Читать книгу Naród i regiony. Tradycje regionalizmu literackiego w perspektywie nowoczesności (XIX-XXI wiek) - Praca zbiorowa - Страница 5

Eugenia Prokop-Janiec

Uniwersytet Jagielloński

Pisarz – literatura narodowa – region. Koncepcje krytyki nacjonalistycznej

Naród i sztuka

„Przeklęte – jak pisał Morris Dickstein – rozdroże sztuki, polityki i zaangażowania społecznego”1, które od połowy XIX wieku budziło rozterki i niepokoje w obozie nowoczesnych krytyków literackich, przez jego nacjonalistyczne skrzydło traktowane było jako naturalna pozycja narodowego intelektualisty. Zdaniem Zygmunta Wasilewskiego – jednego z najaktywniejszych i najdłużej czynnych autorów tego kręgu – wyobraźnia estetyczna, myśl narodowa i działanie polityczne stanowiły całość ugruntowaną w naturze władz psychicznych2, a myślenie o sztuce i narodzie oraz wspólnotowe zaangażowanie powinny ściśle się ze sobą łączyć3. Idea zespolenia tego, co estetyczne i narodowe, należała do rudymentów nacjonalistycznego rozumienia literatury. Narodowość uznawana była zarówno za jej źródłowy pierwiastek, jak i konieczną i naturalną cechę, a odpowiedzialność za jej zagwarantowanie ponosił pisarz reprezentujący typ narodowy4. W ten sposób tożsamość literatury okazywała się funkcją i ekspresją tożsamości twórcy. Pisarzowi i współpracującemu z nim krytykowi przypadała w związku z tym rola kogoś w rodzaju – by zacytować inne sformułowanie Dicksteina – „podwójnego agenta”5, wypełniającego jednocześnie misję wobec sztuki i narodu.

Przywołuję ten zespół przeświadczeń, by nakreślić najbardziej ogólny kontekst dla opisu sposobu, w jaki krytyka nacjonalistyczna włączała w pole swego zainteresowania zagadnienia związane z regionem, regionalnością i regionalizmem. W artykule skupię się na tym splocie problemów w pracach dwu autorów należących do starszego, pionierskiego pokolenia krytyków wywodzących się ze środowiska wszechpolaków: Jana Ludwika Popławskiego (1854–1908) i wspomnianego już Zygmunta Wasilewskiego (1865–1948). Mocniej problemy te dochodzą do głosu w twórczości drugiego z nich, zaangażowanego w rozmaite formy działalności regionalistycznej6 i wypowiadającego się na temat regionalizmu w różnych epokach życia polskiego – zaborów i niepodległości, przekształcania społeczności wieloetnicznej monarchii we wspólnotę nowoczesnego narodowego państwa7, w czasach tworzenia wyobrażonych map przyszłej Niepodległej i działania w geopolitycznej rzeczywistości II Rzeczypospolitej. Znaczenie Popławskiego jako inicjatora nacjonalistycznego stylu myślenia o tych kwestiach jest jednak bezsporne. Dodam, że wątki związane z regionem, regionalnością, regionalizmem odnajdujemy u obu krytyków już w ich wczesnych tekstach (u Popławskiego w latach 80., u Wasilewskiego w latach 90. XIX wieku), Wasilewski zaś podejmował je po swe ostatnie prace pisane w okresie okupacji.

Już na wstępie należy zaznaczyć, że zagadnienia te pojawiały się u nich najczęściej jako problematyka niesamodzielna. Wasilewski szerzej komentować zaczął je dopiero w swej publicystyce międzywojennej, w reakcji na programy regionalistyczne rozwijane wówczas przez różne ideowe środowiska8. Obaj włączali je też w teorię narodu, traktując jako element takich kwestii jak jego formowanie się i terytorialny wymiar oraz droga do unifikacji i jedności. Ich koncepcja zakładała skorelowanie przypisania narodowego, kulturowego i przestrzennego9. Podkreślane jest ono również przez wielu wybitnych współczesnych teoretyków narodu. Stanowisko takie zajmują między innymi Stanisław Ossowski i Anthony D. Smith, uznający narody za „odczuwane i przeżywane wspólnoty, których członkowie dzielą ze sobą ojczystą ziemię i kulturę”10.

Triada naród–kultura–przestrzeń przybierała w koncepcjach krytyków literackich również postać triady pisarz–literatura narodowa–region, relacja region–literatura natomiast przekształcała się w bardziej rozbudowaną konfigurację, rozszerzoną o takie elementy jak praca i twórczość narodowa, narodowi autorzy i odbiorcy. Podobnie jak literatura narodowa, której wyróżnikiem nie miał być patriotyczny temat, lecz ekspresja narodowości twórcy, sztuka regionu nie miała epatować kolorytem lokalnym czy folklorystycznymi akcentami, ale być dziełem autorów związanych z regionem, reprezentujących jego swoistość a nawet – jak uważał Wasilewski – regionalny typ psychiczny11. W charakterystykach pisarzy Popławski zwracał uwagę na „patriotyzm rodowy, prowincjonalny, oparty na umiłowaniu swego otoczenia”12, Wasilewski – na ich przywiązanie do „małej ojczyzny”13. Ten typ uczuć bywał nazywany przez niego „uczuciami gniazdowymi”14 i ujmowany w kategoriach psychologicznych jako rodzaj koniecznej i naturalnej więzi ze środowiskiem, wyraz pochodzenia, solidarności i przynależności, stanowiący „potężny czynnik spójni społecznej, (. . .) twórczości”15. Charakteryzował je jako „naturalny sentyment historyczno-geograficzny”, „oparcie uczuć o jakieś przywiązanie konkretne”16. Za naturalne i powszechne zjawisko uznawał również regionalizm, który jako psychologiczna dyspozycja przejawiająca się w postaci „kultury uczuć gniazdowych” – „w krajach cywilizowanych istniał zawsze jako praktyka, choćby tej nazwy nie nosił”17.

W latach 30. Wasilewski projektował nawet badanie „geo-psychiki”18 lub „psychologii krajobrazu” jako zadanie dla krytycznoliterackiego wariantu antropogeografii i rozwijał rodzaj „psychologii etnograficznej”19. Spośród psychologicznych typów regionalnych interesowały go przede wszystkim typy mazurski, kujawski i litewski. Szczególną estymą darzył ten pierwszy, który stanowić miał najdojrzalszą formę typu polskiego i odznaczać się aktywizmem, wytrwałością, związkiem z naturą, poczuciem rzeczywistości, „wyobraźnią pracy”, witalistycznym „zmysłem życia”20.

Manifestujący się w pomysłach Wasilewskiego psychologizm był w naukach humanistycznych podzielany ówcześnie przez uczonych różnych szkół i orientacji. Warto pamiętać, że w odniesieniu do relacji narodu i terytorium wagę czynników psychologicznych podkreślał na przykład Stanisław Ossowski, który definiował „ojczyznę prywatną” jako obszar wyróżniony przez bezpośredni, osobisty stosunek jednostki do środowiska, przywiązanie, „przeżycia jednostki względem ojczystego terytorium i wytworzone przez te przeżycia nawyki”21.

Region a terytorium narodowe

Analizując znaczenie terytorium ojczystego jako czynnika integrującego wspólnotę, Ossowski przyznawał mu funkcję wyobrażenia zbiorowego22. Współcześnie teoretycy narodu i nacjonalizmu rolę tę określają jako tworzenie przestrzennego kontekstu dla formowania się więzi narodowej (Tim Edensor), dopełnianie obrazu narodowej wspólnoty wyobrażonej (Benedict Anderson) czy też uznają terytorium za figurę narodowego dyskursu (Michael Billig)23. Zespół odniesionych do terytorium identyfikacji, wartości i praktyk ujmowany bywa za pomocą pojęcia „geo-body”, geo-ciała. Jego twórca, Thongchai Winichakul, podkreśla także funkcję map – i samego mapowania jako metody poznawczej24 – w procesie budowania narodu.

Nacjonalistyczny dyskurs nigdy nie funkcjonuje zatem poza geografią25, a w jego polu lokują się zarówno różne typy narracji konstytuujących narodową wspólnotę wyobrażoną, jak i rozmaite reprezentacje narodowego miejsca26. Anthony Smith dowodzi, że nacjonalistyczna wizja przestrzeni spaja element geograficzny i historyczny. Grupowe mity, wspomnienia, wartości, symbole muszą być bowiem osadzone w kontekście przestrzennym, a opowieści powiązane z narodowymi krajobrazami27. Thongchai Winichakul uważa, że identyfikacja z narodową przestrzenią jest rodzajem identyfikacji konkretnej, a zarazem dyskursywną kreacją28. Znaczenie „zakorzenienia w konkretnym rodzaju miejsca” akcentuje także Michael Billig29, zaznaczając, że wyobrażone ojczyste terytorium obejmuje jednak również obszary nieznane jednostce z osobistego doświadczenia. Podobne wątki odnajdujemy w koncepcji Stanisława Ossowskiego, który rozróżnia „węższą zbiorowość terytorialną o więzi spontanicznej i zbiorowość szerszą”30, ojczyznę prywatną i ojczyznę ideologiczną.

Przez Miroslava Hrocha bliskość konkretnej części terytorium i więź z jego całością interpretowana jest jako różnica patriotyzmu regionalnego i patriotyzmu terytorialnego31. Pierwszy uznawany jest przez badacza za postawę historycznie wcześniejszą, ale niesprzeczną z późniejszymi postawami narodowymi. „Tożsamość regionalna w zasadzie nie wykluczała się wzajemnie z późniejszą tożsamością narodową i nieraz się w nią przekształcała (. . .). Podstawową różnicę można by ująć aforystycznie, że region ma mieszkańców, podczas gdy naród ma członków” – twierdzi Hroch32. Jego zdaniem regionalna tożsamość nie jest konkurencyjna wobec narodowej, ponieważ uznaje swe „prowincjonalne położenie” i albo liczy się z nim, albo „nie nadaje mu żadnego znaczenia”33. Podobnie kultura regionalna akceptuje swój status jako część „wyższej kulturalnej całości”34. W historycznej perspektywie, jaką proponuje Hroch, to, co regionalne, i to, co narodowe, można interpretować zatem nie tylko w kategoriach części i całości, ale też różnych stadiów rozwojowych, między innymi przejścia od więzi typu Gemeinschaft do więzi typu Gesellschaft.

Właśnie temu modelowi bliski wydaje się opis relacji pomiędzy regionalnymi częściami i narodową całością, jaki przedstawia Popławski w jednym ze swoich najważniejszych szkiców zatytułowanym Polska współczesna. Relacjonuje tu dzieje narodu i przemiany jego terytorium, ewolucję społeczności od plemion do nowoczesnej wspólnoty tworzonej dzięki politycznemu imperatywowi „wszechpolskości”. Operując kategoriami plemiennymi, kreśli zarys – by posłużyć się terminem Anthony’ego Smitha – „etnicznych źródeł” narodu: szczegółowo rekonstruuje geografię pierwotnych etni (Kurpiowie), opowiada o ich historycznych przekształceniach (Wielkopolanie i Kujawiacy jako potomkowie Polan), przedstawia aktualne rozmieszczenie pomiędzy zaborami. Terytorium polskie opisywane jest jako jedność, a zarazem różnorodność narodowego „geo-body”, a odrębności regionalne łączone są zarówno z warunkami przyrodniczymi, jak i „rozmaitością etnograficzną”35. Co znamienne, etnograficzność oznacza w słowniku Popławskiego residuum tradycji plemiennych i odrębności szczepowych:

(. . .) każdy wielki naród składa się z różnych plemion, często odmiennych pochodzeniem, językiem i religią. Te plemiona, części składowe wielkiego narodu, zachowują w mniejszym lub większym stopniu swoją indywidualność etnograficzną, swoje tradycje odrębne, zatarte lub nawet wyraźne wspomnienia swojej niegdyś niezależności politycznej36.

Różnorodność taka bynajmniej „nie szkodzi jedności narodu, ale nadaje mu szczególną barwność i rozmaitość”37. Szkicując więc etnograficzną panoramę, Popławski podkreśla, że zewnętrzne kulturowe zróżnicowanie idzie w parze z wewnętrzną jednolitością narodu, który „inny w formach zewnętrznych swego bytu, pozostaje w istocie swej niezmiennym”38. Na niestabilnym, zmieniającym się narodowym terytorium – pomniejszanym przez utratę i wycofanie, powiększanym przez zdobycze i ekspansję – obszary plemienne zachowują trwałość jako „odrębne historyczno-etnograficzne i terytorialne całości”39, podczas gdy granice polityczne i administracyjne mają niepewny, a po części także narzucony charakter40.

Przenosząc na grunt literatury ten rodzaj etnograficznego (czytaj: plemiennego) mapowania, Popławski deklaruje się jako kontynuator stylu myślenia Bronisława Chlebowskiego i jego koncepcji „wpływu różnych czynników etnograficzno-społecznych na przebieg rozwoju umysłowości polskiej”41. Przypominając, iż Chlebowski interpretował romantyzm jako epokę „wejścia do życia duchowego narodu żywiołów kresowych litewsko-mazowieckich”42, sam wskazuje ekspresję i reprezentację „rozmaitości etnograficznej”43 na różnych poziomach tekstów. W poezji Kasprowicza odkrywa echa rogów, „którymi nawoływali się w puszczach nadgoplańskich starzy Polanie, kiedy szli gromadą przeciw Popielom i Niemcom”44. Orzeszkową obwołuje reprezentantką Litwy45. U Dygasińskiego z kolei dostrzega wrażliwość i sumienność etnograficzną46, dzięki którym zauważał on, że „mazur ma trochę odmienną duszę, aniżeli kujawiak albo krakowiak”47. Regionalizm w literaturze traktuje jako zjawisko powiązane z ekspresją narodowości przekonany, że pisarze – sami będąc reprezentantami regionów, ale też reprezentując regiony w swej twórczości – wzbogacają w ten sposób narodowy dorobek.

Mapy regionów

Zdaniem Michaela Billiga, nowoczesna narodowa wyobraźnia eksponuje znaczenie granic: „(. . .) jedno narodowe terytorium nie przechodzi łagodnie w następne. Państwa kończą się oraz zaczynają raptownie na wytyczonych granicach”48. Posługiwanie się terytoriami plemiennymi, obszarami etnograficznymi czy regionami jako podstawowymi jednostkami konstrukcyjnymi mapy wiąże się z inną konceptualizacją. Strategia Popławskiego, który na pytanie: „Co to jest Polska?”, odpowiadał, że to: „kraj leżący na wschodzie Europy i niemający ustalonych granic”49, polega na przedstawianiu terytorium narodowego jako federacji krain historycznych, otwartego obszaru odniesionego do granic naturalnych. Punktem wyjścia jest tu przeświadczenie, że:

Nie ma w świecie cywilizowanym ani jednego państwa, którego granice polityczne zbiegałyby się z narodowymi. (. . .) Na wielkiej równinie środkowo-europejskiej już w czasach historycznych zmieniały się niejednokrotnie granice narodów, a tym bardziej granice państw, znikały dawne, a powstawały nowe ugrupowania etnograficzne i polityczne. Ani granic narodowości polskiej, ani granic przyszłego państwa polskiego nie można dziś zakreślać (. . .)50.

Jak widać, perspektywa przeszłości zgodna jest tu z perspektywą przyszłości. Uznawszy, iż trudno wytyczyć polityczne granice niepodległej Polski, Popławski orientuje jej terytorium wobec granic naturalnych i wzywa do „owładnięcia obszarów stanowiących jej dziedzictwo przyrodzone, określonych granicami naturalnymi”51. Taka konceptualizacja narodowej przestrzeni przypomina raczej mapy przednowoczesne, na których „[w]iększe terytoria są ogólnikowo przypisane królestwom i imperiom, bez nieodpartego przymusu zaznaczania, w którym miejscu kończy się jedno królestwo, a zaczyna drugie”52.

Podobny styl mapowania pojawia się również u Wasilewskiego, u którego wiąże się on z myśleniem organicystycznym i wyobrażeniem „ciała ojczyzny” jako organizmu. Rozbudowany obraz tego typu odnajdujemy w Lwowie przodującym, pracy pisanej w czasie okupacji. Terytorium narodowe przedstawiane jest tu jako całość, w obrębie której krąży energia narodowa, skupiająca się i ujawniająca w różnych geograficznych punktach i obszarach. Model ten służy również do wyjaśniania procesu narodowego odrodzenia w jego geograficznym wymiarze: „(. . .) energia psychiczna narodu pod koniec XIX stulecia tak już była silna, że wywołała odruchy w uśpionym ciele jednoczesne w różnych punktach ziem polskich”53.

Wykreślając swoją małoskalową mapę Polski jako jej regionalne części, wskazywał Popławski krainy historyczne. Wasilewski projektował również mapy wielkoskalowe, wyodrębniając, oprócz ziem historycznych, przestrzenie wzmożonej pracy i twórczości narodowej (usamodzielniał w ten sposób jako region Galicję Wschodnią), obszary ustanawiane przez „solidarną wspólnotę mieszkańców urodzenia”54 (Siedleckie, Kieleckie), a także „małe ojczyzny” czy „najściślejsze ojczyzny”55 artystów (Świętokrzyskie, Kujawy). Wątki regionalistyczne stanowiły u niego ważny element dociekań biograficznych skupionych na „związku tajemnym z ziemią”, „związku historycznym z duchem Ziemi”, „natchnieniach ziemi”56 czy „wkorzenieniu” pisarzy. Nie tylko życiorysy poetów, ale też krytyków i historyków literatury miewały w związku z tym u niego aspekt, który dziś nazwać by można bio-geograficznym. Jako patrona swego zainteresowania przestrzennymi wymiarami literatury i kultury oraz zagadnieniami zróżnicowania regionalnego również on przywoływał Bronisława Chlebowskiego57.

Szczególnie często wypowiadał się Wasilewski na temat regionalizmu w latach 30., komentując ówczesne programy i publikacje regionalistyczne reprezentujące oficjalne państwowe stanowisko lub regionalistyczny ruch europejski58. W szkicu Zagadnienie „regionalizmu” pisał w 1932 roku:

(. . .) co to jest region? Pojęcie geograficzne – nieprawdaż? Ale czy ono sięga do geografii fizycznej? (. . .) Nie, nam bowiem chodzi o ludzi, o ich motywy twórcze w stosunku do ziemi. (. . .) Region jako pojęcie życiowe, bo takie nas interesuje, jest czymś ruchomym, jak widnokrąg. W przekładzie na konkret geograficzny jest sprawą subiektywną, miara objęcia jest psychiczna tak, jak miara widnokręgu wzrokowa. (. . .) Region, jako czynnik psychiczny w życiu, jest kwestią stosunku uczuciowego człowieka do jego środowiska geograficznego59.

Określał ten sposób rozumienia regionu jako „podmiotowy” i przeciwstawiał go „regionalizmowi przedmiotowemu”60. Akcentując związek regionu z całością narodowego terytorium i kultury, pozostawał w sporze z takimi programami, które uznawał za przejaw regionalistycznych tendencji separatystycznych, odśrodkowych61. Do tego rozróżnienia pomiędzy regionalistycznym separatyzmem a „regionalizmem twórczym w znaczeniu pracy lokalnej dla dobra całości”62 powracał wielokrotnie. Jak widać, jego zdaniem różnorodność mogła mieć charakter pozytywny lub negatywny, różnica regionalna zaś służyć wzbogaceniu i jednoczeniu lub odrębności i separacji. W napięciu czynnika separatystycznego i unifikującego upatrywał zresztą swoistej dialektyki regionalizmu:

Regionalizm, obliczony na separatyzm, w każdym razie na różność, stał się faktycznie hasłem pracy organicznej, zmierzającej ku jedności. (. . .) będzie (. . .) cywilizacja tym bogatsza, im bardziej urozmaicone motywy złożą się na jej tkaninę63.

Wspierał stanowisko, według którego region – „kąt geograficzny” – miał stanowić „placówkę w systemie ogólnym cywilizacji narodowej”, element „ciągle budującej się całości”64:

Nasz regionalizm jest antropogeograficzny, a potem humanistyczny – deklarował. – Jest to mała ojczyzna konkretnie ludziom znana, związana ściśle z przeżyciami naszymi od dzieciństwa, jednym słowem miejscowość, która staje w wyobraźni ilekroć naciśniemy pojęcie: kraj. Region to człowieka widnokrąg (. . .)65.

Przestrzeń staje się więc, jego zdaniem, regionem w doświadczeniu ludzkim, angażując czynnik psychologiczny, subiektywny. To, co lokalne, przekształca się w regionalne przez „przeżycie”, „pierwiastek osobisty”, „stosunek uczuciowy”66. Nie może być natomiast regionem lokalna przestrzeń wyodrębniona wyłącznie na zasadach administracyjnych czy politycznych. Przeciwnie: region jako przestrzeń doświadczana „bezpośrednio”, „konkretnie”, „osobiście” unieważnia wszelkie mapy konstruowane na podstawie czynników abstrakcyjnych.

Interpretując rozbieżności pomiędzy mapami uwzględniającymi obszary ustanawiane spontanicznie i mapami odwzorowującymi podziały administracyjne, Donald Davidson dostrzega w tym rozdźwięku kolizję porządku organicznego i instytucjonalnego67. W tym kierunku prowadził również swoją argumentację Wasilewski, zestawiając słowniki regionalizmu narodowego, operującego pojęciami narodu i ziemi, oraz regionalizmu państwowego, posługującego się pojęciami państwa i terytorium. W komentarzach przedstawiał psychologiczne związki z otoczeniem jako istniejące nie tylko na płaszczyźnie świadomej i indywidualnej, ale też nieświadomej i zbiorowej. Punktem wyjścia był tu region w rozumieniu antropogeograficznym – traktowany jako rodzaj kształtującego człowieka środowiska. Zdaniem Wasilewskiego, „gniazda” pisarzy – Kujawy i Szymborze Kasprowicza, Puszcza Jodłowa i Łysica Żeromskiego, Ponidzie i Dolina Prądnika Dygasińskiego – były otoczeniem formującym również ich instynktowny, nieuświadomiony „związek historyczny z duchem ziemi”, a zwłaszcza z jej plemienną przeszłością. Akcentując – podobnie jak Popławski – ów splot czynnika regionalnego i plemiennego, w interpretacjach indywidualności artystycznych uwzględniał pierwiastek kolektywny i włączał do analiz biograficznych charakterystyki plemienne oraz rasowe, wskazujące linię „dziedziczenia przez nieskończony łańcuch pokoleń, żyjących według tradycji i stale w tych samych warunkach”68. W takim ujęciu pisarze regionalni okazywali się więc czerpać energię nie tylko z „ziemi”, ale i z „krwi”.

Regionalizm nacjonalistyczny

Jeśli potraktować enuncjacje i praktyki krytyczne Popławskiego i Wasilewskiego jako sui generis projekt regionalistyczny, na plan pierwszy wybija się kilka jego cech.

Po pierwsze, angażuje on rozmaite współczesne im obu style myślenia o geograficznym wymiarze literatury i kultury, przede wszystkim wątki teorii Taine’a, koncepcję terytorializmu Bronisława Chlebowskiego69 i idee antropogeografii70. Jego centralnym elementem jest przeświadczenie o „wpływie warunków geograficznych i usposobień plemiennych”71 na kształt twórczości. Ów model eksplanacyjny – stosowany ówcześnie również przez innych krytyków i historyków literatury (nie tylko przez Chlebowskiego, ale też Aleksandra Brücknera72) – pod piórem Popławskiego i Wasilewskiego nabiera wyraźnie zideologizowanego charakteru73.

Po drugie, krytycy wykreślali mapy regionów w duchu geografii ideologicznej i nie tyle odwzorowywali przestrzenne układy zjawisk, ile tworzyli modele genealogii i historii narodu, narodowej kultury i literatury. Regionami były dla nich zarówno krainy historyczne, jak i terytoria polityczne, koncentrowali się jednak głównie na poszukiwaniu obszarów będących pierwotnym źródłem i późniejszymi ważnymi „ogniskami życia narodowego”.

W centrum kulturowo-literackiej mapy Polski – jako kolebkę narodowej kultury i ośrodek nowoczesnej literatury – umieszczali Wielkopolskę. Popławski nazywał ją „ziemią gniazdową”74, podobnie też określał jej znaczenie Wasilewski. „Okolica Gopła i Kruszwicy, skąd Kasprowicz jest rodem, z ciążeniem duchowym do pobliskiego Gniezna, to owo gniazdo, z którego wzniósł skrzydła biały orzeł naszych dziejów”75 – pisał. Nad Gopłem lokował też „kolebkę polskiego języka literackiego”, który – utrzymywał – bynajmniej „nie pochodzi z Małopolski, choć tam najpierw stosowany był w druku (Kraków), ale wytworzył się w Wielkopolsce”76. Małopolska pozostawała jednak ważnym historycznym „regionem rdzennym”77; Mazowsze z kolei zyskiwało na znaczeniu jako dawny i współczesny region narodowej pracy, będący rodzajem klucza do całości ziem polskich. Wasilewski przyznawał mu zresztą szczególną rolę jako regionowi otwierającemu „dzieje nowoczesne Polski wielkiej, głęboko sięgającej na wschód, Polski nowej opartej na fundamencie mazurskim”78. (Warto przypomnieć, że wątki mazurskie pojawiały się również u Bronisława Chlebowskiego, który gotów był wiązać twórczość Skargi i Sarbiewskiego właśnie z ich mazurskim pochodzeniem). Marginalizowane były natomiast przez krytyków nacjonalistycznych obszary oceniane jako narodowo nietwórcze (u Wasilewskiego była to Galicja Zachodnia), plemiennie nieczyste i zdominowane przez inne grupy, czyli przede wszystkim kresowe79.

Po trzecie, „praca twórcza regionalna”80 miała być czynnikiem narodowotwórczym, różnice regionalne zaś mieścić się w tym, co ogólnonarodowe.

Wszelkie osobliwości lokalne, czy odrębności (. . .) są wartością, którą wola twórcza regionu dobywa z ukrycia i wznosi na wyższy szczebel użytkowania i wartościowania cywilizacyjnego. Do tej kategorii należą w rzędzie osobliwości przyrody i jej darów – odrębności etniczne, które zbogacają cywilizację narodu – pisał Wasilewski81.

Dowodząc, że to, co lokalne, odrębne, stanowi wzbogacający całość wariant, a „styl zasadniczy” narodowej kultury realizuje się poprzez rozmaite „prowincjonalne odmiany”82, krytycy usuwali jednak z pola widzenia wszystko, co oceniali jako zagrażające owej stylowej jedności. W rezultacie dokonywali albo etnicznego „oczyszczania” obrazu regionów (tak na przykład interpretował prehistorię Wielkopolski w pracach o Janie Kasprowiczu Wasilewski), albo eksponowali znaczenie w nich żywiołu polskiego (tak opisywał Galicję Wschodnią Popławski). Regiony charakteryzowane i wartościowane były zatem przez nich również pod kątem narodowej czystości, rodzimości i autochtonizmu. Służąc narodowej unifikacji, nacjonalistyczny regionalizm nie mógł obyć się więc ostatecznie bez strategii ekspulsji tego, co uważano za narodowo obce.

STRESZCZENIE

Pisarz – literatura narodowa – region. Koncepcje krytyki nacjonalistycznej

W artykule analizowane jest stanowisko, które wobec regionalizmu zajmowali dwaj nacjonalistyczni krytycy starszego pokolenia: Jan Ludwik Popławski (1854–1908) i Zygmunt Wasilewski (1865–1948). Ich poglądy zostały przedstawione w odniesieniu do szerszych kontekstów ideologicznych: koncepcji narodu i jego związków z terytorium, natury twórczości narodowej oraz roli narodowego pisarza. Obaj krytycy pojmowali przywiązanie do regionu jako rodzaj instynktownej więzi uczuciowej i powszechne zjawisko psychologiczne wyrażające się w literaturze. Zróżnicowanie regionalne uznawali w związku z tym za niesprzeczne z jednością narodową. Rozwijając pomysły nacjonalistycznego regionalizmu i geografii literatury, obaj nawiązywali do idei Hippolyte’a Taine’a, antropogeografii, zwłaszcza zaś do koncepcji terytorializmu Bronisława Chlebowskiego, który akcentował znaczenie „różnic terytorialnych i etnograficznych” dla badań nad historią literatury i kultury. W okresie międzywojennym Wasilewski polemizował z formułowanymi wówczas państwowymi i europejskimi programami regionalistycznymi, zwalczając szkodliwe – w jego opinii – tendencje regionalizmu separatystycznego rozbijającego jedność narodową.

SUMMARY

Writer – national literature – region. Concepts of nationalist criticism

This article discusses the attitude towards regionalism characteristic of two nationalistic literary critics representing the older generation of nationalists, namely Jan Ludwik Popławski (1854–1908) and Zygmunt Wasilewski (1865–1948). Their nationalistic regionalism is presented in a broader ideological context, i.e., the concept of a nation and a nation’s territory, a national creativity and a national writer. Both critics considered the regional sentiments to be a kind of an instinctive emotional bond and a general psychological phenomenon expressed by literature. Thus they interpreted regional differences as phenomena not contradictory to a national unity. Their ideas of nationalistic regionalism and geography of literature drew inspiration from Hippolyte Taine’s theory, anthropogeography, and the concept of territorialism by Bronisław Chlebowski, who pointed to the importance of “territorial and ethnic differences” for the literary and cultural studies. In the years between the two world wars Wasilewski commented on the other Polish and European programmes of regionalism and polemicized with them since he saw them as a manifestation of separatist regionalism tendencies aimed at destroying a national unity.

1 M. Dickstein, Double Agent. The Critic & Society, Oxford 1992, s. 8. Opinia ta jest aluzją do sformułowania Lionela Trillinga o „przeklętym rozdrożu sztuki i polityki”, zob. tamże, s. IX.

2 Z. Wasilewski, Na widowni, „Myśl Narodowa” 1930, nr 50.

3 Zob. tenże, Lwów przodujący. Szkice z dziejów kultury umysłowej w Polsce 1895–1914, rękopis, Biblioteka Jagiellońska, sygnatura 180/78, s. 9: „Myśl narodowa [zwana nacjonalistyczną] nie wyczerpuje się w zagadnieniach filozoficznych i socjologicznych, dążnością jej bowiem jest realizacja, a tą w ostatecznym wyniku jest polityka”.

4 Szerzej pisałam o tym w pracy Literatura i nacjonalizm. Twórczość krytyczna Zygmunta Wasilewskiego, Kraków 2004, s. 285–287.

5 M. Dickstein, Double Agent…, s. XIV.

6 O działalności regionalistycznej Wasilewskiego zob. A. Lubczyńska, Zygmunt Wasilewski – od etnografii do nacjonalizmu, w: Zygmunt Wasilewski. Polityk – krytyk – regionalista, red. M. Meducka, Kielce 2002; S. Cygan, Ludoznawcze zainteresowania kieleckiej inteligencji, w: Z tradycji i dorobku inteligencji kieleckiej XIX i XX wieku, red. M. Meducka, Kielce 2005.

7 Jako fazy formowania narodu uznaje te etapy Miroslav Hroch. Zob. tegoż, Małe narody Europy, tłum. G. Pańko, Wrocław 2003.

8 Z. Wasilewski, Na widowni, „Myśl Narodowa” 1934, nr 45; Na widowni, „Myśl Narodowa” 1939, nr 24.

9 Pisałam o tym szerzej w artykule Przestrzeń, mapa, geografia kultury narodowej, w: Nacjonalizm polski do 1939 roku: wizje kultury polskiej i europejskiej, red. K. Stępnik, M. Gabryś, Lublin 2011.

10 A.D. Smith, Nacjonalizm. Teoria, ideologia, historia, tłum. E. Chomicka, Warszawa 2007, s. 24. O narodach terytorialnych i terytorializmie zob. także tegoż, Etniczne źródła narodów, tłum. M. Głowacka-Grajper, Kraków 2009, s. 200–208.

11 Zob. E. Prokop-Janiec, Literatura i nacjonalizm…, s. 112–113.

12 J.L. Popławski, Z tysiąca i jednej nocy, w: tegoż, Naród i polityka. Wybór pism, wybór i wstęp P. Koryś, Kraków 2012, s. 75.

13 Z. Wasilewski, Pamiętnik Świętokrzyski, „Myśl Narodowa” 1931, nr 44.

14 Tenże, Kultura uczuć gniazdowych, „Kurier Poznański” 1927, nr 408. Zagadnienie „gniazdowości” podnosił już wcześniej Popławski.

15 Tamże.

16 Tamże.

17 Tamże.

18 Tenże, Na widowni, „Myśl Narodowa” 1935, nr 4.

19 Terminu tego na określenie stanowiska etnopsychologii używał Gustaw Bychowski. Zob. tegoż, Słowacki i jego dusza, Warszawa 1930, s. 419.

20 Z. Wasilewski, Na widowni, „Myśl Narodowa” 1930, nr 11.

21 S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, Warszawa 1946, s. 11.

22 Tamże, s. 15.

23 Zob. T. Edensor, Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne, tłum. A. Sadza, Kraków 2004; B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, tłum. S. Amsterdamski, Kraków 1997; M. Billig, Banalny nacjonalizm, tłum. M. Sekerdej, Kraków 2008.

24 T. Winichakul, Siam Mapped: A History of the Geo-Body of a Nation, Honolulu 1994.

25 M. Billig, Banalny nacjonalizm…, s. 143.

26 Tamże, s. 270.

27 A.D. Smith, Etniczne źródła narodów…, s. 276–286.

28 T. Winichakul, Siam Mapped…, s. X.

29 M. Billig, Banalny nacjonalizm…, s. 143.

30 S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny…, s. 13.

31 M. Hroch, Małe narody Europy…, s. 122.

32 Tamże.

33 Tamże, s. 123.

34 Tamże.

35 J.L. Popławski, Z tysiąca i jednej nocy, w: tegoż, Naród i polityka…, s. 75.

36 Tenże, Polska współczesna, w: tegoż, Szkice literackie i naukowe, Warszawa 1910, s. 265.

37 Tamże, s. 307.

38 Tamże, s. 314.

39 Tenże, Żywioł polski w Galicji Wschodniej, w: tegoż, Naród i polityka…, s. 147.

40 Tenże, Polska współczesna..., s. 308.

41 Tenże, O modernistach, w: tegoż, Szkice literackie i naukowe…, s. 174. Przywoływał tu, jak widać, pracę Chlebowskiego Znaczenie różnic etnograficznych, terytorialnych i związanej z nimi odrębności ekonomiczno-społecznych, politycznych i umysłowych stosunków dla naukowego badania dziejów literatury („Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce” 1886, t. 5), uznawaną za jeden z założycielskich tekstów polskich badań regionalistycznych.

42 J.L. Popławski, O modernistach…, s. 174.

43 Tenże, Z tysiąca i jednej nocy…, s. 75.

44 Tenże, Jan Kasprowicz. Poezje, w: tegoż, Szkice literackie i naukowe, Warszawa 1910, s. 74.

45 Tenże, Dwa światy, w: tegoż, Szkice literackie i naukowe…, s. 55.

46 Tenże, Powieść szlachecka, w: tegoż, Szkice literackie i naukowe…, s. 112, 113.

47 Tamże, s. 114.

48 M. Billig, Banalny nacjonalizm…, s. 144.

49 J.L. Popławski, Polska współczesna…, s. 201.

50 Tenże, Zadania polityki narodowej na kresach, w: tegoż, Pisma, wybór, wstęp i oprac. T. Kulak, Wrocław 1998, s. 161.

51 W ten sposób konstruuje Popławski również serię historycznych map Polski w pracy Zadania polityki narodowej na kresach.

52 M. Billig, Banalny nacjonalizm…, s. 55.

53 Z. Wasilewski, Lwów przodujący…, s. 8.

54 A.D. Smith, Etniczne źródła narodów…, s. 202.

55 Z. Wasilewski, Wspomnienia o Janie Kasprowiczu i Stefanie Żeromskim, Warszawa 1927, s. 115.

56 Tamże, s. 6.

57 Pochwałę studiów Chlebowskiego odnaleźć można na przykład w artykule Młodość ogniska warszawskiego. (Pogadanka wigilijna), „Gazeta Warszawska” 1929, nr 372. Sam Chlebowski zaliczał Wasilewskiego do grupy krytyków, którzy dążyli do „pogłębienia i umocnienia świadomości narodowej” i ujmowali „coraz pełniej i jaśniej zadania bytu narodowego”. Por. B. Chlebowski, Literatura polska porozbiorowa jako główny wyraz życia narodu po utracie niepodległości, z rękopisu wydał i przedm. poprzedził M. Kridl, red. L. Płoszewski, Lwów 1935, s. 493.

58 Należy wspomnieć, że krytykę stanowiska regionalizmu państwowego obóz nacjonalistyczny prowadził już od lat 20. XX wieku, zob. M. Piszczkowski, Przedwczesność regionalizmu, „Myśl Narodowa” 1928, nr 10.

59 Z. Wasilewski, Zagadnienia „regionalizmu”, „Wici Wielkopolskie” 1932, nr 4, s. 27. Wątki z tego szkicu powracają też w innych pracach: zob. tegoż, Na widowni, „Myśl Narodowa” 1932, nr 22.

60 Tenże, Pamiętnik Świętokrzyski, „Myśl Narodowa” 1931, nr 44.

61 „»Regionalizm« w znaczeniu separatystycznym jest u nas absurdem, a nawet zbrodnią polityczną (. . .)” – twierdził. Por. Z. Wasilewski, Zagadnienia „regionalizmu”, „Wici Wielkopolskie” 1932, nr 3, s. 17.

62 Tenże, Regionalizm a całość, „Kurier Poznański” 1932, nr 394.

63 Tenże, Kultura narodowa i inteligencja, „Kurier Poznański” 1938, nr 426.

64 Tenże, Zagadnienia „regionalizmu”, „Wici Wielkopolskie” 1932, nr 4, s. 27.

65 Tenże, Pamiętnik Świętokrzyski, „Myśl Narodowa” 1931, nr 44.

66 Tenże, Na widowni, „Myśl Narodowa” 1932, nr 22.

67 D. Davidson, Regionalism and Nationalism in the United States: The Attack on Leviatan, Abington 2017.

68 Z. Wasilewski, Wspomnienia o Janie Kasprowiczu i Stefanie Żeromskim…, s. 17.

69 O koncepcji tej zob. M. Mikołajczak, Teoria terytorialności Bronisława Chlebowskiego – niewykorzystany potencjał polskich badań regionalistycznych, „Ruch Literacki” 2017, z. 5.

70 Wasilewski i Popławski rozdzielali zazwyczaj te stanowiska, współcześnie badacze skłonni są jednak wskazywać związki pomysłów Chlebowskiego z antropogeografią. Jerzy Starnawski uważa z kolei, że to teoria Chlebowskiego oddziałała na badania europejskie: „(. . .) zebrał Chlebowski laury, których nawet nie przeczuwał, poza granicami kraju. Przyjął jego tezy germanista austriacki, wykładający we Lwowie w latach 1879–1882 i stąd znający język polski, August Sauer. W 1907 r. jako profesor niemieckiego uniwersytetu w Pradze wygłosił słynną mowę rektorską, w której wyraził solidarność z poglądami głoszonymi przez Chlebowskiego. Pogląd swój streścił w zdaniu »Die Landschaft ist die Grundmauer für die geistigen Bildungen über ihr«. Uczniem Sauera był Josef Nadler, autor dzieła Literaturgeschichte der deutschen Stämme und Landschaften (1912–1928), uzasadniający znaczenie momentów geograficznych w rozwoju dziejowym literatury niemieckiej”. Por. J. Starnawski, Bronisław Chlebowski, Warszawa 1986, s. 138.

71 Tak charakteryzuje metodę krytyczną Chlebowskiego Piotr Chmielowski: P. Chmielowski, Dzieje krytyki literackiej w Polsce, Warszawa 1902, s. 405.

72 Brückner był zdania, że historia literatury powinna rozważać także znaczenie „różnic etnograficznych, narodowych, społecznych. (. . .) Należy (. . .), chcąc zbadać dokładnie literaturę, zważać na jej związek z ziemią polską i narodowością polską”. Zob. A. Brückner, O najważniejszych postulatach historii literatury polskiej. Odczyt wygłoszony na I. zebraniu miesięcznym Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza we Lwowie, Lwów 1900, s. 11.

73 Ideologiczna reinterpretacja popularnych idei należała do podstawowych mechanizmów dyskursu nacjonalistycznego. Zob. E. Prokop-Janiec, Literatura i nacjonalizm…, s. 212–224.

74 J.L. Popławski, Jan Kasprowicz…, s. 66.

75 Z. Wasilewski, Jan Kasprowicz. Zarys wizerunku, Warszawa 1923, s. 73.

76 Tamże, s. 75.

77 Tenże, Na widowni, „Myśl Narodowa” 1939, nr 24.

78 Tenże, Młodość ogniska warszawskiego. (Pogadanka wigilijna), „Gazeta Warszawska” 1929, nr 372.

79 Kategoria kresów była przez nich znamiennie rozumiana. Popławski uważał, że nie ma ona treści czysto geograficznej, ale przede wszystkim narodową: „Nazwą kresy obejmujemy te prowincje, w których żywioł polski tuziemczy lub zwykle napływowy znajduje się w znacznej mniejszości, tak również te ziemie nawet etnograficznie polskie, gdzie ludność nie jest narodowo w znaczeniu politycznym uświadomiona”. Por. J.L. Popławski, Zadania polityki narodowej na kresach…, s. 160. W związku z tym nie uznawał za kresy na przykład Galicji Wschodniej.

80 Z. Wasilewski, Zagadnienia „regionalizmu”, „Wici Wielkopolskie” 1932, nr 4, s. 28.

81 Tamże.

82 Tenże, O potrzebie organizowania myśli narodowej. Zapowiedź nowego wydawnictwa, „Gazeta Warszawska” 1925, nr 245.