Читать книгу Katarzyna Wielka i Potiomkin - Simon Sebag Montefiore - Страница 7

Przypisy

Zastosowano skróty:

KW = Katarzyna Wielka;

GAP = Grigorij Aleksandrowicz Potiomkin

30. MORZE KRWI, IZMAIŁ

[1] Dane o głównych źródłach do niniejszego opisu drugiej wojny tureckiej zawiera przypis 1, rozdział 26. W rozdziale tym korzystam również z: Alexander, CtG, ss. 257–292, i Madariaga, Russia, ss. 413–426. RA (1871), wrzesień, ss. 394–396, hrabia G.I. Czernyszow do księcia S.F. Golicyna, 23–24 listopada 1790, Izmaił. G.I. Czernyszow to syn Iwana, który kierował Kolegium Marynarki Wojennej i był przeciwnikiem Potiomkina. Pisał jednak do swego przyjaciela księcia S.F. Golicyna, który ożenił się z siostrzenicą Potiomkina Warwarą i był przeto blisko z Serenissimusem. Jest to więc świadectwo wroga złożone przed przyjacielem i pokazuje, jak daremne jest dzielenie dworu rosyjskiego na rodzinne frakcje albo stronnictwa polityczne.

[2] Damas, ss. 148–150; SIRIO 54 (1886): 156, Richelieu, Mon voyage.

[3] RGADA 1.1/1.43.107, Ł 442, GAP do KW, 3 grudnia 1790, Bendery.

[4] RA (1871), ss. 385–387, 20 listopada 1790, Izmaił.

[5] AAE 20: 168, Langeron, Evénements 1790.

[6] SD, t. 2, ss. 524–525, GAP do A.W. Suworowa, 25 listopada 1790, Bendery; KD, t. 1, s. 113, GAP do Suworowa, 25 listopada 1790 – GAP używa polskiego słowa „sejm” zamiast parlament; RA (1877) nr 10, ss. 196–197, GAP do Suworowa (dwa listy), 25 listopada 1790, Bendery.

[7] RA (1871), ss. 391–392, hrabia G.I. Czernyszow do księcia S.F. Golicyna, 22 listopada 1790, Izmaił.

[8] RGWIA 52.1.586.1.630, GAP do José de Ribasa, 28 listopada 1790; RA (1871) wrzesień, s. 396, hrabia G.I. Czernyszow do księcia S.F. Golicyna, 27 listopada 1790, Izmaił.

[9] AAE 20: 194, Langeron, Evénements 1790.

[10] Memoirs of the Life of Prince Potemkin, s. 229; Castera, tom e, s. 292; RGADA 1.1/1.43.51–4, Ł 447, GAP do KW, 13 stycznia 1791, Jassy; RGADA 1.1/1.43.22, Ł 415, GAP do KW; 29 maja 1790, Kokotieny („dusza wojny”).

[11] SBWIM 8, ss. 193–194, GAP do generała Iwana Gudowicza, 28 listopada 1790, Bendery. SIRIO 54 (1886): 194, Richelieu, Mon voyage.

[12] SBWIM 8, s. 195, GAP do Suworowa, rozkaz 1730, 4 grudnia 1790, Bendery; RGWIA 52.1.16.11. RA (1877) 10, ss. 197–198, GAP do Suworowa, 29 listopada 1790, Bendery, i 4 grudnia 1790, Bendery.

[13] SBWIM 8, s. 194, GAP do Suworowa, 29 listopada 1790, Bendery. SIRIO 54 (1886): 168–169, Richelieu, Mon voyage.

[14] RW (1841) 1.8, s. 345, GAP do gubernatora Izmaiłu, 7 grudnia 1790.

[15] RA (1877) no 10 s. 198, Suworow do gubernatora Izmaiłu, 7 grudnia 1790, Izmaił. SD, t. 2 s. 535, Suworow do gubernatora Izmaiłu, 7 grudnia 1790, cyt. w: Longworth, Art of Victory, s. 167.

[16] SIRIO 54 (1886): 174, Richelieu, Mon voyage.

[17] Damas, s. 151.

[18] Longworth, Art of Victory, s. 168.

[19] AAE 20: 235, Langeron, Evénements 1790.

[20] Damas, ss. 153–155; SIRIO 54 (1886): 181–83.

[21] Damas, ss. 153–156; SIRIO 54 (1886): 183–7, Richelieu, Mon voyage. AAE 20: 235, Langeron, Evénements 1790.

[22] Longworth, Art of Victory, s. 174; AAE 20: 235, Langeron, Evénements 1790; Duffy, Russia’s Military Way, ss. 187–188; M.S. Anderson, Europe in Eighteenth Century, s. 135. Prawdziwa liczba ofiar szturmu Izmaiłu nigdy nie będzie znana. Nawet świadkowie naoczni wahają się między 24 000 a 30 000, ale najprawdopodobniej pod Izmaiłem zginęło 26 000 Turków. Z 9000 jeńców 2000 zmarło z ran w ciągu tygodnia. Straty rosyjskie były znacznie większe niż oficjalna liczba 1815 zabitych i 2445 rannych – prawdopodobnie między 4500 a podaną przez Langerona 8000 zabitych (4000 zmarło z ran), w tym 429 oficerów.

[23] Samojłow, kol. 1550.

[24] AAE 20: 272, Langeron, Evénements 1790.

[25] RGADA 5.85.2.277, Ł 446, KW do GAP, 3 stycznia 1791.

[26] SIRIO 54 (1886): 195, Richelieu, Mon voyage.

[27] SIRIO 54 (1886): 194, Richelieu, Mon voyage; AAE 20: 272, Langeron, Evénements 1790; Puszkin, Połnoje sobranije soczinienij, t. 12, ss. 171–172; RGWIA 52.2.47.16, GAP do księcia Kaunitza, 25 stycznia/5 lutego 1791, Jassy, i RGWIA 52.2.47.19, GAP do Kaunitza, 9/20 lutego 1791, RGWIA 52.2.55.72, anonim do GAP, 15 lutego 1791, Wiedeń, wszystkie nie publikowane. Potiomkin był wciąż w przyjaznym kontakcie z Kaunitzem. W pierwszym liście, który zawiózł do Wiednia młody książę Charles de Ligne, Potiomkin dziękuje Kaunitzowi za przesłanie mu „obrazu Monsieur Casanovy” – brat Casanovy był znanym portrecistą. „Dotarł tu szczęśliwie – pisze Potiomkin – i sprawia mi wielką przyjemność”. Drugi list dotyczy polityki: „Nasi wrogowie i zazdrośnicy robią wszystko, aby nas poróżnić, ale im się nie uda” – oświadcza Potiomkin, choć w istocie to, o czym pisze, już nastąpiło. Potiomkin dziękuje następnie Kaunitzowi za ser, który od niego otrzymał. W zamian: „Mam dla Waszej Wysokości tureckiego konia, który należał do paszy dowodzącego Izmaiłem”. Potiomkin informuje triumfalnie księcia Kaunitza i księcia de Ligne’a w Wiedniu o swoim zwycięstwie. W tym trzecim dokumencie Potiomkin dowiaduje się, że Ligne musiał skorygować swoje błędne opinie o dowodzeniu Potiomkina. Dwa raporty ujawniają, że „niezwykły list, który książę Potiomkin napisał do księcia de Ligne’a, aby pogratulować mu postawy syna pod rozkazami generała Ribasa (...) miał być najwyraźniej zemstą za oszczerstwa księcia de Ligne’a ojca pod adresem rosyjskiego feldmarszałka po jego powrocie z Oczakowa”.

[28] Łopatin, Potiomkin i Suworow, s. 198: After Izmail: What has happened in Jassy? Wydaje się, że ostatnie badania tej legendy przeprowadzone przez Łopatina ostatecznie ją obalają. Wersje tej historii pojawiają się w książkach: Pietruszewski, t. 1, ss. 400–401 i Longworth, The Art of Victory, s. 175.

[29] AWPRI 5.585.217, Ł 447, GAP do KW, 11 stycznia 1791, Jassy. Richelieu i Damas wracali teraz do ogarniętego rewolucją Paryża. Młody książę Charles de Ligne wrócił do Wiednia z listem do księcia Kaunitza, donoszącym o zwycięstwie. Kaunitz posłał Potiomkinowi ser i obraz, a Potiomkin podarował mu wspomnianego wyżej konia paszy Izmaiłu. Zob. nie publikowane listy w przypisie 27 powyżej.

[30] RGADA 1.1/1.43.51–4, Ł 448, GAP do KW, 13 stycznia 1791, Jassy; RGADA 5.85.2.275, Ł 444, KW do GAP, 20 grudnia 1791; AWPRI 5.585.208, Ł 449, GAP do KW, 15 stycznia 1791, Jassy.

[31] AWPRI 5.585.217, Ł 447, GAP do KW, 11 stycznia 1791, Jassy.

[32] RGADA 1.1/1.43.51–4, Ł 448, GAP do KW, 13 stycznia 1791, Jassy.

[33] AWPRI 5.585.204, Ł 451, GAP do KW, styczeń 1791, Jassy; M.I. Piłajew, Staryj Pietierburg, s. 306.

[34] RGADA 5.85.2.279–80, Ł 451, KW do GAP, 22 stycznia 1791.

[35] RGADA 1.1/1.43.51–4, Ł 448, GAP do KW, 13 stycznia 1791, Jassy.

[36] McKay, Scott, ss. 240–242. John Ehrman, The Younger Pitt, t. 2: The Reluctant Transition, ss. 12–17.

[37] Stedingk s. 77, hrabia Stedingk do Gustawa III, 8 lutego (n.s.) 1791.

[38] Stedingk s. 87, Stedingk do Gustawa III, 16 lutego (n.s.) 1791.

[39] Stedingk s. 94, Stedingk do Gustawa III, 11 marca (n.s.) 1791.

[40] Ehrman, t. 2, ss. 12–17. PRO FO 65/20, Charles Whitworth do księcia Leeds nr 2, 10 stycznia 1791; PRO FO 30/8/20, Joseph Ewart do Williama Pitta, 11 lutego 1791, oba cyt. w: Ehrman, t. 2, ss. 12–17.