Читать книгу ATAMIN BAVULU - Орхан Памук - Страница 2

Ölümündən iki il əvvəl atam öz əlyazmaları və dəftərləri ilə dolu bir bavulu mənə verdi. Həmişəki zarafatcıl ədası ilə məndən onları ölümündən sonra oxumağımı xahiş etdi. Utanaraq belə dedi: “Bir bax bəlkə gələcəkdə işinə yarayacaq nəsə olar bavulda. Bəlkə məndən sonra seçər və nəşr etdirərsən”.

Yazı otağımda, kitabların arasında söhbət edirdik. Atam sanki ona əzab verən bir yükdən qurtulmaq istərmiş kimi bavulu hara qoyacağını bilmədən yazı otağında dolaşmağa başladı. Sonra əlindəki bavulu gözə çarpmayan bir yerə qoydu. Bizi utandıran bu unudulmaz an bitər-bitməz ikimiz də hər zamankı rollarımıza, həyatı daha yüngül qəbul edən, zarafatcıl ədamıza geri dönərək rahatlaşdıq. Həmişəki kimi havadan, sudan, həyatdan, Türkiyənin bitib-tükənməz siyasi dərdlərindən və atamın çoxu müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnənişlərindən çox da kədərlənmədən danışdıq.

Atam getdikdən sonra bavulun ətrafında bir neçə gün ona heç toxunmadan aşağı-yuxarı gəzdiyimi xatırlayıram. Kiçik, qara, dəri bavulu, qıfılının yuvarlaq kənarlarını uşaqlığımdan bəri tanıyırdım.

Atam səyahətə gedərkən və bəzən də evdən işə nəsə daşıyarkən həminbavulu özü ilə aparırdı. Uşaq ikən bu kiçik bavulu açıb səfərdən qayıdan atamın əşyalarını qarışdırdığımı, içindən ətrafa yayılan ətir və xarici ölkə qoxusundan ləzzət aldığımı xatırlayıram. Bu bavul mənim üçün uşaqlıq xatirələrindən də çox şey ifadə edən, tanıdığım cəzbedici bir əşya idi, amma nədənsə indi ona toxuna bilmirdim. Niyə?

Əlbəttə ki, bavulun içindəki gizli yükün əsrarəngiz ağırlığı üzündən. Bu ağırlığın mənasından danışacağam.

Bu, bir otağa qapanıb, bir masaya oturub, kənara çəkilərək kağızla, qələmlə özünü ifadə edən insanın etdiyi şeyin, yəni ədəbiyyatın mənası deməkdir. Atamın bavuluna toxunub onu aça bilmirdim, amma içindəki dəftərlərin bəzilərindən xəbərdar idim. Dəftərlərə bir şeylər yazarkən atamı görmüşdüm. Bavulun içindəki ağırlıq ilk dəfə hiss etdiyim bir şey deyildi.

Atamın böyük bir kitabxanası var idi. Gənclik illərində, 40-cı illərin sonunda İstanbulda şair olmaq istəmiş, Valerini türkcəyə tərcümə etmiş, lakin oxucunun onsuz da az olduğu bir ölkədə şeir yazıb ədəbi bir həyatın çətinliklərini yaşamaq istəməmişdi.

Atamın atası, yəni babam zəngin bir iş adamı idi. Atam rahat bir uşaqlıq və gənclik həyatı keçirmişdi. Ədəbiyyat üçün, yazı üçün çətinlik çəkmək istəmirdi. Həyatı bütün gözəllikləri ilə sevirdi. Onu anlayırdım. Məni atamın bavulunun içindəkilərdən uzaqlaşdıran birinci qorxu, əlbəttə ki, oxuduqlarımı bəyənməmə qorxusu idi. Atam da bunu bildiyi üçün tədbirini almış, özünü bavulun içindəkiləri ciddi qəbul etmirmiş kimi göstərmişdi. İyirmi beş illik yazıçılıq həyatımdan sonra bunu görmək məni kədərləndirirdi, amma ədəbiyyatı yetərincə ciddiyə almadığı üçün atama təəssüflənmək istəmirdim. Əsl qorxum atamın yaxşı bir yazıçı olması ehtimalı idi. Atamın bavulunu sırf bu səbəbdən açmaqdan qorxurdum. Bunun səbəbini özümə söyləyə bilmirdim.

Atamın bavulunndan həqiqi, böyük bir ədəbiyyat çıxarsa, onun içində bir başqa adam olduğunu qəbul etməli olacaqdım. Bu mənim üçün qorxunc idi. Çünki mən o irəliləmiş yaşımda belə atamın yazıçı olmasını deyil, yalnızca atam olmasını istəyirdim. Mənim üçün yazıçı olmaq, insanın daxilindəki gizli ikinci insanı, o insanı var edən aləmi səbirlə, illərcə çalışaraq kəşf etməkdir. Yazı dedikdə gözümün önünə öncə romanlar, şeirlər, ədəbiyyat deyil, bir otağa qapanıb, masaya oturub, təkbaşına öz içinə dönən və bu zaman özünə kəlmələrdən yeni bir aləm quran insan gəlir. Bu insan (kişi və ya qadın) makinadan və ya kompyuterdən faydalana, ya da mənim kimi otuz il boyunca dolma qələmlə kağız üstünə əl ilə yaza bilər. Yazdıqca kofe, çay içər, ya da siqaret çəkər. Bəzən masadan qalxıb pəncərədən küçədə oynayan uşaqlara, bəxti gətiribsə ağaclara, mənzərəyə və ya divara baxar. Şeir, pyes, ya da mənim kimi roman yazar.

Bütün bu müxtəlifliklər əsl fəaliyyətdən, masaya oturub səbirlə öz içinə dönməkdən sonra gəlir. Yazı yazmaq bu işə qapanışı kəlmələrə keçirmək, insanın öz içindən gerçək yeni bir aləmi səbirlə, inadla və sevinclə araşdırmaqdır. Mən boş səhifəyə yavaş-yavaş yeni kəlmələr əlavə edərək masamda oturduqca, günlər, aylar, illər keçdikcə özümə yeni bir aləm qurduğumu, içimdəki bir başqa insanı eyni bir körpünün, ya da bir minarənin daşlarını üst-üstə qoyan biri kimi ortaya çıxardığımı hiss edərəm. Biz yazıçıların daşları kəlmələrdir, onları ələyərək, bir-biri ilə əlaqələrini hiss edərək, bəzən uzaqdan baxıb seyr edərək, bəzən barmaqlarımızla və qələmimizin ucu ilə sanki onları sığallayaraq və ağırlıqlarını ölçərək yerləşdirə-yerləşdirə illərcə inadla, səbirlə və ümidlə dolu dünyalar yaradırıq.

Mənim üçün yazıçılığın sirri haradan gəldiyi bəlli olmayan həvəsdə deyil, inad və səbirdədir. Türkcədə istifadə edilən o gözəl misal “iynə ilə quyu qazmaq” mənə sanki yazıçılar haqqında söylənmiş kimi gəlir. Qədim nağıllardakı eşqi üçün dağları yaran Fərhadın səbrini sevirəm və anlayıram. “Mənim adım qırmızı” adlı romanımda həvəslə eyni atın rəsmini illərcə çəkə-çəkə əzbərləyən, hətta gözəl bir atı gözübağlı rəsm edən qədim iranlı nəqqaşlardan danışarkən yazıçılıq sənətindən, öz həyatımdan danışdığımı da bilirəm. Öz həyatını başqalarının hekayəsi olaraq yavaş-yavaş nəql edə bilməsi, bu nəql gücünü içində hiss edə bilməsi üçün mənə elə gəlir ki, yazıçının masa başında illərini bu sənətə səbirlə verib bir xeyir tapması gərəkdir.

Kiminə heç gəlməyən, kiminə tez-tez gələn “ilham mələyi” bu inamı və yaxşılığı sevər və yazıçının özünü yalnız hiss etdiyi səylərinin, xəyallarının və yazdıqlarının dəyərindən ən çox şübhəyə düşdüyü anda, yəni hekayəsinin yalnızca öz hekayəsi olduğunu düşündüyü zaman ona içindən çıxdığı dünya ilə qurmaq istədiyi aləmi birləşdirən hekayələri, rəsmləri, xəyalları sanki bəxş edər. Bütün həyatımı verdiyim yazarlıq sənətində mənim üçün ən sarsıdıcı duyğu məni hədsiz xoşbəxt edən cümlələri, xəyalları, səhifələri özümün deyil, sanki başqa bir gücün mənə comərdliklə verdiyini zənn edirəm.

Atamın bavulunu açıb dəftərlərini oxumaqdan qorxurdum, çünki mənim çəkdiyim sıxıntılara onun əsla girməyəcəyini, yalnızlığı deyil, dostları, insanları, salonları, zarafatları, camaata qarışmağı sevdiyini bilirdim. Sonra başqa bir düşüncəyə qapıldım. Bu düşüncələr, əzablar və xəyallar mənim həyat və yaradıcılıq təcrübələrimdən çıxardığım öz düşüncələrim də ola bilərdi. Çoxluğun, ailə həyatının və camaatın içində sevinclə yazmış bir çox yazıçı da var idi.

Atam biz uşaq olanda (qardaşım və mən) ailə həyatından sıxılaraq bizi tərk etmiş, Parisə getmiş, mehmanxana otaqlarında bir çox yazıçı kimi dəftərlər doldurmuşdu. Bavulun içində o dəftərlərin bir qisminin olduğunu da bilirdim, çünki bavulu gətirməzdən əvvəl atam həyatının həmin dövrü barədə mənə artıq danışmağa başlamışdı. Uşaqlığımda da o illər barədə danışardı, amma öz əzginliyindən, şair-yazıçı olmaq istəyindən, mehmanxana otaqlarındakı sıxıntılarından bəhs etməzdi. Paris küçələrində tez-tez Sartrı gördüyünü, oxuduğu kitabları və gördüyü filmlərdən çox vacib xəbərlər verən biri kimi həyəcanla və həvəslə danışardı. Yazıçı olmağımda paşalardan və dini rəhbərlərdən çox, evdə dünya yazıçılarından danışan bir atanın olmasının payını, əlbəttə, yadımdan çıxarmazdım.

Bəlkə də atamın dəftərlərini bunu düşünərək onun kitabxanasına çox şey borclu olduğumu xatırlayaraq oxumalıydım. Bizimlə birlikdə yaşarkən atam (eyni mənim kimi) bir otaqda yalnız qalıb kitablara, düşüncələrə və xəyallara qərq olardı. Üzündə zarafatlarla və kiçik çəkişmələrlə gedən ailə həyatı sırasında gördüyümdən tam fərqli bir ifadə, daxilə üz tutmuş bir baxış canlanardı. Bundan, xüsusilə uşaqlıq və ilk gənclik illərimdə atamın hüzursuz olduğunu anlar və narahat olardım. İllər sonra indi bu narahatlığın insanı yazıçı edən əsas motivlərdən biri olduğunu anlayıram. Yazıçı olmaq üçün səbir və dərddən öncə içimizdəki çoxluqdan, camaatdan, gündəlik adi həyatdan, hər kəsin yaşadığı şeylərdən qaçıb bir otağa qapanma həvəsi olmalıdır. Səbir və ümidi yazı ilə özümüzə yeni bir dünya qurmaq üçün istərik. Amma bir otağa, kitablarla dolu bir otağa qapanma istəyi bizi hərəkətə keçirən ilk şeydir. Bu kitabları həvəslə oxuyan, yazınca öz vicdanının səsini dinləyərək başqalarının sözləri ilə mübahisə edən və kitablarla danışa-danışa öz düşüncələrini və aləmini quran, azad, müstəqil yazıçının ilk böyük nümunəsi, müasir ədəbiyyatın başlanğıcı Montendir. Monten atamın da tez-tez oxuduğu, mənə oxumağımı məsləhət gördüyü bir yazıçı idi. Özümü dünyanın harasında olursa-olsun, istər Şərqdə, istər Qərbdə camaatdan qopub özlərini kitablarla dolu bir otağa qapadan yazıçılar ənənəsinin bir parçası olaraq görmək istərdim. Mənim üçün həqiqi ədəbiyyatın başladığı yer kitablarla özünü bir otağa həbs edən insandır, amma özümüzü həbs etdiyimiz otaqda zənn edildiyi kimi yalnız deyilik. Biz başqalarının sözü, başqalarının hekayələri, başqalarının kitabları, yəni ənənə dediyimiz şeylərlə birlikdəyik. Ədəbiyyatın insan oğlunun özünü anlamaq üçün yaratdığı ən dəyərli kəşf olduğuna inanıram. İnsan topluluqları, qəbilələr, millətlər ədəbiyyatlarını önəmsədikləri, yazıçılarına qiymət verdikləri ölçüdə zənginləşir və yüksəlirlər. Hamımızın bildiyi kimi kitab yandırmaq, yazıçıları təhqir etmək millətlər üçün qaranlıq və ağılsız zamanların xəbərçisidir. Lakin ədəbiyyat üçün zaman yalnızca milli bir mövzu deyil.

Kitabları ilə bir otağa həbs olmuş və öncə öz içində bir gəzintiyə çıxmış yazıçı orada illər içində mükəmməl ədəbiyyatın ən vacib qanununu kəşf edəcək. Ədəbiyyat öz hekayəmizdən başqalarının hekayələri kimi və başqalarının hekayələrindən öz hekayəmiz kimi bəhs edəbilmə hünəridir. Bunu edə bilmək üçün yola başqalarının hekayələrindən və kitablarından çıxarıq. Atamın bir yazıçıya yetəcək min beş yüz kitablıq bir kitabxanası var idi. İyirmi iki yaşımda ikən bu kitabxanadakı kitabların hamısını oxumamışdım bəlkə də, amma bütün kitabları tək-tək tanıyır, hansının asan oxunan, hansının klassik, hansının dünyanın vazkeçilməz bir parçası, hansının yerli tarixin unudulacaq, amma əyləncəli bir şahidi, hansının da atamın çox önəm verdiyi bir fransız yazıçısının kitabı olduğunu bilirdim. Bəzən bu kitabxanaya uzaqdan tamaşa edər, özümün də bir gün ayrı bir evdə eyni ilə belə bir kitabxanaya, hətta daha yaxşısına sahib olacağımı, kitablardan özümə bir dünya quracağımı xəyal edərdim. Uzaqdan baxdıqda bəzən atamın kitabxanası mənə bütün ailəmin kiçik bir rəsmi kimi gəlirdi. Amma bu bizim prizmamızdan İstanbuldan baxdığımız bir dünya idi. Kitabxana da bunu göstərirdi. Atam bu kitabxananı xarici ölkələrə etdiyi səfərlərdən, xüsusilə də Parisdən və Amerikadan aldığı kitablarla, gəncliyində İstanbulda 40-cı və 50-ci illərdəki xarici dildə kitab satan dükanlardan aldıqlarıyla və hər birini mənim də tanıdığım İstanbulun köhnə və yeni kitabçılarından əldə etdikləri ilə qurmuşdu.

Mənim dünyam yerli, milli bir dünya ilə Qərb dünyasının qarışığıdır. 1970-ci illərdən başlayaraq mən də iddialı bir şəkildə özümə kitabxana qurmağa başladım. Yazıçı olmağa tam qərar verməmişdim, “İstanbul” adlı kitabımda da qeyd etdiyim kimi artıq rəssam ola bilməyəcəyimi hiss edirdim. Həyatımın nə yola girəcəyini tam olaraq bilmirdim. İçimdə hər şeyə qarşı bir maraq, hədsiz bir oxuma sevgisi və aclığı vardı. Bir tərəfdən də həyatımın bir şəkildə “əskik” olacağını, başqaları kimi yaşaya bilməyəcəyimi hiss edirdim. Bu duyğunun bir qismi eyni atamın kitabxanasına baxarkən hiss etdiyim kimi mərkəzdən uzaq olma fikri ilə, İstanbulun o illərdə hamıya hiss etdirdiyi əyalətdə yaşama duyğusu ilə bağlıydı. Bir başqa əskik həyat narahatlığı da istər rəssamlıq olsun, istər ədəbiyyat sənətkarına çox da maraq göstərməyən və ümid də verməyən bir ölkədə yaşadığımı bilməyim idi.

70-ci illərdə sanki həyatımdakı bu çatışmazlıqları aradan qaldırmaq hissi ilə böyük bir həvəslə İstanbulun köhnə kitabçılarından atamın verdiyi xərcliklə solmuş, oxunmuş, tozlu kitablar alaraq bu sahaf dükanlarının yol kənarında, məscid həyətində, dağılmış divarların ətrafında yoxsul, dağınıq və çox vaxt da insana ümidsizlik verən peşman hallarını görər və bu gördüklərim mənə oxuyacağım kitablar qədər təsir edərdi.

Ailəmdəki yerim məsələsində isə həyatda olduğu kimi ədəbiyyatda da o zamanlar hiss etdiyim əsas duyğu bu “mərkəzdə olmama” duyğusu idi. Dünyanın mərkəzində bizim yaşadığımızdan daha zəngin və cəzbedici bir həyat var idi. Mən və bütün İstanbulda yaşayanlar Türkiyə ilə birlikdə bu həyatın kənarındaydıq.

Bu hissi dünyanın böyük bir hissəsi ilə bölüşdüyümü bu gün də düşünürəm. Eyni zamanda bir dünya ədəbiyyatı mövcud idi və o da məndən çox uzaq idi. Əslində düşündüyüm Qərb ədəbiyyatı idi və biz türklər bunun da kənarında idik. Atamın kitabxanası da bunun doğru olduğunu göstərirdi. Bir tərəfdə çox sevdiyim və sevməkdən əl çəkmədiyim yerli dünyamız İstanbulun kitabları və ədəbiyyatı, digər tərəfdə isə ona heç oxşamayan, oxşamaması bizə həm kədər, həm də ümid verən Qərb dünyasının kitabları. Yazmaq, oxumaq sanki bir dünyadan çıxıb, digərinin fərqliliyi, qəribəliyi və gözəl xəyalları ilə təsəlli tapmaqdı.

Atamın da bəzən mənim kimi yaşadığı həyatdan Qərbə qaçmaq üçün roman oxuduğunu hiss edərdim. O dövrdə kitablar mənə mədəni əskiklik duyğusunu aradan qaldırmaq üçün oxuduğumuz şeylər kimi görünürdü. Ancaq oxumaq deyil, yazmaq da İstanbuldakı həyatımızdan Qərbə gedib-gəlmək kimi bir şey idi.

Atam bavuldakı dəftərlərdən çoxunu yazmaq üçün Parisə getmiş, özünü mehmanxana otaqlarına qapatmış, sonra yazdıqlarını Türkiyəyə geri gətirmişdi. Bunun da məni narahat etdiyini atamın bavuluna baxarkən hiss edərdim.

İyirmi beş il Türkiyədə yazıçı olmaq üçün özümü bir otağa həbs etdikdən sonra yazıçı olmağın, içimizdən gəldiyi kimi yazmağın, cəmiyyətdən, dövlətdən, millətdən gizlicə edilməsi lazım olan bir peşə olmasına, atamın bavuluna baxarkən artıq üsyan edərdim. Bəlkə də bu səbəbdən atama yazıçılığı mənim kimi ciddi qəbul etməməsi üçün heyfsilənirdim. Əslində atama mənim yaşadığım kimi bir həyat yaşamadığı, heç bir şey üçün kiçik bir çaxnaşmanı belə gözə almadan cəmiyyətin içində dostları və sevdikləri ilə xoşbəxt bir həyat yaşadığı üçün heyfsilənirdim. Amma “acıqlanırdım” yerinə, “heyfsilənirdim” deyə biləcəyimi, bəlkə də bunun daha doğru bir söz olacağını da bilir və kədərlənirdim.

O vaxt hər zamankı acıqlı səsimlə öz-özümə “Xoşbəxtlik nədir?” sualını verirdim. Tək-tənha bir otaqda dərin bir həyat yaşadığını zənn etməkdirmi xoşbəxtlik? Yoxsa camaatla, hər kəslə eyni şeylərə inanaraq, inanırmış kimi görünərək rahat bir həyat yaşamaqdırmı? Hər kəslə uyum içində yaşar kimi görünərkən bir tərəfdən də heç kimin görmədiyi bir yerdə, gizli bir şəkildə yazı yazmaq xoşbəxtlikdirmi, yoxsa bədbəxtlikdirmi? Bunlar çox emosional suallar idi. Yaxşı bir həyatın ölçüsünün xoşbəxtlik olduğu nəticəsinə haradan gəlmişdim? İnsanlar, qəzetlər, hər kəs həmişə ən vacib həyat ölçüsü xoşbəxtlikmiş kimi davranırdı. Yalnız bu belə tam tərsinin doğru olduğunu araşdırmağa dəyər bir mövzu olduğunu göstərmirdimi? Onsuz da bizlərdən, ailədən həmişə qaçmış olan atamı nə qədər tanıyır, onun kədərini nə qədər bilirdim? Atamın bavulunu ilk dəfə bu hisslərlə açdım. Atamın həyatında bilmədiyim bir bədbinliyə ancaq yazaraq dözə biləcəyi bir sirr ola bilərdimi? Bavulu açan kimi atamın səyahətlərini xatırladım. Bəzi dəftərləri tanıdığımı, atamın onları illərcə əvvəl mənə göstərmiş olduğunun fərqinə vardım. Tək-tək qarışdırdığım dəftərlərin çoxu atamın bizi atıb Parisə getdiyi gənclik illərində yazılmışdı. Amma mən eynilə bioqrafiyalarını oxuduğum, sevdiyim yazıçılar kimi atamın mənim yaşımda olarkən nə yazdığını, nə düşündüyünü öyrənmək istəyirdim. Qısa bir vaxtda belə bir hadisə ilə qarşılaşmayacağımı da anladım. Atamın dəftərlərində rastlaşdığım yazarlıq səsindən narahat olmuşdum. Bu səs atamın səsi deyil deyə düşünmüşdüm. Bu səs həqiqi deyildi, ya da mənim atam deyə bildiyim insana aid deyildi.

İçimdə atamın yazarkən atam olmaması kimi narahat bir hissdən daha ağır bir hiss var idi. Həqiqi olmama qorxusu, atamın yazılarını yaxşı qəbul etməməyim, atamın başqa yazıçılardan çox təsirləndiyini görmək təhlükəsini aşmış, xüsusilə gəncliyimdə olduğu kimi bütün varlığımı, həyatımı, yazmaq istəyimi və öz yazdıqlarımı mənə bildirən bir böhrana çevirmişdi.

Roman yazmağa başladığım ilk on ildə bu qorxunu daha dərindən hiss edir, ona qarşı gəlməkdə çətinlik çəkir, eynilə rəssam olmaqdan imtina etdiyim kimi, bir gün məğlubiyyətə düçar olub yazmaqdan da bu narahatlıqla imtina edəcəyimdən qorxurdum. Bavulu bağladıqdan sonra onun məndə qısa bir vaxtda oyatdığı iki əsas duyğudan danışdım; Əyalətdə olma hissi və Həqiqi ola bilmə narahatlığı.

Bu narahat duyğuları ilk dəfə yaşamırdım. Bu duyğuları, bütün genişlikləri, əks təsirləri, sinirləri, düyünləri və müxtəlif rəngləri ilə mən özümü illər boyunca oxuyub-yazaraq, masa başında araşdırmış, kəşf etmiş və dərinləşdirmişdim. Əlbəttə, onlar gəncliyimdə mənə kədərlə, həssaslıqla, tez-tez həyatdan və kitablardan yoluxan ruhi gərginliyi hiss etdirmişdi. Amma “əyalətdə olma” duyğusunu və “həqiqi olabilmə narahatlığını” onlar haqqında romanlar, kitablar yazaraq (məsələn, kənd mövzusunda “Qar”, “İstanbul”, həqiqilik narahatlığı mövzusunda isə “Mənim adım qırmızı”, ya da “Qara kitab”) bütövlükdə tanımışdım.

Mənim üçün yazıçı olmaq, içimizdə ən çox bildiyimiz gizli yaralarımızın üstündə durmaq, onları səbirlə kəşf etmək, tanımaq, ortaya çıxarmaq bu yaraları, kədərləri yazdıqlarımızın və kimliyimizin bir parçası halına gətirməkdir. Yazıçılıq hər kəsin bildiyi, amma bildiyini bilmədiyi şeylərdən bəhs etməkdir. Bu bilginin kəşfi və onun inkişaf etdirilib bölüşdürülməsi oxucuya çox tanıdığı bir dünyada heyrətlənərək səyahət etməyin zövqlərini verir. Əlbəttə, bu zövqləri bildiyimiz şeylərin bütün gerçəkliyi ilə yazarkən göstərdiyimiz cəsarətdən də alırıq. Bir otağa qapanıb illərcə hünərini inkişaf etdirən, bir aləm qurmağa çalışan yazıçı isə öz gizli yaralarından bəhs edərkən bilərək, ya da bilməyərək insan oğluna dərin bir inam göstərmiş olur.a

Başqalarının da bu yaraları yaşadığına, bu səbəbdən anlaşılacağına, insanların bir-birinə çox oxşadığına hər zaman inandım. Bütün həqiqi ədəbiyyat, insanların bir-birinə bənzədiyinə dair səmimi bir inanca sahibdir. İllərcə bir otağa qapanıb yazan biri eyni belə bir insanlığa və mərkəzi olmayan bir dünyaya səslənmək istər. Lakin atamın bavulundan və təbii olaraq İstanbulda yaşadığımız həyatın solğun rənglərindən anlaşıldığı kimi dünyanın bizdən uzaqda bir mərkəzi var idi. Kitablarımda, həqiqəti yaşamağın verdiyi Çexovsayağı kəndli hissindən və həqiqilik narahatlığından çox bəhs etdim.

Dünya əhalisinin böyük bir hissəsinin bu duyğularla yaşadığını, hətta daha ağırları olan əzginlik, özünə inamsızlıq və alçaldılma qorxuları ilə mübarizə apardığını özümdən bilirəm. Bəli, insan oğlunun birinci dərdi hələ də mülksüzlük, aclıq və evsizlik olaraq qalır. Mətbuat (televiziya və qəzetlər) bu əsas dərdləri bizə ədəbiyyatdan daha asan və tez bir şəkildə çatdırır.

Bu gün ədəbiyyatın araşdırması (və bəhs etməsi) vacib olan şey, insan oğlunun əsas dərdi olan “kənarda qalma” və “özünü lazımsız hissetmə qorxusu” buna bağlı dəyərsizlik duyğuları, bir camaat olaraq hiss edilən qürur sarsıntısı, kiçik görülmə qorxusu, müxtəlif narazılıqlar, küskünlüklər, bitməyən aşağı görülmə xəyalları və bunların qardaşı olan milli qürurlar və öyünmələrdir.

Çox vaxt ağıldan kənar və hədsiz duyğusal bir dillə kənara sıçrayan bu xəyalları öz içimdəki qaranlığa hər baxdıqda anlayıram. Özümü asanlıqla eyniləşdirdiyim Qərbdən kənar bir dünyada çoxluğun (cəmiyyət və millətlərin) aşağı görülmə narahatlığı və küskünlüklər səbəbi ilə müəyyən zamanlarda dəlilik həddinə çatan qorxulara apardığına şahid oluruq. Özümü eyniləşdirdiyim Qərb dünyasında da İntibahı, Aydınlanmanı, Müasirliyi kəşfi və zənginliyin hədsiz qüruru ilə millətlərin, dövlətlərin müəyyən zamanlarda dəlilik həddinə çatan bir özünübəyənmə hisslərinə qapıldığını da bilirəm.

Demək ki, yalnızca atam deyil, hamımız dünyanın bir mərkəzi olduğu düşüncəsini önəmsəyirik. Baxmayaraq ki, yazmaq üçün bizi illərcə bir otağa həbs edən şey bunun tam əksi olan inamdır. Bu, bir gün yazdıqlarımızın oxunub anlaşılacağına, çünki insanların dünyanın hər yerində bir-birinə bənzədiyinə dair bir inancdır. Bunu özümdən və atamın yazdıqlarından bilirəm. Bu, kənarda olmağın dərdli bir hissidir.

Dostoyevskinin bütün həyatı boyunca Qərbə qarşı hiss etdiyi eşq və nifrət duyğularını çox vaxt öz içimdə mən də hiss etdim. Ondan öyrəndiyim şey isə, yaxşılığın qaynağı, bu böyük yazıçının Qərbə duyduğu eşq və nifrət duyğusu ilə yola çıxıb onların ötəsində qurduğu tam başqa bir aləm oldu. Bu işə həyatını vermiş bütün yazıçılar bu gerçəyi bilirlər. Masaya oturub yazma səbəblərimizlə, illərcə ümidlə yaza-yaza qurduğumuz dünya, sonda tam fərqli bir yerdə qərarlaşır. Kədərlə, ya da acıqla oturduğumuz masadan o kədərin və acığın uzağında, tam başqa bir aləmə çatırıq. Atam da belə bir aləmə çatmış ola bilərdimi?

Uzun səyahətdən sonra çatacağımız aləm uzun bir dəniz gəzintisindən sonra duman aralanarkən bütün rəngləri ilə qarşımızda yavaş-yavaş görünməyə başlayan bir adanı görməyə bənzəyir. Bu, qərbli səyyahların cənubdan gəmi ilə yaxınlaşdıqları İstanbulu səhər duman çəkilərkən gördüklərində hiss etdikləri şeylərə bənzəyir. Ümidlə, maraqla çıxılan bu səyahətin sonunda həmin yerdə məscidləri, minarələri, tək-tək evləri, küçələri, təpələri, körpüləri, yoxuşları ilə birlikdə bütün bir şəhər, bütün bir aləm vardır.

İnsan eyni yaxşı bir oxucunun bir kitabın səhifələrində itməsi kimi qarşısına çıxan bu yeni aləmə daxil olub itmək istəyir. Acıqlı və ya bədbin olduğumuz üçün bir kənara çəkilərək masaya oturmuş və bu duyğuları yaddan çıxaran yeni bir aləm kəşf etmişik.

Uşaqlığımda, gəncliyimdə hiss etdiyimin əksinə, mənim üçün artıq dünyanın mərkəzi İstanbuldur. Mənə görə İstanbul, bütün həyatımı orada keçirdiyim üçün deyil, 33 ildir tək-tək küçələrini, körpülərini, insanlarını, itlərini, evlərini, məscidlərini, çeşmələrini, qəribə qəhrəmanlarını, dükanlarını, tanıdığım insanları, qaranlıq nöqtələri, gecələri və gündüzləri özümü onların hamısı ilə eyniləşdirərək nəql etdiyim üçün dünyanın mərkəzidir. Bir nöqtədən sonra xəyal etdiyim bu dünya gerçəyə çevrilir. O zaman bütün o insanlar və küçələr, əşyalar öz aralarında söhbət etməyə, sanki öz aralarında mənim əvvəllər hiss etdiyim əlaqələri qurmağa, xəyalımda və kitablarımda deyil, özləri ilə birlikdə yaşamağa başlayarlar. O zaman mənə iynə ilə quyu qazaraq, səbirlə xəyal edərək qurduğum bu aləm hər şeydən daha gerçək görünür. Atam da bəlkə illərini bu işə vermiş yazıçıların sevinclərini kəşf etmişdi. Bavuluna baxarkən onun barədə əvvəlcədən fikir yürütmək istəmirdim. Ona həm də əmr verən, qadağa qoyan, əzən, cəzalandıran bir ata olmadığı, məni hər zaman müstəqil buraxdığı, mənə hər zaman böyük hörmət bəsləyib anladığı üçün də minnətdar idim. Uşaqlıq və gənclik dostlarımdan fərqli olaraq ata qorxusu bilmədiyim üçün xəyal gücümün müəyyən vaxtlarda azad olacağına inanmış, bəzən də atam gəncliyində yazıçı olmaq istədiyi üçün yazıçı ola bildiyimi ürəkdən düşünmüşdüm. Onu anlayışla oxumalı, mehmanxana otaqlarında yazdıqlarını anlamalıydım.