən içini çə-kərək, dikəldi.

–Qurban, vardır, amma qardaşları çox zalımdırlar.

–Öz kəndinizdəndir?

Əliylə qarşıkı dağı göstərdi.

–Bax, bu dağın arxasındakı kənddədir!

–Bəs gözəldirmi?

–Gözəl də sözdürmü kirvəm? Mələkdi, mələk! Bir xalça toxu-mağı var ki, çiçəklərini görsən oturub hönkür-hönkür ağlayarsan. Sanki bütün ürəyini, dərdini xalçanın çiçəklərinə toxuyur.

–Qardaşları nə deyirlər?

Memo bir neçə dəfə ah çəkdikdən sonra bulağın yanındakı çə-mənliyə çökdü. Cibindən çıxardığı qutudan iki kiçik həb çıxarıb ağ-zına atdı.

–Qardaşları bacılarını düşünmür kirvəm, deyə mızıldandı. On-ları yalnız pul düşündürür. Qız xalça toxuyur axı, belə bir sərvəti buraxarlarmı heç?

–Sən yenə də elçi göndərsəydin…

–Göndərdim.

–Nəticə?

–Başlıq pulu əvəzinə əlli qoyun istədilər. Məndə əlli qoyun nə gəzir?

Yanına gedib yumşaq otların üstündə oturdum. Əlimi çiyininə qoyaraq ona daha da yaxınlaşdım.

–Bax, Memo, sizin tərəflərdə qaçırmaq adəti vardır. Nə üçün qı-zı qaçırmırsan?

Başını aşağı əydi.

–Bu elə də asan deyil, kirvəm!

–Nə üçün?

–Birincisi, Dilo var, – dedi. Mən onların bacılarını qaçırsam, on-lar da mənim bacımı qaçırarlar. Dilo yetimdir, nazlıdır, uşaqdır. Dil-onu elə qurdlara yem etməyə könlüm razı deyil. İkincisi, mənim ar-xam yoxdur. Yəni kimsəm yoxdur. Məni heç kəs qorumaz, arxa dur-maz. Hara gedirəmsə, gedim, məni dərhal taparlar.

Bir anlıq Dilonu düşündüm. Bir neçə gün əvvəl Memoya yemək gətirmişdi. Memo kəndə enmişdi və sürülərinə mən baxırdım. Mə-nim darıxdığımdan at üzərində sürünün ətrafında dəli kimi dolan-mağımı uzun müddət narahatlıqla izləmişdi. Mənim yorularaq otla-rın üzərinə uzandığım vaxt yanıma gəlib Memonu soruşmuşdu. “Yoxdur” deyən kimi böyük çantanı götürərək getmək istəmişdi. Onun Memonun haqqında danışdığı bacısı Dilo olduğunu anlamış-dım. “Memo bir azdan gələr, getmə, gözlə” demişdim. Uzaqda kək-lik ürkəkliyiylə oturmuş, gözləmişdi. İncə, zərif, cana yaxın, sevimli bir qız idi. Gözucu utancaq-utancaq mənə baxır və gülümsəyirdi. Qırmızı rənglərin hakim olduğu uzun bir entari geymişdi. Başına da ağ bir yaylıq bağlamışdı. Yanına yaxınlaşanda qorxmuş, amma ye-rindən tərpənməmişdi. Verdiyim suallara qısa cavablar vermişdi. İn-cə qaşlarının altındakı gözləri Memonun gözləri kimi kiçik, amma cazibədardı, gecənin qaranlığını deşən parlaq bir fənər işığı kimi parlayırdılar. Zərif, simpatik bir üzü vardı. Bədəni ağ, yanaqları al-qırmızıydı. Boğazının altından adətdir deyə bağladığı çarşaf və çar-şafdan çölə daşmış uzun qara saçları onu olduqca yetkin göstərirdi. Danışarkən baxışlarını məndən qaçırırdı. Türkcəsi Memonunkun-dan daha pis, amma şirin idi. “Memo yoxdur?” deyə sual verməsi o qədər xoş idi ki, gülməmək üçün özümü zorla saxlamışdım. Gülüm-səyərək, “Yoxdur, yoxdur” demişdim. O, lağ etdiyimi anlamış, nara-zı baxışlarla məni şirin-şirin süzmüşdü.

Bir neçə dəfə gedib-gələndən sonra məni yaxından tanımış, ya-nımda daha rahat hərəkət etməyə başlamışdı. Mən danışarkən ür-kək ceyran kimi yanımda oturar, heç səsini nəfəsini çıxarmadan mə-ni dinləyərdi. Lakin nəfəs alıb-verməsindən həyəcanlı olduğunu an-layardım. Mən nə isə danışarkən fərq etdirmədən çənəmin altını kəsdirərdi. Bədənimin bir yerinə toxuna bilmək üçün özünə əl qatar-dı. Qolumun ona dəyməsi üçün həmişə yaxın oturar, mən qəsdən qolumu çəkdikcə o daha da yaxınlaşardı.

Memonun baxışları dağların zirvəsində idi. Bəlkə də sevgilisini düşünürdü.

–Bəs, bunun heç çarəsi yoxdurmu?” deyə soruşdum.

–Boş ver, – deyə qışqırdı. – Cano bizə bəs edər.

Qutudan bir həb də çıxararaq ağzına atdı.

–Memo, o ağzına atdığın nədir?

–Maraş otudur!

Qutusunu çıxararaq mənə də uzatdı.

–İstəyirsən, yoxla.

Gümüş qutunu açdım və tünd rəngli həbi ağzıma atmaq istə-dim. Memo müdaxilə etdi.

–Dodağınla dişinin arasına qoymalısan!

Elə etdim. Dodaq damarlarımı yalayan bir acılıq bütün ağzımı və damağımı bürüdü. İkrahla üzü-gözümü əydim.

– Memo, bu çox acıdır, içində nə var?

–Tütündür!

–Amma tütünə heç bənzəmir…

Ləzzətlə güldü.

–Kirvəm, tütün dediksə, sadəcə tütün deyil ki…

–Yoxsa marixuana var içində?

–Xeyr, xeyr! – dedi. Bunun içindəkilər tütün, palıd külü və su-dur. Başqa bir şey yoxdur. Mən bunu Maraşlı bir çobandan öyrən-dim. Tütünü yaxşıca ovub sonra palıd odununun ağ külündən üstü-nə səpib sonra yüngülcə sulayırsan. Yaxşıca yoğurduqdan sonra ba-laca-balaca yumrulayırsan.

–Özəlliyi nədir?

Şirin-şirin güldü.

–Birazdan görərsən!

Çox keçmədən başım fırlanmağa başladı. Bulağın yanında diz çökdüm və ovucladığım suyla üzümü yudum. Sonra, Memodan bir az uzaqlaşaraq yerə uzandım. Əllərimi başımın altında qoyub bu-ludsuz, aydın səmanı seyr etməyə başladım. Memo ləzzətlə fit çalır-dı. Mənim başım fırlanırdı. Qırmızı lalələr, lalə cücərtilərinin arala-rında parıldayan ağ və sarı tarla çiçəkləriylə birlikdə yerə yapışmış qatır dırnaqları küləyin təsirindən uçuşurdular. Kiçik bulağın şırıltı-sı bir göy gurultusu kimi qulaq pərdələrimi deşirdi. Gücsüz bar-maqlarımla qulaqlarımı tıxayırdım. Sonra nəmli otların üzərində di-yirlənərək aşağılara sürüşdüm. Yuxarıdan hələ Memonun səsi gəlir-di. İndi də türkü oxuyurdu.

Aman yarım, canım yarım

İgidim, aslanım yarım…

Bu kövrək türkünü əvvəl də eşitmişdim. Hətta onunla bağlı əh-valatı da bilirdim. Türkü, bir ailə faciəsi yaşayan qadının ərindən ay-rılmağını, ölümə nifrini, təkliyin, yorğunluğun, kasıblığın ağrısını izah edirdi. Sanki hər sözü mənə deyilirmiş kimi ağrıyla yerimdə qıvrılırdım. Hər tərəfim titrəyirdi. Özümü daşlara, torpağa çırpmaq istəyirdim. Fırlandıqca, fırlanırdım. Torpağa pərçimlənmiş qapqara daşların iti ucları bədənimə batırdı. Ağlayırdım. Anamı, Yusifi, ölü-mü, Gülü düşündükcə ağlayırdım.

Gözyaşlarım otların yanaqlarını yalayır, torpağa qarışırdı. Mən dərin-dərin tövşüyərək yüksək səslə zarıyarkən sarı qanadlı arılar uçuşurdu. Bənövşəyi bir çiçəyin başına qonan ağ qanadlı bir kəpə-nəyə çatmağa çalışırdım. Sürünərək yaxınlaşırdım. Kəpənək uçub gedirdi. Kəpənəyin dümağ qanadının ortasında qara, qapqara bir nöqtə vardı. Baxışlarımı tam o nöqtəyə zilləyirdim. Bütün varlığım o nöqtədə cəmləşirdi. Əslində mən də qara bir nöqtəydim. Amma qa-nadda deyil, yerdə idim. Sürünürdüm. Kəpənəyə çatanda hər şey bitəcək, “mən də uçacağam” deyə düşünürdüm. Amma bütün səy-lərim nəticəsiz qalırdı. Düşüncələrim kəpənəyin arxasınca düşmüş-dü. Amma mən yerdə idim. Sanki uçan və sürünən iki varlığa bö-lünmüşdüm. Bir tərəfim uçur, bir tərəfim sürünürdü. Köynəyimin düymələrini dartıb açdım. Sinəmi, gözyaşlarımın islatdığı torpağa sürtdüm. Torpaq mənə yanan ocaq kimi gəlirdi. İstilik sinəmdən ürəyimə axırdı. Dərinlərdən anamın yanğılı səsini eşidirdim:

–“Oğul, ölüm ağrıdır”,deyirdi. “Oğul, torpaq sərindir”, deyirdi. “Oğul, ölümün atəşini ancaq torpaq söndürür”, deyirdi. “Oğul, heç bir ölüm bir son, heç bir son qaranlıq deyil”, – deyirdi.

O səsə doğru getmək istəyirdim. Ayaqlarıma sarmaşıqlar dolan-dığını düşünürdüm. Qollarıma, çiyinlərimə yapışmış əllər məni ge-riyə dartır, yerdə diyirləndirirdi. Anamın səsi uzaqlaşırdı. Uçuru-mun dibində uğuldayan “Oğuuul!” qışqırığına cavab olaraq içim-dən, “Məndəki ölümlər heç bitmir, anam!” deyə qışqırırdım. Bütün dərdlərin içində bir səs yaxınlaşır və ürəyimin atışını azaldırdı. Bu yanımda dayanan Memonun səsi idi.