Читать книгу Dubbeldoor - Abraham H. de Vries - Страница 4

Daar staan ’n enkelbed in haar kamer. Oor die onderste styl hang ’n handdoek. In die een hoek slaap ’n groot stinkhoutkas en naby die deur staan ’n wastafel. Bo teen die dak lê die balke swart onder die riete, trek teen haar halfgeslote ooglede vreemde figure wat voortdurend wissel. Op die tafel voor die venster teken ’n inkpot en boeke swart skaduwees teen die ligter nag tussen die venster en die moerbeiboom.

Gusta ken al die dinge. Daar is niks wat vreemd is nie. Alles is daar so lank al dat dit ingeburger geraak het. En tog, terwyl sy nie kán slaap nie, is die donker onrustig, asof die dinge na mekaar toe beweeg, om haar insirkel.

Ek verbeel my dit, dink sy. Elke nag. Dis omdat dit so bedompig is. Die dak is laag. As dit lig word, staan elke ding op sy plek. Soos dit was.

Sy steek die kers aan. Toe die vuurhoutjie vlam, is dit asof sy beter voel. Sy moes ’n ruk ingesluimer het. Die koffiewater in die ketel is nog genoeg; dit val sissend op die vlammetjie wat sy aansteek. Sy gaan eenkant op die bed sit.

Jan hou wag, maar miskien raak hy aan die slaap. Sy sal gaan kyk, dink sy, staan op en maak die deur oop. Van voor haar voete af tot by die agterdeur van die groot Kaaps-Hollandse huis sestig tree verder is die kalkwerf al ’n blink voetpad getrap. Na Sara toe, terug; na Sara toe, terug … Agter haar op die stoel voor die bed tik die wekker eentonig.

Wag … wag … En waarvoor? Dat Sara se einde moet kom? Op iets meer wat sy nie by name kan noem nie? Dan draai sy om.

Sy steek ’n sigaret by die kers aan en blaai deur die oefenboek waarin sy gisteraand gesit en skryf het:

En Wakkie loop deur die bos waar dit donker is. Hy stamp sy voet teen ’n klip en gaan sit onder die moerbeiboom. Maar die moerbeiboom sê: “Aanstap, Wakkie, aanstap.” Later is hy so moeg dat hy op ’n klip gaan sit. Maar die klip krap teen sy bene en sê …

Iemand klop. Jan kom in. Hy gaan sit op die kant van die bed. Sy boordjie is los en sy wit das hang los om sy nek. “Sy slaap rustig,” sê hy. “Pa is by haar.” Dan leun hy terug. “Ek weet nie of ek môre moet gaan en of ek moet bly nie. As ek bly, sal ek weer Du Preez moet vra om die diens Sondag waar te neem. Ek het al soveel van hom gebruik gemaak vandat Ma siek is. Wat dink jy?”

“Besluit maar self, Jan. Ek het al vanaand moeilikheid gehad om Pa hier te hou. Hy wou met alle geweld na die politieke vergadering toe gaan,” antwoord Gusta.

“Hoekom slaap jy nie?” vra hy en tel die boek op.

“Ek hét ingesluimer.” Sy sien dat hy lees, voel vaagweg die opstand in haar groter word. “Moenie lees nie,” sê sy. “Sara is nog al wat dit verstaan. Sy is in die laaste tyd niks meer as ’n kind nie. Ek lees vir haar die stories om die tyd om te kry.”

Jan sit die boek neer en gaan skuins oor die bed lê. “Jy kan nie so aangaan nie, Sus,” sê hy. “Ek het die ander dag vir Maureen gesê ek weet nie wat van jou gaan word as Ma die dag nie meer daar is nie.” Hy wou meer gesê het, maar bedink homself.

“Julle ken Sara nie soos ek haar ken nie en daarom verstaan julle nie wat ek doen nie.” Sy stoot haar vingers deur haar kort hare. “Ek weet dit self nie eens meer nie. Laat my met rus.”

Hy bly stil.

Waarom?

Verbeel sy haar dit of het daar in die laaste tyd iets in Jan verander? Sy stilte maak haar opstandig. “Jy kan nie gaan nie, Jan,” sê sy. “Jy sal Du Preez maar weer moet vra.” Toe sy dit klaar gesê het, weet sy nie waarom sy dit gedoen het nie.

“Jy kan ons nie almal hier vasbind nie,” sê hy. “Wat is die nut daarvan?”

“Waarom vra jy dan as jy al klaar besluit het?” vra sy skielik bitsig.

Hy vat een van die sigarette en soek na sy vuurhoutjies. “Daar staan die kers by jou,” sê sy. Sy staan by die venster. Druk met haar hand teen die muur. “Dis presies wat ek wil doen, ja. Vir jou en vir Pa, vir julle almal,” sê sy. “Anders wie? As júlle gaan.”

Hy antwoord haar nie, trek diep aan die sigaret en blaas die rook deur die kersvlam. “Laat ons nie weer begin stry nie,” sê hy na ’n ruk.

“Nee, Jan, ons sal nie stry nie. Daar is niks om oor te stry nie. Van kleinstyd af lewe jy jou lewe en ek myne. Soos twee waterslote langs mekaar. Nou met Sara se siekte kom ons dit net meer agter. Ons is weer saam hier soos wat ons hier opgegroei het. Daar is nie wegvlugkans nie. Julle verstáán nie …”

“Wat nie?” vra hy. “Sara is my ma ook. Jy vergeet dit partymaal. Jy spook jou moeg, Sus. Dis nie net Sara se siekte nie en jy weet dit goed.”

“Nee, natuurlik is dit nie. Dis die een of ander mag bo ons, of wat ook al wat dit so bewerkstellig. Alles so bewerkstellig. My. Jou. Pa. Ons het daar niks aan te doen of niks teen te sê nie. Die enigste wat ons kan doen, is om die kar te vat en hier weg te ry. Jy sê aanhoudend en om van mal te raak ek spook my moeg. Jy het moeg begin. Daarom. Bly hier. Nou. Dis al wat ek vra. Miskien pleeg daar dan daarna nie weer een van jou gemeente selfmoord nadat hy by jou raad gesoek het nie.”

Sy is jammer toe sy dít gesê het. En opstandig teen haar eie jammerte teenoor hom. Sy wil die dop óm hom afbreek. Laat hom as méns voor haar staan. As haar broer. Nie as predikant nie. As méns.

Hy het bleker geword.

“Dis nie iets waaraan ons iets kan doen nie. Dis Godswerk. Ek het gedoen wat ek kon. Ek het baie gebid. En my manier van bid verskil nie veel van jou manier van stories vertel nie. Mens word daardeur gesuiwer,” sê hy. Teen sy slaap begin daar ’n aartjie te spring. Hy vervat die sigaret.

Sy skink koffie in, praat nie verder nie.

Iemand klop weer aan die deur. Sy maak oop. “Jy het my laat skrik, Klaas,” sê sy. “Ons verwag maar enige oomblik … maar kom in.”

“Ek het opgestaan om die bok uit te melk wat vanaand gelam het,” sê Klaas, “en toe het ek gesien … o, naand, dominee.” Klaas haal sy werkshoed af. “Toe het ek gesien hier’s lig. Toe het ek gedink ek bring maar bietjie van die bies. Dis al skoon.” Hy verskuif die pyp in sy mond.

“Hier’s nog koffie,” sê Gusta. “Ek skink vir jou. Hoe gaan dit met Raaia?”

“Ag, so-aan, so-aan. Mens mag nie kla nie, en ons bid baie,” sê Klaas en Gusta sien dat hy na Jan kyk. “Die rumatiek en die akkelpienies, jy weet mos hoe dit met ’n oumens gaan. Nadat jy vanmiddag daar gewees het, het sy sommer beter gevoel.

“Maar jy moet die bokooi sien, Gusta. Ek sê vir jou, vannag toe ek daar by haar kom, toe sleep die uier óp die grond. En dit is so benoud.”

Hy gooi sy koffie in die piering. “Ek het mos al so die gehamer in my kop,” sê hy. “Ja – jy kan lag, maar dis vreeslik. Al wat daarvoor help, is ek moet iets doen. Dis daaroor wat ek nou die ooi loop uitmelk het. Ook maar goed. Die spene sal seer kry van die slepery.”

Hy drink die koffie in drie pierings leeg. Dan lag hy by die pypsteel verby. “Oupatjie wou haar al die ander dag voor sy gelam het by my gekoop het,” sê hy, “maar toe sê ek vir hom hy kan liewer vir Raaia kry as daardie bok van my. Ja, jy lag Gusta, en dominee, jy moet ook nou nie sommer te gou wees met jou gedagtes nie, maar Oupatjie is mos so vreeslik beenaf op Raaia. Aaag, voor sy vrou nog dood is. Ons kyk mos maar almal so in die rondte om vir weiding voor die kamp helemaal klaargevreet is!” Hy lag dat daar honderde kreukels oor sy wange loop. “Sy was daarby! Jy moes haar gehoor het. Ek kan dit nou net nie hier voor dominee sê nie, maar jy moes dit gehoor het! En Oupatjie met sy Sondagsgesig, hy wil my mos toe vra of ék nou dink hy verwens my die rooirantjies deur. Hy kan mos nie ’n grap vat nie.” Hy sit weer sy hoed op. “Laat maar weet as daar iets is wat ons kan doen,” sê hy met die uitstap. “Ons slaap maar so onder die horlosie se tik en bo-op die komberse.”

Gusta maak nie die deur toe nie. Sy staan met die emmertjie waarin sy die bies uitgegooi het in haar hand en dink aan baie dinge waarin daar geen vaste patroon is nie.

“Hy het nie gedink ek is hier nie,” sê Jan nadenkend.

Onder in die kraal blêr die boklam. Dit klink hard oor die kalkwerf. “Ek sal môre vir Sara van die bies gee,” sê Gusta. “Sy is lief daarvoor.” Sy hoor weer die lam. En daar kom ’n ou opstandigheid in haar wat sy lank nie geken het nie. “Nou sal die vervloekste ding mens vannag weer nie laat slaap nie.” Sy glimlag wrang toe sy haarself dit hoor sê.

Hulle het niks meer vir mekaar te sê nie. Jan drink sy koffie stadig. Gusta skink vir haar ’n tweede koppie. Sy wil vir hom sê dat sy jammer is dat sy oor die gemeentelid gepraat het, maar iets in haar weerhou haar daarvan.

“Wat makeer Raaia?” vra hy. Dit tref haar. Dis die enigste wat hy gehoor het. Omdat Klaas bygelas het dat hulle bid!

“Jy moet maar self gaan kyk,” antwoord sy barser as wat sy bedoel het.

“Jy is die een wat praat van verwydering,” antwoord hy na ’n rukkie. “Ek wonder nog waarom.”

“Ag, Here, Jan, moet nou nie nog op my gevoel ook speel nie. Ek is klaar. Ek is jammer dat ek dit só gesê het.” Sy dink: Breek! Breek! Wys ’n paar oomblikke lank terwyl daar niemand anders by is nie dat jy ’n méns is. Nie net die spotprent van ’n mens nie.

Sy weet dat sy te veel verwag. Sy weet dat sy nie reg optree teenoor hom nie. Hy lyk amper seunsagtig klein daar op die bed. Sy wil haar hande uitsteek, vir hom vertel dat sy hom nie hier hou om, soos hy dink, hom aan ’n sterwende te bind nie. Dat alles, alles presies omgekeerd is van wat dit lyk, alle gevoelens, alle optrede, alles. Maar sy is onmagtig om dit te doen. Daar is iets tussen hulle, iets, iets … Sy vat ’n sigaret, bied hom ook een aan. Waarom bly hy nog sit? Hy bring die kers nader; sy sien ’n moeë uitdrukking in sy gesig en iets verwilderds in sy oë wat sy nog nie vantevore daar gesien het nie. Waarom bly hy nog sit?

Sy hand bewe as hy weer die kers op die stoel terugsit. Hy haat haar. Voel benoud in haar teenwoordigheid soos altyd. Waarteen stry sy? dink hy. Waarom verwag sy dat hy ook uiteindelik sal breek soos wat sy sal breek?

Jy begin moeg, het sy gesê.

Dit was altyd so. Vir alles wat hy dink, herinner hy hom aan iets wat sy gesê het. Dan kom hy in opstand daarteen, vergeet hy ’n oomblik van die dinge waaraan hy dink wanneer hulle nie by mekaar is nie, wanneer hulle nie stry nie. Hy kan nie besluit wanneer die geveg makliker is nie: as hy teen haar stry of teen homself?

Ek het hom daardie aand nie gehelp toe hy om hulp kom soek het nie. Hoe kon ek? Ek het self hulp nodig gehad. Nou nog. Maureen. Die kinders. En die blink voetpad van die konsistorie af na die voordeur van die pastorie toe. Alles bind my, ek is deel van alles. Snags kan ek magteloos wakker lê en stry, stry … waarteen? Teen dit waarin ek lank nie meer glo nie, maar wat ek soos op blink skinkborde aan die mense gee. Teen die uitdrukking op my gesig – hulle sê altyd dis rustig. Teen my optrede: die manier waarop ek my motor se wiel vashou, die stadige oorskakeling van die ratte; teen die manier waarop ek (ook rustig) die aandgebed aan die tafel doen, vir die kinders uit die Bybel voorlees; waarteen?

“Nie soos slote wat langs mekaar loop nie. Ons dam teen mekaar,” sê Jan. “Altyd.” Hy staan op en vir die eerste maal groet hy haar nie toe hy uitstap nie.

Anderkant die rivier staan ’n paar huisies wit. Die mense van Die Dal. Gusta: “As ek in God moet glo, moet ek hom só ken soos wat ek Chris Voorberg en Klaas-hulle ken. Maar dis nie so nie en ek kan dit nie ontken nie. Ek kom altyd net daar aan wanneer die gesprek tussen jou en God afgeloop is. Soos wat met jou gebeur as jy by die plaasmense instap. Hulle krimp toe vir jou.”

Buite op die werf gaan hy staan. Dan stap hy ’n draai om die huis. Soms kom die wind teen die voordag op en dan kan die blindings irriterend klap.

Gusta in haar kamer. Waarom het hy netnou nie gegroet nie? Dit verwar haar. Alles ín haar verwar haar ook. Waarom tree sy teenoor hom op soos ’n vreemdeling? Soos iemand wat sy lewe vir hom wil bestuur. Dis tog nie wat sy wíl nie. Dis presies andersom. Die bekende dinge in die kamer sluit weer om haar in. Sy gaan skuins op die bed lê, sien hoe die kersvlam heen en weer swenk asof dit vir iets onsigbaars wegswaai, wegvrees. Oor die kalkwerf en tussen die takke van die moerbeiboom deur kom die eerste windvlaag bedompig-droog.

En sy probeer dink, dink, dink, staan naderhand op, gaan voor die spieël staan, draai weer om. Wat is aan die gebeur? Wat is Sara van my, van ons? ’n Oujongnooi-kind. Dis miskien wat Jan dink. Sy self het dit ook al gedink. Maar êrens, naamloos, is Sara méér. Meer as haar kind wat sy nooit sal hê nie. Meer as haar moeder. Méér. Maar wat?

Toe sy begin siek word het, het Gusta haar van voor af geleer spel. Dit was ’n speletjie, eintlik méér as ’n speletjie, want terwyl sy daarmee besig was, het dit haar afgesonder van die wêreld om haar. Soms het die sieke geglimlag. Dan het Gusta gevoel dat sy verstaan. Maar wát verstaan? Elke keer wat dit gebeur het, het Gusta gevoel Sara glimlag oor iets wat sý nie verstaan nie.

Jan verstaan haar ook nie. Maar wat is daar in hóm aan die gebeur? Die kyk in sy oë vanaand. Hy het nie gegroet toe hy geloop het nie. Wat verstaan sy dan nie van Jan nie; eers het sy gedink sy begrip voel teen ’n glasruit wanneer sý praat. In die laaste tyd is dit al hoe meer háár begrip wat soek na helderheid tussen al dié naamlose vrese wat haar omring.

Voel hy dit miskien ook? Maar nee … hy het altyd skelm agter die kraalmuur gerook toe hy klein was. En toe hy grootgeword het, het hy die kraalmuur met hom saamgeneem. Oral. Sy het nooit nodig gehad om dit te doen nie. Want sy het nooit, soos hy, probeer om mense te verander nie. Sy het hulle aanvaar soos hulle is. Toe hy uitgevind het dat hy mense nie kan verander nie, het hy die kraalmuur saamgeneem.

En nou?

Die laaste maande is dit al asof daar iets in haar span soos dun draad. Jan dink nog dat sy ernstig is wanneer sy praat oor haar liefde vir hierdie mense, wanneer sy hulle aan hom voorhou vir alles wat eg is. Hy kom dit nie agter nie – liefde is vir hom iets soos geloof – eenders, met ’n kabbelinkie hier en daar. Hy het nooit agtergekom dat sy van hierdie mense so ver staan soos hy nie. Daarom het sy Sara geleer lees. Dit het háár beskerm. Daarom lees sy nou vir haar stories, daarom skryf sy die stories.

Dit het alles met Sara se siekte begin.

Sara is ’n soort naelstring, die versekering dat al die dinge van Die Dal wat sy ken, sou voortbestaan. Sara was haar lewe lank vroedvrou op Die Dal. Sý het Die Dal in die lewe gehelp. Want wat is Die Dal sonder sy mense?

Sara het van Jan altyd gepraat as haar predikantjie, van hom ’n predikant gemaak. Vir haar het Sara nooit iets in dié rigting gesê nie. Nooit met woorde nie. Sara het net altyd stilgebly wanneer sy praat, asof sy met haar aanwesigheid iets uit haar wou uittrek, haar wou dwing om te gee, gee.

Gusta staan weer op, vee krampagtig die sweet van haar voorkop af. Probeer dink … dink. Toe sy weer gaan lê, is dit byna dag.

Jan staan op die preekstoel. Daar is niemand in die kerk nie, maar as hy ondertoe kyk, sien hy Die Dal soos van die Vaalrant af. Al die mense is buite. Hulle kyk almal na hom. Hy probeer praat. Hy kan nie. Dan sien hy dat húlle praat. Hulle wys na hom. Hy kan nie hoor wat hulle sê nie.

Sara kom by die agterdeur uit. Die son is wit op die voetpad. Sara wys met haar vinger na die wolke toe. Hy kyk op, maar hy sien die mense. Hulle is oral, drywe soos wolke almal met hulle vingers voor hulle uit.

Dan weer Sara. Sy fluister iets vir Gusta. Hulle lag agter hul hande. Hy loop op die werf en hy sien dat hy sy manel aanhet. En die velskoene wat in die plaaswinkel van die swaaibalk af gehang het. Hulle praat met hom, wys met hulle vingers, maar elkeen wys in ’n ander rigting.

Sara kom nader na hom toe. Hy kan haar gesig sien, maar haar gesig is Die Dal soos dit bo van die Vaalrant af lyk. En daar is oral mense … Hulle sien hom nie raak nie. Hy roep, maar niemand kyk na hom nie. Hulle drom om iets saam. Dis om Sara se bed wat hulle drom. Dan noem iemand sy naam. Hy hardloop, kyk om en sien dat hulle hom volg. Sara is voor en haar vinger wys boontoe. Hy hardloop en hy hyg. Sy asem brand.

Hy wil gaan staan, maar hulle volg hom. Dan voel hy skielik dat hy ligter raak. Hy sweef, gee lang treë. Toe staan hy voor sy eie huis. Hy klop. Niemand maak oop nie. Waar is sy? Die kinders het al van die skool af gekom, dink hy. Hy klop en hy klop. Niemand maak oop nie.

Die blinding klap, dink hy. Hy kan dit hoor. Maar die blinding is toe. Hy maak sy oë oop. Lê ’n hele ruk bewegingloos en nat van die sweet. Hy het vergeet om sy klere uit te trek. Dis aan die lig word.

En toe, dié middag net na twaalf.

Gusta het by Sara gesit en ’n storie gelees. Haar ma lê stil en toe-oë. Sy hou die spieëltjie voor haar neus, sien dat die asem min is.

Wakkie loop deur die donker bos. Hy soek en hy soek en hy soek. In die boom sit ’n ou uil en Wakkie vra vir hom. Maar die uil antwoord: “Nooit gesien nie, nooit gesien nie.” Hy skommel sy nek terug op sy verekraag en slaap. Toe vra Wakkie vir die boom. Die boom kreun: “Nooit gesien nie, nooit gesien nie. Jammerrrr.”

Sy hoor haar eie stem, maar dis asof iemand anders die woorde sê. Daar is nog twee bladsye oor. Maar die sieke het haar oë oopgemaak. Gusta trek die kombers hoër onder haar ken op en begin weer lees. Later staan sy op om die venster toe te maak. Met die boek in haar hand. Maar toe sy omdraai, sien sy dat dit nie meer nodig is nie. Sara is dood.

Hulle het haar gekis. Almal het gekom en gesimpatiseer. Teen die aand was alles afgeloop. Hulle het geëet, toe elkeen weer na sy eie kamer toe gegaan.

Die volgende dag is Sara begrawe. Dié aand is weer soos twee aande tevore. Gusta se kers brand weer. Jan stap oor die blink werf. Hy gaan sit eenkant op die bed, praat nie veel nie. Later gaan hy koffiewater opsit.

Gusta vee oor haar voorkop met haar natgeswete hand. Sy het die hele dag niks gehuil nie; dit het gelyk of sy die mense nie raaksien nie.

“Hier is nog ’n brief wat Maureen saamgestuur het. Ek het dit gehoor toe ek by die huis aankom. Sy het kans gehad om die brief te skryf,” sê hy en haal sy vrou se brief uit sy binnesak. Dit bly op die stoel lê.

Hy maak koffie, gee vir haar ook. Sy roer dit lank, sê later toonloos: “Sy was dood voordat ek klaar was,” en blaai die oefenboek toe.

Dan is dit weer stil.

Sonder dat hulle van mekaar se gedagtes weet, dink albei aan eergisteraand. Hoekom het ek haar nie vertel nie? dink hy, en sy dink: ek het hom verkeerd geoordeel. Ek het hom nie kans gegee om te praat nie.

Dis asof daar nou geen rede meer is om te praat nie. Sy voel leeg. Al sou hy nou in trane voor haar uitbars – hoeveel keer het sy dit nie gewens nie? – sou sy niks daarvan voel nie. Hy is vry om te doen soos hy wil. Om te wees wat hy wil. En soos hy wil.

“Ek was altyd bang dat dit sou gebeur,” sê sy. “Noudat dit gebeur het, is dit asof ek die voorafgaande totaal nie kan verstaan nie. Asof ek vry is; waarvan vry weet ek nie.”

Hy sit na haar en kyk, knik onsigbaar en moeg met sy kop. As hy iets sê, mag sy hom verkeerd verstaan. Of hy mag begin praat van homself. Daarom bly hy stil.

Agter haar deur die venster kan hy Die Dal sien lê. ’n Plaas soos baie ander. Met mense daarop, wat glo – of nie glo nie – in ’n God. Maar almal in die reën, wat die smoorlug bros en vry maak.