Читать книгу Diabeł.Nowa biografia - Philip Almond - Страница 9

1.

Narodziny Diabła

A kiedy ludzie zaczęli się mnożyć na ziemi, rodziły im się córki. Synowie Boga, widząc, że córki człowiecze są piękne, brali je sobie za żony, wszystkie, jakie im się tylko podobały. Wtedy Bóg rzekł: „Nie może pozostawać duch mój w człowieku na zawsze, gdyż człowiek jest istotą cielesną: niechaj więc żyje tylko sto dwadzieścia lat”. A w owych czasach byli na ziemi giganci; a także później, gdy synowie Boga zbliżali się do córek człowieczych, te im rodziły. Byli to więc owi mocarze, mający sławę w owych dawnych czasach (Rdz 6: 1–4)‹1›.

Aniołowie i demony, synowie i kochankowie

W pierwszej księdze Biblii – Księdze Rodzaju – pomiędzy zabójstwem Abla przez Kaina i decyzją Boga o zniszczeniu całego gatunku ludzkiego z wyjątkiem Noego i jego rodziny można znaleźć przedziwną opowieść o synach Boga i córkach człowieczych. W późniejszej tradycji judaistycznej i wczesnej chrześcijańskiej te cztery wiersze przerodziły się w złożoną opowieść o tym, jak na świat przyszło zło – ściągnięte nań przez boskich aniołów, pożądających córek człowieczych, o strąceniu aniołów z nieba, w wyniku czego ziemia zaludniła się demonami i złymi duchami. Od czasu gdy synowie Boga zostali kochankami ziemskich kobiet, zaistniał podział na aniołów i demony.

W pierwotnym kontekście Księgi Rodzaju znaczenie tego tekstu nie pozostawia wątpliwości. Synowie Boga byli niebiańskimi dworzanami, nieśmiertelnymi istotami, które – skoro miały „łączyć się” z kobietami i płodzić dzieci – zostały stworzone jako mężczyźni. W pierwszym zdaniu nie pojawia się sugestia, że wzięcie córek człowieczych za żony ani też przyzwolenie na to samych kobiet mogło być grzechem, źródłem winy czy wstydu.

Drugie zdanie prowadzi nas jednak do takiej właśnie konkluzji. Jakkolwiek Bóg nie odnosi się do postępków synów Boga i córek człowieczych, wydaje się, że ludzie zostali za nie właśnie ukarani. Wcześniej ludzie dożywali sędziwego wieku – Adam żył 930 lat, Set – 912, Enosz – 905, Jered – 962, Henoch – 365, i tak dalej. Teraz jednak ludzkość straciła Boże błogosławieństwo, a karą za połączenie tego, co boskie i ludzkie, było skrócenie życia człowieka do 120 lat.

W trzecim zdaniu dowiadujemy się, że człowiecze córki rodziły dzieci synom Boga. Nie ta informacja jest jednak najważniejsza. Chodzi przede wszystkim o to, by czytelnik dowiedział się, że w czasach, gdy na świat przychodziły dzieci synów Boga i ziemskich kobiet, na ziemi żyli giganci. Kim byli? Wskazówkę odnajdujemy w czwartej księdze Biblii – Księdze Liczb. Czytamy w niej, że Mojżesz posłał ludzi, aby zbadali Ziemię Obiecaną. Powróciwszy z podróży, oświadczyli oni Mojżeszowi, co następuje: „Wszyscy zaś ludzie, których tam widzieliśmy, są wysokiego wzrostu. Widzieliśmy tam nawet olbrzymów [...] a w porównaniu z nimi wydaliśmy się sobie jak szarańcza i takimi byliśmy w ich oczach” (Lb 13: 32–33). Giganci żyli więc na ziemi jeszcze przed Potopem, a „mocarze, mający sławę w dawnych czasach” należeli do tego samego plemienia co olbrzymi, rdzenni mieszkańcy Kanaan – Ziemi Obiecanej.

W hebrajskiej wersji Księgi Rodzaju i Księgi Liczb mocarze ci nazywani są „nefilim”; w pierwszym przekładzie greckim – Septuagincie – hebrajskie „nefilim” zostało przetłumaczone jako „giganci”. Wersja łacińska w tłumaczeniu świętego Hieronima, pochodząca z IV wieku‹2› Wulgata, idzie tym samym tropem – autor przekładu używa słowa „gigantes”. W Biblii króla Jakuba z 1611 roku pojawia się zdanie: „Na ziemi żyli w owych czasach giganci” (Rdz 6: 4).

Opowieść o synach Boga łączących się z córkami człowieczymi i płodzącymi z nimi potomstwo ma ukryte znaczenie, na które zwrócono uwagę w późniejszym okresie. „Kiedy zaś Pan widział, że wielka jest niegodziwość ludzi na ziemi i że usposobienie ich jest wciąż złe, żałował, że stworzył ludzi na ziemi, i zasmucił się” (Rdz 6: 5–6). Bóg postanowił więc zniszczyć ludzi i „bydło, zwierzęta pełzające i ptaki powietrzne” (Rdz 6: 7) z wyjątkiem Noego i jego rodziny oraz ptaków i zwierząt, które Noe miał zabrać ze sobą na arce.

Choć Księga Rodzaju sugerowała, jakkolwiek niejasno, że współżycie synów Boga z córkami człowieczymi było wielkim złem i skłoniło Boga, by rozpocząć dzieło stworzenia od początku, w późniejszej teologii „synów Boga” utożsamiano z aniołami, a gigantów, którzy żyli na ziemi przed Potopem – z dziećmi narodzonymi z synów Boga i córek człowieczych. W ten sposób doszło do upadku aniołów, powstania złych duchów i narodzin ponadnaturalnego zła. Otwórzmy teraz Pierwszą Księgę Henocha[1].

Księga Strażników

Tekst Pierwszej Księgi Henocha powstawał w okresie od IV wieku p.n.e. do zarania ery chrześcijańskiej. Zawiera on wiele tradycyjnych opowieści, znanych jako „Księga Strażników” (rozdz. 1–36), spisanych w połowie III w. p.n.e. To właśnie te rozdziały, jak to ujęła Elaine Pagels, są „pierwszym ważnym dokumentem judaistycznej demonologii”[2].

W „Księdze Strażników” przeplatają się ze sobą dwie wersje upadku. Pierwsza z nich to elaboracja tekstu znanego już z Księgi Rodzaju 6: 1–4. Jednakże u Henocha postępek synów Boga, strażników, jest aktem buntu wobec Ojca, dyktowanego żądzą, w wyniku którego na świat przychodzą „bękarty” i „rozpustnicy” (1 Hen 10: 9). Według tej wersji dwustu strażników pod dowództwem Szemihazy pojęło za żony ziemskie kobiety i zaczęło przestawać z nimi. Uczyli kobiety czarów i zaklęć, i pokazali im, jak wycinać korzenie i drzewa. Kobiety urodziły gigantów, a ci spłodzili Nefilim. Inaczej niż w Księdze Rodzaju, u Henocha giganci byli bezlitośni. Uczynili z ludzi swych niewolników, po czym zaczęli ich zabijać, zjadać i wypijać ich krew; żywili się także ciałami pobratymców.

W drugiej wersji tej opowieści strażnik Azazel uczy ludzi obrabiać metale – wytwarzać broń, biżuterię, ozdoby dla kobiet – a także zapoznaje ich z magią i wróżbiarstwem. W pierwszej wersji to strażnicy sprowadzają ludzi na złą drogę; tutaj mężczyźni wyrabiają broń dla siebie i ozdoby dla kobiet, po czym prowadzą ku zgubie strażników (1 Hen 8: 1–3).

Ludzie wzywają następnie na pomoc czterech archaniołów – Michała, Suriela, Gabriela i Uriela, którzy, widząc ziemię spływającą krwią, stają przed obliczem Boga z przesłaniem od ludzi:

Zobacz więc, co uczynił Azazel, jak nauczył wszelkiej niegodziwości na ziemi i odsłonił odwieczne tajemnice przechowywane w niebie. Szemihaza nauczył zaklęć ten, któremu dałeś władzę, aby panował nad tymi, którzy są z nim. Pospołu poszli do córek ludzkich i spali z tymi kobietami i stali się nieczyści i objawili im te grzechy. Kobiety zrodziły gigantów i przez to cała ziemia napełniła się krwią i niegodziwością‹3› (1 Hen 9: 6–9).

Bóg występuje jako sędzia i zleca Surielowi, aby przekazał Noemu, że nadchodzi koniec, Rafałowi – aby uwięził Azazela pod ziemią, Gabrielowi – by zniszczył gigantów, a Michałowi – aby schwytał Szemihazę i innych, którzy pojęli córki człowiecze za żony, i uwięził ich pod ziemią. I tak, po raz pierwszy w historii myśli Zachodu, ciemne podziemia stały się mieszkaniem złych duchów. Jednak nie na zawsze. Zarazem bowiem pojawiła się – także po raz pierwszy w zachodniej tradycji – zapowiedź wielkiego dnia sądu. Gdy ten nadejdzie, Azazel „zostanie wrzucony do ognia” (1 Hen 10: 7).

Uwięzienie upadłych strażników i zniszczenie gigantów nie przyniosło jednak końca złu, które rozpanoszyło się na ziemi. Gdy giganci padli martwi, ich dusze uwolniły się z ciał jako demony mające odtąd stale prześladować ludzkość:

A teraz giganci, którzy zrodzili się z duchów i ciała, otrzymają na ziemi nazwę złych duchów i ich mieszkanie będzie na ziemi. Złe duchy wyszły z ich ciała, albowiem zostali oni stworzeni z tego, co jest na górze [...] Będą oni na ziemi złymi duchami i nazywać się będą „duchy złe”. [...] Duchy gigantów [...] powstaną przeciwko synom ludzkim i przeciwko kobietom, albowiem z nich one wyszły‹4› (1 Hen 15: 8–9, 12).

Jako bezcielesne duchy, giganci uszli przed Potopem, zesłanym przez Boga, by zniszczyć wszystko oprócz stworzeń znajdujących się na arce Noego. Z nadejściem końca świata oni jednak także mieli ulec zagładzie. Bóg powierzył Michałowi zadanie zniszczenia wszystkich duchów – synów strażników, gdy nastanie dzień sądu. Bóg utracił wprawdzie kontrolę nad złymi duchami, które pozostały na ziemi jako wrogowie tego, co boskie; miały one zostać ostatecznie pokonane, kiedy nadejdzie koniec świata.

Aniołowie: narodziny i upadek

Z Pierwszej Księgi Henocha wiemy, że aniołowie zgrzeszyli; wiemy też, że ci, co zbłądzili, na koniec poniosą klęskę. Pozostaje nam jednak odkryć, skąd się wzięli aniołowie. Odpowiedzi musimy szukać w innym hebrajskim tekście z połowy pierwszego wieku p.n.e. – w Księdze Jubileuszów[3]. Jest ona powtórzeniem treści Księgi Rodzaju i pierwszej połowy Księgi Wyjścia. Wyróżnia ją natomiast obszerny traktat poświęcony angelologii i demonologii.

Według Księgi Jubileuszów aniołowie zostali stworzeni pierwszego dnia, w czwartym z siedmiu aktów stworzenia. Wśród aniołów niebieskich panuje ustalona hierarchia; dzielą się na aniołów obecności i uświęcenia – „dwa wielkie rodzaje” (Jub 2: 2). W Księdze Jubileuszów aniołowie odgrywają istotną rolę w życiu Adama i Ewy. Przynoszą zwierzęta do Adama, aby je nazwał, są obecni przy stworzeniu Ewy, po czterdziestu dniach zabierają Adama do Edenu, a potem, po upływie dni osiemdziesięciu, przyprowadzają do Edenu także Ewę. Uczą Adama pracować. Nie uczestniczą natomiast w żaden sposób w upadku Adama i Ewy i wypędzeniu ich z Raju. Po siedmiu latach spędzonych w rajskim ogrodzie, jak się dowiadujemy, do kobiety podpełzł wąż. Ona i Adam zjedli owoce z zakazanego drzewa, rosnącego pośrodku ogrodu, i Bóg ich wygnał. Choć wątek angelologiczny jest silnie rozbudowany, wąż jest tu po prostu wężem. Daleka droga dzieli nas od rozpoznania go jako istoty duchowej, Szatana. W tej narracji w chwili wygnania z Raju aniołowie obecności i uświęcenia są nadal wiernymi dworzanami Boga.

Podobnie jak w Pierwszej Księdze Henocha, tak i w Księdze Jubileuszów upadek aniołów ma miejsce dopiero po śmierci Adama i w czasach Noego. Tak jak w Pierwszej Księdze Henocha, opowieść o złych duchach w Księdze Jubileuszów została zbudowana wokół historii synów Boga, biorących za żony córki człowiecze. Owocem tych małżeństw byli giganci: „Gdy rodzaj ludzki zaczął się mnożyć na powierzchni ziemi, i zrodziły im się córki, aniołowie Pana [...] stwierdzili, że są piękne. Poślubili więc te, których zapragnęli. One zaś urodziły im dzieci, a były to giganty” (Jub 5: 10).

W Pierwszej Księdze Henocha zapowiedź Potopu jest skutkiem okrucieństw, jakich dopuścili się giganci, i wstawiennictwa aniołów do Boga za utrapioną ludzkością. W Księdze Jubileuszów Potop jest przede wszystkim karą za ludzką niegodziwość (Jub 5: 3–4). Bóg rozgniewał się jednak także na aniołów niższego rzędu, którzy zostali zesłani na ziemię. Nakazał więc aniołom niebiańskim, aby „związali ich w głębinach ziemi; teraz są uwięzieni i samotni” (Jub 5: 6). Mieli pozostać tam „aż do wielkiego dnia sądu, gdy potępieni zostaną wszyscy ci, którzy postępują niegodziwie i źle wobec Pana” (Jub 5: 10). Co do gigantów, Bóg „zesłał pomiędzy nich swój miecz, aby się pozabijali”, więc „zaczęli walczyć, aż wszyscy padli od miecza i zniknęli z powierzchni ziemi” (Jub 5: 9). Kara, którą podaje Rdz 6: 3 – skrócenie okresu życia do 120 lat – została tu wymierzona gigantom.

Niemniej, podobnie jak w Pierwszej Księdze Henocha, giganci – a przynajmniej ich duchy – przetrwali Potop i niebawem dowiadujemy się o „nieczystych demonach”, sprowadzających na manowce, oślepiających i zabijających potomków Noego. Słysząc o tym od swych synów, Noe zwraca się do Boga: „Wiesz, co uczynili w czasie mojego życia Strażnicy, ojcowie tych duchów. Uwięź te duchy, które pozostały przy życiu, i trzymaj je w niewoli do dnia sądu” (Jub 10: 5). Bóg nakazuje więc aniołom, by uwięziły gigantów.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

1 O ile cytat nie jest oznaczony skrótem KJV (Biblia króla Jakuba), wszystkie cytaty z Biblii pochodzą z nowej, poprawionej wersji Biblii [wszystkie cytaty w przekładzie pochodzą z Biblii Tysiąclecia (Poznań 2003) – przyp. tłum.].

2 O ile nie wskazano inaczej, wszystkie daty dotyczą lat n.e.

3 Pierwsza Księga Henocha, przekł. ks. R. Rubinkiewicz, SDB, http://biblijna.strefa.pl/Ksiega%20Henocha.pdf

4 Ibid.