Читать книгу Wielki retusz - Tomasz Żukowski - Страница 4

Przypisy

[1] Parafraza piosenki Skaldów Oj dana dana, nie ma szatana do słów Agnieszki Osieckiej. Oryginał brzmi:

Księżyc zachodzi a Ziemia wschodzi

Wszystko to wiemy, nic nam nie szkodzi.

Tylko gdy mysza piśnie na dachu,

Wtedy krzyczymy z wielkiego strachu.

Zob. https://www.youtube.com/watch?v=wZXBCZRAPzM [dostęp: lipiec 2018].

[2] M. Cichy, Polacy – Żydzi: czarne karty powstania, „Gazeta Wyborcza”, 29–30 stycznia 1994, wydanie warszawskie, s. 13.

[3] J. Andrzejewski, Wielki Tydzień, w: tegoż, Noc, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1954, s. 185–186.

[4] Na przykład w Samsonie Kazimierza Brandysa z 1948 roku; zob. K. Brandys, Samson, w: tegoż, Samson. Antygona, Czytelnik, Warszawa 1949, s. 108.

[5] J. Grabowski, Judenjagt. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011.

[6] Przyjęło się dzielić Zagładę na trzy fazy: pierwsza to przymusowe osiedlenie w dzielnicach zamkniętych, druga – deportacje do obozów zagłady, natomiast trzecia to okres ukrywania się nielicznych ocalałych aż do wyzwolenia.

[7] K. Persak, Wstęp, w: Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011, s. 26.

[8] Tamże, s. 8.

[9] J. Grabowski, „Ja tego Żyda znam!”. Szantażowanie Żydów w Warszawie, 1939–1943, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2004, s. 8–9.

[10] Tamże, s. 48.

[11] J. Przybora, Przymknięte oko Opaczności. Memuarów część II, Tenten, Warszawa 1998, s. 47.

[12] Zob. J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny”, 1987, nr 2, s. 1 i 4.

[13] A. Żbikowski, Antysemityzm, szmalcownictwo, współpraca z Niemcami a stosunki polsko-żydowskie pod okupacją niemiecką, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2006, s. 429–430.

[14] A. Żbikowski, Morderstwa popełnione na Żydach w pierwszych latach po wojnie, w: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie, Żydowski Instytut Historyczny, Lublin–Warszawa 2011, s. 93.

[15] J.T. Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Fundacja Pogranicze, Sejny 2000, s. 114.

[16] Kategorię obrony autowizerunku jako zakorzenionej w kulturze motywacji kształtującej narracje o wojnie wprowadza książka E. Janickiej, T. Żukowskiego, Przemoc filosemicka? Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016.

[17] Takich jak na przykład Protest z 1942 roku.

[18] E. Janicka, Mord rytualny z aryjskiego paragrafu. O książce Jana Tomasza Grossa „Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści”, „Kultura i Społeczeństwo”, 2008, R. 52, nr 2, s. 246.

[19] Zob. na przykład K. Chmielewska, Narracje alternatywne lat czterdziestych wobec polityki pamięci, w: Opowieść o niewinności. Kategoria świadka Zagłady w kulturze polskiej (1942–2015), projekt i redakcja tomu M. Hopfinger, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2018.

[20] F. Gil, Powrót z Kielc, „Odrodzenie”, 1946, nr 34, s. 1–2, cytat za: Przeciw antysemityzmowi, wybór, wstęp i opracowanie A. Michnik, t. 2, Universitas, Kraków 2010, s. 107.

[21] Tamże, s. 111.

[22] Tamże, s. 111.

[23] Zob. S. Wygodzki, Sprzymierzeńcy, w: tegoż, Widzenie. Opowiadania, PIW, Kraków 1950. Teksty Franciszka Gila i Stanisława Wygodzkiego omawiam dokładanie w artykułach Przedmiot i podmiot nostalgii: „Tęsknię za tobą Żydzie” i „Płonie stodoła” Rafała Betlejewskiego (2010) oraz Korekta rzeczywistości: rekonstrukcja likwidacji getta w Będzinie (2010), w: E. Janicka, T. Żukowski, Przemoc filosemicka?..., dz. cyt., odpowiednio s. 129–132 i 94–105.

[24] Tamże, s. 70.

[25] Tamże, s. 87.

[26] J.T. Gross, „Ten jest z Ojczyzny mojej...”, ale go nie lubię, w: tegoż, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939–1948, Universitas, Kraków 1998.

[27] Zob. Zagłada w „Medalionach” Zofii Nałkowskiej. Tekst i konteksty, red. T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016; na strategie pomijania wiedzy o większościowych zachowaniach zwraca także uwagę A. Calderón Puerta, Doświadczenie wykluczenia widziane od środka. „Skrawek czasu” Idy Fink i jego polska recepcja, „Pamiętnik Literacki”, 2015, z. 3, s. 73–104.

[28] Zob. A. Zawadzka. Ręka w rękę. Powoływanie świadków polsko-żydowskiego braterstwa, w: Opowieść o niewinności..., dz. cyt.; a także tejże, Świadkowanie świadkowaniu. Żydowskie narracje o polskich „świadkach” Zagłady, w: Opowieść o niewinności..., dz. cyt., gdzie autorka interpretuje między innymi Pustą wodę oraz Przeżyłam Oświęcim Krystyny Żywulskiej czy Zapiski z martwego miasta Artura Sandauera.

[29] Na wspólne dla politycznych przeciwników wzory kultury dotyczące opowieści o wojnie i Zagładzie zwracał uwagę Grzegorz Niziołek; zob. G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, Wydawnictwo „Krytyki Politycznej”, Warszawa 2013, s. 456–457.

[30] Wprowadził on nie tylko pojęcie pamięci społecznej, ale także społecznych ram pamięci; zob. M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, przeł. M. Król, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

[31] Zob. A. Assmann, Erinnerungsräume: Formen und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses, C.H. Beck, Munich 1999.

[32] Pamięć jest z jednej strony częścią dyskursu hegemonicznego, z drugiej miejscem, gdzie dają o sobie znać narracje alternatywne. Michel Foucault wprowadził pojęcie „przeciw-pamięci” pozostającej w opozycji do dyskursu dominującego; zob. M. Foucault, Nietzsche, genealogia, historia, w: Filozofia, historia, polityka, przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Jego krytykę historii podjęto i kontynuowano w badaniach nad pamięcią i doświadczeniami mniejszości; zob. też J.E. Young, Pamięć i kontrpamięć, przeł. G. Dąbkowski, „Literatura na Świecie”, 2004, nr 1–2, s. 267–289; A. Azoulay, Nie ma czegoś takiego jak archiwum narodowe, przeł. K. Bojarska, w: Archiwum jako projekt, red. Krzysztof Pijarski, Fundacja Archeologia Fotografii, Warszawa 2011; M. Solarska, S/przeciw-historia. Wymiar krytyczny historii kobiet, Oficyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz 2011.

[33] Katarzyna Chmielewska ujmuje pamięć jako proces komunikacji defektywnej, w którym pewne przekazy mają status prawomocności, inne zaś pozostają przemilczane; zob. K. Chmielewska, Człowiek-pomnik. Instytucjonalizacja i przejęcie bohaterów na przykładzie Marka Edelmana, w: Pomniki pamięci. Miejsca niepamięci, red. K. Chmielewska, A. Molisak, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017.

[34] Terminu „polityka historyczna” użyto po raz pierwszy w Niemczech podczas tak zwanego „sporu historyków” pod koniec lat osiemdziesiątych, który dotyczył oceny narodowego socjalizmu. W Polsce program „nowej polityki historycznej” obejmującej działania instytucji państwowych, których zadaniem miało być utrwalenie, usuwanie albo redefiniowanie wybranych treści pamięci zbiorowej, sformułowali konserwatywni intelektualiści związani z Ośrodkiem Myśli Politycznej w Krakowie; zob. Pamięć i odpowiedzialność, red. R. Kostra, T. Merta, Ośrodek Myśli Politycznej, Centrum Konserwatywne, Kraków–Wrocław 2005; Polityka historyczna. Historycy – politycy – prasa, red. L. Cichocka, A. Panecka, Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa 2005. Omówienie polskiej polityki historycznej w ostatnich latach zob. K. Buszkowska, Polska duma zamiast wstydu. Nowe symbole narodowej pamięci, w: Debaty po roku 1989. Literatura w procesach komunikacji. W stronę nowej syntezy (2), red. M. Hopfinger, Z. Ziątek, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017.

[35] Bourdieu analizuje ten fenomen na przykładzie wykluczenia kobiet oraz wykluczenia klasowego, któremu z kolei przygląda się, opisując francuską edukację oraz odbiór sztuki; zob. P. Bourdieu, Męska dominacja, przeł. L. Kopciewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004; P. Bourdieu, J.-C. Passeron, Reprodukcja, przeł. E. Neyman, PWN, Warszawa 2006; P. Buordieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Scholar, Warszawa 2005. Podobne zjawisko opisuje Erving Goffman; zob. E. Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, przeł. A. Dzierżyńska, J. Tokarska-Bakir, wstęp do wyd. pol. J. Tokarska-Bakir, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.

[36] Zob. K. Sztander-Sztanderska, Teoria praktyki i praktyka teorii. Wstęp do socjologii Pierre’a Bourdieu, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 34–65.

[37] Zob. P. Bourdieu, Medytacje pascaliańskie, przeł. K. Wakar, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 233–293.

[38] Żydzi byli w Polsce wykluczoną mniejszością; zob. na przykład J. Tokarska-Bakir, Żydzi u Kolberga, „Res Publica Nowa”, 1999, nr 7–8, s. 30–38; A. Cała, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2005; H. Datner, Ta i tamta strona. Żydowska inteligencja Warszawy drugiej połowy XIX wieku, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2007; S. Kowalski, M. Tulli, Zamiast procesu. Raport o mowie nienawiści, Stowarzyszenie Otwarta Rzeczpospolita, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2003.

[39] Zob. A. Assmann, Między historią a pamięcią. Antologia, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013; J. Assman, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, przeł. A. Kryczyńska-Pham, wstęp i red. R. Traba, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.

[40] J. Błoński, Odpowiedzialność i pamięć, przeł. U. Hrehorowicz, w: Pamięć żydowska, pamięć polska. Akta kolokwium, które odbyło się w Krakowie 10 i 11 czerwca 1995 roku, red. D. Strojnowska, Instytut Francuski, Kraków 1996, s. 151–152.

[41] Bourdieu określił tego rodzaju wiedzę mianem „wiedzy praktycznej” i odróżniał ją od teoretycznych problematyzacji; zob. P. Bourdieu, Rozum praktyczny. O teorii działania, przeł. J. Stryjczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009; P. Bourdieu, Zmysł praktyczny, przeł. M. Falski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.

[42] Podróż tę zarejestrował Paweł Łoziński w filmie Miejsce urodzenia z 1992 roku; zob. także H. Grynberg, Dziedzictwo, Aneks, Londyn 1993.

[43] Zagłada jest więc żywa w sferze pamięci komunikacyjnej społeczności lokalnych i rodzin; zob. J. Assmann, Pamięć kulturowa..., dz. cyt., s. 66. Zdaniem Assmanna pamięć ta zanika w trzecim i czwartym pokoleniu (tzw. floating gap, tamże, s. 71). W przypadku polskiej lokalnej pamięci Zagłady przekaz hamowany jest jednak wcześniej przez czynniki natury kulturowej. O wypieraniu z pamięci komunikacyjnej przekazów naruszających wizerunek rodzinny zob. H. Welzer, S. Moller, K. Tschuggnall, „Dziadek nie był nazistą”. Narodowy socjalizm i Holokaust w pamięci rodzinnej, przeł. P. Masłowski, w: Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. M. Saryusz-Wolska, Universitas, Kraków 2009.

[44] Zob. film dokumentalny Sąsiedzi, część 1 i 2, scenariusz i reżyseria A. Arnold, zdjęcia T. Malinowski, A. Pavolić, Polska 2001, oraz Gdzie mój starszy syn Kain, reż. A. Arnold, Polska 1999.

[45] Zob. E. Zerubavel, The Elephant in the Room, Oxford University Press, Oxford, New York 2006; oraz tegoż, Hidden in Plain Sight: The Social Structure of Irrelevance, Oxford University Press, Oxford, New York 2015; J. Tokarska-Bakir, Zmowa społeczna. Socjologia i antropologia zaprzeczania, w: Przebyta droga 1989–2009. Dla Aleksandra Smolara, Fundacja im. Stefana Batorego & Fundacja „Zeszytów Literackich”, Warszawa 2011.

[46] Zob. Z. Rosińska, Metafory pamięci, w: Pamięć w filozofii XX wieku, red. Z. Rosińska, Wydawnictwo Wydziału Filozofii i Socjologii UW, Warszawa 2006; G. Butzer, Metaforyka pamięci, przeł. M. Saryusz-Wolska, w: Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. M. Saryusz-Wolska, Universitas, Kraków 2009.

[47] Zob. W. Keinsteiner, Szukanie znaczeń w pamięci, w: (Kon)teksty pamięci, red. L. Konczał, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2014.

[48] Zob. A. Assmann, Między historią a pamięcią..., dz. cyt. Pamięć funkcjonalną należałoby uznać za element pamięci kulturowej w ujęciu Jana Assmanna; zob. J. Assmann, Pamięć kulturowa..., dz. cyt.

[49] Zob. Maurice Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, dz. cyt.

[50] Zob. A. Calderón Puerta, K. Chmielewska, Memoria, política histórica y habitus histórico-identitario, referat na konferencji Memoria encarnada. Emociones, cuerpos y migraciones en la producción cultural hispánica del siglo XXI, Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 1–3 czerwca 2017.

[51] A. Landsberg, Pamięć protetyczna, przeł. M. Szewczyk, w: Antropologia kultury wizualnej. Zagadnienia i wybór tekstów, red. I. Kurz, P. Kwiatkowska, Ł. Zaremba, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2012 s. 690–691; zob. także tejże, Prosthetic Memory. The Transformation of American Remembrance in the Age of Mass Culture, Columbia University Press, Nowy Jork 2004.

[52] J. Berger, Which prosthetic? Mass media, narrative, empathy and progressive politics, „Rethinking History”, 2007, 11, s. 597–612.

[53] Tamże, s. 601, 604–605.

[54] P. Bourdieu, Męska dominacja, dz. cyt., s. 34. Praktyki upamiętniania prowadzone przez różnych – rozproszonych – aktorów i jednocześnie stanowiące część sporu o prawomocny obraz przeszłości opisała Elżbieta Janicka; zob. E. Janicka, Festung Warschau, Wydawnictwo „Krytyki Politycznej”, Warszawa 2012.

[55] Zob. M. Hirszowicz, E. Neyman, Społeczne ramy niepamięci, „Kultura i Społeczeństwo”, 2001, nr 3–4, s. 23–31; M. Ziółkowski, Pamięć i zapominanie: trupy w szafie polskiej zbiorowej pamięci, „Kultura i Społeczeństwo”, 2001, nr 3–4, s. 3.

[56] Zob. L.M. Nijakowski, Kiedy krwawa plama staje się białą. Polityka pamięci związana z masakrami XX wieku, w: Pamięć zbiorowa jako czynnik integracji i źródło konfliktów, red. Andrzej Szpociński, Collegium Civitas Press, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 167.

[57] Zob. P. Ricoeur, Pamięć, historia, zapomnienie, przeł. J. Margański, Universitas, Kraków 2006, s. 553.

[58] Zob. P.T. Kwiatkowski, Społeczne tworzenie niepamięci, w: Asymilacja, akulturacja, dyskryminacja. Wokół problemów zachowania tożsamości mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, red. Lech M. Nijakowski, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009, s. 93.

[59] W ujęciu Marca Augé zapomnienie bywa warunkiem nowego początku, w którym przebaczenie pozwala zwrócić się ku przyszłości i dokonać kulturowej zmiany. W Polsce powroty do historii Zagłady nie prowadzą jednak do przekształcenia kultury; zob. M. Augé, Formy zapomnienia, przeł. A. Turczyn, Universitas, Kraków 2009, s. 61.

[60] Z. Freud, Niesamowite, w: tegoż, Pisma psychologiczne, przeł. R. Reszke, KR, Warszawa 2000, s. 252–253.

[61] Zob. na przykład M.C. Steinlauf, Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć Zagłady, przeł. A. Tomaszewska, Cyklady, Warszawa 2001.

[62] W klasycznym tekście Z historii nerwicy dziecięcej: „Człowiek-Wilk” Zygmunta Freuda opisującym zjawisko traumy „sceną pierwotną” był stosunek seksualny rodziców widziany przez roczne dziecko; zob. Z. Freud, Dwie nerwice dziecięce, przeł. R. Reszke, KR, Warszawa 2000, s. 125–126.

[63] G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, Wydawnictwo „Krytyki Politycznej”, Warszawa 2013, s. 263.

[64] Przekierowywanie uwagi na hitlerowskie zbrodnie to topos recepcji dzieł mówiących o polskiej winie. Tak było na przykład w przypadku Medalionów Zofii Nałkowskiej; zob. T. Żukowski, Pominięty temat: recepcja „Medalionów”, w: Zagłada w „Medalionach”..., dz. cyt.

[65] Zob. E. Janicka, Pamięć przyswojona. Koncepcja polskiego doświadczenia zagłady Żydów jako traumy zbiorowej w świetle rewizji kategorii świadka, „Studia Litteraria et Historica”, 2014/2015, nr 3/4, https://ispan.waw.pl/journals/index.php/slh/article/view/slh.2015.009 [dostęp: lipiec 2018].

[66] G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, dz. cyt., s. 248.

[67] Zob. S. Žižek, Wzniosły obiekt ideologii, przeł. J. Bator, P. Dybel, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001, s. 89–107.