Читать книгу Бахт етказиш: Миллиард долларлик интернет дўкон тарихи - Тони Шей - Страница 7

Ташқаридаги ҳақиқий дунёда

Санжай иккаламиз «Oracle» дан таклиф олдик.

Бизга бир нечта иш таклифлари тушди, лекин «Oracle» нинг таклифини қабул қилишимиз табиий ҳол эди. Улар менга нафақат кўп пул таклиф қилишди (1995 йилда университетни битиришим биланоқ йилига 40 минг доллар маош олиш яхши эди), шунингдек, университет даврида тўплаган нарсаларимни Калифорнияга кўчириб ўтказиб беришмоқчи эди. Қўшимчасига янги иш учун тайёрлов дастури мобайнида Санжай билан мени бир неча ҳафтага бепул корпоратив тураржойга жойлаштиришмоқчи эди.

Мен омадим келганини ҳис қилдим. Университетда ўқишдан асосий мақсад имкон қадар кўпроқ маош тўлайдиган ишга жойлашиш, деб айтишганди. Мен ушбу ўйинда ютиб чиқдим. Бошқа хонадошларимнинг иш таклифлари билан солиштирганда, Санжай иккаламиз кўпроқ пул ишлашимиз кўриниб турарди.

Бир неча ой ўтгач, Санжай ва мен биргаликда «Oracle» да янги иш учун тайёрлов машғулотларини ўтадик. Бу уч ҳафталик дастур бўлиб, биз билан яна университетни яқиндагина битирган йигирма киши бор эди. Уч ҳафта тез ўтди. У, асосан, маълумотлар базасини дастурлаш бўйича қисқа курс эди. Биз мураккаб ва қизиқарли лойиҳалар устида ишладик. Мен жуда кўп нарсаларни ўрганаётганимни, янги дўстлар орттирганимни ва яхши пул ишлаётганимни юракдан ҳис қилдим. Машғулот сўнгида янги ишимни бошлаш учун янги хўжайиним билан учрашувни орзиқиб кутардим.

Аслида нима қилишим ёки нимани кутаётганим ҳақида тайинли фикрим йўқ эди. «Oracle» юзасидан умуман изланиш қилиб кўрмаган эдим. Билганим шу эдики, университетдалигимда улар мени суҳбатдан ўтказиш учун вакил жўнатишган ва менинг ёзганларим уларда яхши таассурот қолдирганди. Умуман олганда, улар мени билмасди, мен эса уларни. «Дастурчи муҳандис» бўлишим кераклиги ва улар менга 40 минг доллар тўламоқчи эканлигини билардим, холос.

«Oracle» даги биринчи иш кунимда иш столимни кўрсатиб, қиладиган вазифам ҳамда мажбуриятларимни айтишди. Мен, асосан, техник сифатни назорат қилишим ва регрессия синовлари ўтказишим керак эди. У нима учун кераклигини билмасдим, лекин аслида бунинг аҳамияти ҳам йўқ эди. Яхши пул ишлаб топаётгандим. Бир ҳафта ичида шуни билдимки, у ҳам осон топиладиган пул экан.

Қиладиган ишим кунига бир нечта синов ўтказиш эди. Синовни ўрнатиш беш дақиқа вақтни оларди, сўнгра автоматлаштирилган синов учун уч соат вақт керак бўларди, шу аснода мен шунчаки ўтириб, унинг тугашини кутардим. Шундай қилиб, мен кунига атиги икки ёки кўпи билан уч марта синов ўтказишга муваффақ бўлардим. Қайси вақтда келишим ёки идорани тарк этишимни ҳеч ким кузатмаётганини ҳам фаҳмладим. Аслида, менинг кимлигимни бирор киши биларди, деб ўйламайман.

Биринчи ой мобайнида мен ўзимни ўта омадли ҳис қилиб юрдим. Деярли куч сарфламасдан яхши ҳақ олаётганимга ишона олмасдим. Санжай иккаламиз офисдан етти дақиқалик йўл наридан ижара уй топдик ва яна бир марта хонадош бўлдик.

Бир ҳафта ичида менинг кундалик ишларим тайин бўлди:

10:00 – Иш столим ёнида ҳозир бўлиш.

10:05 – Синовлардан бирини ўтказишга киришиш.

10:10 – Электрон почтамни текшириш, тайёрлов курсидаги дўстларимга хабарлар жўнатиш.

11:30 – Тушлик қилиш учун уйга бориш.

12:30 – Мизғиб олиш.

13:45 – Офисимга қайтиб бориш.

14:00 – Яна бир синовни бошлаш.

14:05 – Электрон почтамни текшириш, тайёрлов курсидаги дўстларимнинг хатларига жавоб ёзиш.

16:00 – Уйга қайтиш.

Омадим келганини ҳис қилдим, чунки Санжай кечки соат еттигача уйга қайтмасди, менинг эса шундай осон кун тартибим бор эди. Ҳар замонда ундан иши қандайлигини сўраб қўярдим. У елкасини қисиб: «Яхши. Унчалик зўрмас», – дерди.

Унга менинг ишим ҳам унчалик зўр эмаслигини, лекин кечки пайтлари ва дам олиш кунлари зерикишни енгиш учун биргаликда бирор нарса қилишимиз мумкинлигини айтдим. «Бутунжаҳон тармоғи» деган нарса борган сари машҳур бўлиб бораётганди. Санжай график дизайн борасида уста эди, шунинг учун ишдан ташқари компаниялар учун веб-сайт тайёрлаб беришни йўлга қўйишимиз мумкин эди.

Ўз бизнесимизни йўлга қўйиш ғояси ажойиб кўринди. Компаниямизни «Internet Marketing Solutions», қисқача «IMS» деб номладик. Ўзимизнинг веб-саҳифамизни яратдик, ижара уйимизга иккинчи телефон линиясига буюртма бердик, ташриф қоғозларини чиқартирдик. Биз янги мижозларни рўйхатдан ўтказишга тайёр эдик.

Мижозларни қандай рўйхатдан ўтказиш бўйича режамиз бор эди: Аввало, биз маҳаллий савдо палатасига мурожаат қиламиз ва уларга бепул веб-сайт яратиб беришни таклиф қиламиз. Шунда барча маҳаллий корхоналар бизнинг мижозимиз эканлигини айтардик (бепулга веб-сайт қилиб берганимизни айтмасдик, албатта), иложи борича кўпроқ маҳаллий корхоналарга мурожаат қилардик ва тез орада пул айланишни бошларди.

Шундай қилиб, биринчи навбатда веб-сайт яратиш учун савдо палатасининг розилигини олишга тўғри келарди. Гарчи таклифимиз мутлақо текин бўлса ҳам, уларга томон дастлабки яқинлашув менинг мижоз билан биринчи марта телефондаги алоқам бўлди. Улар билан учрашувни соат 12:30 га белгиладим. Бу менинг «Oracle» даги кун тартибимга мос тушарди.

Учрашув куни мен асабийлашардим. Илгари бирор марта муваффақиятли савдо шартномасини тузмагандим, лекин уларга веб-сайт кераклиги ва биз уни тайёрлайдиган муносиб номзод эканлигимизга уларни ишонтириш асосий вазифамлигини тушуниб турардим. Ташқи кўриниш муҳим аҳамият касб этишини билардим, шу боис тушлик учун танаффусга «Oracle» дан соат 11:30 да чиқиб кетдим ва аввал уйга кириб, бир неча ой олдин битирув кечаси учун кийган костюм ва галстугимни кийдим. Ташриф қоғозларим етарли эканлигига ишонч ҳосил қилдим. Сўнг Санжай бир неча кун олдин ясаб, чоп этган бир нечта брошюраларни олдим.

Асабийлашган бўлсам ҳам, учрашув яхши ўтди. Ҳамма нарсани бепул қилишни таклиф қилаётганимиз уларга ёқиб тушди. Кейинги бир неча ҳафта давомида тушлик учун танаффусим борган сари чўзилди. Кун давомидаги кўп вақтимни палата билан учрашиб, улар қилаётган хизматимиздан мамнун эканлигига ишонч ҳосил қилиш билан ўтказардим. Санжай кечаси кўп вақтини мижжа қоқмай ўтказарди, чунки у туни билан веб-сайтни тайёрлаш билан машғул бўларди. Мен савдо ва мижозлар билан ишлашга жавобгар эдим, у бўлса маҳсулот ва дизайнга жавобгар эди. Биз яхши жамоа эдик.

Бир ой ичида савдо палатасининг веб-саҳифасини ишга туширдик. Энди пуллик мижозларни қабул қилишга тайёр эдик. Биринчи нишонимиз ўзимиз яшайдиган кўчадаги катта савдо маркази «Hillsdale» эди. Бу яхши танлов деб ўйладик, чунки биз уни мижоз сифатида рўйхатдан ўтказа олсак, у ердаги ҳар битта дўконга бориб, савдо марказининг ўзи ҳам мижозимиз эканлигини, шунинг учун улар ҳам биз билан ишлаши кераклигини айта олардик.

Кейинги бир неча ой давомида жуда оз вақтимни «Oracle» да ўтказдим, чунки «Hillsdale» савдо маркази ва бошқа кичик бизнес вакиллари билан учрашиш билан банд эдим. Ва ниҳоят, биз савдо марказининг веб-саҳифасини лойиҳалаш, бошқариш ва ўрнатиш учун уларни 2000 доллар тўлашга кўндирдик.

Биз буни уддаладик! Биринчи ҳақиқий пуллик мижозни қабул қилдик. Энди «Oracle» даги зерикарли кунлар билан хайрлашиб, ўзимизнинг доимий бизнесимизни бошқаришимиз мумкин эди.

Ва биз айнан шундай қилишга қарор қилдик.

Эрталаб раҳбаримга «Oracle» дан кетишим ҳақида айтмоқчи бўлганимда жуда асабийлашардим. Бир соат кутиб, ниҳоят, унинг офиси томон боришга ўзимда куч топдим. Унга янгилик ҳақида айтишга тайёр эдим. У хонасининг деразасидан менинг келаётганимни кўрди. Кўзимиз кўзимизга тушди. Юрагим борган сари тезроқ ураётганини ҳис қилдим. Кейин у бошқа томонга ўгирилди. Офисга назар ташлаб, у бошқа биров билан учрашиб турганини кўрдим, бундай пайтда мақсадимни айта олмасдим. Енгиллик ҳис қилдим ва офис ёнидан ўтиб, ўзимни гўё зал охиридаги ҳожатхонага кетаётгандай тутдим.

У ерда қўлимни ювиб ҳақиқатан ҳам ҳожатхонага келгандай туйилиши учун яна бир-икки дақиқа кутиб турдим. Кейин яна раҳбарнинг офиси ёнидан ўтиб, иш столимга келдим ва кейинги ярим соатни дўстларимга хат жўнатиш билан ўтказдим. Ўттиз дақиқа учрашув якунига етиши учун етарли вақт, деб ҳисобладим, шундай бўлса ҳам ишонч ҳосил қилиш учун яна ўн беш дақиқа кутишга қарор қилдим ва кейин яна раҳбарнинг офиси томон қадам ташладим.

Нимагадир иккинчи сафар олдингидан ҳам кўпроқ асабийлашаётган эдим. Менимча, бу хўжайиннинг учрашуви тугаганига ишончим комил эмаслиги учун бўлса керак. Агар у ҳали ҳам учрашувда бўлса, мен яна бир марта ўзимни ҳожатхонага кетаётгандай кўрсатишимга тўғри келади ва у мени қовуғида ёки қорнида жиддийроқ муаммоси бор, деб ўйлай бошлаши мумкин. Камига иш ўрним яқинидаги қолиб унинг офиси ёнидаги ҳожатхонадан фойдаланаётганим ғалати кўринаётган бўлса керак. Балки, у иш ўрним яқинидагиси ишламай қолган, деб ўйлагандир. Булар унинг хаёлидан ўтаётганига ишончим комил эди, шунинг учун ўзимни бу аҳамиятсиз эканига ишонтиришга уринардим. Барибир бу менинг “Oracle”даги охирги иш куним бўлиши керак эди. Лекин раҳбарнинг ўн йилдан кейин мен ҳақимдаги ягона хотираси залнинг бошқа томонидаги ҳожатхонадан тинимсиз фойдаланганим бўлади, деган хаёл миямнинг туб-тубида тинимсиз айланарди. Бу эса даҳшат эди.

Шу сабабли мен унинг ёдида «ҳожатхонага серқатнов бўлиб қолган ғалати бола» сифатида қолмасликка қарор қилдим. Менда бир ғоя туғилди. Тўғри унинг офисига кираман-да, ҳаммасидан қутуламан. Шундай қилиб, мен орқага қайтиш йўқлигини таъкидлаб, йўлак бўйлаб бордим. Олдиндан кўзларимиз тўқнашиб кетмаслиги учун деворга яқинроқ томондан юрдим, шунда у менинг узоқдан юриб бораётганимни кўрмасди. Юрагим тез-тез урарди. Бу сафар унинг эшиги очиқлигига кўзим тушди. Ниҳоят, эшик олдига келиб ичкарига қарадим. Унга ишдан кетаётганим ҳақида айтишга тайёр эдим.

Бироқ хонада ҳеч ким йўқ эди.

Бу энг қийин ишдан кетиш сифатида тарихда қоладиганга ўхшарди. У бошқа бир учрашувга ёки тушликка кетгандир, деган хаёлда мен ҳам тушликка боришга қарор қилдим. Тушдан сўнг учинчи уриниш учун қайтиб келмоқчи бўлдим. Бир хўрсиндим-да, орқага қайрилдим. Шунда орқамда турган раҳбаримга дуч келдим.

«Тони? Мени қидираётган эдингизми?» – сўради у.

Мен бу ҳолатга руҳан тайёр эмасдим. Ўша вақтда «Taco Bell» дан нимадир буюртма қилиш ҳақида ўйлаётгандим. Эсанкираб шоша-пиша «Йўқ, узр» деб ғўлдирадим, бошқа шубҳа уйғотмаслик учун иложи борича тезроқ юриб кетдим.

«Taco Bell» да иккита муҳим қарорни қабул қилдим. Ошқозонимга кутилмаган тетиклаштирувчи таъсир кўрсатадиган янги ичкилик такони синаб кўрмоқчи бўлдим. Бундан ташқари ишдан бўшаш учун эртагача кутишга қарор қилдим. Бугун мавриди эмаслигига ишоралар етарли эди.

Ўша куни кейинроқ офисга қайтганимда, ишдан бўшаш масаласи билан шуғулланишим шарт эмаслигини билганимдан анча енгил тортгандим. Иш ўрним яқинидаги ҳожатхонага борганимда эшикдаги ҳожатхона тозаланаётгани ва бошқасидан, яъни хўжайиннинг офиси ёнидагисидан фойдаланиб туриш ҳақидаги ёзувни кўрдим.

Яхши томони, мен аллақачон унинг қаердалигини билардим ва ўша томонга юрдим. Ҳожатхонага яқин борганимда раҳбарнинг эшиги очиқлигига ва у хонада ёлғиз эканига кўзим тушди. Ҳаммасини якунига етказишга қарор қилдим, шунинг учун кўп ўйламасдан ўзимни офисга киришга ундадим.

«Вақтингиз борми?» – сўрадим. Эшикни ёпиб, унинг қаршисига ўтирдим. Энди орқага йўл йўқ эди.

«Мен… ишдан бўшашга қарор қилдим», дедим ҳаяжон билан. «Oracle» да беш ойдан буён ишлаётгандим ва ҳали деярли ҳеч нарсанинг уддасидан чиқмагандим. Бу янгиликни раҳбарим қандай қабул қилишини билмасдим. «Oracle» да яқиндан бери ишлаётганим ва аллақачон кетмоқчи бўлганим учун хафа бўлса керак, деган ташвишда эдим. Ёки танаффусларда кўп ушланиб қолаётганимни билар ва ичида кетаётганимдан хурсанддир. Балки, бу билан умуман иши йўқдир. Унинг жавоб бериши учун керак бўлган уч сония менга уч дақиқадай туйилди.

«Йўғ-е! Бошқа бирор стартапга қўшилаётган кўринасиз! Қандай ажойиб имконият!» У мен учун чин юракдан хурсанд эди. У мени миллионлаб венчур-капиталига эга бўлган компанияга қўшиляпти, деб ўйлади.

Унга шунчаки «Oracle» дан зерикканим ва Санжай билан бирга ижара уйимиздан туриб бошқараётган веб-дизайн бизнеси учун кўпроқ вақт орттиришни хоҳлаганимни айтишга юрагим дов бермади. Ҳозирги даражамизда аслида «Oracle» даги маошимиздан камроқ пул топаётгандик.

Бироқ биз ўз бизнесимизни юритишни ва тақдиримизни ўзимиз қўлга олишни хоҳлаган эдик. Бу пул учун эмас, зерикмаслик учун эди. Энди Санжай иккаламиз ҳам расман ишдан бўшагандик ва ҳаётимизнинг кейинги қисмини бошлашга тайёр эдик. Бизни нима кутаётгани қоронғи эди, лекин нима бўлса ҳам, зерикиш ва қониқмаслик ҳиссидан кўра яхшироқ бўлиши керак эди.

Биз саргузаштга тайёр эдик.

Стартап

Маълум бўлишича, биз кутган саргузашт ўз-ўзидан содир бўлмади. Оқибатда биз уйда ўтириб қолдик. Вақти-вақти билан веб-дизайн билан шуғулланардик, баъзан янги мижозлар қидиришга борардик.

Биринчи ҳафтанинг якунигача иккимиз ҳам веб-дизайнга қизиқмаслигимизни англадим. Биз ўз бизнесимизга эга бўлиш ва уни юритиш ғоясига мубтало эдик, лекин реаллик тасаввурдан кўра анча зерикарли бўлиб чиқди.

Ота-онам «Oracle» дан кетганимни эшитиб, унчалик ваҳимага тушмади. Дадамга Санжай билан веб-сайт яратиш бўйича компания ташкил этишимизни айтганимда у менга бу бизнеснинг келажаги йўқдай кўринаётганини айтганди. Мана ҳозир, бир ҳафта ўтмай Санжай билан «Oracle» дан кетиб тўғри қилганимизга шубҳаланиб қолдик.

Кейинги бир неча ҳафта оғир ва бироз эзгин ўтди. Зерикишни енгиб, кўнгил ёзиш учун кўп вақтимизни интернетда ўтказа бошладик. Санжайнинг кийим жавонига ухлашга киришини томоша қилиш ягона қизиқарли машғулот эди. Биз бироз ақлдан озишни ҳам бошлаётгандик.

Хайриятки, иккимизнинг ҳам университетдаги ишимиздан орттирган етарли пулимиз бор эди. Шунинг учун йилнинг қолган қисмида ижара ҳақини тўлаш ҳақида қайғурмасак ҳам бўларди. Нимани хоҳлашимизни билмасдик, лекин нимани хоҳламаслигимизни билиб олдик. Биз «Oracle» да ишлашни хоҳламасдик. Ортиқ веб-дизайн билан шуғулланишни ҳам хоҳламасдик. Ортиқ савдо алоқалари қилишни хоҳламасдик. Ва биз зерикишни хоҳламасдик.

Шундай қилиб, биз кун-тун интернет билан боғлиқ кейинги бизнес ғояни ўйлаб топиш билан овора эдик, лекин бирор арзирли фикр келмасди. Бир куни дам олиш кунида зерикканимиздан бир ғояни синаб кўриш учун компьютер дастури тузишга қарор қилдик. Уни дастлаб интернет «LinkExchange (ILE)» деб номлаганмиз, кейинчалик уни қисқача «LinkExchange» қилиб ўзгартирганмиз.

«LinkExchange» ортидаги ғоя жуда оддий эди. Агар сизнинг веб-саҳифангиз бўлса, бизнинг хизматимиз учун текинга рўйхатдан ўтишингиз мумкин эди. Рўйхатдан ўтганингиздан сўнг, веб-саҳифангизга махсус кодни жойлаштирасиз ва сайтингизда автоматик равишда реклама баннерлари кўрина бошлайди.

Ҳар сафар кимдир веб-сайтингизга кириб, рекламани кўрса, сизга тушган пулнинг ярми берилади. Шундай қилиб кунига мингта фойдаланувчи сайтингизга кирса, сиз умумий даромаднинг ярмини оласиз. Ушбу даромад билан биргаликда, сизнинг веб-сайтингиз «LinkExchange» тармоғида беш юз марта бепул реклама қилинарди. Шунинг учун бу катта реклама бюджетига эга бўлмаган веб-сайтларга қўшимча равишда ўзларини текинга намойиш қилишлари учун ажойиб имконият эди. Қолган беш юзта реклама имкониятини ўзимиз учун сақлаб қўярдик. Ғоя шундай эдики, вақт ўтиши билан «LinkExchange» тармоғини кенгайтириб, охир-оқибат катта корпорацияларга сотиш учун етарли реклама имкониятларига эга бўлардик.

Санжай билан биргаликда тажрибамиз учун дастурлаш қисмининг барчасини бир ҳафтада якунладик, сўнг интернетдаги ўзимиз ёқтирган кичкина веб-сайтларнинг элликтасига электрон почта орқали хабар юбордик. Улардан янги хизматимизни синовдан ўтказишда ёрдам беришини сўрадик.

Ажабланарлиси, йигирма тўрт соат ичида биз хабар жўнатган сайтларнинг ярми хизматни синовдан ўтказишда ёрдам бериш учун рўйхатдан ўтди. Одамлар уларнинг саҳифаларига кириб, реклама баннерларини кўргани сари «LinkExchange» ҳақида сўзлар тарқала бошлади. Бир ҳафта ичида шунчаки зерикишдан қутулиш учун яратган лойиҳамиз каттароқ самара бериши мумкинлигини англадик. «LinkExchange» ни муваффақиятли бизнесга айлантиришга бор диққат-эътиборимизни қаратишга қарор қилдик.

Кейинги беш ой шамолдай ўтди. Борган сари кўпроқ веб-сайтлар бизнинг хизматимизга рўйхатдан ўтарди. Биз ҳали пул ишлаш ҳақида қайғурганимиз йўқ эди. Фақат «LinkExchange» тармоғини кенгайтиришга эътиборимизни қаратгандик. Тез ўсиб бораётган ва бошқалар ростдан ҳам фойдаланишга иштиёқманд бўлган бир нарса яратаётганимиздан ҳаяжонда эдик. Санжай иккимиз тиним билмасдик. Вақтимизнинг ярмини компьютер дастурчилигига, қолган ярмини мижозларга хизмат кўрсатиш учун электрон хатларга жавоб қайтаришга сарфлардик. Ҳар бир келган хатга тезроқ жавоб қайтаришга уринардик. Одатда уларга ўн дақиқа ичида жавоб қайтарардик ва одамлар бизнинг тез ишлашимиздан ҳайратда қоларди.

Биз ҳамма электрон хатларга жавоб беришга улгура олмай қолдик, шунинг учун шаҳар ташқарисидан келган дўстим бизга ёрдам беришга қарор қилди ва шу ерда қолиб кетди. Ўша пайтда ҳаммамиз учун ҳаяжонли, қизиқарли, ажойиб ва афсонавий дамлар эди. Бизни қандайдир буюк нарса кутаётганини билардик, шунчаки унинг нима эканлигидан бехабар эдик. Кунларнинг ҳаммаси аралашиб кетганди. Биз ҳафта кунларининг умуман фарқига бормасдик.

Бир куни, 1998 йилнинг августида Ленни исмли бир йигит қўнғироқ қилиб қолди. У Нью-Йоркдан телефон қилаётганди. У тармоғимизда реклама бермоқчилигини ва, шунингдек, компанияни сотиб олиш нияти борлигини айтди.

Санжай иккимиз у билан тушлик учун ҳафта охирларида Сан-Францискода учрашишга рози бўлдик. Учрашув ҳар турдаги гўштларни пиширишга ихтисослашган «Tony Roma’s» ресторанлар тармоғининг бирида бўлди. Ленни ўзини Бигфут деб таништирди. Бу ном унинг компаниясига тегишли бўлиб, унинг тахаллуси ҳам шундай эди. У каҳлуа ичимлигидан буюрди, мен ҳам ўзимга шундан буюртма қилдим. Санжай эса каҳлуадан бош тортди. Университетда бир кечада кўпроқ каҳлуа истеъмол қилиб юборганмиз (ва кейинроқ хонадошлар билан роса қайт қилганмиз). Хонадошларимиз ҳали-ҳануз бу кунни «Каҳлуа кечаси» деб ёдга олишади. Санжай ўша кундан буён каҳлуа билан чиқиша олмайди.

Ленни бизга таклифи борлигини айтди. У «LinkExchange» ни «Bigfoot» га сотишимиз учун бир миллион доллар нақд пул ва сармоя таклиф қилди. Келишувнинг бир қисми сифатида Ленни «Bigfoot» да ишлаш учун Нью-Йоркка кўчиб ўтишимизни хоҳлашини айтди. Санжай иккимиз ҳайратланиб бир-биримизга қарадик. «LinkExchange» ташкил қилинганига эндигина беш ой бўлганда бизда уни бир миллион долларга сотиш имконияти туғилганди. Биз Леннига ўйлаб олишимиз учун бир неча кун кераклигини айтдик, лекин хаёлимга фақат бир сўз келди: «Қойил!»

* * *

Санжай билан кейинги йигирма тўрт соатни қандай жавоб беришни муҳокама қилиб ўтказдик. Биз «LinkExchange» нинг бундан каттароқ натижага эришиш имконияти борлигига ишонардик, лекин бунчалик катта пулни рад этиш ҳам осон эмас эди. Шундай қилиб, биз Леннига компанияни икки миллион доллар нақд пулга сотмоқчи эканимизни айтишга қарор қилдик. Шу йўл билан атиги беш ой ишлаб, Санжай билан ҳар биримиз бир миллион доллардан пулга эга бўлардик. Қаердадир ўқигандим: «Музокара натижаси қандай бўлиши сизга аҳамиятсиз бўлса ва ташлаб кетишдан қўрқмасангиз, сиз унда энг яхши позициядасиз».

Маълум бўлдики, Ленни бизни икки миллионга арзийди, деб ўйламас экан (Мен ҳам уни икки миллион доллар пули бор деб ўйламасдим), шу сабабли биз ўз йўлимиздан оғишмасликка, лекин ўзаро алоқани давом эттиришга келишдик.

– «LinkExchange» ҳаётда бир марта бўладиган имконият, – деди Ленни. – Ҳаётим давомида кўп пул ишлаб топдим, лекин пулни қайтиб олиш ўрнига ҳаммасини таваккал қилиб тикиб юборишга қарор қилганимда кўп йўқотдим ҳам. Сизларга омад тилайман.

«LinkExchange» нинг муваффақият қозонишига ишониш Санжай иккимизга доимгидан кўра кучлироқ туртки берди. Биз Леннига адашганини исботлашимиз керак эди.

Хизматимиздан фойдаланувчилар сони ортиб боргани сари компьютер дастурчилигида ҳам, мижозларга хизмат кўрсатиш соҳасида ҳам қўшимча ёрдамга муҳтож бўлиб қолдик. Шаҳар ташқарисидан келган дўстларимизни биз билан қолишга ва хатларга жавоб беришда ёрдам беришга кўндирдик. Қўшимчасига компьютер дастурчиларини ҳам излай бошладик.

Университетда халқаро компьютер дастурчилиги мусобақасида иштирок этганим ёдимга тушди. Ҳар бир университет бошқа университет жамоаларига қарши учта энг яхши компьютер дастурчиларини бир жамоа сифатида мусобақага юборишига рухсат берилганди. Менинг жамоам мусобақада биринчи ўринни олганди. Жамоадошларимдан бири бўлган Хадини топиб, уни «LinkExchange» га таклиф қилиб кўришга қарор қилдим.

Талабалик пайтимизда Хади кўзбойлағичликка қизиқишини билиб қолгандим. Шунинг учун у билан университет амфитеатрида сеҳргарлик шоусини қўйиш ғоясини қисқача муҳокама қилганмиз. Биз ўзимизча навбатдаги Дэвид Копперфильд дуэти бўламиз, деб ўйлагандик, лекин охир-оқибат бундан ҳеч қандай иш чиқмади, чунки иккимиз ҳам жуда банд эдик.

Хади билан боғланиб, унга «LinkExchange» га қўшилишни таклиф қилдим ва қанчалик тез ўсаётганимиз, биз рад этган бир миллион долларлик таклиф ва ҳаммаси қандай ажойиб эканлиги ҳақида барча маълумотларни бердим. У таклиф ёққани, лекин қўшила олмаслигини айтди. Чунки у ўша пайтда Сиэтлда «Microsoft» да ишлаётган, «Netscape» браузер билан рақобат қилиш учун «Internet Explorer» деган браузерни ишга туширмоқчи бўлган жамоани бошқараётган экан.

Аммо у менга ҳам ташқи кўриниши, ҳам қобилияти жиҳатидан ўзи билан бир хил бўлган эгизак укаси борлигини айтди. Айтишича, иккаласи шунчалик ўхшаш эдики, университет пайти биттаси жуда банд бўлса, бошқаси унинг ўрнига машғулотларга бораркан. Менга қизиқ кўрингани, улар ҳеч бир-бирининг ўрнига учрашувга ҳам чиққанмикан?

– Шундай қилиб… Сиз эгизагингизни ишга ёллашимизни таклиф қиласизми? – сўрадим мен.

– Ҳа.

– Бир-бирингиз учун интервьюга борганингиз ҳақидаги гап ростми?

– Ҳа.

– Унда яхши. Эгизагингизнинг исми нима?

– Али.

Хуллас, Али билан бир марта учрашганимиздан сўнг уни «LinkExchange» га учинчи шерик қилиб олишга қарор қилдик ва Сан-Францискода ўз офисимизни очдик. Ҳар биримиз дўстларимизни «LinkExchange» га таклиф қилишни бошладик ва бирин-кетин улар бизга қўшила бошлашди.

Ўша йилнинг декабрига келиб, «LinkExchange» да йигирма бешта ходим бор эди ва уларнинг аксарияти ўзимизнинг дўстларимиз эди. «Yahoo» асосчиларидан бири Жерри Янг биз билан учрашмоқчи эканлигини айтди. «Yahoo» ўша йили яқиндагина жуда катта муваффақиятли кимошди савдоси ўтказган эди ва унинг қиймати 1 миллиард доллардан ошиқроқ эди. Жерри ўша пайтдаги «dоt-cоm» инқилобининг3 асосий фигураларидан эди, шу сабабли биз интернет юлдузи билан учрашувни ҳаяжон билан кутдик. «Yahoo» билан қанақадир реклама битими туза оламиз, деб умид қилаётгандик. Бу бизнинг янада тезроқ ўсишимизга ёрдам берарди.

Маълум бўлишича, Жерри реклама битими билан қизиқмаётган эди. У бизни сотиб олишдан манфаатдор эди. Бу биз учун бироз кутилмаган хабар бўлди. Биз таътил тугагунча кутишимизга тўғри келарди, чунки корпоратив ривожланиш бўлимидагиларнинг ҳаммаси таътилда эди. Шу сабабли январда яна қайта гаплашиб кўришга келишдик.

Янги йилдан сўнг у эски ижара уйимизга биз билан учрашгани келди ҳамда Санжай, Али ва менга тўлашга тайёр бўлган суммасини айтди.

«Йигирма миллион доллар».

Мен ҳайратдан чайқалиб кетмасликка ва хотиржам кўринишга ҳаракат қилдим. Хаёлимга келган биринчи сўз «Вау!» эди. Хаёлимга келган кейинги фикр шу бўлди: «Беш ой бурун компанияни Леннига сотмаганимиздан жуда хурсандман».

Жеррига ўйлаб кўриб, бир неча кундан кейин жавоб беришимизни айтдик. Ушбу вазиятда рақамлар каттароқ эди. Анча катта.

Кейинги бир неча кун хавотир билан ўтди. Қолган ишчиларимизга нима бўлганини, Санжай, Али ва мен охирги қарорни қабул қилишимизни айтдик. Агар биз 20 миллион доллар олсак, бундан кейин ишлашга ҳожат қолмасди.

Тажриба сифатида, агар пулни олсам, қилишим мумкин бўлган нарсалар рўйхатини туздим:

• Сан-Францискода бирор тураржой сотиб оламан, шунда ижара уйда бошқалар билан бирга турмасдан, ўз уйимда яшардим.

• Катта экранли телевизор сотиб олиб, уй театрини қурардим.

• Янги компьютер сотиб олардим.

• Бошқа бир компанияни ташкил қилардим, чунки менга нимадир яратиш ва уни ривожлантириш ғояси жуда ёқади.

Рўйхатим шунчалик қисқалигига ҳайрон бўлдим. Унга яна нимадир қўшиш мен учун жуда қийин эди. Олдинги иш жойларимдан сақлаб қўйган пулларим билан мен аллақачон телевизор, компьютер сотиб олиш ва кичкина таътилга бориш имкониятига эга эдим. Шунчаки бунга ҳеч ҳафсала қилмаётгандим.

Мен аллақачон ўзимга ёққан компанияни бошқаришга ҳисса қўшаётган эдим. Ҳозирги компанияни бошқариш қизиқарли бўлиб турган бир пайтда яна қизиқарли машғулот билан шуғулланиш учун бошқа компания ташкил қилиш ғояси аҳмоқона кўринди. Ўз уйим бўлмаслигини ҳисобга олмаса, ўзим хоҳлаган ҳамма нарсани сотиб олишга қурбим етарди.

Леннининг сўзлари миямда такрор ва такрор жарангларди:

– «LinkExchange» – бу ҳаётда бир марта бўладиган имконият.

Бир нарсани чин юракдан англаб турардим: «Гарчи муваффақиятсизликка учрасак ҳам, имконият кетидан бориш энг тўғри йўлдир». Бу йигирма уч ёшда ўз уйига эга бўлишдан кўра муҳимроқ эди. Уй сотиб олиш қочиб кетмайди.

Санжай ва Алига фикрларимни айтдим, улар ҳам ўзлари мустақил хулоса чиқаришди. Ҳали ёш эдик. Жасоратли бўлишимиз мумкин.

Эртаси куни қароримизни эълон қилиш учун компания йиғилиши ўтказдик.

«Барчага маълумки, биз «Yahoo» дан компанияни сотиб олиш ҳақида таклиф олдик. Сўнгги кунларни уларнинг таклифини қабул қилиш ёки қилмаслик тўғрисида ўйлаш билан ўтказмоқдамиз», – дея сўз бошладим. Хонада вужудга келаётган кескинликни ҳис қилиш мумкин эди.

«Биз уларнинг таклифини рад этишга қарор қилдик».

Хонага кўз югуртириб, одамларнинг юзидаги енгиллик аломатларидан ҳайрон бўлдим. «Биз жудаям ўзига хос даврда яшаяпмиз, – дедим мен. – Интернет саноати авжига чиқмоқда. «Netscape», «eBay», «Amazon» ва «Yahoo» каби компаниялар инсоният тарихи йўналишини ўзгартирмоқда. Ҳеч қачон бунчалик кўп компаниялар бундай қисқа вақтда муваффақият қозонмаган. Ҳаётдан завқ олиш билан биргаликда шу компаниялардан бири бўлиш имкониятига эгамиз».

Нима учунлигини билмайман, лекин негадир борган сари ҳиссиётга берилиб бораётгандим. Овозим титрай бошлади. Охирги сўзларимни айтиб, учрашувни тугатишим керак эди, акс ҳолда йиғлаб юборардим:

«1997 йил бошқа қайтиб келмайди».

Биз бутун дунёга қарши эдик ва ютиб чиқишимизга ишонч ҳосил қилмоқчи эдик.

* * *

Кейинги бир неча ойни яхши эслай олмайман. Гўё кимдир бизни хато қилмасин, деб назорат қилиб тургандай ҳаммаси жойида эди. «Yahoo» ни молиялаштирган венчур-капитал фирмаси «Sequoia Capital» компаниясидан Майкл Мориц бизнинг директорлар кенгашимизга аъзо бўлди ва компаниянинг 20 фоиз улуши учун 3 миллион доллар сармоя қўйди. Хизматимиздан тобора кўпроқ сайтлар фойдалана бошлади ва компания даромадларини ошириш учун катта-катта реклама берувчиларни рўйхатдан ўтказа бошладик. Ақлли, ғайратли ходимларни ишга ёлладик (уларнинг кўпчилиги ходимларимизнинг танишлари эди) ва биргаликда анча вақтичоғлик қилдик. Бошимиз осмонда эди.

Бу қандай бошланганини билмайман-у, лекин «LinkExchange» да жуда қизиқарли анъана бор эди. Ойда бир марта бутун компанияга электрон хат юборардим, уларга муҳим учрашувимиз ҳақида ва унда баъзи муҳим сармоядорларимиз ва директорлар кенгаши иштирок этиши ҳақида хабар берардим. Шунинг учун ҳамма учрашув куни галстук тақиши ва костюм кийиши шарт эди.

Яқинда ёлланган ишчилардан ташқари ҳамма бу ҳақиқий расмий учрашув эмаслигини ва аслида костюм кийиш, галстук тақиш шарт эмаслигини биларди. Учрашувнинг асл сабаби ўтган ойда «LinkExchange» га қўшилган барча янги ишчиларни сафимизга қабул қилиш маросимини ўтказиш ва улар билан озгина ҳазиллашиш эди.

Шундай қилиб, ойда бир марта барча янги ёлланган ишчилар офисга костюм ва галстукларда келишарди. У ерда улар компаниянинг анъанавий ҳазили нишонига айланганини тушунишарди. Кундузги йиғилишда қандайдир ноқулай шартни бажариш учун барча янги ишга қабул қилинган ходимлар хонанинг олдига чақириларди.

«Sequoia Capital» сармоясидан кейин биз Майкл Морицдан анъанавий йиғилишимизда иштирок этишини сўрадик ва уни охирги бир ой ичида ёлланган бошқа олтита ходим билан бирга хонанинг олд томонига чақирдик.

Ҳамма ўзини таништиргандан сўнг уларга Морицнинг иштироки шарафига барчадан янграётган мусиқага мос равишда биргаликда ҳаракат қилишни сўрадик.

Агар сиз Мориц ҳақида оммавий ахборот воситаларида бирор нарса ўқиган бўлсангиз, у умуман олганда ақлли, интроспектив ва венчур-капиталистга айланган атоқли британиялик журналист сифатида тасвирланарди. Шунинг учун ҳамма унинг бошқа янги ходимлар билан олдинда туришини кўриб ҳаяжонда эди. Ҳамма шодланиб, қарсак чалаётган бир пайтда кимдир магнитофон олиб чиқди ва уни ёқди. Сўнг мусиқа янграй бошлади. У «Макарена» эди.

Морицнинг «Макарена» га мажбуран ўйнашини томоша қилиш қандай бўлишини сўз билан тасвирлаб бўлмайди. У мен кўрган энг ғалати томошалардан бири эди. Хонадаги ҳамманинг кайфияти чоғ, кулаётган эди. Қўшиқнинг охирига келиб, қаттиқ кулганимдан юзимдан ёшлар оқиб тушаётганди.

Хонадаги барча шодон чеҳраларга қараб, ўзимча ўйлаганим ёдимда: «Ҳаммаси ҳақиқат эканлигига ишона олмайман». Бу шунчаки Морицнинг «Макарена» га рақсга тушиши ёки бутун хонадаги одамлар кулишаётгани ҳақида эмас. Бу ўтган йили содир бўлган ҳамма нарса ҳақида эди. Бунга шунчаки ақл бовар қилмасди.

«Pretty Woman»⁴нинг сўзлари билан айтганда, мен эртакда яшаётган эдим.

Тез ўсиш

«Sequoia Capital» дан маблағ қабул қилганимиздан кўп вақт ўтмай, университетда мен пицца сотган йигит – Альфредга мурожаат қилдим ва унга доимий ходим сифатида бизга қўшилишни таклиф қилдим. У Стэнфордда статистика бўйича докторлик диссертацияси устида ишлаётган экан. Мен учун бу дунёдаги иккинчи энг зерикарли ишдай туйилди (биринчиси кечаси бўёқнинг қуришини кузатиш. Бу пайт бўёқ ранги кўринмайди).

Сўнгги икки йилда у билан биргаликда амалга оширишимиз мумкин бўлган бизнес турларини аниқлашга ҳаракат қилдим. Биринчи ғояларимдан бири Альфред билан Стэнфорд шаҳарчасининг бирор қисмида «Subway» сэндвич франчайз очиш эди. Ўша пайтда «Subway» АҚШдаги энг тез ривожланаётган франчайзлардан бири эди, бунинг сабаби қисман франчайз нархи ва бошланғич харажатлар жуда паст бўлганлиги эди. Альфред аслида мен билан буни амалга оширишни ўйлаб юрарди, аммо кейин билдики, ўша пайтда Стэнфорд ўз ҳудудида тижорат фаолиятига рухсат бермасди.

Санжай билан «LinkExchange» ни йўлга қўйган вақтимизда Альфреддан бизга қўшилишини сўрадим. Ўшанда у буни жуда таваккал иш деб ўйлади, бундан ташқари ота-онаси уни магистратурадан қолиб кетишини эшитиб, ғазабланишидан хавотир олди. Шу сабабли биз алоқада бўлиб туришга келишдик. Уни бизга маслаҳатчи бўлиб ишлаб туришга кўндирдик.

Бу сафар эса Альфред таклифимизни мамнуният билан қабул қилди. Менимча, бунинг иккита сабаби бор. Биринчиси, банкда «Sequoia Capital» дан олган 3 миллион долларимиз борлигини билгани ва иккинчиси докторлик даражасини олиш унинг иши эмаслигини англагани бўлса керак. У 1997 йилда молия бўйича вице-президент сифатида «LinkExchange» га қўшилди.

Кейинги ўн етти ой давомида ҳаммамиз жуда кам ухладик. Биз жуда тез ўсаётган ва иложи борича тезроқ янги ишчилар ёллаётган эдик. Иш ўринлари учун дўстларимизни жалб қилиш тизимидан чарчадик, шунинг учун ишлашга тайёр бўлган ва олти ойдан ортиқ қамоқ жазосини ўтамаган деярли ҳар қандай «иссиқ вужуд» ни ишга ёллашни бошладик.

Офис учун ижарага олинган қаватга сиғмай қолдик. Натижада офисни бинонинг қўшимча қаватларига кенгайтира бошладик. Ҳатто Нью-Йорк ва Чикагода савдо офисларини очдик. Офисда юриб, танимаган одамларингни кўриш жуда ғалати эди. Ҳар ҳафтада битта янги одам пайдо бўлгандай туйиларди. Гап уларнинг исмларини ёки қайси иш ўрнида фаолият юритишини билмаслигимда эмас… Мен ҳатто уларнинг юзларини ҳам танимасдим. Бино қаватлари бўйлаб юрганим сари менга дуч келган одамлар «LinkExchange» да ишлайдими ёки бинодаги бошқа компанияларнинг ходимларими – аниғини билмасдим.

Ўша пайтда, албатта, бу ёмон нарса деб ўйламаган эдим. Ҳарна жадал суръатда ўсиб бораётганимиз учун ходимларни танимаслик ҳаяжонни кучайтирарди ва адреналинни доимо юқори даражада ушлаб турарди. Буни барчамиз ҳис қилиб турардик. Аммо ортга назар ташласак, бу аслида келажак учун катта огоҳлантириш қўнғироғи бўлиши керак эди.

Қисқаси, биз корпоратив маданиятга эътиборлироқ бўлиш кераклигини билмаган эдик. Дастлабки йилда қизиқарли ва ҳаяжонли бир нарса қуришга ўз ҳиссасини қўшмоқчи бўлган одамларни ва дўстларимизни ишга ёллагандик. Ўзимиз билмаган ҳолда биргаликда ҳаммага манзур бўлган корпоратив маданият яратдик.

Ходимлар йигирма беш кишидан ортгач, бошқа сабабларга кўра компанияга қўшилаётган одамларни ишга ёллаб хатога йўл қўйдик. Қувонарлиси шуки, биз ёллаган одамлар ақлли ва серғайрат эди. Ёмон томони, уларнинг кўпчилиги кўп пул топиш ёки карьера ва резюмеларини бойитиш илинжида эди. Улар бир неча йиллик машаққатли меҳнатларини «LinkExchange» га сарфлаб, сўнг бошқа компанияга резюмени бойитадиган ишга ўтишни хоҳлашарди. Ёки агар ишлар яхши кетса, кўп пул топиб, нафақага чиқиш умидида эди. Биз ўсишда ва тобора кўпроқ ишчи ёллашда давом этдик. Охир-оқибат 1998 йилга бориб компаниядаги ишчилар сони юздан ортди.

Бир куни уйғоткичнинг овозини ўчириш тугмасини олти марта босганимдан сўнг кўзимни очдим. Еттинчи марта босмоқчи эдим, тўсатдан хаёлимга бир фикр келди. Сўнгги марта «Oracle» да эканимда, ишга боришга эринганимда бу қадар кўп уйғоткични ўчирган эдим. Бу яна содир бўлди, фақат бу сафар мен «LinkExchange» га боришга ҳайиқаётган эдим.

Бу мен учун жуда ғалати туйғу эди. «LinkExchange» нинг асосчиларидан бири эдим, бироқ компания энди мен боришни истайдиган жой эмасди. Авваллари бундай бўлмасди. Бир ярим йил аввал ўз ходимларим олдида «1997 йил бошқа қайтмайди», деган эдим. Қандай қилиб ҳаммаси бунчалик тез ўзгарди? Нима бўлди? Қандай қилиб биз «ҳамма бир киши учун, бир киши ҳамма учун» руҳидаги жамоавий кайфиятдан айни пайтдаги фитна, мавқе талашиш ва мишмишлар ҳукм сурган муҳитга ўтиб қолдик?

Ўтган йилни ёдга олиб, ишлар орқага кетган ва қизиқишим сусайган бирор ҳолатни эслай олмадим. Компания маданиятининг емирилишига сабаб бўлган ягона бир ходимни кўрсатолмайман.

Бу минг марта кесиш натижасидаги ўлим⁵ ёки Хитойдаги сув томчилатиб қийноққа солиш каби эди. Кундан-кунга томчилаб-томчилаб… Ҳар бир томчига ёки ишга ёллашдаги хатоликка чидаш мумкин эди, бу унчалик жиддий муаммо эмасди. Аммо ҳаммасини жамласак, бу азоб эди.

Мен нима қилишни аниқ билмасдим. Бу фикрни миямдан чиқариб ташладим. Чунки ҳал қилиниши керак бўлган долзарб муаммолар бор эди: Иқтисодиёт яхши ишламаётганди (Россия валютаси билан боғлиқ қанақадир муаммо ва ўзим унчалик тушунмаган узоқ муддатли капитал чўкиши сабабли) ва компанияда даромадимиз тўсатдан тўхтаб қолса, ишни давом эттириш учун етарли пул захирамиз йўқ эди. Қўшимча молиялаштиришни жалб қилиш учун кимошди савдосига тайёрлана бошладик, аммо Россия валютасидаги кутилмаган муаммолар ишимизни ортга сурди. Иқтисодиётимиз ёмонлашганда суғурта сифатида «асос» молиялаштириш айланмасини йўлга қўйишимиз керак эди. Акс ҳолда, йил охиригача банкрот бўлишимиз мумкин эди.

Сўнгги икки йил ичида биз «Yahoo», «Netscape» ва «Microsoft» компаниялари билан яхши муносабат ўрнатдик. Ушбу компанияларнинг ҳар бири қилаётган ишимизга катта қизиқиш билдирди ва стратегик шериклик имкониятларини аниқлашдан манфаатдор эди. (Мен ҳеч қачон «стратегик шериклик» нимани англатишини ва унинг оддий шерикликдан қандай фарқ қилишини тушуна олмаганман. Лекин ушбу сўзни ким ишлатса, ақлли одамдай кўринарди, шунинг учун бу иборадан фойдаланишни ёқтирардик.)

Ажабланарлиси шундаки, учала компания ҳам бизнинг меззанин молиялаштириш айланмамизга инвестиция киритишга қизиқиш билдирди. Бундан ҳам ҳайратланарлиси, «Netscape» ва «Microsoft» компанияни тўлиқ сотиб олишга кўпроқ қизиқаётганди.

Биз уларга нарх камида 250 миллион долларга тушишини айтдик. Бу суммани қаердан ўйлаб топганимизни билмайман, лекин у менга жуда яхши кўринди. «Netscape» ва «Microsoft» иккаласи ҳам музокарани давом эттиришни хоҳлагани яхшилик аломати эди.

Шундай қилиб, улар тендер бошлаб юборишди.

Ниҳоят, «Microsoft» энг катта сумма – 265 миллион доллар таклиф қилди, аммо унга бир нечта шартлар қўшилганди. Улар Санжай, Али ва мени «LinkExchange» да яна камида бир йил қолишимизни исташди. Агар мен белгиланган вақт давомида у ерда қолсам, 40 миллион долларга яқин пул билан кетардим. Агар қолмасам, бу миқдорнинг 20 фоизидан воз кечишим керак эди.

«LinkExchange» энди мен учун қизиқ бўлмаса-да, шу кетишда у ерда яна бир йил ишлашим мумкинлигини англадим. Шунчаки ишдан бўшамаслик учунгина арзимас вазифаларни бажариб туришимга тўғри келарди.

Бирор компания бошқа компания томонидан сотиб олинганда директорлар кенгаши ўз ўрнида қолиб, деярли ҳеч нарса бажармай юриш ҳолатлари кўп кузатилади. Аслида, бу ҳолатда тадбиркорлар ишлатадиган алоҳида ибора ҳам бор: «Бошқарувни тинчликда топшириш»6.

«Microsoft» билан музокараларимиз бошланганидан бир неча ҳафта ўтгач, битим имзоланди. «Microsoft» томонидан амалга оширилган бошқа харидлар билан таққослаганда, «LinkExchange» хариди рекорд вақт ичида амалга оширилди. Бироқ саҳна ортида бир-икки ички драмалар ҳам содир бўлди.

Жуда кўп тафсилотларга берилмасдан (ва айбдорларни ҳимоя қилиш учун) айтаманки, бу мен учун инсоннинг хулқ-атвори ва характери юзасидан дарс бўлди. Катта пулларда одамнинг асл башарасини очиб ташлайдиган ғалати хусусият бор. Хариддан олдин компанияга қўшилган баъзи одамларнинг очкўзлигини кўрдим, улар компаниядаги бошқа ҳар бир киши зарари эвазига, ўз фойдаларига шартномалар тузишга уринарди. Шундай драмалар юз бердики, одамлар жанжал кўтариб, молиявий натижани фақат ўзларининг фойдасига буришга урина бошлашди.

Шахсан мен бу драмадан узоқлашишга қарор қилдим. Бу фақат компанияни сотиш тўғри бўлганини тасдиқлади, чунки мен бу одамларнинг кўпчилиги билан ортиқ ишлашни истамасдим. Шунчаки бунга яна ўн икки ой чидаб туришимга тўғри келарди.

1998 йил ноябрь ойининг бошида Санжай иккимиз «LinkExchange» офисидан бироз нарида жойлашган ресторанда тушлик қилдик. Матбуот харид ҳақида икки ҳафта олдин эълон қилиб бўлганди, аммо келишув ҳали расмийлаштирилмаганди. Овқатланишни тугатаётганимизда Альфред қўнғироқ қилиб, битим расмийлаштирилганини айтди. Келишув якунланган эди.

Мен Санжайга қарадим ва янгилик ҳақида айтдим. «Хўш, менимча, келишув якунланди», дедим. Иккаламиз ҳам ўзимизни бир хил тутдик. Ҳаяжонланмадик. Хурсанд бўлмадик. Ташқаридагилар, эҳтимол, бизни ўмбалоқ ошиб юқорига сакраяпти, деб ўйлаётгандир, аммо бизнинг кайфиятимизда ғалати бефарқлик ва енгиллик ҳукм сурарди. «LinkExchange» нинг ҳаяжонлари аллақачон йўқолганди. Энди биз яна ўн икки ой иштиёқсиз ва бирорта илҳомлантирувчи сабабсиз шунчаки ишлаб беришимиз керак эди.

– Менимча, энди офисга қайтсак ҳам бўлади, – дедим.

– Яхши.

Шундай қилиб, биз жимгина ортга қайтдик.

Денгиз саёҳати

Гаров – бу гаров. Агар мен баҳс боғлаб ютқазсам, тўловдан қочмайман.

Университетда битирув куни дўстларим мен билан баҳс боғлади. Улар мени 10 йил ичида миллионер бўлишимни тахмин қилишди. Агар шундай бўлса, мен улар билан денгиз саёҳатига чиқиб, ҳамма харажатларни ўзим кўтаришим керак эди. Агар улар ютқазса, улар билан саёҳатга чиқишим, тўлов ҳам уларнинг бўйнида бўларди. Афтидан, ҳар иккала ҳолатда ҳам мен ютиб чиқардим, чунки миллионер бўлиб ҳамма харажатни тўлашим ёки текинга саёҳатга боришим мумкин эди. Ҳар қайси ҳолатда мен бахтиёр бўлардим, шундай экан, гаровга рози бўлдим.

Багамадаги уч кунлик денгиз саёҳати учун Флоридага учганимизда 1999 йилнинг бошлари эди. Бошқа дўстларимни ҳам таклиф қилишга қарор қилдим ва биз 15 кишилик гуруҳ бўлдик. Олдин денгизга чиқмаганим учун кеманинг катталигидан ҳайратга тушдим. Кемада тунги клуб, ўнта бар, бассейнлар ва истаганингизни муҳайё қиладиган бешта ресторан бор эди. Биз еб-ичиб, вақтичоғлик қилдик. Бу худди курсдошларнинг қайта йиғилишига ўхшарди. Фақат бунда баъзи зерикарли нарсалар йўқ эди.

Саёҳатнинг сўнгги куни ичиб, тонг отгунча рақсга тушиш учун тунги клубга боришга қарор қилдик. Саёҳатдаги дўстларим назарида мен бахт ва омадни ифодаловчи барча нарсага эга эдим. Дўстларим компаниямни «Microsoft» га сотганим билан табриклашар ва кўринишимдан ўзимга бўлган ишончим ортганини таъкидлашарди.

Соат 1:00 да DJ тез орада клуб ва бар ёпилиши ҳамда охирги мусиқани қўйишини эълон қилди. Ҳамма охирги қадаҳни ичиш учун бар томонга юрганда мен оломонга қўшилмаслик ва лаҳзани тутиш учун озроқ тўхтадим. Агар тўрт йил олдин кимдир мени миллионер бўлишим ва кемада саёҳатга чиқишимни айтганда ишонмаган бўлардим.

Мусиқа янграётган, қадаҳлар кўтарилган, ҳамма қадаҳ сўзи айтаётган бир паллада безовта бир овоз хаёлим тубида бир саволни тинимсиз такрорларди. Бу савол «Microsoft» билан келишув якунланган куни Санжай билан жимгина офисга қайтган кунимиздан бери ўрнашиб олганди: «Энди-чи? Энди нима қиламиз?»

Кейин бунга эргашиб, бошқа саволлар ҳам келарди: «Муваффақият нима? Бахт нима? Мен нима учун ишлаяпман?»

Мен ҳамон бу саволларга жавоб топа олмасдим. Шундай қилиб, жавоблар кутиб турар, деган ўй билан барга бориб, бир қадаҳ ароқ буюртма қилдим ва Санжай билан стаканни уриштирдим.

* * *

Саёҳатдан кейин мен ўзимни автопилотда бошқарилаётгандай ҳис қилардим. Кеч уйғониб, офисда бир неча соат кўриниш берар ва электрон почтамни текшириб, эртароқ уйга қайтардим. Баъзан офисга умуман бормай қўя қолардим.

Бўш вақтим жуда кўп эди. Ундан қандай фойдаланишни билмасдим.

Шундай қилиб, ўйлашга анча вақтим бор эди. Ўзим хоҳлаган барча нарсаларни аллақачон сотиб олгандим: Бошпана, катта экранли телевизор, компьютер ва уй кинотеатри. Икки ҳафтада бир дам олиш кунлари Вегасга покер ўйнагани борадиган бўлдим. Мен пул учун эмас, ўйинда ютишни ўрганиш учун ўйнардим. Покер хаус7 ўрнига бошқа ўйинчилар билан ўйналадиган ягона казино ўйини эди. Токи столингиздаги ўртача ўйинчидан яхшироқ экансиз, умумий ҳолатда ютиб чиқа оласиз.

Лекин бўш вақтимнинг асосий қисми ўйлаш ва фикрларимни назорат қилишга кетарди. Менга ортиқ пул керак эмасди, шундай экан, ортиқча пулни нима қиламан? Ҳали ўзимдаги пулни сарфлаётганим йўқ эди. Нега «Microsoft» да қолиб, янада кўпроқ пул ишлаб топишга уриняпман?

Ҳаётимнинг энг бахтли лаҳзалари рўйхатини тузиб, уларнинг бирортаси пул билан боғлиқ эмаслигини кўрдим. Англаганим шу бўлдики, нимадир барпо этиш, ижодий ёндашув ва яратувчанлик мени бахтли қилган экан. Дўстимга қўнғироқ қилиб, кечаси билан тонг отгунча гаплашиб чиқиш мени бахтли қилган экан. Сузиш мусобақасидан сўнг чўғда пиширилган картошка ейиш мени бахтли қилган экан. Тузланган бодринглар мени бахтли қилган экан (Бунисининг сабабини билмайман. Менимча, шунчаки улар мазали бўлгани учундир. Бундан ташқари, мен «тузланган бодринг» сўзини ишлатишни яхши кўраман).

Жамият ва маданиятимиз бизни фикрлашдан тўхтатиб, кўп пул кўпроқ бахт ва муваффақият келтиради, деган фикрни онгимизга қанчалар осон сингдираётгани, чинакам бахт эса аслида шунчаки ҳаётдан завқланиш эканлиги ҳақида ўйлардим.

Ўзим ёқтирган нарсаларни яратишдан, барпо этишдан ва бажаришдан қанчалар завқланганимни ўйлардим. Янги нарсалар яратиш ва барпо этиш учун шунчалик кўп имкониятлар бор эдики, ҳар бир ғояни амалга ошириш учун вақт етмай қоларди, айниқса, интернет ҳамон тез суръатда ривожланиб бораётган бир паллада. Умримнинг охиригача етадиган пулим бўлишига қарамай, мен бу ерда янаям кўпроқ пул топишга вақтим ва умримни бесамар кетказаётган эдим. Дунёда кўп нарсалар ўзгараётганди. Биз нафақат янги асрга, балки янги минг йилликка ҳам қадам қўяётгандик. Мен эса керагидан ортиқ пул топиш билан овора бўлиб, дунёдаги мислсиз ўзгаришларни ўтказиб юбориш арафасида турардим.

Сўнг ўйлашни тўхтатиб, ўзим билан сўзлашишни бошладим: «1999 йил бошқа қайтиб келмайди, сен нима қилмоқчисан?»

Бу саволга жавобим аллақачон тайёр эди. Ўша пайт ўзимга содиқ қолиб, мени «Microsoft» да ушлаб турган барча пулдан воз кечдим.

Бир неча кун ўтгач, офисга бориб, компанияга электрон почтам орқали хайрлашув хатини жўнатдим ва чиқиб кетдим. Аниқ нима қилмоқчи эканлигимни билмасдим, лекин нима қилмоқчи эмаслигимни аниқ билардим. Ҳаётимни зое кетказиб, бутун дунёдаги янгиликлардан қуруқ қолмоқчи эмасдим. Шунча пулни ташлаб кетганим учун одамлар мени жинни деб ўйлашди. Ростдан ҳам бу даҳшатли қарор эди, фақат яхши маънода.

Ўша пайтда буни англамагандим, лекин бу ҳаётимдаги катта бурилиш эди. Мен пулнинг кетидан қувишни тўхтатиб, ўз қизиқишларим томон одимлашга қарор қилдим.

Ҳаётимнинг кейинги босқичи учун тайёр эдим.