Читать книгу Вяртанне з апраметнай - Виктор Правдин - Страница 1

«Масквiч-412», альбо «каблук», як трапна празвалi людзi гэтую практычную для нашых дарог машыну, збочыў з галоўнага шляху на малаезджаны ўхабісты прасёлак. Святло супрацьтуманак выхоплiвала з цемры вялiзныя сосны, што туліліся абапал гравiйкi. Яны – добрыя арыенцiры, асаблiва на паваротах i скрыжаваннях. У кабiне – двое. За рулём насуплены кашчавы чалавек у чорнай пацёртай скуранцы i гэткiм жа капелюшы, насунутым на санлiвыя, халодныя вочы. Невялiкiя чорныя вусы выразна падкрэслiваюць незадаволенасць i пагарду, якiя назаўсёды прылiплi да агрубелага, карычневага твару-маскi. На няголеным выцягнутым твары палаюць чырвоныя пухiры – сляды нейкай скурнай хваробы. Вадзiцель далонню раз-пораз пацiрае шыю, шчакой скрабецца аб каўнер – пухiры вельмi свярбяць i замiнаюць. Чалавек у скуранцы ўпэўнена рулюе, вiдавочна, ён добра ведае гэтую глухамань. Другi мужчына мажны, медзведзяваты, шырачэзны ў плячах, з буйнымi рысамi твару. Зразумець, цi ён спiць, цi робiць выгляд, немагчыма. Вялiкiя, парослыя залацiстымi валасамi рукi спакойна ляжаць на каленях, галава схiлена на грудзi, вочы заплюшчаны, але па тым, як раз-пораз нервова ўздрыгваюць вейкi, як засяроджана сышлася на пераноссi глыбокая складка, вiдаць, што чалавек не ў салодкай дрымоце, а ў нейкiх цяжкiх развагах. За некалькi апошнiх гадзiн нiхто з дваiх не сказаў нiводнага слова. На чарговай вiхлястай паваротцы машыну занесла, пасажыра матлянула, ён адразу спахапiўся i невiдушчым позiркам уставiўся ў акно.

– Хутка прыедзем? – сiлячыся нешта ўбачыць у цемры, спытаўся медзведзяваты.

– Хвiлiн праз дваццаць будзем на месцы, – глуха азваўся вадзiцель i пацёрся шчакой аб каўнер скуранкi.

Медзведзяваты зноў адкiнуўся на сядзеннi i, сонна пазяхаючы, з адценнем абыякавасцi прагаварыў:

– Як там лягавы?

– Жывучы, – шафёр цвыркнуў слiнай у прачыненае акно i незадаволена кiнуў: – I нашто ён табе здаўся?

– Трынаццаць год адседзеў, а розуму не набраўся, – працадзiў скрозь зубы здаравяк. – I потым, узялi толькi задатак…

– А ты растлумач, – шафёр скоса зiрнуў на пасажыра, вусны скрывiлiся ў нядобрай усмешцы.

– Пэўна, прыйдзецца ўжо, – прыкрываючы далонню рот, зноў пазяхнуў медзведзяваты i спакойна працягваў: – Па-першае, колькi даюць за нашага брата i колькi адмераюць за лягавага? За яго – вышка, а за Гнiлога – гады тры, ад сiлы – чатыры. I, калi што якое, адбрахацца лягчэй. Скажам, напрыклад, што набытак памiж сабою не падзялiлi…

– Тады навошта мерцвяку пасведчанне лягавага?

– Пачакаем, пакуль надрукуюць некралог, тады мянта i закапаем…

– Думаеш, Гнiлы сойдзе за лягавага?

– Канечне, сойдзе, пакуль у вадзе знойдуць, добра-такi падпухне, падгнiе, а па мордзе i цяпер мацi родная не пазнае, – штучна рагатнуў медзведзяваты. – А пасведчанне падкажа лягавым, каго знайшлi, хто ёсць хто…

– Усё роўна будуць шукаць.

– Няхай шукаюць, калi i знойдуць, у нас свая версiя: пасведчанне знайшлi, нават можна сказаць, што сцiбрылi i падсунулi закадычнаму сябру, каб на той свет iшоў не бесфамiльным, а мянта i ў вочы не бачылi. Дарэчы, як яго прозвiшча?

– Бусел Андрэй Фёдаравiч.

– Вось, няхай Гнiлы птушачкай ляцiць у пекла, а сапраўдны Бусел да пэўнага часу пабудзе з намi. I яшчэ: не спадабаўся мне заказчык, не бабская справа – забойствы арганiзоўваць. А потым, хто навёў на Вожыка?

– Якая нам справа, хто ды што, абы грошы плацiлi. А што тычыцца кабеты, дык яна нiштаватая, не сквапная, не таргавалася, а з выгляду – прыгажуня. Дапёк, мабыць, мент…

– Ты Гнiлога добра накачаў гарэлкай?

– Не пашкадаваў, улiў як пальцам дастаць.

– Канечне, лягавага кiнуцца шукаць адразу, – засяроджана зазначыў медзведзяваты. – Нам трэба на пару тыдняў легчы на дно, перачакаць, а як мiлiцэйскi шмон на дарогах сцiхне, уцячы за мяжу.

Капiтан мiлiцыi, iнспектар крымiнальнага вышуку Андрэй Бусел прыйшоў да свядомасцi i доўга не мог уцямiць, дзе знаходзiцца. Галава гула, бы званiца, цела здранцвела, i немагчыма было варухнуць нi нагой, нi рукой, але больш за ўсё замiнаў пластыр, якiм быў залеплены рот. Калi машына ўлятала ў якую калдобiну, яго, бы бервяно, падкiдвала i галава балюча бiлася аб жалезны кузаў. Бусел падцягнуў пад сябе ногi, упёрся ў падлогу, паспрабаваў падсунуцца да сцяны. Не адразу, але атрымалася. Нарэшце галава ўперлася ў кузаў, Бусел перакулiўся на жывот, потым зноў на спiну i падкацiўся да стылага жалеза. Яму ўдалося сесцi ў самым куточку будкi, тут меней трасло i матляла. Боль у галаве адразу паменеў, але па-ранейшаму нудзiла. Рукi былi звязаныя спераду, i Бусел без асаблiвай цяжкасцi сарваў пластыр. Яго званiтавала, i праз некалькi хвiлiн зрабiлася лепей. Iнспектар з палёгкай прытулiўся да халоднай жалезнай сцяны, думкi лiхаманкава мiтусiлiся, шукаючы выйсця са становiшча, у якое трапiў.

Некалькi гадзiн таму ён насцярожаны, але ўпэўнены ў поспеху iшоў на першую сустрэчу з чалавекам, якi вось ужо некалькi дзён яму дапамагаў. Раней чалавек толькi тэлефанаваў i на сустрэчу не згаджаўся, а тут, вiдаць, здарылася нешта надзвычайнае, ён настаяў на спатканнi. Бусел не давяраў гэтаму «добраахвотнiку», але яго перасцярогi спраўджвалiся. Першы раз невядомы патэлефанаваў дадому, i Бусел не надта паверыў п’янай балбатнi пра гарадскi кiрмаш, пра нейкую злачынную банду. «Добраахвотнiк», адчувалася, быў на добрым падпiтку i блытана гаварыў пра хабарнiцтва, наркотыкi, шантаж, нават забойствы. А напрыканцы размовы, быццам мiж iншым, паведамiў, што заўтра ў адзiнаццаць гадзiн са склада фармацэўтычнай фабрыкi, што на вулiцы Светлай, выедзе машына. І, калi добра пашукаць, каля рухавiка, блiжэй да радыятара, можна знайсцi не меней як трыста ампул з морфiем. Бусел не сцярпеў, спытаў, чаму незнаёмы звяртаецца да яго. У адказ пачуў смех i нешта накшталт таго, што капітан больш за iншых яму падабаецца i, галоўнае, сярод зэкаў ходзяць чуткi, што ён сумленны, непрадажны мент…

На фармацэўтычнай фабрыцы сапраўды значылася машына, нумар якой паведамiў «добраахвотнiк». Бусел рызыкнуў, i ўсё атрымалася так, як прадказваў невядомы. Вадзiцель, нехта Кузаўкоў (ён жа значыўся экспедытарам), калi знайшлi скрынку з ампуламi, так расхваляваўся, што сэрца не вытрымала, i яго проста ад прахадной забрала хуткая дапамога. А ранiцай у бальнiцы Кузаўкова знайшлi мёртвым: тое, што не зрабiў iнфаркт, зрабiла тонкае блiскучае шыла, якое выцягнулi з халоднага цела.

З гэтага моманту ўсё i закруцiлася. На iмя начальнiка крымiнальнага вышуку Бусел напiсаў падрабязную iнфармацыю наконт размовы з невядомым, якi папярэдзiў пра вываз наркотыкаў. І цяпер маёр Вашкевiч кожную ранiцу цiкавiўся, цi выходзiў на сувязь «добраахвотнiк», якi мог пралiць свет на забойства i дапамагчы сышчыкам.

Бусел таксама чакаў званка, ён iнтуiтыўна адчуваў, што чалавек будзе шукаць сустрэчы, i не памылiўся. На чацвёрты дзень, а дакладней, ноччу, а другой гадзiне, той жа п’яны голас прахрыпеў:

– А мне казалi, што ты разумны мент… Такi ляпсус недаравальны… Што маўчыш?

Што мог адказаць Бусел таму невядомаму, якi хутчэй за ўсё з ягонай дапамогай зводзiў з кiмсьцi нейкiя свае рахункi?

– Маўчыш, Бусел? Дый што сказаць, – здзекаваўся голас. – Каб не было патрэбы, каб мог сам забiць асiнавы кол, з мянтоўкай не звязваўся б. Але за месца пад сонцам трэба ваяваць, таму дапамагу сабе i табе яшчэ разок. Слухай уважлiва i больш не памыляйся: на гарадскiм кiрмашы ацiраецца Князь, Кузаўкоў – ягоная работа. Май на ўвазе, што ён на сэрца не хворы, умее пастаяць за сябе, пыл пусцiць у вочы i не расколецца, прыйдзецца павалэндацца. А каб ён быў больш згаворлiвы, у газавай плiце знойдзеш усё, каб на пяток гадоў адправiць да гаспадара лес валiць.

На тым скончылася другая размова. Князя Бусел ведаў асабiста i, не дачакаўшыся ранiцы, выклiкаў з аддзела машыну i сярод ночы з’явiўся на кватэру злачынца. Канечне, санкцыi пракурора на вобыск у яго не было, i Бусел усю адказнасць узяў на сябе. З газавай плiты, як i казаў па тэлефоне «добраахвотнiк», выцягнулi цэлы арсенал зброi. Чатыры пiсталеты, патроны, нават дзве супрацьтанкавыя гранаты. Шырачэзны ў плячах, крыху ссутулены Князь, ён жа Павел Скакун, маўчаў i толькi, сцiскаючы кулакi, зыркаў на Бусла халоднымi, скамянелымi вачыма. На шчацэ нервова тузаўся чырвоны шнар.

Бусел атрымаў вымову ад начальства за тое, што не паведамiў ноччу пра размову з» добраахвотнiкам» i рызыкаваў жыццямi ўсёй аператыўнай групы, але да вымовы аднёсся абыякава: на адну болей цi меней, што за бяда? На зброi знайшлi адбiткi пальцаў Князя, i ён прызнаў сябе вiнаватым у захоўваннi зброi, ды i толькi. А вось адкуль гэты арсенал – так i заставалася таямнiцай. Князь трымаўся свайго: «Купiў у невядомых каўказцаў, а дзе тыя ўзялi, не ведаю. У iх цяпер поўна гэткага дабра, кожны нешта мае, вось i шукайце, на тое вы i мiлiцыя…»

…Быў яшчэ i трэцi званок «добраахвотнiка». Ён патэлефанаваў, выключна каб павiншаваць з паспяхова праведзенай аперацыяй, i, як мiнулыя разы, некалькi хвiлiн куражыўся, пасмейваўся з капiтана, але Бусел цярплiва чакаў. Яго ўсё больш пачынала цiкавiць прычына паводзiн невядомага, а ў п’янага магло нешта зляцець з языка. «Добраахвотнiк» папярэдзiў, каб сцераглi Князя, i, перш чым кiнуць трубку, сур’ёзна зазначыў:

– Ён пешка! Але ж за ягонай спiнай сцiшылiся тыя, па кiм даўно плачуць турэмныя краты.

Некалькi дзён напружанай працы поспеху ў раскрыццi забойства не прынеслi. Скакун, даведаўшыся, што яго вiнавацяць у забойстве Кузаўкова, патрабаваў доказы. Ён меў амаль неабвяргальнае алiбi: у тую ноч п’яны спаў на вакзале. Яго i сапраўды затрымаў нарад мiлiцыi, але ж тое здарылася а чацвёртай гадзiне, а дзе быў з дзвюх да трох? Якраз у гэты час забiлi Кузаўкова. Князь стаяў на сваiм: «Быў п’яны i нiчога не памятаю».

З гэтага часу «добраахвотнiк» знiк i нiчым аб сабе не нагадваў аж да сённяшняй ранiцы. У шэсць гадзiн зазванiў тэлефон, i Бусел адразу пазнаў прастуджаны i, як здалося, перапалоханы голас. На гэты раз чалавек гаварыў цвяроза, не кпiў, не павучаў, а адразу настойлiва прапанаваў сустрэцца i прызначыў месца: у старым парку, што ля вучылiшча металiстаў. Ён папярэдзiў, каб быў адзiн i нiкому пра дамоўленасць не гаварыў. Апошняе насцярожыла, але «добраахвотнiк», быццам прачытаўшы Андрэевы думкi, шэптам дадаў:

– Мяне шукаюць, хтосьцi здаў… Я цябе ведаю, а мяне пазнаеш па белым плашчы i чорным капелюшы, якi буду трымаць у левай руцэ. Спытаеш, як прайсцi да вучылiшча…

Бусел ледзь дачакаўся вечара. Прыехаў крыху раней i на ўваходзе ў парк адразу заўважыў чалавека ў белай плашчоўцы, якi стаяў ля газетнага кiёска i гартаў часопiс. Капiтан, стоячы зводдаль, некалькi хвiлiн сачыў за незнаёмцам, i той, быццам адчуўшы ягоны позiрк, азiрнуўся, вочы сустрэлiся. Чалавек ледзь прыкметна кiўнуў, нацягнуў на самыя бровы капялюш i пасунуўся ў парк. Бусел паспяшаўся ўслед, нагнаў i, у думках падсмейваючыся з такой канспiрацыi, сцiшана спытаў:

– Як прайсцi да вучылiшча металiстаў?

Мужчына, не прыпыняючыся, кiнуў у адказ:

– Трымайся мяне, – i нервова паскроб шчаку, скрозь пабiтую чырвонымi плямамi.

Голас чалавека быў зусiм не падобны да таго, якi Бусел чуў па тэлефоне. У душы варухнулася сумненне, нават трывога, але адступаць было позна ды i не ў ягоных правiлах. Капiтан машынальна дакрануўся да кабуры з пiсталетам, гэта надало рашучасцi. Чалавек у плашчоўцы сышоў з алеi i напрасткi, па роснай траве, амаль подбегам пашкандыбаў да напалову разабранай драўлянай будынiны, якая раней была пiўным павiльёнам. Андрэй крыху памарудзiў. Чалавек скасавурыў на яго насцярожлiвы позiрк i, не прыпыняючыся, глуха прагаварыў:

– За мной могуць сачыць, там схаваемся i пагаворым…

Перад тым як джгануць у дзвярны праём, Бусел азiрнуўся, сiлячыся заўважыць што-небудзь падазронае, але наўкол было цiха i спакойна. Ён зрабiў некалькi крокаў у зацемненым, смярдзючым будынку, палез у кiшэню па запалкi, i ў гэты момант нешта цяжкое звалiлася на галаву…

Машына нарэшце спынiлася, пачулiся галасы. Гаварылi двое. Спярша Бусел не мог разабраць, пра што гамоняць злачынцы, але праз хвiлiну галасы наблiзiлiся, i ён пазнаў хрыплы барытон, якi належаў чалавеку з парку.

– Фiлiн, а мо цяперака пазбавiмся ад лягавага?

«Адзiн з iх – Фiлiн», – засяроджана ўслухоўваўся ў размову Бусел. Ён сiлiўся прыгадаць, цi сустракаўся раней з чалавекам, якi меў гэтую мянушку, але на памяць нiчога не прыйшло.

– Ты вось што, – рыкнуў у адказ прастуджаны бас, – зрабi засечку на сваiм прышчастым носе, бо незнарок адкручу разам з пляшывай галавой: мент павiнен жыць! I, пакуль iншага рашэння не прыму, нiводзiн волас не звалiцца з ягонай галавы. Уцямiў?!

– Ды я што, – лiслiва прагундосiў чалавек з парку i, перасiльваючы палахлiвасць, прамармытаў: – Я да таго, каб не уцёк!..

– Вось тады дакладна адарву галаву, – пагрозлiва прабасiў голас, якi хутчэй за ўсё належаў Фiлiну. – Паглядзi, цi жывы ён, мо мерцвяка вязём.

Чалавек даўгавата корпаўся ля дзвярэй, не мог адамкнуць замок, мацюкаўся i бурчэў нешта невыразнае. Нарэшце дзверы адчынiлiся, чыстае паветра ўварвалася ў будку. Бусел адчуў прыемны пах сасны, мяты, свежаскошанага сена. Ад ляснога водару закружылася галава, прыемна было ўдыхаць пах лесу, чуць шамаценне дрэў, хацелася жыць…

– Лягавы, ты жывы? – пачуўся голас з цемры, i адразу па вачах разанула калючае, халоднае святло лiхтарыка. – Жывы, – убачыўшы капiтана, памякчэў голас, але праз хвiлiну перайшоў на крык: – Ён, падла, аббляваў усю машыну…

– Калi цябе садану, як яго, у штаны накладзеш, а мо прамiком сплануеш у» магiлёўскую губерню», – весела прабасiў з цемры Фiлiн. – Цягнi, панясём у склеп.

– Аббляванага не панясу! Няхай валяецца ў будцы, ранiцай усё роўна ў распыл!

– Прышч, рабi, што сказана! – зласлiва прасiпеў Фiлiн, пачуўся глухi ўдар, стогн, лiхтарык звалiўся на зямлю i патух.

«Мянушка другога – Прышч», – толькi падумаў Бусел, як яго ўхапiлi за абедзве нагi i, быццам мех з бульбай, скiнулi з машыны ў высокую, росную траву. Ён балюча стукнуўся спiнай, у галаве адразу загуло, скронi сцiснула неймаверным болем, i капiтан зноў званiтаваў.

– Як мы гэткага панясём? – з нянавiсцю, iстэрычна пераходзячы на крык мацюкнуўся Прышч i, вiдавочна, спаганяючы на Буслу злосць за атрыманы ад Фiлiна кухталь, цяжка пацягнуў капiтана далей ад машыны, шматлянуў у самую крапiву. – Няхай там рыгае! – і, спахапiўшыся, прапанаваў: – Можа, хоць ногi развяжам, западло насiць лягавага!

– Развяжам у склепе, – не зважаючы на Прышчова скавытанне, камандаваў Фiлiн, – ды глядзi пад ногi, каб на лесвiцы мент шыю не зламаў.

– Дапаможам, калi сам не скруцiць, – агрызнуўся Прышч. – Ты з iм цацкаешся, быццам з братам, а я iх ненавiджу…

Бандыты падхапiлi Бусла пад пахi i волакам пацягнулi ў хату. У склепе, куды спусцiлi капiтана, было цёмна, сыра i халодна. На слiзкай, парослай цвiллю цаглянай сцяне, якую выхапiла святло лiхтарыка, праступалi буйныя кроплi вады i павольна сцякалi на зямлю. Гэта гаварыла за тое, што дом стаiць у нiзiне, магчыма, ля балота. Дыхалася цяжка. Прышч пасвяцiў лiхтарыкам у твар i, сапучы, зласлiва прабурчаў:

– Была б мая воля, даўно кiшкi б выпусцiў.

– А ты выпусцi, – з выклiкам, пракаўтнуўшы даўкi камяк, прахрыпеў Бусел.

– З задавальненнем прышыю мянта, – цвыркнуў слiнай Прышч. – Толькi не цяпер, крыху пазней, – ён дастаў фiнку, перарэзаў вяроўку на нагах. – Жывi, падла, ноч у цябе яшчэ ёсць, – злачынец па-блазенску зарагатаў i балюча ўдарыў рукаяткай нажа ў жывот.

Ноччу Буслу заснуць не ўдалося, холад працiнаў да касцей. Каб сагрэцца, спрабаваў прысядаць са звязанымi рукамi, але кожны рух болем аддаваўся ў скронях, кружылася галава.

«Прафесiйна накаўтавалi, – падумаў Бусел, – такiя ўдары мне знаёмыя яшчэ з дэсантуры. Адно незразумела, навошта я iм спатрэбiўся? Калi хтосьцi зводзiць нейкiя рахункi, зрабiў бы прасцей, навошта ўскладняць сiтуацыю, цягнуць невядома куды? Паздзекавацца?.. Не, пэўна, я патрэбны гэтаму Фiлiну для нечага iншага».

Бусел намацаў драбiну, пацiху падняўся пад самае вечка, упёрся спярша галавой, потым плячамi, спрабуючы адчынiць склеп. Не атрымалася. Знясiлены, ён апусцiўся, сеў на вiльготную зямлю, прытулiўся спiнай да драбiны, каленi падцягнуў да грудзей – так было крыху цяплей…

Колькi прайшло часу, Бусел не ведаў, але нарэшце над галавой пачулiся таропкiя крокi, нешта цяжкое i вялiкае доўга кантавалi па падлозе, пакуль ссунулi з вечка. Зарыпелi ржавыя завесы, i ў склеп разам з бляклай палоскай свету ўварвалася чыстае паветра.

– Вылазь, – сцiшана прагаварыў нябачны Буслу чалавек i спачувальна дадаў: – Асцярожна, драбiна гнiлая.

Узбiраючыся наверх, Бусел злавiў сябе на тым, што калiсьцi даўно ўжо чуў гэты прыглушаны бас. Перадапошняя прыступка i сапраўды пад нагой трэснула, капiтан хiстануўся i, пэўна, бразнуўся б з усёй вышынi назад, у вiльготнае, заплеснелае чэрава падполля, але моцныя рукi падхапiлi пад пахi, i ў адно iмгненне ён апынуўся ў пакоi. Бусел не спяшаўся ўставаць з падлогi, чакаў, пакуль вочы прызвычаяцца да святла.

У адзiным на ўсю хату пакоi было чатыры акны, у два з якiх, што выходзiлi на панадворак, праз бруднае шкло нясмела прабiвалася залацiста-жоўтымi пыльнымi промнямi сонца. Справа ад капiтана да сцяны, калiсьцi паклеенай прама па бярвеннях зялёнымi шпалерамi, цяпер абшарпанымi i ледзь не напалову абгрызенымi мышамi ды пацукамi, была прытулена вялiкая трохдзверная самаробная шафа са зжаўцелым люстэркам. Непадалёк высiлася зялёнага колеру драўляная скрыня, абабiтая жалезам.

«Вiдаць, ёй прыцiскалi крышку склепа», – падумаў капiтан i перавёў позiрк на круглую печ, металiчны ложак, стол, каля якога спiнай да яго стаяў крыху ссутулены чалавек i налiваў у шклянку гарэлку. Бусла нудзiла і ад холаду бiла дрыготка. Якраз праз гэта яму не хацелася ўставаць, каб бандыт не бачыў ягоную слабасць.

– Выпi, палягчэе, – прагаварыў чалавек i сам зрабiў некалькi глыткоў з рыльца бутэлькi.

Бусел зразумеў, што перад iм Фiлiн. Рызыкоўныя паводзiны бандыта выклiкалi недавер i насцярожанасць. Як-нiяк, а ў пакоi яны былi ўдвух, рукi, ногi ў Бусла вольныя, i Фiлiн, выкраўшы капiтана, павiнен быў ведаць, што ён валодае баявымi прыёмамi самба i каратэ.

– Завязваць бойку не раю, – быццам прачытаўшы Буславы думкi, прабасiў Фiлiн i, закусваючы, захрабусцеў агурком.

– Пакуль што вып’ю, – цяжка ўзняўся на ногi капiтан, – толькi за што?

– За сустрэчу, – здрыгануўся голас у Фiлiна, ён павярнуўся да Бусла.

– Ты?! – ашалела вылупiўшы вочы, ускрыкнуў аслупянелы капiтан.

– Я, – абыякава адказаў Фiлiн.

У пакоi надоўга запанавала цiшыня.

Бусел i Фiлiн знешне былi падобныя: аднолькава высокiя, шырокiя ў плячах, не абдзеленыя прыродай фiзiчнай сiлай i спрытам, толькi капiтан бялёсы, а Фiлiн чарнявы. Яны глядзелi адзiн аднаму ў вочы: Фiлiн спакойна, з адценнем абыякавасцi, Бусел разгублена-вiнаватым позiркам, здавалася, праглынаў злачынцу.

– Фантастыка! – напружана варухнулiся вусны капiтана, ён зрабiў крок уперад, быццам збiраючыся абняць злачынцу. – Вось гэта сустрэча!..

– Ты выпi, – працягнуў Фiлiн шклянку Буслу, – нiчога неверагоднага ў нашай сустрэчы няма.

– Ну, не скажы! – капiтан узяў прапанаваны двухсотграмовiк. – За гэта i сапраўды варта выпiць, – ён каўтануў гарэлку адным глытком, панюхаў хлебную скарынку i, цяжка ўздыхнуўшы, роспачна выдыхнуў: – Мой аднапалчанiн, сябрук Васiль Мароз – кiлер… Наёмны забойца! Цi, можа, я памыляюся?

– Лiчы, што табе пашэнцiла, – прабасiў Фiлiн i зноў прыклаўся да бутэлькi. – Нанялi б iншага – не сустрэлiся б.

– Ды ўжо ж дзякуй табе, – з’едлiва i п’янавата адказаў Бусел, – удружыў дык удружыў!..

У Бусла ад выпiтай гарэлкi закружылася галава, але адчуў ён сябе i сапраўды лепей. Куды падзелася ламота ў касцях! Сцiх боль у патылiцы, прыемнае цяпло хвалямi расцякалася па стомленым целе, мышцы зноў налiлiся сiлай. I толькi душу рвала на часткi крыўда, не праходзiла злосць на самога сябе, што так проста даўся ў рукi злачынцам, як малое дзiця, дазволiў абвесцi сябе вакол пальца. Ён вылiў рэшткi з бутэлькi ў сваю шклянку.

– Колькi ж табе заплацiлi? – Бусел узняў на Фiлiна калючыя, халодныя ў сваёй рашучасцi вочы.

– Добра, – незласлiва кiнуў Фiлiн i, адкаркаваўшы новую бутэльку, таксама выпiў.

– А дзе памагаты, Прышч, здаецца? – п’янавата дапытваўся Бусел.

Фiлiн не адказаў: ён тупаватым, асалавелым позiркам утаропiўся ў акно i, не зважаючы на Бусла, павольна соўгаў скiвiцамi, жуючы хлеб з салам.

– Цi, можа, яму адправiў капаць? Ён з задавальненнем мяне жывога зямлёй закiдае.

– Прышч паехаў у Мiнск, – не паварочваючы галавы i не мяняючы паставы, буркнуў Фiлiн. – А ты не кiпяцiся, лепш закусвай i слухай, што скажу.

– Будзеш вiнавацiцца? – ускiпеў капiтан i, няўпэўнена перасоўваючы ногi, зашпацыраваў па хаце, замахаў рукамi. – Скажаш, прабач, кораш, нявыкрутка атрымалася, не гадаў i не думаў, што былога сябра давядзецца прышыць…

– Хопiць, – сурова ўзбычыў галаву Фiлiн, – калi сваiм розумам дапетрыць не можаш, сядзь i слухай. Па-першае, твая праўда: каб ведаў, што цябе павiнен адправiць у» магiлёўскую губерню», не пiлi б цяпер гарэлку. Але, што нi робiцца, усё да лепшага. Не я, дык хтосьцi iншы цябе б туды без музыкi справадзiў, ты iм косткай у гарляку сядзiш.

– Каму гэта «iм»? – пацягнуўся да бутэлькi Бусел, але Фiлiн перахапiў руку.

– Пачакай, паспееш, – адсунуў ён гарэлку. – Каму ты перайшоў дарогу, не ведаю, толькi, пакуль не зусiм п’яны, запомнi: цябе я забiў!..

– Як забiў, калi вось ён – я? – здзiвiўся Бусел.

– Растлумачу. Мы ведалi падлу, якая iшла на сустрэчу з мянтом, – Фiлiн, вiнавацячыся, спахапiўся: – Я хацеў сказаць, з табой. Мы павiнны былi прышыць мiлiцыянта, але на фотаздымку, якi ўсучылi ў апошнi момант, я пазнаў цябе, – Фiлiн паклаў фотаздымак на стол. – Ты другi злева, абведзены чырвоным фламастэрам i пазначаны крыжыкам.

– Такi ж фотаздымак ляжыць у мяне на працоўным стале пад шклом, – Бусел на хвiлiну заплюшчыў вочы, страсянуў галавой: i сапраўды выпiў лiшку. – Гэта мы год таму на Дзень мiлiцыi…

– Атрымоўваецца, што хтосьцi з тваiх калег цябе здаў! – з’едлiва, нацiскаючы на слова «калег», прагаварыў Фiлiн.

– Ты гавары, ды не загаворвайся! – адштурхнуў ад сябе здымак Бусел. – За кожнага ручаюся, разам не адзiн пуд солi з’елi.

– I ўсё ж, – стаяў на сваiм Фiлiн, – тут, акрамя цябе, пяць чалавек, фатограф шосты, i хтосьцi з iх на табе паставiў чырвоны крыжык.

– А чаму ты не адмовiўся, калi пазнаў мяне? – спрабуючы змянiць тэму размовы, спытаў Бусел i пацягнуўся за пачкам цыгарэт. – Грошы засцiлi вочы?

– Грошы нi пры чым, не адмовiўся якраз таму, што пазнаў. Нарэшце зразумей, што я просты выканаўца, кiлер, i вырашыў цябе выратаваць. I, як бачыш, мая задумка ўдалася.

– Не магу паверыць, што Фiлiн – гэта ты!

– Пра мяне пагаворым потым, час будзе, а цяпер ты павiнен ведаць усё, што здарылася з табою.

– Ды як не ведаць, калi i цяпер галава гудзiць, быццам званiца!

– Я не пра тое. Гнiлога Прышч пасадзiў на пяро, сам улез у ягоную апратку i выйшаў на сустрэчу з табою. Дарэчы, месца сустрэчы i пароль нам таксама паведамiлi. Так што кумекай, сышчык, адкуль могуць расцi ногi. Сустрэчу з Прышчом ты памятаеш.

– Толькi да таго моманту, як увайшоў у нейкую развалюху, – пагадзiўся Бусел, якога больш i больш цiкавiў расповед Фiлiна.

– У той развалюсе я гваздануў цябе, ты ўжо выбачай, прыйшлося самому, бо Прышч вельмi злы на вашага брата, мог не разлiчыць. А потым пераапрануў цябе ў адзенне Гнiлога, а ўсё тваё нацягнуў на яго.

– Хочаш сказаць, што той чалавек павiнен сысцi за нябожчыка Бусла?

– Спадзяюся, так i будзе, – упершыню падчас размовы скупая ўсмешка слiзганула па вуснах Фiлiна. – Над Гнiлым папрацавалi – мацi родная не пазнае, а астатняе – адзенне, пасведчанне, нават твае трусы на iм. Ты ўжо выбачай, трэба, каб камар носа не падтачыў. Нам пашэнцiла, што валасы ў вас аднаго колеру, не прыйшлося галаву адразаць…

– Карацей, пашэнцiла мне, – зморшчыўся Бусел.

– Можа, i так, асноўнае, ты жывы, хаця для ўсiх – нябожчык.

– Якое ж тут шчасце?

– Вiдаць, я занадта цябе гваздануў, павольна думаеш. Ты застаўся жывы, мяняй прозвiшча i хоць сто гадоў тапчы зямельку. Станеш новым чалавекам, Iвановым, Сiдаравым, кiм захочаш. Цяперака ўцямiў?

Фiлiн выцягнуў з кiшэнi некалькi пашпартоў без фотакартак.

– Выбiрай, якое прозвiшча падабаецца больш, тое тваё.

– Не трэба мне такой дапамогi, – адштурхнуў руку з пашпартамi Бусел, – як-небудзь сам…

Фiлiн адвёў вочы, плёснуў гарэлкi ў двухсотграмовiк, ажно разлiлася, пацякла праз берагi на стол. На шчоках ходырам захадзiлi нервовыя жаўлакi, твар счырванеў, рукi па-здраднiцку задрыжэлi. Ён каўтануў палову двухсотграмовiка i, унiкаючы глядзець на Бусла, цяжка ўздыхнуў:

– Скажы шчыра, ты прынцыпова грэбуеш маёй дапамогай цi баiшся запэцкацца?

– Прынцыпова.

– Калi так, то я абавязаны дапамагчы, хочаш ты гэтага цi не. Памятаеш, з чаго пачалося наша вайсковае сяброўства? Ты мне жыццё выратаваў.

– Ты б зрабiў тое самае.

– Не ведаю. Дзесяць гадоў дапякае гэтае пытанне, а адказу няма… Калi шчыра, мне б смеласцi не хапiла на вышынi тысяча метраў ухапiць падаючага дэсантнiка, у якога не раскрыўся парашут. Кiшка была слабаватая…

– А цяпер кiшка твая стала моцная? – здзеклiва ўпiкнуў Бусел.

– Я проста вяртаю доўг, – ледзь стрымлiваючы гнеў, прасiпеў Фiлiн i сцiснуў вялiзныя кулакi-кувалды так, ажно пабялелi пальцы.

– А цi добра падумаў? Я ведаю, хто ты i чым займаешся, для кагосьцi ты Фiлiн, а для мяне Васiль Мароз, i адразу папярэджваю: цябе будуць шукаць i знойдуць. Магчыма, гэтым прыйдзецца заняцца мне самому.

– Пакуль капiтан Бусел вырашыць асабiстыя праблемы, кiлеру Фiлiну хопiць часу спалiць за сабой усе масты i жыць там, дзе яго не знойдуць. Я буду пачуваць сябе спакойна, мы квiты: ты выратаваў мяне дзесяць год таму, я цябе – учора. Вось такая мая фiласофiя, таварыш iнспектар крымiнальнага вышуку, – Фiлiн з цяжкасцю ўзняўся i, хiстаючыся, пакрочыў да выхаду; у дзвярах прыпынiўся i, чакаючы Бусла, дадаў: – Я б хацеў сустрэцца пры iншых абставiнах, але што маем, тое маем, жыццё мацнейшае за нас.

– Цiкавая фiласофiя, ты, пэўна, сабой ганарышся, – праходзячы мiма Фiлiна, насмешлiва прагаварыў Бусел. – А што тычыцца доўгу, дык ледзь слязу не выцiснуў, такi ты дабрадзей… Куды iдзём? – стоячы на ганку, на поўныя грудзi ўздыхнуў капiтан i не адчуў тупога болю ў правым баку, што яшчэ гадзiну таму выклiкаў прыступы ўдушлiвага кашлю.

– Кiруй да студнi, – падштурхнуў Бусла ў спiну Фiлiн.

– Што шукае Прышч у сталiцы? – апускаючы ў студню рыпучы журавель з iржавым вядром, спытаў Бусел. – Пэўна, грошы? I ўсё ж колькi я каштую?

– Камерцыйная тайна, – неахвотна прабурчэў Фiлiн, скiнуў з сябе кашулю i падхапiў вядро празрыстай вады. – Плеханi, а то нешта на сон хiлiць.

– Баiшся, што задам лататы? – перахапiўшы вядро, Бусел зрабiў некалькi глыткоў. – Ого, халодная, ажно скiвiцы зводзiць!

– Вада i сапраўды што трэба, сiлу дае… А наконт уцёкаў я спакойны, ранавата табе на людзях з’яўляцца, пазнаюць…

– То i добра, я не збiраюся гуляць у тваю гульню.

– Мая, як ты кажаш, гульня, праз пару-тройку дзён скончыцца, i ты, даражэнькi, будзеш выблытвацца сам, iнакш не паспееш аб’явiцца, як хтосьцi лупяне манцiроўкай па галаве, i памiнай як звалi.

Бусел незадаволена перасмыкнуў плячыма, спадылба зiрнуў на Фiлiна i рэзка плёхнуў ваду на ягонае мускулiстае цела. Злачынец ад нечаканасцi ажно падскокнуў, з грудзiны вырваўся мiжвольны крык, больш падобны на конскае ржанне, ён зафыркаў, зачмыхаў носам i пачаў iмпэтна расцiраць цела.

– Плiснi яшчэ! – узбуджана крыкнуў Фiлiн, але, убачыўшы, што Бусел быццам аслупянеў з вядром у руках, думаючы пра штосьцi сваё, выхапiў журавель, апусцiў у студню.

Наступнае паўнюткае вядро сцюдзёнай вады Фiлiн выплеснуў сабе на галаву i, не зважаючы на задумлiвага капiтана, подбегам пашкандыбаў у хату, пакiдаючы на зямлi добры дзесятак ручайкоў.

Буслу было над чым пакумекаць. Фiлiн меў рацыю, калi гаварыў пра тое, што ён павiнен на нейкi час зрабiцца нябожчыкам. Цяпер думкi былi скiраваны на тое, каб разблытаць злачынства. У прапанаванай сiтуацыi i сапраўды будзе лягчэй рассекчы вузел, выкрыць забойцу Кузаўкова i наркадзялкоў з фармацэўтычнай фабрыкi. Чалавек, якi тэлефанаваў, забiты, i ўсе нiтачкi абарвалiся. Арыштаваны Князь маўчыць i будзе стаяць на сваiм. Вiдавочна, трэба мяняць тактыку, i зноў Фiлiн правы: яго, капiтана Бусла, падставiлi, i да гэтага прыклаў руку хтосьцi са сваiх… Ён павiнен не хавацца ўсё жыццё пад чужым прозвiшчам, а знайсцi юду.

Пасля халоднага душу галава ў Бусла прасвятлела, куды падзеўся боль, цела паступова налiлося сiлай, начная стома пачала забывацца. Пачуццё самазахавання, якое яшчэ ноччу нясцерпна вярэдзiла душу, шчымiла жаданнем помсты сэрца, цяпер саступiла месца прафесiйнаму азарту, непераадольнаму жаданню асабiста ўва ўсiм разабрацца. Капiтан прагнуў дзейнiчаць, i толькi напрацаваная за гады разважлiвасць i цвярозы разлiк стрымлiвалi, прымушалi яшчэ i яшчэ пралiчваць магчымыя хады злачынцаў. Больш памыляцца Бусел не мог, другога Васiля Мароза не будзе. Капiтан вырашыў паслухацца парад Фiлiна.

Бусел павесялелым позiркам агледзеў вялiкую паляну, на якой месцiлiся хата з прыбудовамi, агароджаныя плотам, якi ад часу i недагляду спарахнеў i павалiўся на кусты здзiчэлай малiны, i толькi праз гэта яшчэ трымаўся, ствараючы ўражанне сваёй патрэбы. Адзiн з трох хлявоў неяк бокам усунуўся ў лес, быццам нiхто яго не будаваў, а ён вырас тут сам, разам з калматымi пахучымi соснамi, што шчыльна ўзялi яго ў палон. Другi хлеў быў напаўразбураны, i толькi трэцi, яшчэ нiштаваты, вiдаць, прыстасаваны пад гараж, ганарлiва паглядаў наўкол праз расчыненыя дзверы, падпёртыя тоўстымi калодамi. Страха на хаце ў адным месцы свяцiлася велiкаватай дзiркай, на напаўразбуранай пячной трубе сядзела вялiзная шэрая варона i, схiлiўшы галаву набок, насцярожана сачыла за Буслам.

«Тут, вiдавочна, нiхто не жыве», – падумаў Бусел i, падставiўшы твар яшчэ цеплаватым сонечным промням, заплюшчыў вочы.

I раптам ён акунуўся ў зусiм iншы свет: усё наўкол поўнiлася птушынымi галасамi, у траве на ўсе лады стракаталi конiкi, цёплы, ласкавы вятрыска ўзяў у свае абдымкi вiльготнае цела, iмгненна раскудлацiў валасы. Далёкi i адначасова блiзкi ўспамiн устрывожыў i расчулiў, капiтан адчуў, што даўным-даўно з iм гэта ўжо было, ён перажываў гэткi момант. Гуллiвы вецер менавiта так кудлацiў непаслухмяныя валасы, а птушыныя спевы напаўнялi душу неймавернай лёгкасцю i жаданнем узляцець. Iмгненна перад вачыма ўзнiк белабрысы дзесяцiгадовы хлапчук. Гэта ён, Андрэй Бусел, каб не адстаць ад старэйшых, узлез на вялiкi стары дуб, што рос на схiле Замкавай гары. Пад нагамi хiсткая, спружынiстая галiнка, а яшчэ нiжэй струменiцца, круцiцца вiрам рака Мнюта. Шлях да адступлення адрэзаны, Андрэй заплюшчвае вочы i саскоквае… Ён ляцiць i не адчувае свайго цела, толькi гэтыя птушыныя спевы i вецер, цёплы крылаты вецер у валасах.

– Калiсьцi тут жыў ляснiк, – парушыў нечаканы ўспамiн Фiлiн. – Стары памёр, а сын у турме, ён i даў адрасок. Месца надзейнае, блiжнi шлях – трынаццаць кiламетраў лясной дарогi, калi прыцiсне – сiгануў у кусты i шукай ветру ў полi. Цябе наўмысна сюды прывёз, пажывеш пару тыдняў, лiчы, што адпачываеш у санаторыi.

Пачуўшы пра два тыднi, Бусел не вытрымаў:

– Паўмесяца – гэта занадта!

– Я разлiчваю, што праз тыдзень цябе пахаваюць, – не зважаючы на капiтанаву нервознасць, вёў сваё Фiлiн, – а яшчэ праз тыдзень, трошкi змянiўшы знешнасць, аб’явiшся ў Мiнску. Цi табе абавязкова трэба быць на асабiстым пахаваннi?

– Добра было б, – незадаволена буркнуў Бусел, – са мной развiтацца прыйдуць не толькi сябры. Дарэчы, хто заказаў маё забойства?

– Я клiентаў адразу выкрэслiваю з памяцi, але ў тваiм выпадку можна зрабiць выключэнне. Жанчына пажадала бачыць цябе мерцвяком. Шэршэ ля фам, як кажуць французы.

– Ты з ёй сустракаўся? Што за яна, як выглядае?

– Перамовы вёў пасрэднiк, я толькi аднойчы гаварыў па тэлефоне.

– А пасрэднiк?

– Пра яго не пытайся, да тваёй гiсторыi чалавек не мае анiякага дачынення, нi пры чым ён.

– Нiчога сабе, нi пры чым! – узбуджана ўскрыкнуў Бусел. – Дапамагаў у забойстве – i нi пры чым!

– Мы па-рознаму глядзiм на адно i тое. Сказаў, яго не здам, значыць, не здам, – Фiлiн рэзка павярнуўся i, нацягваючы кашулю, пайшоў да расчыненых дзвярэй хлява; праз хвiлiну вярнуўся, уваткнуў каля ног Бусла ржавую рыдлёўку. – Пайшлi капаць.

– Што капаць? – Бусел здзiўлена паглядзеў на Фiлiна.

– Яму…

– Нам што, няма чаго больш рабiць?

– Трэба пакiнуць магiлу, каб упэўнiць Прышча, што ты… – Фiлiн зацяўся, шукаючы патрэбнае слова.

– Цяпер зразумела, – засмяяўся Бусел. – Да гэтай магiлы ты будзеш прыносiць кветкi… Але вернемся да жанчыны, яна, пэўна, не такая засакрэчаная, як пасрэднiк? Пра што ты з ёй гаварыў?

– Яна толькi паведамiла месца сустрэчы з Гнiлым i пароль.

Бусел задумаўся. Нiхто не ведаў, што ён iдзе на сустрэчу ў парк, тым больш пра пароль, значыць, iнфармацыя пайшла ад чалавека, з якiм ён дамовiўся пра спатканне. Калi гаварылi апошнi раз, той быў нечым усхваляваны, нават напалоханы. Як ён сказаў? «…Мяне хтосьцi здаў!..» Цяпер зразумелыя ягоныя нервознасць i трывога: «добраахвотнiк» выклiкаў яго, каб знайсцi абарону, а выйшла наадварот. Калi гэта i сапраўды так, то вестка пра ранейшыя гутаркi з» добраахвотнiкам» магла прасачыцца i ад нас, ад таго, хто меў дачыненне да справы… I ўсё ж, што хацеў паведамiць Гнiлы, як яго заве Фiлiн, што не даверыў тэлефону?

– А што за чалавек Гнiлы? – Бусел разлiчваў выцягнуць з Фiлiна як мага больш iнфармацыi.

– Нiколi не бачыў i не чуў, – неахвотна азваўся Фiлiн i, збочыўшы да густога ельнiку, спынiўся, утыкнуў рыдлёўку ў зямлю. – Я называю так усiх, на каго атрымлiваю заказ. Будзем капаць тут…

– Мне ўсё роўна, дзе магiлу капаць, абы ў ёй не ляжаць, – паспрабаваў пажартаваць Бусел.

– Ёсць фотаздымак Гнiлога, усучылi праз пасрэднiка, – не падтрымаў капiтанаў жарт Фiлiн, – ён у Прышча, вернецца – забяру, хаця малаверагодна, што ён пакiнуў фота нябожчыка, калекцыянiраваннем мы не займаемся…

Фiлiн папляваў на далонi i, уваткнуўшы рыдлёўку ў зямлю, заклапочана спытаў:

– Выходзiць, ты не сустракаўся з Гнiлым?

– Учора ўпершыню iшоў на сустрэчу, – адказаў Бусел, – да гэтага звязвалiся толькi па тэлефоне, а калi дакладней, ён некалькi разоў тэлефанаваў мне на кватэру.

– Цяпер зразумела паспешлiвасць заказчыка, вы не павiнны былi сустрэцца…

– Хутчэй за ўсё, – пагадзiўся Бусел. – Гнiлы, мяркую, хацеў перадаць нешта вельмi важнае.

– Ужо не перадасць i не скажа, – прабурчэў Фiлiн i, адкiдваючы спарахнелае бервяно, цяжка выдыхнуў: – Я так зразумеў, што ты сам будзеш шукаць адказы?

Бусел прамаўчаў. Ён засяроджана лупiў рыдлёўкай, сiлячыся перасячы таўставаты корань.

Капалi доўга, зямля, перавiтая вялiкiмi i малымi пакручастымi карэннямi, не хацела паддавацца. Праз паўгадзiны Фiлiн не вытрымаў, зласлiва кiнуў рыдлёўку на зямлю, выцер рукавом кашулi спатнелы лоб:

– Адпачнi, пайду пашукаю ў хаце сякеру, а то да вечара правалэндаемся.

– Мне i сапраўды няма куды спяшацца, – сеў на свежы пясок Бусел. – Пакуль барада ды вусы вырастуць, яма будзе што трэба.

– Лепш думай, як вылузнуць з лункi, куды цябе загналi, бы бiльярдны шар, а не строй жарцiкi, – з непрыхаваным асуджэннем прагаварыў Фiлiн i праз хвiлiну знiк у ельнiку.

Бусел лёг на халаднаваты пясок, паклаў рукi за галаву i ўпершыню за ўсё жыццё падзякаваў лёсу, што ён дзетдомаўскi, не мае раднi. Заплюшчыўшы вочы, ён слухаў лес i ў нейкi момант з радасцю адчуў, што засынае. Лясное шматгалоссе закалыхвала, i перасiльваць сябе не хацелася. Сасновы водар навяваў спакой i цiхамiрнасць, сонца, якое, нiбыта гуляючы ў вершалiнах стогадовых дрэў, танюсенькiмi зайчыкамi прарывалася праз галiнкi, мiтуслiва асвятляла твар, сляпiла вочы i зноўку гублялася, рассейвалася ў шатах. Бусел заснуў спакойным, як кажуць, дзiцячым сном i нават не прачнуўся, калi вярнуўся Фiлiн. Той не стаў будзiць капiтана, а таксама лёг на пясок i невiдушчым позiркам утаропiўся ў неба. Фiлiн раптам злавiў сябе на думцы, што было б лепш, каб Бусел не выратаваў яго, няхай бы ляснуўся аб зямлю, i на тым усё скончылася…

Праз гадзiну Бусел прачнуўся, i яны моўчкi дакапалi яму. Фiлiн накiдаў у яе ламачча, i гэтак жа моўчкi пачалi закiдваць пяском.

– А як жа аркестранты? – выскаляючыся, смяяўся Бусел. – I слова трэба сказаць. Так што, Васiль, гавары, а я паслухаю, нячаста такое здараецца.

Бусел упершыню назваў Фiлiна сапраўдным iмем, i Фiлiна ажно страсянула. Ён з удзячнасцю, пацяплелым, нават расчуленым позiркам паглядзеў на Бусла. Халадок i трывога, што поўнiлi душу, раптам расталi, у гэтую хвiлiну яму захацелася стаць ранейшым, не запэцканым крывёй i злачынствамi, захацелася на ўвесь свет крыкнуць, што ён нiякi не Фiлiн, а Васiль Мароз i хоча, каб людзi ведалi гэта.

– Я не поп, – унiкаючы Буславых вачэй, сiлячыся перамагчы хвiлiнную слабасць, панурыўся Фiлiн; ён адвярнуўся i таропка пачаў закiдваць зямлёй яму.

Калi справа была скончана, Бусел абапёрся на рыдлёўку i тэатральна, са скрухай у голасе, усклiкнуў:

– Вось i ўсё, быў капiтан мiлiцыi Андрэй Бусел – i няма.

– Так будзе лепш, – стомлена ўздыхнуў Фiлiн i сцiшана дадаў: – Лепш для ўсiх нас.

– Паслухай, Васiль, мне ўвесь час карцiць спытаць… – Бусел прымоўк, шукаючы патрэбныя словы. – Што з табой здарылася? Мы ж разам збiралiся паступаць вучыцца ў школу мiлiцыi. Памятаеш, пра што марылi?

– Чалавек мяркуе, Бог дае… – ухiлiўся ад прамога адказу Фiлiн i, не жадаючы дзялiцца асабiстым, дадаў: – Маёй цяперашняй «прафесii» адвакат не патрэбны.

Больш былыя сябры-дэсантнiкi не размаўлялi, а дакладней, ад гаворкi ўхiляўся Фiлiн. Як толькi прыйшлi ў хату, ён, апрануты, у абутку, распластаўся на жалезным ложку i праляжаў, не мяняючы паставы, да самага вечара. Бусел некалькi разоў спрабаваў з iм загаварыць, але Фiлiн рабiў выгляд, што спiць.

Вечарэла. Апошнiя сонечныя промнi яшчэ слiзгалi па вершалiнах дрэў, а з лесу пачаў ужо выпаўзаць восеньскi халаднаваты, няўтульны змрок. Фiлiн нарэшце ўстаў, засмалiў цыгарку i, заклаўшы рукi за спiну, затупаў туды-сюды па хаце, думаючы пра нешта сваё. У хаце было цемнавата, шэрань, што прабiвалася ў вокны, асвятляла толькi два сталы з гарой непрыбраных бляшанак з-пад кансерваў i пустыя бутэлькi. Фiлiн кiнуў недакурак на падлогу i з нейкай незразумелай злосцю абцасам чаравiка расцёр яго ў пыл. Потым рэзка адсунуў ложак, адкiнуў некалькi дошак – там была схованка.

– Пад гэтымi дошкамi ёсць усё, што трэба для жыцця, – прасiпеў ён i закашляўся.

– Ты мяне хочаш справадзiць? – спытаў Бусел.

– Прышч у любы момант можа аб’явiцца, а цяпер i для яго ты – нябожчык. Вазьмi харчу на некалькi дзён i перабiрайся ў хлеў, на сена. Калi мы з’едзем, вернешся, – Фiлiн выцягнуў са схованкi кансервы, хлеб у цэлафанавых пакетах, яшчэ нешта, закручанае ў паперу. – Дакументы таксама вазьмi, знойдзеш дзе схаваць.

– Бачу, ты не надта давяраеш Прышчу.

– У маiм лексiконе такога слова няма. За Прышча не турбуюся, не адну справу правярнулi, i ён без мяне мала на што варты, думае не тым месцам…

Бусел узяў дзве бляшанкi з тушанай ялавiчынай, цвердаваты бохан хлеба, некалькi вялiкiх, з кулак, цыбулiн.

– Бяры болей, ад’ядайся, на пусты жывот з мафiяй не паваюеш.

– Якая там мафiя?! – задзiрлiва засмяяўся Бусел. – Хiба ты i Прышч – мафiя?

Фiлiн моўчкi, няспешна паклаў дошкi на месца, падсунуў ложак i шматзначна ўздыхнуў:

– Ты i сапраўды такi наiўны цi толькi прыкiдваешся?

У хаце зусiм сцямнела. Фiлiн згроб са стала ў кошык, якi невядома адкуль з’явiўся, пустыя бутэлькi i недаедзены харч, падмёў падлогу.

– Час перамянiўся, – стомлена, быццам мiж iншым, прагаварыў Бусел i, цяжка ўздыхнуўшы, дадаў: – Але ўсё засталося па-ранейшаму, нават горш.

– Калмыкова, нашага нампалiта, памятаеш? – пагардлiва, разумеючы, што трывожыць Бусла, прабасiў Фiлiн.

– Такое не забываецца, – адказаў капiтан.

Ён ведаў, што меў на ўвазе Фiлiн. Калi ў дэсантнiка Мароза на вучэннях не раскрыўся парашут i ён каменем ляцеў на зямлю, Бусел выпадкова ўхапiў асуджанага на смерць салдата за скручаныя парашутныя стропы. Тыя хвiлiны, што планавалi да зямлi, здалiся вечнасцю… I м пашэнцiла – звалiлiся ў невялiкую рачулку, што ўлетку перасыхае i ператвараецца ў ручаёк, а тады, вясной, яе глыбiня была ў рост чалавека, i гэта змякчыла падзенне. Пра герояў-дэсантнiкаў напiсалi газеты, яны атрымалi па дзесяць сутак водпуску, i Бусла прадставiлi да дзяржаўнай узнагароды. Толькi Калмыкоў запярэчыў, бо салдат-герой абавязкова павiнен быць камсамольцам цi камунiстам. У выпадку з Буслам атрымоўвалася нявыкрутка, ён быў беспартыйны. Калмыкоў выклiкаў салдата i цэлую гадзiну прыводзiў прыклады геройскiх учынкаў камсамольцаў ды камунiстаў у савецкiм войску, а напрыканцы размовы, здавалася, ужо i сам не мог уцямiць, як атрымалася, што геройскi ўчынак здзейснiў беспартыйны…

Бусел i Фiлiн закурылi i, не згаворваючыся, выйшлi на вулiцу. З-пад вялiзных калматых ялiн падымаўся туман, якi, хаваючыся ў кустах i высокай траве, нясмела, але настойлiва поўз на паляну, блiжэй да хаты. Вячэрняя прахалода нагадвала, што апошнiя цёплыя вераснёўскiя днi сыходзяць, што хутка восень з непрадказальнымi дажджамi i начнымi замаразкамi.

Пасля душнай хаты Фiлiн з асалодай падставiў твар рэзкаватаму ветру i з задавальненнем удыхнуў лясны водар. Ён быў удзячны лёсу за гэтую сустрэчу з Буслам, якая прымусiла пераасэнсаваць, перагледзець жыццё, якiм жыў. Фiлiну стала спакойна, кацёл, што апошнiя гады бурлiў, вiраваў недзе ўсярэдзiне, пад самым сэрцам, якi трымаў думкi i волю ў пастаянным напружаннi, раптам знiк, растварыўся ў гэтым лясным тумане-прывiдзе, у векавых соснах, у вечаровым спакоi. На хвiлiну ён убачыў сябе ў тыя гады, калi яшчэ не зведаў штодзённага шчымлiвага страху, калi яшчэ верыў у сяброўства i разлiчваў на шчырую падтрымку, калi ведаў, што камусьцi патрэбны. Нечакана жаданы прывiд гэтак жа раптоўна знiк, i абцяжараныя неспакоем думкi мiжволi вярнулi Фiлiна ў сённяшнi дзень. Iмгненна пранеслася перад вачыма злачыннае жыццё, i мёртвая туга абцугамi ўпiлася ў сэрца.

«Усё магло быць па-iншаму, – са скрухай падумаў Фiлiн, – але што маем, тое маем».

Ён не адчуваў нi раскаяння, нi спачування да сваiх ахвяр, яго не грызла сумленне. Апошнiя гады толькi помста гарачай хваляй iрвалася з грудзей, рабiла яго злым i бязлiтасным. Упершыню гэтае пачуццё апякло сэрца i розум, калi вярнуўся з войска i знайшоў малодшую шаснаццацiгадовую сястру Кацярыну ў псiхушцы. Мацi, душачыся слязьмi, распавяла, што сястру згвалцiў сын старшынi калгаса. Суд быў, але дваццацiгадовы бэйбус атрымаў толькi два гады ўмоўна. Справу склалi так, быццам Кацярына i была ўва ўсiм вiнаватая, па-iхняму выходзiла, што яна наўмысна спакусiла хлопца. Суд прызнаў злачынцу вiнаватым часткова, бо дзяўчына была непаўналетняя.

Фiлiн не стаў шукаць праўды ў законах, а сам паехаў у Вiцебск, знайшоў гвалтаўнiка ў iнстытуцкiм iнтэрнаце i ўчынiў расправу…

– Што з табой? – паклаў Бусел руку на плячо Фiлiна.

Фiлiн ад нечаканасцi скалануўся i, невiдушча паглядзеўшы на Бусла, кiнуўся ў хату. Калi капiтан увайшоў следам, Фiлiн ужо дапiваў двухсотграмовую шклянку гарэлкi, потым дрыжачай рукой налiў яшчэ палову i, не дыхаючы, каўтануў.

– Ты што, блёкату аб’еўся? – Бусел выхапiў бутэльку з рук Фiлiна.

– Усё добра, цяпер ужо добра, – унiкаючы Буславых вачэй, крыва ўсмiхнуўся Фiлiн. – I не пазiрай на мяне, як на шызiка, яшчэ на сцяну не палез… Душа балiць… Толькi якая каму справа да гэтага? – п’яна ўсмiхнуўся Фiлiн.

Гэты ўспамiн заўсёды выклiкаў выбух непадкантрольных, супярэчлiвых пачуццяў, i з гадамi яму цяжэй i цяжэй было стрымлiваць сябе. Фiлiн разумеў, што некалi ў такiм стане ўтворыць нешта вельмi кепскае.

Ён чыркнуў запалкай, запалiў тоўстую жоўтую свечку, што стаяла ў напалову запоўненым недакуркамi слоiку. Кволы агеньчык асцярожна, але ўпарта праглынуў даўгаваты кнот i праз хвiлiну весела замiльгацеў. У хаце адразу стала неяк утульней, дым ад свечкi перабiў пах затхласцi i прэласцi.

– Мо пагаворым? – нясмела прапанаваў Бусел, які бачыў, што Марозу трэба раскрыцца, выгаварыцца.

Фiлiн i сапраўды нейкi момант вагаўся, спадылба паглядзеў на Бусла, быццам правяраючы на трываласць, i ўсё ж перамаглi выпрацаваныя гадамi падазронасць i скрытнасць. Ён крыху памаўчаў i забасiў зусiм пра iншае:

– Я вырашыў даць табе тэлефон чалавека, якi падкiнуў нам гэтую работку.

Фiлiн нахiлiўся, падняў з падлогi пусты пачак з-пад цыгарэт, доўга корпаўся ў кiшэнях дажджавiка, што вiсеў на сцяне каля ложка. Нарэшце выцягнуў агрызак алоўка. На стале каля свечкi нашкрабаў на пачку лiчбы. Філін быў добра-такi п’яны, але развагi не трацiў, поўнасцю кантраляваў сябе нават у словах:

– Мянушка – Вожык, больш пра яго ведаць – сабе шкодзiць. Звернешся ў самым крайнiм выпадку. Скажаш, ад мяне… Свой фотаздымак забяры ды рукамi не лапай, папера глянцавая, чым чорт не жартуе… Калi пашэнцiць – знойдзеш адбiткi пальцаў таго, хто паставiў на табе крыж. Маiх пальчыкаў не шукай, няма, Прышча таксама. I яшчэ фотку Гнiлога, калi засталася, схаваю, – Фiлiн п’яным позiркам агледзеў хату i тыцнуў пальцам у кут, дзе стаяў ложак, – пакладу пад матрац, – ён захiстаўся i няўпэўнена пасунуўся да ложка, на хаду прыпалiў цыгарку.

Праз некалькi хвiлiн ап’янелы Фiлiн захроп, раскiнуўшы рукi. Бусел выцягнуў зацiснутую памiж пальцаў спячага цыгарку i, прадчуваючы нядобрае, цяжка ўздыхнуў. Ён разумеў, што Фiлiн наўмысна напiўся, каб заснуць, не наплявузгаць лiшняга. Капiтан сеў да стала, асцярожна падсунуў фотаздымак блiжэй да агарка свечкi. У той дзень, калi фатаграфавалiся, яны разблыталi нялёгкi вузел i рашылi пакiнуць успамiн, тым больш што дзень быў святочны, поспех супаў з прафесiйным святам. Фатаграфаваў Мiкола Сушынскi. Прыгадалася, як лейтэнант доўга прыладжваў фотаапарат, мiтуслiва ўсiх рассаджваў, некалькi разоў прымяраўся на вольнае крэсла i ледзь паспеў заняць сваё месца, як спрацавала аўтаматыка. У цэнтры Бусел i Алесь Сарока… Сарока не будзе здраднiкам: сябар яшчэ па мiлiцэйскай школе. На пярэднiм плане ў крэслах – Федарэня i Глушакоў. Капiтан сiлiўся прыгадаць хоць што-небудзь, што магло кiнуць цень на хлопцаў, – нiчога не прыпамiналася. Але ж як тады фотаздымак трапiў да Фiлiна?

Прайшло дзве гадзiны, свечка ў слоiку дагарала, i цяпер ад яе было больш чаду, чым святла. Бусел усё яшчэ таропiўся на твары сяброў i калег, як у кутку на ложку заварушыўся Фiлiн.

– Не можаш наглядзецца? – кплiва, яшчэ п’яным голасам рагатнуў ён i са злосцю дадаў: – Ну-ну, глядзi, хто падмiргне – той i злыдзень, удвая цi нават утрая большы за мяне.

– Мне трэба ў Мiнск, – думаючы пра сваё, прагаварыў Бусел, – i чым хутчэй, тым лепш.

– Паспееш з козамi на торг, – паблажлiва прабурчэў Фiлiн i сонна, лянотна пазяхнуў. – Спяшацца трэба пры лоўлi блох, а ў тваiм выпадку гэта на руку ворагам, ды i мне адразу прыйдуць кранты.

– А ты iм навошта?

– Як толькi твая персона аб’явiцца пад сапраўдным прозвiшчам, адным словам, рассакрэцiцца, мне канец, будзе шукаць i мiлiцыя, i мафiя… Я ж усё падстроiў, а гэта па нашых законах не даруецца… Толькi я разлiчваю, што ты не дурань, разумееш, што да чаго, i сам галаву ў пятлю не ўсунеш. А пакуль будзеш разбiрацца, шукаць сваiх крыўдзiцеляў, я знiкну, а з грашыма Фiлiн паўсюль пан.

Праз два днi у шэсць гадзiн ранiцы у хлеў, дзе на гарышчы ў сене Бусел уладкаваў ляжанку, заехала машына. Прышч заглушыў рухавiк, моцна бразнуў дзверцамi i паспешлiва, подбегам пашкандыбаў да хаты. На ганку басанож ужо стаяў Фiлiн i лянотна пазяхаў. Бусел загадзя раскалупаў у страсе некалькi дзiрак, каб бачыць, што робiцца наўкол, i цяпер прылiп тварам да халаднаватага, крохкага шыферу. Хата i панадворак былi як на далонi.

– Усё выйшла, як ты задумаў, – Прышч, задаволена скалячыся, трос газетай над галавой. – Мянты праглынулi нажыўку. А дзе наш? Пара з iм палiчыцца, у мяне рукi свярбяць.

– Наш занадта шустры аказаўся, – абыякава кiнуў Фiлiн, узяў у Прышча газету, разгарнуў. – Ну вось i некралог, амаль своечасова, – Фiлiн улавiў у вачах Прышча недавер i раздражнёнасць і паблажлiва ляпнуў хаўруснiка па плячы: – Мент спрабаваў уцячы, прыйшлося замачыць. Пойдзем пакажу, дзе засыпаў, толькi на ногi што-небудзь абую.

Прышч роспачна пачухаў патылiцу, зласлiва цвыркнуў слiнай:

– Шкада, што без мяне…

Праз хвiлiну Фiлiн i Прышч знiклi ў лесе. Бусел не вытрымаў, таропка слiзгануў па сене ўнiз, да машыны, i хуценька, прафесiйна агледзеў, што было ўсярэдзiне, спадзеючыся знайсцi якiя-небудзь дакументы: вадзiцельскiя правы цi што iншае. Але, акрамя некалькiх круглых боханаў хлеба, кавалка сыру, дзясятка тонкiх батонаў вэнджанай каўбасы ды скрынкi з гарэлкай, у машыне нiчога не было.

«Пэўна, Прышч разлiчвае тут адсядзецца, – падумаў Бусел; ён быў задаволены тым, як разгортвалiся падзеi, i ўсё ж душу раздзiралi неспакой i крыўда. – Як нахабна i проста Фiлiн абвёў вакол пальца крымiнальны вышук, – разважаў капiтан. – Значыць, калi ў газеце надрукаваны па мне некралог, Гнiлога знайшлi i пахавалi як Бусла… Ну што ж, цяпер у мяне рукi вольныя, мы яшчэ паваюем!»

Бусел не стаў рызыкаваць i, залезшы ў сваю схованку, чакаў, пакуль Фiлiн з Прышчом вернуцца. Нейкi час яго неадчэпна, як насланнё, непакоiла думка: цi быў на могiлках салют?..

Фiлiн вяртаўся пануры, засяроджаны, нават злы. Ён iшоў, глыбока засунуўшы рукi ў кiшэнi, а Прышч, бы пабiты сабака, трусiў збоку. Ён штосьцi iмпэтна даводзiў Фiлiну, забягаў то з аднаго боку, то з iншага i ўсё стараўся зазiрнуць хаўруснiку ў твар. Фiлiн не звяртаў на Прышча ўвагi, але каля ганка спынiўся i нейкi час панура слухаў блытаную балбатню. Бусел нiчога не мог зразумець з таго, што гаварыў Прышч. Раптам Фiлiн кароткiм рэзкiм ударам садануў хаўруснiка кулаком, i той змоўк на паўслове i з разяўленым ротам, быццам сноп, ссунуўся на зямлю. Фiлiн, не звяртаючы на ляжачага анiякай увагi, пiхнуў нагой дзверы, ды так, што тыя ледзь не вывалiлiся зусiм, i, нахiлiўшыся, знiк у хаце. Прышч доўга ляжаў беспрытомна, раскiнуўшы рукi. Нарэшце заварушыўся, стаў на каленi, памацаў рукой скiвiцу i пацiху, хiстаючыся, узняўся на ногi, пасунуўся да студнi.

«Што памiж iмi здарылася? – назiраючы за Прышчом, не мог зразумець Бусел. – За што Фiлiн пабiў хаўруснiка?»

Прышч вывернуў на галаву вядро вады i, цвыркаючы крывавай слiнай, увайшоў у хату. Адразу да Буславага слыху даляцелi крыкi, лаянка, але прычыну сваркi ён разабраць не мог. Бусел прыгадаў лесвiцу, што стаяла ў невялiкiх сенцах i вяла на гарышча. Рашэнне прыйшло адразу. Ён таропка скiнуў чаравiкi, басанож слiзгануў унiз i, хаваючыся за машынай, прыслухаўся. Гаманiлi цiшэй, чулася лаянка Фiлiна i скавытанне Прышча. Не заўважыўшы нiчога падазронага, Бусел, прыгнуўшыся, джгануў да блiжэйшага кута хаты i прысеў у кустах. Твар, рукi, ногi апякла жыгучка, i толькi Бусел наважыўся перабегчы блiжэй да сенцаў, як раптам гаворка ў хаце сцiхла, i амаль адразу на вулiцу вывалiўся расчырванелы, расхрыстаны Прышч. Капiтан, тулячыся блiжэй да хаты, у самую рослую крапiву, сцiшана назiраў за бандытам.

– Цьфу ты, – мацюкнуўся i харкнуў крывёй злачынец.

Ён зласлiва, нядобра некалькi разоў азiрнуўся на вокны i, мармычучы праклёны, трымаючыся рукой за скiвiцу, паплёўся да студнi. Але на паўдарозе спынiўся i, быццам нешта прыгадаўшы, борздка крутнуўся i праз хвiлiну зноў знiк у хаце. Зласлiвая рашучасць, што кiравала Прышчом, нiчога добрага не прадвяшчала.

Бусел з задавальненнем заўважыў, што дзверы ў хату засталiся адчыненыя, i ён, не раздумваючы, кiнуўся ў сенцы, адтуль па-кашачы нячутна слiзгануў па лесвiцы на гарышча i затаiўся на нейкiх старых, сплеснелых анучах. Спярша капiтан нiчога не чуў, акрамя ўдараў уласнага сэрца, але ў нейкi момант навакольную цiшыню ўзарваў пiсклявы, iстэрычны крык Прышча:

– Паскуда, ты мне выбiў зуб! Ды я цябе за гэта!..

Ён не дагаварыў, пачуўся глухi ўдар, потым яшчэ… Да Буславага слыху данеслiся валтузня i енк, больш падобны да сабачага скуголення.

– Ты засвяцiўся, казёл пляшывы, i яшчэ рот свой паганы разяўляеш! – зласлiва прасiпеў Фiлiн. – Ведаеш, што за гэта бывае?

На нейкi момант у хаце запанавала цiшыня.

– Ну, не ўтрымаўся, – пачуўся ўмольна-плаксiвы голас Прышча, ад ягонай злосцi не засталося i следу. – Але ж справа надзейная, возьмем у два, а то i ў тры разы больш, чым атрымалi за мянта, там, як пiць даць, шмат золата i даляраў.

– Ты Вожыку гаварыў пра заказчыцу?

– Яшчэ чаго, ён адразу галаву адкруцiць.

– Трэба было б, – памякчэў голас Фiлiна.

– Ты не турбуйся, справа надзейная, камар носа не падточыць, – па-свойму зразумеўшы гэтую змену, таропка загаварыў Прышч. – Ды i не засвяцiўся я, наша сустрэча выглядала выпадковай. З могiлак зарулiў да Вожыка, а тут i яна выходзiць. Я адразу ўцямiў, што за птушка, нешта штурханула даведацца, дзе жыве. Цяпер мы адной вяровачкай моцна павязаны, а каля яе i пагрэцца можна. Прасачыў за кабетай да самай хаты, тут i пашэнцiла: ейная дачка, саплячка гадоў дзесяцi, згубiла сабаку.

Прышч нечакана замоўк. Бусел ад нецярплiвасцi заварушыўся i датыкнуўся нагой да нечага шклянога, але, на ягонае шчасце, усё абышлося, Фiлiн i Прышч звону не пачулi. Дзверы ў хату прачынiлiся, i, выходзячы ў сенцы, Фiлiн спытаў:

– Пры чым тут сабака?

– А пры тым, што не знайшлi яны свайго падстрыжанага пад iльва пудзеля, а як толькi знiклi ў пад’ездзе, ён аб’явiўся i, быццам знарок, падбег да маёй машыны. Я падазваў пудзеля, а на ашыйнiку – бляшанка з гравiроўкай адраса i тэлефона. Тут мяне i асянiла, ухапiў сабаку за павадок i завёў у кватэру. I, скажу табе, не кватэра, а музей, трэба «ставiць», пакуль хто iншы гэтага не зрабiў.

Фiлiн з Прышчом выйшлi з хаты, i Бусел больш не чуў iх гаманы, сцiшана ляжаў, асэнсоўваючы пачутае. Праз гадзiну ў сенцы ўвайшоў расчырванелы, злы Прышч i паспешлiва прачыкiльгаў у хату, моцна бразнуўшы дзвярыма. Яшчэ праз паўгадзiны аб’явiўся Фiлiн. Хаўруснiкi адразу селi снедаць i пiць гарэлку. Буслу больш не было патрэбы тут заставацца. Ён пацiху спусцiўся з гарышча, нячутна выйшаў на вулiцу i праз некалькi хвiлiн ужо ляжаў у сваёй бярлозе.

«Значыць, Прышч сустракаўся з жанчынай, заказчыцай майго забойства. Яна была ў Вожыка, пэўна, разлiчвалася з пасрэднiкам. Што яшчэ? Жыве ў шыкоўнай кватэры, i Прышч падбiвае Фiлiна абрабаваць тое жытло… У кабеты ёсць дачка гадоў дзесяцi i сабака пудзель, падстрыжаны пад iльва… Не так i мала я даведаўся, – задаволена ўсмiхнуўся Бусел, – пры жаданнi можна знайсцi кабету i па гэтай iнфармацыi».

На працягу дня злачынцы з’явiлiся на вулiцы два цi тры разы. Пад вечар Прышч зайшоў у хлеў, дзе стаяла машына, залiў у бак бензiну, а дзве поўныя канiстры паставiў у будку. Сюды ж прыцягнуў два вялiкiя рукзакi. Бусел адчуў, што хаўруснiкi збiраюцца ў дарогу, i не памылiўся. Калi добра-такi сцямнела, яны замкнулi хату, селi ў машыну, i праз хвiлiну чырвоныя агеньчыкi габарытаў знiклi ў лясным гушчары.

Бусел не спяшаўся пакiдаць схованку. Ён доўга прыслухоўваўся да рытмiчнага тахкання рухавiка i, калi ўсё сцiхла, не тоячыся, выйшаў з хлява, закурыў. Капiтан вырашыў падстрахавацца i хвiлiн дваццаць iшоў па лясной дарозе, дзе толькi што праехала машына. Усё было цiха. Калi вярнуўся да хаты, зусiм сцямнела. Ключ ад замка, як i дамаўлялiся з Фiлiнам, знайшоў у шчылiне памiж бярвеннямi пад самай страхой. Адразу запалiў газнiчку, падышоў да ложка, з нецярпеннем адкiнуў коўдру, потым сяннiк. На ржавай сетцы ляжала тое, што шукаў – газета. З сярэдзiны вывалiўся фотаздымак. Каля дрэва ў поўны рост стаяў бялёсы шыракатвары мужчына. У цяжкiм позiрку было столькi непрыхаванай тугi i безвыходнасцi, што Буслу стала неяк не па сабе. Гэты фотаздымак таксама хтосьцi пазначыў крыжыкам, а на адваротным баку ўсе чатыры куткi былi надарваныя, з рудымi плямамi, вiдавочна, здымак вырвалi з альбома. Нейкi час капiтану здавалася, што ён ужо некалi сустракаўся з гэтым чалавекам. Ён з хваляваннем, быццам вось-вось разгадае таямнiцу «добраахвотнiка», падышоў блiжэй да стала, пабольшыў кнот у счарнелай газнiчцы, але, як нi ўглядаўся, пазнаць мужчыну не змог. I раптам Бусел злавiў сябе на думцы, што Фiлiн быў правы, калi гаварыў, што яны з Гнiлым падобныя. На самай справе так i было, мо адсюль i гэтае незразумелае хваляванне?

На першай старонцы мiлiцэйскай газеты ў чорнай рамцы ўбачыў сябе ў параднай форме. Калi прачытаў некралог, мiжвольная ўсмешка кранула вусны: «Вось, аказваецца, якi быў я! Але чаму быў – ёсць! Смелы, зычлiвы i чулы, лепшы сышчык горада… Мяне чакала блiскучая будучыня!.. Ну што ж, паглядзiм!..»

На палях газеты Фiлiн развiтваўся з iм, паведамляў, што на фотаздымку Гнiлы, i, быццам мiж iншым, пазначыў, што ў вядомай яму схованцы пакiнуў ключы ад ягонай мiнскай кватэры, якiя забраў у Прышча, i грошы. Наконт грошай была прыпiска, што, калi ён iх цураецца, – можа не браць…

– Не, цяпер, калi я для ўсiх нябожчык, калi ў кiшэнi i капейка не звiнела, я грошы вазьму, – услых прагаварыў Бусел і сцiшана дадаў: – У доўг…